TSALIKOGLOU_MATHMATA sel_Final_Layout 1 08/02/2018 5:30 ΜΜ Page 5
ΦΩΤΕΙΝΗ ΤΣΑΛΙΚΟΓΛΟΥ
μΑθΗμΑΤΑ θΑΝΑΤΟΥ ΚΑΙ ΖΩΗΣ Ο Γιάλομ στην Αθήνα
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ
TSALIKOGLOU_MATHMATA sel_Final_Layout 1 08/02/2018 5:30 ΜΜ Page 6
©
Copyright Φωτεινή Τσαλίκογλου – Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2018
Έτος 1ης έκδοσης: 2018 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. ΓΡΑΦΕΙΑ : Θεμιστοκλέους 104, 106 81 Αθήνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ : Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα
☎ 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31 e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com
ISBN 978-960-03-6318-0
TSALIKOGLOU_MATHMATA sel_Final_Layout 1 08/02/2018 5:30 ΜΜ Page 7
ΠΕΡΙΕΧΟμΕΝΑ
Δώδεκα χρόνια πριν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Δώρα της αφήγησης και της ψυχοθεραπείας . . . . . 25 Μαθήματα θανάτου: μια λύπη, όχι ένας φόβος . . . . 51 Το κληροδότημα των κυματισμών . . . . . . . . . . 63 Υστερόγραφη σκέψη: Η κοινή εμπειρία ως αντίδοτο στο φόβο του θανάτου . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Π Α ΡΑ Π Ο Μ Π Ε Σ
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
TSALIKOGLOU_MATHMATA sel_Final_Layout 1 08/02/2018 5:30 ΜΜ Page 8
TSALIKOGLOU_MATHMATA sel_Final_Layout 1 08/02/2018 5:30 ΜΜ Page 9
Στον θεραπευτή της ύπαρξης, στη Μυρσίνη μου, στις θυγατέρες της, Χρυσάνθη, Φωτεινούλα, Έλλη
TSALIKOGLOU_MATHMATA sel_Final_Layout 1 08/02/2018 5:30 ΜΜ Page 10
TSALIKOGLOU_MATHMATA sel_Final_Layout 1 08/02/2018 5:30 ΜΜ Page 11
Μια μέρα, σύντομα, ίσως σε σαράντα χρόνια, δεν θα ζει κανείς από αυτούς που με έχουν γνωρίσει. Τότε θα είμαι πράγματι νεκρός – όταν, δηλαδή, δεν θα υπάρχω πια στη μνήμη κανενός. ΙΡΒΙΝ ΓΙΑΛΟΜ, Ο δήμιος του έρωτα και άλλες ιστορίες ψυχοθεραπείας
TSALIKOGLOU_MATHMATA sel_Final_Layout 1 08/02/2018 5:30 ΜΜ Page 12
TSALIKOGLOU_MATHMATA sel_Final_Layout 1 08/02/2018 5:30 ΜΜ Page 13
Δώδεκα χρόνια πριν
Μ
ια από τις στιγμές που μένει ζωντανή στη μνήμη μου από την πορεία της πανεπιστημιακής μου ζωής είναι η γνωριμία μου με τον Γιάλομ με αφορμή την αναγόρευσή του σε επίτιμο διδάκτορα του Τμήματος Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.*
*
Προσκεκλημένος από τις Εκδόσεις Άγρα, την Ελληνική Εταιρεία για την Προαγωγή της Ψυχιατρικής και των Συναφών Επιστημών, και την Ελληνική Εταιρεία Ομαδικής Ανάλυσης και Οικογενειακής Θεραπείας, ο Γιάλομ επισκέφτηκε τη χώρα μας τον Μάιο του 2005. Επί πρυτανείας του καθηγητή Στάμου Παπαστάμου, σκεφτήκαμε ότι θα ήταν τιμή για το πανεπιστήμιό μας η αναγόρευση του Γιάλομ σε επίτιμο διδάκτορα. Η αποδοχή της πρότασης μας γέμισε χαρά.
TSALIKOGLOU_MATHMATA sel_Final_Layout 1 08/02/2018 5:30 ΜΜ Page 14
ΦΩΤΕΙΝΗ ΤΣΑΛΙΚΟΓΛΟΥ
Μάιος 2005. Σε μια αίθουσα τελετών ασφυκτικά γεμάτη, ο γνωστός ψυχίατρος και συγγραφέας αναγορεύεται σε επίτιμο διδάκτορα. Ως αντιπρύτανης ακαδημαϊκών υποθέσεων εκφωνώ τον επίσημο λόγο της τελετής. Ο τίτλος της ομιλίας μου: «Δώρα της αφήγησης και της ψυχοθεραπείας». Θυμάμαι την αγωνία μου. Πώς να συμπυκνώσεις σε λίγη ώρα δίχως να προδώσεις ένα έργο και μια ζωή; Ανακαλώ στη μνήμη μου το πρόσωπό του, το βλέμμα του όταν κάθισε στη θέση του επίσημου προσκεκλημένου, πλάι στη σύντροφο της ζωής του, τη Μέριλιν. Φέρνω στο νου μου το αμήχανο χαμόγελο χαράς και διαθεσιμότητας, που ήταν απλωμένο στο πρόσωπό του σε όλη τη διάρκεια της τελετής. Αμήχανη χαρά και διαθεσιμότητα: Κάθε άλλο πάρα αναμενόμενα γνωρίσματα για έναν διάσημο δημιουργό. Θυμάμαι την αφοπλιστική του σεμνότητα, την απλότητα, τον ιδιαίτερο τρόπο απεύθυνσης στο κοινό. Τίποτα το μεγαλόστομο, το πλαστό, το «ως εάν». Τίποτε από εκείνα τα βαρύγδουπα και εκκωφαντικά, άδεια μέσα στη μεγαλο
TSALIKOGLOU_MATHMATA sel_Final_Layout 1 08/02/2018 5:30 ΜΜ Page 15
ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΘΑΝΑΤΟΥ ΚΑΙ ΖΩΗΣ
σχημοσύνη τους γνωρίσματα που τόσο συχνά συνοδεύουν τους εκπροσώπους της ακαδημαϊκής διανόησης. Ούτε ίχνος αυταρέσκειας και σοβαροφάνειας. Η σπάνια για τα πανεπιστημιακά μας ήθη διαθεσιμότητα και η σεμνότητά του κυριάρχησαν στο μυαλό μου. Γιατί, όμως, τώρα; Δώδεκα χρόνια μετά; Γιατί έψαξα να βρω το λόγο που είχα εκφωνήσει; Γιατί αναζήτησα ξεχασμένες φωτογραφίες από εκείνη την εκδήλωση; Πόσο τυχαία είναι η στιγμή; Δεν υπάρχει αθωότητα στο τυχαίο. Ούτε ο Γιάλομ, ούτε η χώρα μας είναι σήμερα αυτό που ήταν. Πριν από λίγο καιρό, στα ογδόντα εφτά του χρόνια, νοσηλευόταν σε μια κλινική στο Πάλο Άλτο με προβλήματα υγείας. «Μισώ να βλέπω τη ζωή να φεύγει», δήλωσε από το νοσοκομείο σε μια συνέντευξή του. Στο μυαλό μου καρφώθηκε η αλλοτινή του εικόνα: Έμπλεος ακμαιότητας και ζωντάνιας πλάι στη Μέριλιν και με μια σχεδόν παιδική χαρά και
TSALIKOGLOU_MATHMATA sel_Final_Layout 1 08/02/2018 5:30 ΜΜ Page 16
ΦΩΤΕΙΝΗ ΤΣΑΛΙΚΟΓΛΟΥ
σεμνότητα, να μετέχει στην επίσημη τελετή. Να ήθελα, άραγε, φέρνοντας ξανά στο προσκήνιο εκείνη την εκδήλωση, να εξασφαλίσω τη διατήρηση αυτής της εικόνας; Όμως, σήμερα, δώδεκα χρόνια μετά, τo αλλοτινό ερώτημα του Χέλντερλιν αποκτά μια διαταρακτική επικαιρότητα: «Και τι να σου κάνουν οι ποιητές σε μικρόψυχους καιρούς;» Tι, αλήθεια, μπορεί να σου κάνει σε αυτούς τους μικρόψυχους καιρούς ένας Γιάλομ; Αν ορίσεις κάτι σαν αληθινό, γίνεται αληθινό στις συνέπειές του. Θα πω ότι ακριβώς σε αυτούς τους καιρούς η αναφορά στην παρουσία του Γιάλομ αποκτά ξεχωριστή επικαιρότητα. Ειδικά σε αυτούς τους καιρούς, έχει νόημα να αναδυθεί η σημασία της θεραπευτικής του στάσης. Μιας στάσης στοργικής κατανόησης, που φέρνει κοντά τον θεραπευτή με τον θεραπευόμενο και σφυρηλατείται πάνω στην ειλικρίνεια και την εγγύτητα. Σήμερα που ένας στους δύο συνανθρώπους μας δυσκολεύεται να ζήσει, έχει σημασία να ακουστεί ο λόγος ενός θεραπευτή για τον οποίο ο θεραπευ
TSALIKOGLOU_MATHMATA sel_Final_Layout 1 08/02/2018 5:30 ΜΜ Page 17
ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΘΑΝΑΤΟΥ ΚΑΙ ΖΩΗΣ
όμενος δεν συρρικνώνεται σε φορέα συμπτωμάτων και παθολογίας, και ο οποίος θεωρεί ότι η ψυχοθεραπεία είναι μια σχέση ανάμεσα σε δύο ανθρώπους από τους οποίους ο ένας έχει περισσότερο άγχος από τον άλλο. Ειδικά σήμερα έχει σημασία το έργο ενός θεραπευτή που επιμένει να πρεσβεύει ότι η απόμακρη και απαλλαγμένη από το συναίσθημα στάση απέναντι στην ψυχική οδύνη του άλλου δεν είναι σύμμαχος, αλλά εχθρός της θεραπείας. Σε μια εποχή που οι σχέσεις των ανθρώπων με ευκολία διαλύονται, βεβαιότητες που φάνταζαν ακλόνητες θρυμματίζονται και δεσμοί που έμοιαζαν ακατάλυτοι διαρρηγνύονται, το θεραπευτικό και συγγραφικό έργο του Γιάλομ αξίζει να έρθει στο προσκήνιο. Μια τεράστια, αχανής γκρίζα ζώνη που δεν καλύπτεται από τις στατιστικές απλώνεται ανάμεσα στην ψυχική αρρώστια και την ψυχική υγεία. Θα την ονόμαζα ζώνη μιας «ήρεμης απελπισίας». Άνθρωποι-σκιές που, χωρίς απαραίτητα να πάσχουν από κάποια ψυχική διαταραχή, παραιτούνται και αδυνατούν να σχεδιάσουν ένα οποιοδήποτε πρό
2o
TSALIKOGLOU_MATHMATA sel_Final_Layout 1 08/02/2018 5:30 ΜΜ Page 18
ΦΩΤΕΙΝΗ ΤΣΑΛΙΚΟΓΛΟΥ
ταγμα για το μέλλον τους, με άλλα λόγια αδυνατούν να ζήσουν. Επιζούν δίχως να ζουν, θυμίζοντας το στίχο του Τ.Σ. Έλιοτ από το θεατρικό του έργο Μurder in the Cathedral:1 «And they go on living and partly living (Και συνεχίζουν να ζουν και εν μέρει μόνο να ζουν)».
Έχω την αίσθηση ότι αυτός ο στίχος συνοψίζει στις μέρες μας το ψυχικό στίγμα ολοένα και περισσότερων ανθρώπων. Τα καθησυχαστικό σύνορο που από τα βάθη των αιώνων υποτίθεται ότι χωρίζει το «ομαλό» από το «φυσιολογικό» και το «υγιές» από το «άρρωστο» σήμερα μοιάζει να θρυμματίζεται. Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο θα μπορούσε κανείς να συλλογιστεί ότι δημιουργούνται οι προϋποθέσεις μιας κοινότητας στην οδύνη. Ότι ο κοινός πόνος συμβάλλει στη δημιουργία ενός περιβάλλοντος συνεκτικότητας και αλληλοϋποστήριξης, αντίδοτο σε έναν διχαστικό λόγο μίσους, εχθρότητας και μισαλλοδοξίας. Όμως, η επιλογή του μίσους ως τρόπου ζωής και των ανάλγητων διαχωριστικών που ορθώνονται ανάμεσα στο «ε
TSALIKOGLOU_MATHMATA sel_Final_Layout 1 08/02/2018 5:30 ΜΜ Page 19
ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΘΑΝΑΤΟΥ ΚΑΙ ΖΩΗΣ
μείς» και στο «οι άλλοι» αναγορεύει την κοινότητα οδύνης σε ένα μακρινό όραμα. Η νοηματοδότηση της ζωής γλιστράει μέσα από τα χέρια όλο και περισσότερων ανθρώπων. Ολοένα και πιο συχνά, τα πράγματα μοιάζουν να είναι μάταια, αδιέξοδα και αντιφατικά. O Γιάλομ μάς επιτρέπει να συλλογιστούμε ότι δεν είναι μάταιη η αναζήτηση του νοήματος ακόμα και μέσα στα συντρίμμια. Όσο για την κοινότητα της οδύνης, ως ένθερμος υποστηρικτής της ομαδικής ψυχοθεραπείας, μας θυμίζει τη σημασία της ομάδας ως πρόσφορου πεδίου αναστοχασμού και θεραπευτικής πρακτικής. Πεδίου το οποίο αναδεικνύει τα κοινά άγχη, τις έγνοιες και τις αγωνίες, που ενώνουν μεταξύ τους τους ανθρώπους. «Στην ομαδική ψυχοθεραπεία οι άνθρωποι μαθαίνουν πως οι ανησυχίες είναι κοινές για όλους. Σαν να τους λέει κάποιος: “Καλώς ήλθατε στο ανθρώπινο είδος”». Ο χώρος των «ψυ-» πάσχει σήμερα. Δεν είναι να απορείς. Είναι σημεία των καιρών μας. Τι προ
TSALIKOGLOU_MATHMATA sel_Final_Layout 1 08/02/2018 5:30 ΜΜ Page 20
ΦΩΤΕΙΝΗ ΤΣΑΛΙΚΟΓΛΟΥ
τείνεται ως λύση στην οδύνη της ύπαρξης; «Γρήγορα, όσο γίνεται πιο γρήγορα και ανώδυνα, να τελειώνουμε με όλα αυτά». Η θεραπεία εύκολα ταυτίζεται με το αίτημα μιας άμεσης ανακούφισης των συμπτωμάτων. Στη ρευστή και εντελώς απομαγικοποιημένη εποχή που ζούμε, ακόμα και ο θεραπευτικός λόγος δελεάζεται από τον εργαλειακό ορθολογισμό και την κουλτούρα του «εύκολου» και «ανέξοδου». Το αίτημα μιας άμεσης, σχεδόν στιγμιαίας ανακούφισης των συμπτωμάτων προτάσσεται ως μοναδική λύση στην οδύνη της ύπαρξης. Αραχνοΰφαντες γάζες επιχειρούν να σταματήσουν μια ακατάσχετη αιμορραγία. Όπως και να το κάνεις, όμως, το τραύμα δεν επουλώνεται μέσα από οδηγίες, βήματα, σχήματα και εύπεπτες συνταγές. Σε μια σκοτεινή συγκυρία, ως αιφνίδια χαραμάδα φωτός με επισκέφτηκε το πρόσωπο του Γιάλομ, που μια ανοιξιάτικη μέρα πριν από δώδεκα χρόνια μάς έκανε να συλλογιστούμε τι σημαίνει «γιατρεύω την οδύνη». Τι σημαίνει «έρχομαι σε επαφή με τα δεδομένα της ύπαρξής μου». Τι 2
TSALIKOGLOU_MATHMATA sel_Final_Layout 1 08/02/2018 5:30 ΜΜ Page 21
ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΘΑΝΑΤΟΥ ΚΑΙ ΖΩΗΣ
σημαίνει «αντιτάσσομαι σε έναν εν ζωή θάνατο». Και πόσο οφείλεις να πάψεις να ελπίζεις σε ένα καλύτερο χθες, δίχως να παραιτηθείς από την ελπίδα για ένα καλύτερο αύριο. Κλείνω τα μάτια μου. Στα αυτιά μου έρχεται ξανά ο μαγικός ήχος που συνόδευε την τελετή αναγόρευσης από το σαντούρι της δεκαπεντάχρονης τότε Αρετής Κετιμέ. Η ονειροπόλησή μου συνεχίζεται: Παραθαλάσσιο δείπνο μετά την τελετή. Άνοιξη. Μυρίζει θάλασσα. Το απαλό αεράκι. Η Αθήνα στα γιορτινά της. Ο Ίρβιν μοιάζει να απολαμβάνει το όλο σκηνικό. Τότε τον ρώτησα έτσι απροσδόκητα και ξαφνικά: «Do you hope?» («Ελπίζετε;») Δίστασε για μια στιγμή και μου απάντησε: «Υes, I hope. Even against hope, I hope» («Nαι, ελπίζω. Ακόμα και ενάντια στην ελπίδα, ελπίζω»). Δεν είμαι βέβαιη για την ακρίβεια αυτής της απάντησης. Ίσως και να τη φαντάστηκα. Άλλωστε, αληθινό είναι και αυτό που θα μπορούσε να συμβεί και δεν συνέβη. «Η αλήθεια δεν είναι η ύψιστη των γνωστικών αξιών», μας λέει ο Πωλ 2
TSALIKOGLOU_MATHMATA sel_Final_Layout 1 08/02/2018 5:30 ΜΜ Page 22
ΦΩΤΕΙΝΗ ΤΣΑΛΙΚΟΓΛΟΥ
Βεν. Έτσι, λοιπόν, κι εγώ σιγουρεύομαι ότι εκείνο το βράδυ στη θάλασσα, μετά την τελετή αναγόρευσής του σε επίτιμο διδάκτορα, ο Γιάλομ με διαβεβαίωσε για την ελπίδα του στην ελπίδα προσθέτοντας μια φράση από το ράγισμα του Φράνσις Σκοτ Φιτζέραλντ: «Τα πράγματα είναι απέλπιδα, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν είμαι αποφασισμένος να τα παλέψω μέχρι τέλους…» Τα λόγια αυτά θα ήθελα με κάποιον τρόπο, σήμερα, να ταξίδευαν μέχρι τον Γιάλομ στην Καλιφόρνια. Να έφταναν στον τόπο της κατοικίας του. Ίσως γι’ αυτό, εντέλει, ετοιμάστηκε αυτό το μικρό βιβλίο: Ως ένα μικρό, ελάχιστο αντίδωρο στο δώρο της παρουσίας του στα καθ’ ημάς. Κάποια πράγματα, κάποια πρόσωπα δεν τελειώνουν με το τέλος τους. Δεν πρόκειται για μεταφυσική, αλλά ίσως για απλή φυσική. Να θυμίσω τον Μπλεζ Πασκάλ. «Δεν υπάρχει κανένας σοβαρός λόγος να μην πιστεύει ένας άνθρωπος στα θαύματα», δήλωνε. Και κάποιος άλλος, μεταγενέστερός του, έν22
TSALIKOGLOU_MATHMATA sel_Final_Layout 1 08/02/2018 5:30 ΜΜ Page 23
ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΘΑΝΑΤΟΥ ΚΑΙ ΖΩΗΣ
θερμος οπαδός της λογικής, ονόματι Άλμπερτ Αϊνστάιν, παρατηρούσε: «Mόνο δυο τρόποι υπάρχουν να ζει κανείς της ζωή του. Ο ένας είναι σαν τίποτα να μην είναι θαύμα. Ο δεύτερος, σαν τα πάντα να είναι θαύμα».
2
TSALIKOGLOU_MATHMATA sel_Final_Layout 1 16/02/2018 14:05 Page 24
Ίρβιν Γιάλομ, Φωτεινή Τσαλίκογλου κατά την τελετή της αναγόρευσής του.