Χρήστος Πονηρός - «Alberto Moravia - Η απουσία του πατέρα» by Kastaniotis Editions

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:28 μ.μ. Page 5

ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΟΝΗΡΟΣ

ALBERTO MORAVIA Η απουσία του πατέρα Ψυχαναλυτική προσέγγιση ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Γ. ΚΡΙΜΠΑΣ ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΛΙΣΣυ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟυΛΟυ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 6

Έτος 1ης έκδοσης: 2018 Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης ΒέρνηςΠαρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. ΓΡΑΦΕΙΑ : Θεμιστοκλέους 104, 106 81 Αθήνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ : Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα

% 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31 e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com

ISBN 978-960-03-6353-1

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΠΡΟΛΟΓΟΣ, Λίσσυ Κανελλοπούλου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13 15

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1. Από την Ψυχανάλυση και τη Λογοτεχνία

στον Alberto Moravia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Ακολουθώντας τη θεματική του συγγραφέα . . . . . . . . . . . . . . 3. Το πολιτιστικό-ιστορικό πλαίσιο ένταξης του έργου

του Moravia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. Υπερρεαλισμός (Breton via Freud και η σχέση του με τον Moravia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Υπαρξισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. Φροϋδική θεωρία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.1. Από την «Ανάπτυξη της λίμπιντο και σεξουαλικές οργανώσεις» στον «Θεό Κουρτ» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.2. Από την «Εισαγωγή στον Ναρκισσισμό» στο «Εγώ κι αυτός» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

23 26 31 33 36 38 43 45

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 8

ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΟΝΗΡΟΣ

ΜΕΡΟΣ Α΄

ΣΗΜΕΙΑ ΑΝΑΦΟΡΑΣ 1. Οιδιπόδειο Σύμπλεγμα («Πέρα από μιαν ηθελημένη απλοποίησιν

και σχηματοποίησιν...») . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. «Ἄνθρωπος γὰρ ἄνθρωπον γεννᾶ» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Από την «Ψυχολογία της ερωτικής ζωής»

51 78

στο ερωτικό τρίγωνο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 3.1. Η γυναίκα-ερωμένη, το υποτιμημένο σεξουαλικό αντικείμενο, ο άνδρας, ο απατημένος σύντροφος και ο ζημιωμένος πατέρας . . 91 3.2. Η ασύνειδη ομοφυλοφιλία: Μια άλλη –όχι διαφορετική– εκδοχή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 4. «Ο Διαγραμμένος Άλλος» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 4.1. Όπως δια-γράφεται από τους σχιζοφρενείς Desideria και Rico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 4.2. Όπως δια-γράφεται στο σύνολο του μοραβιακού έργου . . . . 126 4.3. Όπως δια-γράφεται από τον Guido (Μια παραδειγματική παρακολούθηση του ενοχλητικού Άλλου) . . 140 4.4. Ο Moravia και ο Άλλος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 5. Freud VS Marx . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 6. «Τα πέντε όνειρα» κατά τον Sigmund Freud (Όνειρα ονειρικά...) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

ΜΕΡΟΣ Β ΄

Ο ΚΟΜΦΟρΜιΣΤΗΣ

(ΜΙΑ ΠΑΡΑ-ΔΕΙΓΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ) 1. Οι λόγοι επιλογής του έργου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 2. Καθήλωση στην προγενετήσια περίοδο (Περι-συλλογή, Ενοχές, Έγκλημα και Τιμωρία) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 9

A L B E R T O M O R AV I A : Η ΑΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ

3. Η μητέρα και «το στάδιο του καθρέφτη» . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Ο «απo-κλεισμένος» Πατέρας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Η ταύτιση με τον Φαλλό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Η απατηλή λάμψη του Φασισμού (Από το αίτιο στο αιτιατό) . . . 7. Το «αντικείμενο μικρό α» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. Ονοματοδοσία («Η πρωτοκαθεδρία του Σημαίνοντος») . . . . . . 8.1. Το όνομα Lino . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.2. Mare + cielo > Marcello . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

186 194 205 211 221 235 235 239

Εν είδει επιλόγου (Από τον Marcello στον «Paul») . . . . . . . . . . . 241 ΠΙΝΑΚΑΣ Ι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 10

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 11

Ένα βιβλίο δεν είναι ένα βιβλίο, αλλά ένας άνθρωπος που μιλά.

A. MORAVIA1

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 12

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 13

ΕυΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Το βιβλίο αυτό βασίζεται σε σημαντικό βαθμό στο κείμενο της διδακτορικής μου διατριβής, αποτέλεσμα μιας εξάχρονης, επίπονης, αλλά ταυτόχρονα ευχάριστης και δημιουργικής προσπάθειας. Θα ήθελα, λοιπόν, και από εδώ να ευχαριστήσω τα μέλη της τριμελούς επιτροπής Καθ. κ. Φοίβο Γκικόπουλο και Καθ. κ. Μαριάννα Δήτσα-Ελεφάντη για τις πολύτιμες συμβουλές και τις υποδείξεις τους και ιδιαίτερα, την Καθ. κ. Ruth Parkin-Γουνελά για την ακούραστη υπομονή της, την ευγένειά της και την ουσιαστική της βοήθεια στην κατανόηση της ψυχαναλυτικής βιβλιογραφίας. Σήμερα, αρκετά χρόνια μετά, και αφού έλαβα υπόψη μου την τότε παρότρυνσή της να γίνει η εργασία αυτή ευρύτερα γνωστή, νιώθω την ανάγκη να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στους ειδικούς στη Λογοτεχνία Καθ. κ. Γεράσιμο Ζώρα και Καθ. κ. Ζώζη Ζωγραφίδου που με τίμησαν με το να τη μελετήσουν και, κατόπιν, να με ενθαρρύνουν για τη δημοσίευσή της. Δημοσίευση για την οποία δεν μπορώ παρά να ευχαριστήσω και τις Εκδόσεις Καστανιώτη που δέχτηκαν να φιλοξενήσουν στον εκδοτικό τους οίκο την πιο εμπλουτισμένη, πιο κατανοητή και πιο επίκαιρη μορφή μιας μελέτης που ως αρχικό αποδέκτη είχε μόνο την ακαδημαϊκή κοινότητα. Ένα ξεχωριστό και μεγάλο ευχαριστώ στην Αν. Καθηγήτρια του Τμήματος Ψυχολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Λίσσυ-Βασιλική Κανελλοπούλου για τον Πρόλογό της στον οποίο η επιστημονική της ματιά συναντιέται με την

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 14

ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΟΝΗΡΟΣ

ποιητική δημιουργία προς απόλαυση του αναγνώστη. Η ευγνωμοσύνη μου στο πρόσωπό της είναι ξεχωριστή, καθώς ανέλαβε ένα σημαντικό καθήκον «χωρίς», όπως η ίδια σημειώνει, «να γνωριζόμαστε σχεδόν». Ευχαριστίες, επίσης, οφείλω σε πολλούς σημαντικούς στη ζωή μου άλλους, που με στήριξαν είτε με τη φιλία τους, είτε με τις συμβουλές τους στην εργασία μου. Ευχαριστώ, λοιπόν, τον Γιώργο Νικολάου, την Αιμιλία Γιαννικοπούλου, τον Βασίλη Μανίκα, την Chiara Naldini, τον Νίκο Μαντζουράνη, τον Φρανκ Καπετανάκη, την Κατερίνα Γοργογιάννη, την Ευαγγελία Γιάπαππα, την Επίκουρο Καθ. κ. Γεωργία Μηλιώνη και, βέβαια, τον Αν. Καθ.στη Σχολή Κλασικών & Ανθρωπιστικών Σπουδών του ΔΠΘ κ. Παναγιώτη Γ. Κριμπά, που μου έκανε την τιμή να επιμεληθεί το έργο μου και τη διορθώτρια Στέλλα Τσάμου. Τελειώνοντας, ένα θερμό ευχαριστώ στον κάθε αναγνώστη χωριστά, αλλά και στην οικογένειά μου για την ηθική και υλική υποστήριξή της, χωρίς την οποία η προσπάθεια αυτή δεν θα ολοκληρωνόταν.

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 15

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η στιγμή που εμφανίζεται ξαφνικά ένα γνωστικό αντικείμενο είναι αναμφίβολα μια προνομιούχα στιγμή, μια στιγμή έκπληξης. Σε ό,τι αφορά την ψυχανάλυση, η στιγμή αυτή είναι η στιγμή που ο Freud, μαζί με τον Breuer, γράφει τις Μελέτες για την υστερία. Τι ανακοινώνει τότε ο Freud, έκπληκτος, με ταπεινοφροσύνη αλλά και ενθουσιασμό; Ότι οι περιπτώσεις που αφηγείται μοιάζουν στα μάτια του με μικρά μυθιστορήματα. Ίσως θα έπρεπε, αντί αυτής της κάπως αμήχανης απολογίας, να υποστηρίξει ότι είχε, επιπλέον, παράλληλα με την ανακάλυψη του ασυνειδήτου, επινοήσει μια νέα λογοτεχνική μορφή. Στο κάτω-κάτω, οι θεωρητικές σκέψεις που αναμειγνύονται με την ιστορία δεν εμπόδισαν τον Τολστόι να δημιουργήσει τη μεγαλειώδη και ανάγλυφη εικόνα Πόλεμος και Ειρήνη. Έκτοτε αυτή η πρώτη ενόραση μιας σύζευξης μεταξύ ψυχανάλυσης και λογοτεχνίας, κατά κάποιον τρόπο, ξεχάστηκε. Ο μετα-φροϋδισμός, χαμένος κάποιες φορές στο προσχηματικό, προτίμησε συχνά την επιστημονική φιλοδοξία και τη δύσκολα κατανοητή γλώσσα. Αυτήν τη σύζευξη έρχεται να μας υπενθυμίσει ο Χρήστος Πονηρός, σαν μια προσφορά. Προς μεγάλη μου έκπληξη ο Χρήστος Πονηρός μού ζήτησε να προλογίσω το βιβλίο του, το οποίο βεβαίως δεν έχει καμία τέτοια ανάγκη, εάν ένας πρόλογος έχει ως λειτουργία να παροτρύνει τον δυνητικό αναγνώστη. Γιατί αυτό το αίτημά του με τιμά; Ο Χρήστος Πονηρός και εγώ δεν γνωριζόμαστε σχεδόν. Διαβάζοντας το βιβλίο του ανακαλύπτω ότι, χωρίς να συμβουλευόμαστε ο ένας τον άλλον, διερευνήσαμε τον ίδιο χώρο, το ίδιο ερώτημα, το οποίο θα μας ξεφεύ-

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 16

ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΟΝΗΡΟΣ

γει πάντα: μέσα από ποιους δρόμους, από ποιες δαιδαλώδεις διαδρομές του συμβολικού αναπαραγόμαστε; Ερώτημα που θα μπορούσαμε να αναδιατυπώσουμε με την κρυφή ισοτιμία του ως εξής: τι είναι ένας πατέρας; Ο Χρήστος Πονηρός προσεγγίζει το ερώτημα αυτό μέσα από το έργο του Alberto Moravia και προσφέρει στη σκέψη μας μία γνώση που απέκτησε μετά από μακριά πορεία. Η πολυπλοκότητα και, ως εκ τούτου, η ευθραυστότητα των διαδοχικών περασμάτων στο πλαίσιο της συμβολικής δομής που ρυθμίζει την αναπαραγωγή του είδους μας, οδηγεί σε περιπέτειες, σε αποτυχίες, που αποτελούν την καθημερινότητα της κλινικής μας πράξης, η οποία θα μπορούσε να διατυπωθεί ως εξής: Πώς, για το κάθε υποκείμενο, επιτελείται και αποτυγχάνει η συνάντηση με το άλλο φύλο; Ή ακόμη: Πώς συμβαίνει και πώς αποτυγχάνει για τον καθένα το αίνιγμα του Πατέρα; Γνωρίζουμε ότι το ερώτημα του πατέρα δεν έπαψε να απασχολεί τον Freud έως το τέλος της ζωής του. Ερώτημα που έγινε φλέγον για μας από τη στιγμή που έγινε πιο εμφανές το «πραγματικό της εποχής μας». Η εποχή μας είναι η εποχή μιας οδυνηρής αναδόμησης του πατρικού βορρόμειου κόμβου2 τον οποίο ο ολοκληρωτισμός σε όλες του τις μορφές έχει ως στόχο να καταστρέψει. Και η αναδόμηση συνεπάγεται την αναγνώριση των διαφόρων στοιχείων που αποτελούν αυτόν τον κόμβο.3 Στην εξερεύνηση αυτού του ερωτήματος, ο Χρήστος Πονηρός είναι αξιέπαινος, γιατί μας υπενθυμίζει με τον δικό του τρόπο ότι κάθε πατρότητα συνεπάγεται το πέρασμα από τη γυναικεία, μητρική θέση. Και επέλεξε να το κάνει συνδέοντας το έργο του Alberto Moravia με τις φροϋδικές και λακανικές έννοιες. Αφενός, λοιπόν, το καλλιτεχνικό έργο, αυτό του Moravia, που μας δίνει τη δυνατότητα να δούμε αυτό που δεν φαίνεται και μας καλεί σε μια συνάντηση, αφού φέρει απαραίτητα το ίχνος της υποκειμενικότητας του δημιουργού του, και μάλιστα εν αγνοία του. Γιατί άραγε κάποια έργα αντιστέκονται στη φθορά του χρόνου και συνεχίζουν να μας γοητεύουν όπως την πρώτη μέρα της εμφάνισής τους; Προφανώς

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 17

A L B E R T O M O R AV I A : Η ΑΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ

γιατί θίγουν μια ασυνείδητη γνώση που δεν έχει ακόμη επισυμβεί, την οποία μας παρουσιάζουν ενδεδυμένη με μυστηριώδη πέπλα που μας αποσβολώνουν. Ο Stefan Zweig, γοητευμένος από την καλλιτεχνική δημιουργία, διερευνά σε όλη του τη ζωή το μυστήριό της, αλλά προσκρούει σε ένα αδύνατο αφού, όπως γράφει, «τις στιγμές αυτές ο καλλιτέχνης δεν είναι παρών με τη συνείδησή του. Με όλες του τις αισθήσεις έχει περάσει στο(ν) άλλο».4 Αφετέρου, η ψυχανάλυση, που διαπερνά το προσχηματικό και αποκωδικοποιεί τους μαιάνδρους της επιθυμίας. Από τις απαρχές τους, το ένα δεν πάει χωρίς το άλλο. Είναι γνωστή η θέση που έδινε ο Freud στην τέχνη σε σχέση με την ψυχανάλυση: «Και επιτρέπεται να αναστενάξουμε όταν βλέπουμε πόσο εύκολο είναι για κάποιους καλλιτέχνες να φέρνουν πραγματικά στην επιφάνεια, και χωρίς καμία δυσκολία, τις πιο βαθιές γνώσεις της δίνης των ίδιων τους των συναισθημάτων, ενώ εμείς οι άλλοι (οι θεωρητικοί), για να το καταφέρουμε, πρέπει να ανοίγουμε το δρόμο ψηλαφώντας χωρίς ανάπαυλα στο μέσο της πιο σκληρής αβεβαιότητας».5 Είναι αλήθεια ότι η τέχνη, και ιδιαίτερα κάποια έργα, άσκησε στον Freud ακαταμάχητη γοητεία: «Στην κορυφή αυτών των ευφάνταστων χαρών θρονιάζει η απόλαυση που παρέχεται από τα έργα τέχνης, απόλαυση που αυτά καθιστούν προσβάσιμη, μέσω του καλλιτέχνη, και σε εκείνον που δεν είναι δημιουργός ο ίδιος».6 Ο Freud δεν έπαψε ποτέ να προσπαθεί να καταλάβει στη ζωή του. Για εκείνον, «το βασίλειο της φαντασίας» ήταν ένα «απόθεμα» που διοργανώθηκε κατά το αισθητό με οδύνη πέρασμα από την αρχή της ηδονής στην αρχή της πραγματικότητας, για να επιτρέψει ένα υποκατάστατο στην ενστικτώδη ικανοποίηση την οποία πρέπει να εγκαταλείψουμε στην πραγματική ζωή [...]. Τα δημιουργήματά του [του καλλιτέχνη], τα έργα του, ήταν οι φαντασιακές ικανοποιήσεις του των ασυνείδητων επιθυμιών του, όπως και τα όνειρά του, με τα οποία είχαν εξάλλου τον κοινό χαρακτήρα να είναι ένας συμβιβασμός, γιατί και αυτά έπρεπε να αποφύγουν την ανοιχτή σύγκρουση με τις δυνάμεις της απώθησης. Αλλά, αντίθετα με τα ναρκισιστικά, αντικοινωνικά παράγωγα του ο2 – Alberto Moravia: Η απουσία του πατέρα

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 18

ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΟΝΗΡΟΣ

νείρου, μπορούσαν να υπολογίσουν στη συμπάθεια των άλλων ανθρώπων, αφού ήταν ικανά να ξυπνήσουν και να ικανοποιήσουν σε αυτούς τις ίδιες ασυνείδητες φιλοδοξίες της επιθυμίας».7 Ακόμη και αν ο Freud προσπαθούσε να καταλάβει, παρέμενε εξαιρετικά προσεκτικός σε ό,τι αφορά την εξήγηση που η ψυχανάλυση μπορεί να κομίσει στη δημιουργία ενός έργου τέχνης. Μιλώντας για τις μεταθέσεις της libido ως τεχνική άμυνας που χρησιμοποιεί το ψυχικό μας όργανο εναντίον της οδύνης, έλεγε το εξής: «Ικανοποιήσεις αυτής της τάξης, εκείνη παραδείγματος χάριν που ο καλλιτέχνης βρίσκει στη δημιουργία ή αισθάνεται όταν δίνει σώμα στις εικόνες της φαντασίας του, ή εκείνες που ο στοχαστής βρίσκει με τη λύση ενός προβλήματος ή με το να ανακαλύπτει την αλήθεια, έχουν μια ιδιαίτερη ποιότητα που μια μέρα θα ξέρουμε σίγουρα να χαρακτηρίσουμε με τρόπο μεταψυχολογικό. Προς το παρόν, ας περιοριστούμε στο να πούμε μεταφορικά ότι μας αποκαλύπτονται ως «πιο εκλεκτές και ανώτερες».8 Έτσι λοιπόν, για τον Freud η ψυχανάλυση δεν μπορεί να μας διαφωτίσει ως προς το καλλιτεχνικό ταλέντο και τα μέσα που χρησιμοποιεί ο καλλιτέχνης, όπως ανακοινώνει στο Ma vie et la psychanalyse: «Η ανάλυση δεν μπορεί, πράγματι, να μας πει τίποτα ως προς τη διαλεύκανση του καλλιτεχνικού ταλέντου, και η αποκάλυψη των μέσων τα οποία χρησιμοποιεί ο καλλιτέχνης για να εργαστεί, η αποκάλυψη της καλλιτεχνικής τεχνικής, επίσης δεν εμπίπτει στη δικαιοδοσία του».9 Παρ’ όλα αυτά, ο Freud στο έργο του ενδιαφέρθηκε για τις καλλιτεχνικές δημιουργίες που μπορούν να διαφωτίσουν το ψυχαναλυτικό πεδίο και είχε σημειώσει τη στενή σχέση που διατηρεί ένα έργο με τον αναγνώστη του: «Ο καθένας γοητευμένος μπροστά στο έργο, με μια προκαταρκτική ευχαρίστηση να συναντήσει την ηχώ του δικού του ασυνειδήτου ωσότου ικανοποιηθεί».10 Όλα συγκλίνουν επομένως στο εξής: όχι μόνο τού επιτρέπεται, του αναλυτή, να ερωτήσει την τέχνη και την καλλιτεχνική δημιουργία, αλλά και δεν μπορεί να αποφύγει να ερωτηθεί από εκείνη. Όπως επίσης και ο καλλιτέχνης, από την πλευρά του, δεν μπορεί να μην ε-

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 19

A L B E R T O M O R AV I A : Η ΑΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ

ρωτηθεί από την ψυχανάλυση και να μην τη ρωτήσει με τη σειρά του. Ο καθένας διαφορετικά... και από άλλο μονοπάτι. Και, βέβαια, διαφορετικά από ό,τι σχετίζεται με όρους «ψυχανάλυσης της τέχνης» ή –ακόμη χειρότερα– «ψυχανάλυσης του καλλιτέχνη». Ο Freud, πριν από τον Lacan, διαβεβαίωνε ήδη: « Αυτό που η ψυχανάλυση θα μπορούσε να κάνει ήταν [...] να ανοικοδομήσει τη συγκρότησή του (του καλλιτέχνη) και τις ενστικτώδεις προσδοκίες που ενεργούν μέσα του, δηλαδή, αυτό που εμφανίζει ως αιώνια ανθρώπινο. Με αυτήν την πρόθεση πήρα, παραδείγματος χάριν, τον Leonardo da Vinci ως αντικείμενο μελέτης, μιας μελέτης που βασίζεται σε μία και μοναδική παιδική ανάμνηση που μοιράστηκε μαζί μας, και που τείνει κυρίως να διαφωτίσει τον πίνακά του της Αγίας Άννας [...]. Η απόλαυση που αντλούμε από τα έργα τέχνης δεν καταστρέφεται από την αναλυτική κατανόηση που αποκτούμε έτσι».11 Στο Σεμινάριο XXIV, ο Lacan, από την πλευρά του, διαβεβαιώνει ότι δεν μας ενδιαφέρει καθόλου η ερμηνεία της τέχνης, η ψυχανάλυση της τέχνης (και ακόμη λιγότερο η παραληρηματική έννοια της ψυχολογίας της τέχνης). Πρέπει όμως, αντίθετα, να έχουμε την τέχνη ως παράδειγμα για να εκφράσουμε κάποιες αδάμαστες αλήθειες.12 Να την κάνουμε παράδειγμα για κάτι άλλο, δηλαδή να τη μετατρέψουμε σε αυτόν τον τρίτο που δεν είναι ακόμη ταξινομημένος, να την μετατρέψουμε σε αυτό το κάτι που ακουμπάει στην επιστήμη αφενός, που παίρνει παράδειγμα από την τέχνη αφετέρου, και που δεν μπορεί να το κάνει παρά μόνο εν αναμονή, να πρέπει εντέλει να το πάρει το ποτάμι.13 Βλέπουμε ότι η λακανική θεωρία της αισθητικής δεν συνίσταται σε μια μερική εφαρμογή της ψυχανάλυσης –ο όρος εφαρμοσμένη ψυχανάλυση μαρτυρεί την κυριαρχία μιας βεβαιωμένης σκέψης που δεν ταιριάζει στην ψυχανάλυση–, αλλά έχει ως στόχο να αποδείξει τη σχέση του υποκειμένου (δημιουργού ή θεατή) με την επιθυμία, την έλλειψη, την απόλαυση και τη θνησιμότητα. Για τον Lacan η καλλιτεχνική δημιουργία είναι ένα υποστήριγμα στην προσέγγιση του αινίγματος της επιθυμίας: Η τέχνη περι-κυκλώνει το Πράγμα.

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 20

ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΟΝΗΡΟΣ

Το ωραίο είναι ένα όριο στην επιθυμία, σταματά, αλλά και απαγορεύει την επιθυμία. Η ομορφιά κάνει το αντικείμενο απρόσιτο. Και, στο Σεμινάριο VII, Η ηθική της ψυχανάλυσης, ο Lacan μας καλεί να προσλάβουμε κάθε νύξη του αναλυόμενου στην αισθητική ως αυτό που έρχεται να σκεπάσει μια καταστροφική ενόρμηση, αφού η λειτουργία του ωραίου είναι να δείξει τη «σχέση του ανθρώπου με τον δικό του θάνατο».14 Έτσι, λοιπόν, ο καλλιτεχνικός και ο αναλυτικός λόγος μπορούν να συναντηθούν. Δεν συγχέονται, εντούτοις, έχουν και οι δύο ως μέλημα τον θάνατο, την τρέλα, το βάρβαρο, το πραγματικό, τη διαφορά των φύλων. Και επειδή όλα αυτά τα αδύνατα αντανακλούν το ένα στο άλλο, το υποκείμενο μπορεί να επινοήσει τη θέση του και να μιλήσει για αυτήν. Βεβαίως, μέσα από προσωπική δουλειά για την οποία πρέπει να συναινέσει. Και δεν είναι εύκολο. Με τη γραφή του, και μέσα από την αναφορά του σε έναν πατέρα αδύναμο να ανταπεξέλθει στη λειτουργία του, ο Alberto Moravia ξεκινά ένα μακρύ λογοτεχνικό και γλωσσικό ταξίδι που κορυφώνεται αριστουργηματικά. Η ανάγνωση του έργου του είναι μία μοναδική εμπειρία, ένα ταξίδι εσωτερικό και εξωτερικό όπου ο αναγνώστης συναντά, εφόσον το αποδεχθεί, ένα άγνωστο για αυτόν μέρος του εαυτού του. Έρχεται αντιμέτωπος με το ανησυχητικό ανοίκειο που γνωρίζει χωρίς να γνωρίζει. Πρόκειται για προσωπική οδύσσεια στην οποία κάθε νέα ανάγνωση παίρνει ένα νέο νόημα. Ωστόσο, το έργο του Alberto Moravia είναι, πριν από όλα, μια προσωπική πρόκληση για τον ίδιο τον συγγραφέα. Είναι μια αναζήτηση που γίνεται κατάκτηση μέσα από τις λέξεις ως Άλλος, όπου ο Alberto Moravia συναντά την ετερότητα. Η γραφή του Moravia φέρνει το υποκείμενο αντιμέτωπο με έναν καθρέφτη στον οποίο χάνεται για να ξαναβρεί τον εαυτό του. Ανοίγει έναν δρόμο που δείχνει στον καθένα την αλήθεια του, ωθώντας τον αναγνώστη πέρα από τα όρια του αναγνώσιμου. Η σεξουαλικότητα, ο ερωτισμός, η ζωντάνια, η επιθυμία, η δύναμη της σαγήνης: όλα συγκλίνουν σε ένα συμφωνικό τραγούδι, εγκώμιο του

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 21

A L B E R T O M O R AV I A : Η ΑΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ

θανάτου και της ασημαντότητας του ανθρώπινου όντος. Οι λέξεις «χορεύουν» και αποτίνουν φόρο τιμής στην ενόρμηση του θανάτου. Το αντικείμενο που αναζητά ο Alberto Moravia και που θα δώσει σύσταση στον Άλλον, θα πάρει μορφή μέσα από την κατασκευή ενός πλέγματος φτιαγμένου από λόγο, όπου οι μνήμες καθιστούν πιθανή μία άλλη πράξη, την πράξη της δημιουργίας. Η εργασία της γραφής γίνεται για εκείνον μία ενορμησιακή σκηνή, όπου το αισθητικό αντικείμενο συναντά το ψυχαναλυτικό αντικείμενο και η δημιουργία συναντά την ψυχαναλυτική κλινική. Αυτή τη σύνδεση ο Χρήστος Πονηρός τη συλλαμβάνει επιχειρώντας να επιβεβαιώσει τη σύζευξη ψυχανάλυσης και λογοτεχνίας, καθώς περιπλανιέται με άνεση σε αυτόν τον χώρο, ο οποίος έχει ελάχιστα εξερευνηθεί. Εξερευνά για εμάς το έργο του Alberto Moravia, ανασηκώνοντας τα πέπλα σε ένα είδος καλπασμού όπου μαντεύουμε το άγχος όπως «πριν πεθάνει το παιδί» στο ποίημα του Goethe, «Erlkönig». Διαπερνά την ορατή μορφή του έργου του Alberto Moravia και μας δίνει να δούμε κάτι από το καλά κρυμμένο στη μνήμη-ασυνείδητο στοιχείο του συγγραφέα, αυτό που είναι μεν παλιό, αλλά πάντα-εκεί και εκπλήσσει και το ίδιο το υποκείμενο. Γιατί αυτό που γίνεται ορατό και του οποίου η εγγύτητα προκαλεί το συναίσθημα του ανοίκειου μέσα στο έργο του Moravia είναι αυτό ακριβώς που είναι το πιο οικείο του υποκειμένου, αλλά και το πιο ξένο του, δηλαδή το Πράγμα ως απόλυτο αντικείμενο που αδυνατούμε να προσεγγίσουμε, και που έχει να κάνει με την απόλαυση (απόλαυση του ωραίου και από το ωραίο). Ο Χρήστος Πονηρός μας οδηγεί με επιδεξιότητα στον δρόμο που είχε ανοίξει ο Paul Klee όταν έγραφε στην περίφημη εισαγωγή του στο Credo του δημιουργού ότι « η τέχνη δεν επαναλαμβάνει το ορατό, το κάνει ορατό»15 και εισάγει το έργο του Alberto Moravia στον κοινωνικό χώρο, τον χώρο του πολιτισμού, δίνοντάς του μια νέα θέση μέσα στον κοινωνικό δεσμό. Το βιβλίο του Χρήστου Πονηρού έχει μεγάλο κλινικό και θεωρητικό ενδιαφέρον. Η εργασία του διακατέχεται από τη δέουσα αυστη-

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 22

ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΟΝΗΡΟΣ

ρότητα της κλινικής σκέψης και ο λόγος του είναι τόσο ακαδημαϊκός όσο και σαφής και, ως εκ τούτου, προσιτός σε ένα ευρύτερο κοινό, πέρα από ειδικούς. Αυτό και μόνο θα μπορούσε να είναι αρκετό για να συστηθεί το βιβλίο του στην περιέργεια του αναγνώστη. Ωστόσο, ο Χρήστος Πονηρός συναντά τον Alberto Moravia στον Πατέρα, χωρίς να προσπαθεί να καταλάβει ή να ερμηνεύσει, αφού δεν πρόκειται για αυτό. Αντίθετα, επικαλείται το ελάχιστο της ερμηνείας. Συνδέει το έργο του Moravia με την ψυχαναλυτική κλινική, χωρίς να περιορίζει τον συγγραφέα ή τους ήρωες του έργου του σε κλινικές περιπτώσεις. Αντίθετα, τοποθετεί την επιθυμία στο έργο του Moravia και θέτει ερωτήματα. Διαβάζει το έργο του με την έννοια του σημαίνοντος, διαρθρώνοντάς το με ένα άλλο πεδίο. Ο Χρήστος Πονηρός, χωρίς δογματισμό, χωρίς να θέλει πάση θυσία να επιβάλει τη σκέψη του, αλλά ωστόσο με κλινική ματιά, μας δείχνει ότι το έργο του Moravia διαβάζεται, συγκινεί, προκαλεί τρόμο, λύπη, ευχαρίστηση, αλλά και προχωρεί πιο πέρα την ψυχανάλυση. Και αυτό αποτελεί τη δύναμη του λόγου του. Πιστεύω ότι αυτό είναι που δίνει αξία στο βιβλίο του Χρήστου Πονηρού, το οποίο είμαι στην ευχάριστη θέση να συστήσω με θέρμη, όπως του αξίζει, στους δυνητικούς αναγνώστες. ΛΙΣΣΥ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΥ, Ιανουάριος 2017 Ψυχαναλύτρια, Αν. Καθηγήτρια Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 23

ΕισαγωγΗ

Οι ποιητές και η μαρτυρία τους πρέπει να εκτιμώνται πολύ, καθώς γνωρίζουν πολλά πράγματα μεταξύ ουρανού και γης, τα οποία η σχολαστική μας σοφία δεν έχει καν ονειρευτεί. Στην ψυχολογία μάλιστα βρίσκονται τόσο μπροστά από μας, τους κοινούς ανθρώπους, διότι αντλούν από πηγές που δεν έχουμε ανακαλύψει ακόμα για την επιστήμη. S. FREud, «Η φαντασίωση και τα όνειρα στην Gradiva του W. Jensens».16

1. ΑΠΟ ΤΗΝ ΨυΧΑΝΑΛυΣΗ ΚΑΙ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΣΤΟΝ ALBERTO MORAVIA

Εκατό και πλέον χρόνια απο τη δημοσίευση της Ερμηνείας των ονείρων και της Ψυχοπαθολογίας της καθημερινής ζωής και η Ψυχανάλυση17 έχει κατακτήσει τις ζωές μας, αποτελώντας αδιαμφισβήτητο μέρος του πολιτιστικού μας γίγνεσθαι.18 Από την κατάκτηση αυτή δεν θα μπορούσε φυσικά να μείνει ανεπηρέαστη η Λογοτεχνία. Η S. Felman, μάλιστα, μάς υπενθυμίζει πως «αυτό που είναι μεθοδολογικά κρίσιμης σημασίας δεν είναι πια η εφαρμογή της Ψυχανάλυσης στη Λογοτεχνία, αλλά η μεταξύ τους αλληλοδιαπλοκή».19 Η αμφίδρομη σχέση μεταξύ Ψυχανάλυσης και Λογοτεχνίας δεν είναι σίγουρα καινούργια. Ας θυμηθούμε την ενασχόληση του Freud με την Gradiva του W. Jensens, το έργο του dostoyevsky, τον Άμλετ και, βέβαια, με την ελληνική μυθολογία20 (μύθος του Οιδίποδα, του Νάρκισσου, της Άρτεμης, της Ηλέκτρας). Εξάλλου, ο ίδιος αρνήθηκε πως του ανήκε η ανακάλυψη του ασυνειδήτου, αποδίδοντάς την

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 24

ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΟΝΗΡΟΣ

στους συγγραφείς και στους ποιητές, για τους οποίους έτρεφε μεγάλη εκτίμηση, μια εκτίμηση που το μέγεθος και η ειλικρίνειά της φανερώνεται από το πειραματικό κιόλας στάδιο της Ψυχανάλυσης21 – όταν αποκλειστικό πεδίο μελέτης ήταν τα φανταστικά πρόσωπα των δημιουργών– και που συνεχίζεται μέχρι και τις μέρες μας, καθώς με τη μελέτη της Λογοτεχνίας ασχολούνται, δείχνοντας μεγάλο θαυμασμό, και οι επίγονοι του Freud.22 Θαυμασμός που, χάρη στον Lacan, γονιμοποιήθηκε με το αυξανόμενο στη δεκαετία του ’60 και ’70 κύρος των ανθρωπιστικών επιστημών, ανοίγοντας ένα νέο δρόμο στην Ιστορία της Ψυχανάλυσης.23 Ας θυμηθούμε επίσης τη μαθητεία του Lacan στους υπερρεαλιστές,24 στους οποίους ο Γάλλος διανοούμενος οφείλει πολλά, αφού, κατά τον S. Alexandrian: «η θεωρία του ασυνειδήτου δομημένου ως γλώσσα, η ρητορική του φαντασιακού, οι θέσεις του περί της επιθυμίας [...] αντλήθηκαν από τη μεγάλη ποιητική πηγή κάποιων γραπτών του Breton».25 Όσον αφορά τώρα τη χώρα μας θα μπορούσαμε να αναφερθούμε στο έργο διακεκριμένων ψυχαναλυτών, όπως του Άγγελου Δόξα26 και πιο πρόσφατα του Γ. Ασλανίδη,27 της Α. Ποταμιάνου,28 του Ν. Νικολαΐδη 29 και, βέβαια, του Πέτρου Χαρτοκόλλη.30 Ανατρέχοντας στην άλλη πλευρά της αμφίδρομης σχέσης Λογοτεχνίας-Ψυχανάλυσης θα μπορούσαμε να θυμηθούμε την επιρροή που άσκησε ο Freud στους υπερρεαλιστές και πιο συγκεκριμένα στους ποιητές της χώρας μας Ν. Ράντο και Α. Εμπειρίκο.31 Ο τελευταίος, μάλιστα, μαθήτευσε κοντά στο κορυφαίο Γάλλο ψυχαναλυτή R. Laforgue και άσκησε την Ψυχανάλυση για είκοσι περίπου χρόνια. Την επιρροή της Ψυχανάλυσης όμως, αν και πιο αμυδρά, δέχτηκε και η πεζογραφία μας. Για παράδειγμα θα μπορούσαμε να αναφέρουμε τα ονόματα των Ν. Καζαντζάκη,32 Γ. Χειμωνά, Μ. Καραγάτση,33 Α. Κοτζιά.34 Το ίδιο γόνιμη ήταν η συμβολή της Ψυχανάλυσης και στην άλλη πλευρά του Ιονίου, όπου μάλιστα διακρίνουμε μια περισσότερο ισοδύναμη κατανομή ανάμεσα στον ποιητικό και στον πεζό λόγο: από τον Saba35 και τον Gadda μπορούμε να περάσουμε στους Svevo,36 Savinio, debene-

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 25

A L B E R T O M O R AV I A : Η ΑΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ

detti, στην Ε. Μorante και βέβαια στον σύζυγό της, τον A. Moravia.37 Δεν είναι όμως μόνο η εδραίωση της Ψυχανάλυσης στο πολιτιστικό γίγνεσθαι αυτή που επιβάλλει μια τέτοια ερμηνευτική προσέγγιση, αλλά και μια πλειάδα από ψυχαναλυτές, φιλοσόφους και κριτικούς. Η Kristeva, ο Genette, ο Starobinski, ο Barthes μας παροτρύνουν να σταθούμε στα αποτελέσματα αυτής της αρμονικής σύζευξης, της «ευεργετικής διαπίδυσης» (όπως θα έλεγε και ο Θ. Τζούλης) ανάμεσα στην κριτική της Λογοτεχνίας και στην Ψυχανάλυση.38 Μάλιστα, κατά τον J. Culler (Καθ. Αγγλικής και Συγκριτικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Cornel των ΗΠΑ), η Ψυχανάλυση, από κοινού με τον Μαρξισμό, αποτελεί την ισχυρότερη σύγχρονη ερμηνευτική,39 και κατά τον A. Green, οι ανακαλύψεις της Ψυχοδυναμικής θεωρίας είναι απαραίτητες στο έργο της κριτικής. Εξαίροντας, μάλιστα, τη συμβολή της διερωτάται: Ποιος κακομεταχειρίζεται περισσότερο τα προϊόντα της κουλτούρας; Αυτός που επιδιώκει από την έρευνά τους μια νέα θεώρηση, που κάνει την υπόθεση ότι είναι ακόμα ικανά να παράγουν, παρ’ όλο τον υπέρογκο σωρό από αναγνώσεις που ήδη υπάρχουν, ή αυτός που δεν παραθέτει στο έργο παρά ένα παραφραστικό σχόλιο που το διαπερνάνε τα προϋποτιθέμενα μιας γνώσης αυτονόητης και απαλλάσσει τον εαυτό του από κάθε αναθεώρηση;40

Στις σκέψεις αυτές ο A. Green βρίσκει στον κριτικό R. Barthes έναν πολύτιμο σύμμαχο, αφού και αυτός παρότρυνε τους συναδέλφους του –περίπου τρεις δεκαετίες πριν– να γονιμοποιήσουν τη σκέψη τους δοκιμάζοντας από τους καρπούς της Ψυχανάλυσης.41 Φτάνοντας μάλιστα στη Γαλλία του σήμερα, διαπιστώνουμε ότι έχει διαμορφωθεί μια νέα κριτική αντίληψη, έτσι που οι περισσότερες μορφές τέχνης προσεγγίζονται μέσα από τους δρόμους της Ψυχανάλυσης.42 Στους φιλολογικούς κύκλους ενστερνίζονται πια όλο και περισσότερο την αυτοδυναμία-αυτοτέλεια του λογοτεχνικού κειμένου και η μελέτη

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 26

ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΟΝΗΡΟΣ

της βιογραφίας του συγγραφέα, ως εργαλείο ερμηνείας του, υποχωρεί, καθώς πληθαίνουν οι ειδικοί που μας επισημαίνουν ότι δεν είναι (τόσο) η βιογραφία που εξηγεί το κείμενο, όσο το ότι το κείμενο δημιουργεί μιαν άλλη βιογραφία.43 Ειδικότερα, στην περίπτωση του διαχρονικού και επίκαιρου Moravia44 πιστεύουμε ότι αυτού του είδους η προσέγγιση θα είναι αποτελεσματικότερη λόγω των ακόλουθων σημείων που αφορούν: α) τη θεματική των έργων του, β) το πολιτιστικό-ιστορικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται, γ) τις μαρτυρίες του ίδιου του συγγραφέα, δ) τις απόψεις της κριτικής, ε) την ψυχοσωματική ιδιαιτερότητα του συγγραφέα, αφού, όπως είναι γνωστό, η Ψυχανάλυση αναπτύχθηκε αξιοποιώντας την ψυχοθεραπεία ανθρώπων στους οποίους η ενέργεια ήταν παγιδευμένη. Έτσι, ο Moravia, «φλερτάροντας» με τη σχιζοφρένεια, ίσως και την υστερία,45 με τη φήμη του «διανοουμένου», του επαγγελματία και βραβευμένου λογοτέχνη,46 βρίσκει τον τρόπο –ο οποίος δεν είναι άλλος από την αισθητική απόλαυση– να ανακοινώσει στον αναγνώστη και συγχρόνως να ανακινήσει στην επιφάνεια της συνείδησής του σημασιολογικά φορτία που καταπιέζει και τον καταπιέζουν.47 Φορτία που, για τη στενότερη παρακολούθησή τους, επιβάλλεται να πάμε πέρα από τη φαινομενική πραγματικότητα.48 Ας δούμε, όμως, τώρα εκτενέστερα τους δύο πρώτους λόγους, συμπεριλαμβάνοντας σ’ αυτούς τις μαρτυρίες του ίδιου του Moravia καθώς και τις απόψεις των κριτικών. 2. ΑΚΟΛΟυθΩΝΤΑΣ ΤΗ θΕΜΑΤΙΚΗ ΤΟυ ΣυΓΓΡΑφΕΑ

Η θεματική των έργων του συγγραφέα εγείρει ζητήματα που σαφώς τα προσεγγίζει η Ψυχολογία του βάθους. Η μελαγχολία με τις συνέπειές της (αδιαφορία, μαρασμός, χαμηλή αυτοεκτίμηση, ενοχές), ο ηθικός σαδομαζοχισμός, η πορνεία, η ομοφυλοφιλία, το φύλο, τα ερωτικά τρίγωνα, η εφηβεία, ακόμα και η παιδεραστία, η αναβίωση, ή κα-

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 27

A L B E R T O M O R AV I A : Η ΑΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ

λύτερα, η μη επίλυση του οιδιπόδειου συμπλέγματος, ή και η τραγική ενδεχόμενη συνέπεια αυτού, η αιμομιξία, είναι θέματα που ενίοτε όλα μαζί είναι παρόντα (συγκεκαλυμμένα ή απροκάλυπτα) στα έργα του A. Moravia. Σε δύο του μάλιστα έργα οι σχιζοφρενείς ήρωές του δεν έχουν να ζηλέψουν τίποτα από ανάλογες πραγματικές ψυχοπαθολογικές περιπτώσεις. Με την απαρίθμηση όλων αυτών των παθολογικών χαρακτηριστικών έρχεται συνειρμικά στον νου το γεγονός ότι η Ψυχανάλυση κάνει λόγο για τις ψυχικές καταστάσεις μόνο αφού τις γνωρίσει από το αρνητικό τους πρόσημο. Για το «continuum» αυτό αναφέρει χαρακτηριστικά ο Θ. Λίποβατς: Η παθολογία δείχνει σχεδόν πειραματικά μέσα από την υπερβολική, μονόπλευρη παραμόρφωση και ένταση ορισμένων χαρακτηριστικών πολύ καθαρά αυτές τις διαδικασίες που στις συνηθισμένες περιπτώσεις μιας φαινομενικά λείας επιφάνειας και ομαλότητας της καθημερινότητας παραμένουν αόρατες.49

Το ίδιο ενδιαφέρον για το «ανώμαλο» εξομολογείται πως συμμερίζεται και ο λογοτέχνης μας. Στο άρθρο του «Ricordi degli Indifferenti» αναφέρει: «Αυτό που λέγεται κανονική ζωή δεν μου άρεσε, μου δημιουργούσε πλήξη και μου φαινόταν άνοστο. Το πάθος στην πιο έσχατη μορφή του και η βία μου δημιουργούσαν μία ατέρμονη έλξη».50 Έξω από το πλαίσιο της κανονικής ζωής, όπως άλλωστε μαρτυρεί ο ίδιος ο δημιουργός, οι ήρωές του προσκρούουν και συχνά διαπερνούν –όπως θα καταδείξουμε αλλού– τα όρια ανάμεσα στο ομαλό και το παθολογικό. Μέσα από αυτό το πρίσμα των παθολογικών καταστάσεων οφείλουμε να δούμε και το φύλο.51 Η F. Schettino υποστηρίζει πως ο Moravia με τις απόψεις του σχετικά με το φύλο ίδρυσε σχολή, αφού κατάφερε να επηρεάσει τη σύγχρονη ιταλική Λογοτεχνία.52 Εξάλλου, το πόσο αλληλένδετα είναι στη συνείδηση του συγγραφέα το φύλο και η παθολογική περίπτωση αποδεικνύεται με

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 28

ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΟΝΗΡΟΣ

τον πλέον έκδηλο τρόπο στη συνέντευξη που παραχώρησε στο Psicologia contemporanea: Επηρεασμένος από το Διχασμένο εαυτό του R. Laing θέλησα να γράψω ένα μυθιστόρημα πάνω στη σχιζοφρένεια. Στην πορεία συγγραφής ενός τέτοιου έργου και, αφού μου φαινόταν πως αυτό που έγραφα ήταν μία κλινική περίπτωση, συνειδητοποίησα πως στον άνθρωπο υπάρχει μια έμφυτη σχιζοφρενική τάση μεταξύ του ίδιου και του φύλου του.53

Τέτοια είναι η περίπτωση που περιγράφει χωρίς φειδώ στο Εγώ κι αυτός (Io e lui) και προκειμένου, όπως ισχυρίζεται ο ίδιος, να διαπραγματευτεί με σεβασμό το θέμα (το φύλο) το κάνει κινούμενος μέσα στην κατηγορία του κωμικού, όπως έκαναν οι αρχαίοι.54 Μα, περισσότερο από σεβασμό, η κατηγορία αυτή τού επιτρέπει να εκφράσει ελεύθερα τις «αδιάντροπες» και «επιθετικές» του τάσεις, τάσεις οι οποίες, κατά τον Freud, έρχονται στην επιφάνεια με το αστείο.55 Πώς αλλιώς θα μπορούσε να εκφράσει την επιθετικότητά του απέναντι στη γυναίκα του; Πώς αλλιώς θα μπορούσε να μας μιλήσει για τον φαλλό-άγαλμα, για τον «dio Fascinus»,56 τον φαλλό-Θεό; Τις τοποθετήσεις του μάλιστα σχετικά με το φύλο (το οποίο άλλωστε, όπως και ο ίδιος εξομολογείται, είναι το κλειδί για να προσεγγίσουμε το έργο του)57 θα τις ζήλευε ακόμα και ένας σύγχρονος συνήγορος του Freud. Ας δούμε, για παράδειγμα, πώς αντικρούει τις κατηγορίες για πανσεξουαλισμό οι οποίες, ως γνωστόν, αποδόθηκαν στον πατέρα της Ψυχανάλυσης: Στην εποχή μας [1961] μπορούμε άμεσα, φανερά, ρεαλιστικά και ποιητικά να ζωντανέψουμε τον σεξουαλικό παράγοντα κάθε φορά που το έργο το απαιτεί, και κάποιος θα αναρωτηθεί: είναι απαραίτητο να μιλάμε για το φύλο; Απαντάμε «όχι πάντα», όπως δεν είναι απαραίτητο να μιλάμε για τον κοινωνικό παράγοντα [...] όταν όμως είναι απαραίτητο –και δεδομένου ότι σήμερα δεν υπάρχουν

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 29

A L B E R T O M O R AV I A : Η ΑΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ

ταμπού που να το εμποδίζουν– το να σιωπήσεις δεν είναι ζήτημα ηθικής αλλά εκφραστικής ανεπάρκειας.58

Συνεχίζοντας, αναφέρει πως η σύγχρονη Λογοτεχνία αντικατέστησε τον έρωτα με το φύλο. Ως αιτία της πτώσης των ταμπού θεωρεί την ψυχολογία του βάθους. Δεκαέξι χρόνια αργότερα, στη συνέντευξή του στο Psicologia contemporanea αναφέρει: «Το κοινωνικό λειτούργημα της τέχνης έγκειται στο να εκφράσει αυτό που κανονικά καταστέλλεται και είναι σαφές ότι, όταν εκφράζεις αυτό που καταστέλλεται, δεν είσαι ο ίδιος καταπιεσμένος».59 Βασιζόμενοι στις απόψεις του F. Orlando, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι οι όροι «καταστολή» και «καταπιεσμένος», που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας στο Psicologia contemporanea, δείχνουν στο κοινωνικό επίπεδο αυτό που οι όροι «απώθηση» και «απωθημένο» δηλώνουν στο ατομικό.60 Μα τι είναι αυτό που κατεξοχήν απωθείται, αν όχι η επιθυμία της αιμομιξίας; Η ακόλουθη μάλιστα παρατήρηση του F. Orlando σχετικά με αυτήν χαράζει –διαποτισμένη καθώς είναι από τη λακανική θεωρία–61 το μεγαλύτερο μέρος της πορείας που θα ακολουθήσουμε: Είναι το αντικείμενο (η αιμομιξία) αυτής της πρώτης επιθυμίας της οποίας η απαγόρευση είναι ο πρώτος νόμος που, αφού εσωτερικευθεί, προκαλεί όλες τις άλλες επιβολές και απαγορεύσεις που οργανώνουν τον ανθρώπινο πολιτισμό.62

Στο πλαίσιο της αδυναμίας εσωτερίκευσης αυτού του νόμου θα κατανοήσουμε τη μοναξιά του μοραβιακού ήρωα, τον λόγο για τον οποίο η επιθυμία του έρωτα είναι απούσα, ή ο σκοπός της παρεκτρέπεται στην ηδονοβλεψία, στα ερωτικά τρίγωνα, στην (λανθάνουσα) ομοφυλοφιλία,63 ή –κατά κάποια έννοια– ακόμα και στον σαδομαζοχισμό. Και βέβαια θα εντοπιστεί ο λόγος που το φύλο ως μοναδικός δίαυλος επικοινωνίας –κατά την Cristina Benussi–64 εξαρτά την αποτελεσμα-

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 30

ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΟΝΗΡΟΣ

τικότητα της λειτουργίας του από το γένος του ήρωα. Θα κατανοήσουμε επίσης την ασυδοσία και την αυθαιρεσία των σχιζοφρενών ηρώων, την εναντίωσή τους σε οποιαδήποτε μορφή εξουσίας, στην ανθρώπινη τάξη και γενικότερα στην αποστροφή τους για τον πολιτισμό. Θα δούμε πως ο σημαντικότερος –αν όχι ο μοναδικός– λόγος αυτών των καταστάσεων είναι η απουσία του πατέρα και η χωρίς όρια ασυνείδητη αναζήτησή του. Έτσι, αναπόφευκτα, η εργασία μας διαγράφει έναν κύκλο με ακτίνα που πηγάζει από την προβληματική της απουσίας του πατέρα. Συνεπώς η δόμηση του περιεχομένου –όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί η Α. Ποταμιάνου για τη δική της εργασία–65 αγγίζει εκ νέου τη θεματική, εμπλέκοντας έτσι την επανάληψη στον τρόπο ανάπτυξης των κεφαλαίων και γενικότερα των ιδεών. Πιο συγκεκριμένα, στην αρχή της διαγραφής αυτού του κύκλου βρίσκεται το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, η ψυχική δηλαδή δομή που καθιστά τον πατέρα αντιπρόσωπο του Νόμου.66 Στη συνέχεια η ελλιπής λειτουργία του67 μας οδηγεί στην ελλιπή ταυτότητα (κεφ. Ἄνθρωπος γὰρ ἄνθρωπον γεννᾶ). Η απουσία, εξάλλου, του πατέρα θα δούμε πως είναι η κύρια αιτία της συχνής παρουσίας του αντεραστή σε πολλά από τα έργα του συγγραφέα μας. Στη διαγραφή του μεγάλου Άλλου, διαγραφή κατεξοχήν του πατέρα, θα δούμε πως συμπαρασύρει μαζί της τον κόσμο, τον πολιτισμό, την τάξη, την κοινωνία (βλέπε για παράδειγμα το κεφ. «Freud VS Mrax») και τον άνθρωπο (και δη τη γυναίκα), τη γλώσσα και την ιστορία του. Επιπλέον, ως μέρος της διαγραφής αυτής θα μπορούσαμε να εκλάβουμε ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά (ηδονοβλεψία, έρωτας επί χρήμασι, αυτοκτονία) που, στο έργο του Moravia, παίρνουν τον χαρακτήρα του συμπτώματος. Έχοντας διαγράψει το μεγαλύτερο μέρος της κυκλικής μας πορείας, θα δούμε εκτενέστερα πως ο Μοravia, ακόμα και όταν «παραχωρεί» τη φιγούρα του πατέρα σε έναν από τους ήρωές του, της αποδίδει λειτουργική ανεπάρκεια, πράγμα που σημαδεύει ανεξίτηλα τον πρωταγωνιστή του. Με άλλα λόγια, χάρη στα συνειδητά και ασυνείδητα σημασιολογικά φορτία που η απουσία αυτή διακινεί, ο Marcello

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 31

A L B E R T O M O R AV I A : Η ΑΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ

ανοίγει και κλείνει τον δικό του κύκλο, τον κύκλο της ζωής του, όπως διαγράφεται στο μυθιστόρημα που τον φιλοξενεί. Ως το τελευταίο σημείο αυτού του κύκλου, το σημείο δηλαδή συνάντησης με το σημείο εκκίνησης, θα δούμε πως η ιστορία του Marcello –σημαδεμένη από το όνομα το δικό του και όχι από το «Όνομα-του-Πατέρα»– ανταποκρίνεται στην ψυχαναλυτική «παρουσίαση», «αναπαράσταση» της Κοσμογονίας του Ησιόδου. Ας μην ξεχνάμε, εξάλλου, ότι μεγάλη μερίδα των κριτικών υποστηρίζει πως ο Moravia αντλεί τα θέματά του από την Ψυχανάλυση. Έχοντας λοιπόν ως συνισταμένη την απουσία του πατέρα, μπορούμε επίσης να φωτίσουμε επί μέρους ζητήματα, όπως την εμμονή στην καλλιτεχνική δημιουργία, την ιδιομορφία της μητρικής Imago (φαλλική, ευνουχίστρια, Παν-αγία), την έλξη του μοραβιακού ήρωα από το σκοτάδι, και να ορίσουμε έτσι με περισσότερη ακρίβεια τις συντεταγμένες του μοραβιακού έργου. Στην πορεία μάλιστα που αυτές προσδιορίζουν, καθώς και στη σχέση του Moravia με την Ψυχανάλυση, θα πρέπει να συνυπολογίσουμε την άποψη των ειδικών και από τους δύο χώρους αναφορικά με τα μη διακριτά όρια μεταξύ Ψυχανάλυσης και Λογοτεχνίας.68 Έτσι, από τη μία ο οίστρος του λογοτέχνη και από την άλλη η γνωσιολογική φαρέτρα του επιστήμονα οδηγούν αναπόφευκτα την εργασία μας στους κόμπους αυτής της διαπλοκής, προτρέποντάς μας να τους ανιχνεύσουμε και να τους ανα-λύσουμε. 3. ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ-ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΕΝΤΑξΗΣ ΤΟυ ΕΡΓΟυ ΤΟυ ΜORAVIA

Όπως και με τις πιο παραδοσιακές θεωρίες και κριτικές της Λογοτεχνίας, έτσι και σε μια Ψυχαναλυτική προσέγγιση το έργο του συγγραφέα πρέπει να προσεγγιστεί μέσα στο πολιτιστικό-ιστορικό πλαίσιο στο οποίο λαμβάνει χώρα.69 Εξάλλου, όπως αναφέρει και ο A. Moravia στον A. Elkan: «κάθε μύθος που αναλύεται στην κάθε του

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 32

ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΟΝΗΡΟΣ

λεπτομέρεια καταλήγει στο να αποκαλύψει υποχρεωτικά κάποια μυστική σχέση του με την κουλτούρα της εποχής».70 Από την άλλη, ας μη ξεχνάμε πως σκοπός της Ψυχολογίας του βάθους είναι να φέρει στο φως, μέσω της λογο-ανάλυσης του υποκειμένου, τις εμπειρίες και τα «ακούσματα» που οδηγούν (περνώντας βέβαια και από το ασυνείδητο) το άτομο σε μία δεδομένη συμπεριφορά (συμπεριφορά με την ευρεία έννοια του όρου, ώστε να συμπεριλάβει τα συμπτώματα και τα συναισθήματα). Δεν θα ήταν αυθαίρετο λοιπόν να αναγάγουμε τις πηγές από τις οποίες αντλεί ο συγγραφέας το υλικό του στις εμπειρίες και τη λογοτεχνική παραγωγή στη συμπεριφορά. Σ’ αυτή την αναγωγή θα συνηγορούσε, εξάλλου, και ένας άλλος κλάδος της ψυχολογίας, «η θεωρία της επεξεργασίας της πληροφόρησης» αφού, όπως υποστηρίζει, τα input/πηγές οδηγούν σε συγκεκριμένα output/έργα.71 Ωστόσο, η διερεύνηση των πηγών έμπνευσης του Moravia θέτει περιορισμούς που είναι συγχρόνως μεθοδολογικοί (αφού, σε μια τέτοια παρουσίαση, δε θα ασχοληθούμε με τις πηγές εκείνες που είναι σχετικές με την αισθητική) αλλά και ουσιαστικοί. Η μεγάλη έκταση της παραγωγής του συγγραφέα μέσα στον χρόνο υπήρξε ίσως η αφορμή για τους κριτικούς να αποδώσουν σ’ αυτόν χαρακτηριστικά και να τον εντάξουν σε σχήματα που, είτε δεν συνάδουν προς τα έργα του –καθότι πολλές φορές αντικρουόμενα– είτε απoδεικνύονται τυχαία. Υποστήριξαν, για παράδειγμα, ότι επηρεάστηκε, εκτός από την ψυχανάλυση, από τα ακόλουθα φιλοσοφικά κυρίως και λογοτεχνικά ρεύματα: μοραλισμό(!),72 υπαρξισμό, υπερρεαλισμό, ρεαλισμό, νεορεαλισμό, ιντελλεκτουαλισμό, εμπειρισμό, εξπρεσιονισμό, ντεκαντεντισμό, φιλοσοφία των ταυτολογιών του Wittgestein, μαρξισμό. Όμως τα περισσότερα από αυτά τα ρεύματα από τα οποία, κατά τους κριτικούς, έχει επηρεαστεί ο Moravia δεν θα ήταν δυνατό να συνυπάρξουν στο έργο ενός συγγραφέα, πράγμα που εγείρει αμφιβολίες ως προς την αξιοπιστία τους. Ενισχυτική της παραπάνω άποψης είναι η θέση της F. Schettino:

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 33

A L B E R T O M O R AV I A : Η ΑΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ

Οι κριτικοί, κλεισμένοι στις ιδεολογίες τους, πολύ στενά προσκολλημένοι σε κάποιες μεθόδους και θέσεις, αποδεικνύονται ακατάλληλοι για να αντιμετωπίσουν το έργο του [...] πρόκειται συχνά για ένα άχρηστο και αδύναμο κολάζ. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο της κριτικής ο Pampaloni ξεκινώντας από τους –ισμούς, βρέθηκε αναπόφευκτα εκτός του έργου του [Moravia].73

Τον λόγο του αδύναμου αυτού κολάζ φαίνεται πως καταφέρνει να εντοπίσει ο A. Alfonsi. Σε μια απόπειρά του να παρουσιάσει τον A. Moravia μέσα από την ιταλική και αμερικανική κριτική αναφέρει πως η πρώτη (ίσως εξαιτίας της μακρόχρονης παράδοσής της) εγκλωβίστηκε στη «φόρμα», ενώ η δεύτερη, αν και περισσότερο «πρακτική» και «εμπορική», διακρίνεται από μια ουσία περισσότερο «μεστή». Σ’ αυτή την ουσία θα έπρεπε να εντοπίσουμε (κατά την επισήμανση πάντα του ίδιου) την μεγαλύτερη εμμονή της αμερικανικής κριτικής στα «ψυχαναλυτικά χαρακτηριστικά της λογοτεχνικής παραγωγής του συγγραφέα».74 Και βέβαια, η αξιοπιστία των παρατηρήσεων του Alfonsi ενισχύεται αν λάβουμε υπόψη μας πως η F. Schettino, η Ο. Ragusa και ο G. Cecchetti –τις απόψεις των οποίων θα δούμε παρακάτω– προέρχονται από πανεπιστημιακούς κύκλους της Αμερικής ή τα άρθρα τους δημοσιεύονται σε αγγλόγλωσσα περιοδικά. Κατόπιν όλων αυτών, οφείλουμε να σταθούμε στην επιρροή που άσκησαν στο έργο του συγγραφέα μας ο υπερρεαλισμός, ο υπαρξισμός και η ψυχολογία του βάθους, λαμβάνοντας υπόψη: ένα μέρος της κριτικής, τις μαρτυρίες του ίδιου του συγγραφέα και κυρίως της συνάφειας των επιρροών που προαναφέρθηκαν λόγω της προτεραιότητας που δίνουν στο ασυνείδητο. 3.1. Υπερρεαλισμός (Breton via Freud και η σχέση του με τον Moravia)

Η σχέση του Moravia με τους υπερρεαλιστές δεν καταδεικνύεται μόνο από τον τίτλο (Racconti surrealisti e satirici) που ο συγγραφέας έ3 – Alberto Moravia: Η απουσία του πατέρα

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 34

ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΟΝΗΡΟΣ

δωσε σε συλλογή 27 διηγημάτων του, τα οποία η C. Benussi θεωρεί ότι αποδεικνύουν την επίδραση που άσκησαν στον Moravia ο υπερρεαλισμός και το παράδοξο,75 αλλά κυρίως από πλήθος αναφορών του ιδίου σχετικά με: α) τον τρόπο γραφής του, που, όπως θα δούμε, πλησιάζει αρκετά στις αρχές του μανιφέστου των υπερρεαλιστών, όπως διατυπώθηκαν από τον André Breton, β) τις εκτιμήσεις του για το συγκεκριμένο ρεύμα, αλλά και γ) την κοινή δεξαμενή αναζήτησης πνευματικής τροφής, δηλαδή τον Freud. Σ’ αυτόν, μάλιστα, ο Breton δηλώνει πως χρωστάει πολλά, γιατί «έφερε στο φως ένα κομμάτι της πνευματικής ζωής, αναντίρρητα το σπουδαιότερο».76 Ας περάσουμε όμως τώρα σε κάποια σημεία από το μανιφέστο τους με το οποίο συμβουλεύουν τον καλλιτέχνη: «Δεν πρέπει να τον κάνει τίποτα να αρνείται να μιλήσει [...] η στίξη αναμφίβολα αντιτίθεται στη συνέχεια αυτής της ροής που απασχολεί εμάς».77 Ο Moravia τηρεί τις αρχές αυτές, αν λάβουμε υπόψη μας ότι: ασχολείται με θέματα όπως η (λανθάνουσα) αιμομιξία, η ηδονοβλεψία, το φύλο, δηλαδή θέματα ταμπού για το κοινωνικό κατεστημένο, τα οποία όμως για τον ίδιο αποτελούν πόλο έλξης, αφού του δίνουν την ευκαιρία να περιγράψει το πάθος στη πιο έσχατη μορφή του.78 Εξάλλου, ο αμοραλισμός που διέπει πολλά από τα έργα του οδήγησε την Αγία Έδρα (από το 1952 και μετά) να τα περιλάβει στον κατάλογο των απαγορευμένων βιβλίων.79 Και πώς θα μπορούσαν βέβαια να περάσουν απαρατήρητα έργα όπως το Εγώ κι αυτός, το οποίο άλλωστε βραβεύθηκε, ή το La vita interiore (Η εσωτερική ζωή); Αλλά και, όσον αφορά τη στίξη, ταυτίζεται με τις επιταγές του υπερρεαλισμού, αφού κιόλας απο το Gli indifferenti (Οι αδιάφοροι), αναγνωρίζει πως δεν είναι συμπαγής και σίγουρη.80 Περισσότερο λεπτομερής στη τελευταία του συνέντευξη δηλώνει: Οι Αδιάφοροι γραφτήκανε αληθινά σαν ένα τραγούδι με παύλες στη θέση των σημείων στίξης, εκεί δηλαδή που έπρεπε να σημειωθεί το πέρασμα από τον ένα στίχο στον άλλο. Το χειρόγραφο των Αδιάφο-

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 35

A L B E R T O M O R AV I A : Η ΑΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ

ρων δεν είχε καθόλου σημεία στίξης [...] όταν [το] διαβάσεις θα διαπιστώσεις ότι η στίξη γενικά παρουσιάζεται πολύ ανώμαλα.81

Ανάλογη σχεδόν, όπως σημειώνει και ο E. Siciliano, είναι η περίπτωση των μυθιστορημάτων Η Γυναίκα λεοπάρδαλη82 και Εγώ κι αυτός. Γι’ αυτό το τελευταίο ο Siciliano, αφού υπογραμμίσει τη χαλαρή δομή του, διευκρινίζει ότι είναι «ανοιχτό», «πολύ ανοιχτό», και ότι στην ανάπτυξή του –την οποία παρομοιάζει με τα κομμάτια ενός παζλ– δεν λαμβάνεται υπόψη το «suspense» και η χρονική εξέλιξη. Ως απόδειξη μάλιστα αυτών αναφέρεται στην ιερόδουλη που παραμένει στον δρόμο, με τα κλειδιά του σπιτιού του Rico στα χέρια της, αφού ο Moravia δεν προνοεί για την ολοκλήρωση του συγκεκριμένου περιστατικού. 83 Επιπλέον, αυτή η συνειρμική, θα μπορούσαμε να πούμε, γραφή – στην οποία κάποιοι διακρίνουν «έλλειψη υφολογικών ανησυχιών» από την πλευρά του συγγραφέα–84 αναγνωρίζεται και από τον ίδιο τον Moravia για το σύνολο του έργου του: Όταν αρχίζω να γράφω δεν ξέρω τίποτα για εκείνο που πρόκειται να γράψω. Δεν κρατώ κανενός είδους σημειώσεις: αφήνω το έργο να ζει, όπως ζω και εγώ. Ζούμε σύμφωνα με τις ανάγκες που εμφανίζονται στη διάρκεια της ημέρας: έτσι και το βιβλίο [...] αυτό έχει τις ίδιες ρίζες που έχει και η ζωή. Όπως δεν μπορείς να προγραμματίσεις τη ζωή παρά μόνο σε πολύ αδρές γραμμές, έτσι και ένα έργο δεν μπορεί να προγραμματιστεί.85

Γυρνώντας ξανά στο μανιφέστο των υπερρεαλιστών διαβάζουμε τα εξής: Οι λέξεις τους, οι ομάδες λέξεων που ακολουθούν έχουν μεταξύ τους μία μεγάλη αλληλεπίδραση (solidarietà). Δεν πρέπει να είμαι εγώ εκείνος που θα ευνοήσει μια ομάδα λέξεων σε βάρος κάποιας άλλης [...].

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 36

ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΟΝΗΡΟΣ

ΣΟΥΡΡΕΑΛΙΣΜΟΣ: [σημαίνει] καθαρός, ψυχικός αυτοματισμός που χρησιμοποιείται για να εκφραστεί, [...] η πραγματική λειτουργία της σκέψης. Υπαγόρευση της σκέψης έξω από κάθε έλεγχο της λογικής και πέρα από αισθητική ή ηθική μέριμνα.86

Στο δοκίμιο του «Estremismo e letteratura», ο Moravia δείχνει να συμπορεύεται και με αυτές τις παροτρύνσεις, εφόσον υποστηρίζει: «είναι καθήκον του συγγραφέα να είναι εξτρεμιστής [...] να μην εξασκεί κανενός είδους λογοκρισία φροϋδικής υφής [...] πράγμα που σημαίνει ότι θα είναι και ειλικρινής». Και, όπως δηλώνει στο Psicologia contemporanea, «η δημιουργία ενός λογοτεχνικού έργου, όπως και ενός πίνακα, συνεπάγεται την αυτόματη εξάλειψη –για να το πούμε με φροϋδικούς όρους– του Εγώ και φυσικά του Υπερεγώ, έτσι ώστε να μπορέσει το Αυτό να εκφραστεί ελεύθερα». Διατείνεται μάλιστα πως η κοινωνική προσφορά της τέχνης έγκειται στο να εκφράσει αυτό που η κοινωνία καταπιέζει, το οποίο σε ατομικό επίπεδο, αντιστοιχεί στην απώθηση πάνω στην οποία στηρίζεται η δόμηση του ασυνείδητου.87 Δεν παραλείπει, βέβαια, να δηλώσει και ευθέως τους λόγους της έλξης του για τους υπερρεαλιστές: «Επηρεάστηκα από τους σουρεαλιστές, γιατί με συγκίνησαν οι απόψεις και οι ανακαλύψεις τους σχετικά με το όνειρο και το υποσυνείδητο ως πηγές έμπνευσης.88 Στην πραγματικότητα η δική μου αβανγκάρντ ήταν ο σουρεαλισμός».89 Τελειώνουμε με μια μαρτυρία του συγγραφέα από τη συνέντευξή του στον A. Elkan σχετικά με την έμπνευση: «Φωτίζομαι και εμπνέομαι από το απέραντο, όπως έλεγε ο ungaretti, δηλαδή η σκέψη μου φωτίζεται και εμπνέεται από το ίδιο το έργο που γράφω».90 3.2. Υπαρξισμός

Για τη συνάφεια ανάμεσα στον υπαρξισμό και τη φροϋδική θεωρία φτάνει να θυμηθούμε την έκδηλη επίδραση του Heideger και του

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 37

A L B E R T O M O R AV I A : Η ΑΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ

Hegel στα έργα του Lacan, του R. d. Laing91 και να ανατρέξουμε στον ορισμό της ύπαρξης ως «εν-τω-κόσμω-είναι», που παραπέμπει στο «στάδιο του καθρέφτη» του Lacan, αλλά και στα τρία πεδία αναφοράς του («Φαντασιακό», «Πραγματικό», «Συμβολικό»).92 Αναφορικά με τους κριτικούς που μελέτησαν την σχέση του συγγραφέα μας με το ρεύμα του υπαρξισμού, πιστεύουμε πως δεν καταπιάνονται τυχαία, σε μεγάλο βαθμό, με τον Freud. Ενδεικτικά αναφέρουμε το έργο του I. Scaramucci, Moravia tra Esistenzialismo e Freudismo και το άρθρο του G. Rimanelli «Moravia and the philosophy of personal existence». 93 Στο άρθρο του ο Rimanelli θεωρεί την επανάληψη της θεματικής του Moravia –κάτι που πολλοί κριτικοί είδαν αρνητικά–94 ως ιδιαίτερο γνώρισμα των καλών συγγραφέων και της σχέσης τους με τον υπαρξισμό.95 Επιπλέον, σ’ αυτή του τη συγγένεια με την υπαρξιστική σκέψη (κατά την πρώτη της φάση, όπως ισχυρίζεται) αποδίδει ένα σχεδόν κοινό χαρακτηριστικό στα έργα του συγγραφέα μας: την απουσία των λύσεων, μιας πίστης που θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως στήριγμα στους ήρωές του.96 Από την άλλη μεριά, ο G. Cecchetti υποστηρίζει πως ο Moravia διδάχτηκε από τους υπαρξιστές, αφού πρώτα τους δίδαξε.97 Προφανώς αυτό επιβεβαιώνεται από την ομοιότητα των έργων του (και ιδιαίτερα των μυθιστορημάτων Οι Αδιάφοροι και Η πλήξη) με τον Ξένο του Camus, ομοιότητα που την οποία επιβεβαιώνει και ο συγγραφέας στον A. Elkan: Ήμουν και συνεχίζω να είμαι ακόμη ένας φτασμένος συγγραφέας διανοούμενος που ανήκει στη γαλλικο-ρωσική σχολή, ένας από τους πρώτους υπαρξιστές συγγραφείς χωρίς να το ξέρω! [...] Είναι κάτι που ομολόγησαν οι Γάλλοι [...], ένας από τους προδρόμους του υπαρξισμού. Για αυτόν ένιωθα ένα είδος αρρωστημένης προσήλωσης [...] [που] οφειλόταν στο γεγονός ότι ο υπαρξισμός είχε αποκαλύψει με τον Freud το ασυνείδητο, αποκάλυψη που αποδείχτηκε αρκετά σημαντική για αυτό.98

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 38

ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΟΝΗΡΟΣ

Τέλος, ο Moravia δηλώνει πως τον επηρέασε ο προγενέστερος του I. Svevo, ο οποίος, κατά τη κρίση του, «ήταν ένας υπαρξιστής μυθιστοριογράφος, πριν αρχίσει η ευρωπαϊκή Λογοτεχνία να κάνει λόγο για υπαρξισμό». Όμως ο Svevo είχε επίσης δεχτεί την επίδραση του Freud και έτσι ο Moravia, αποδίδοντας σ’ αυτόν τον χαρακτηρισμό του υπαρξιστή, δηλώνει πόσο στενά είναι συνδεδεμένες στη συνείδησή του η Ψυχανάλυση και η υπαρξιστική σκέψη. 3.3. Φροϋδική θεωρία

Αναφορικά με το μέγεθος της επιρροής της Ψυχανάλυσης στην περίπτωση του Moravia, η προσοχή μας πρέπει να στραφεί στα ακόλουθα σημεία που αφορούν: α) Την εβραϊκή καταγωγή του συγγραφέα, για την οποία ο E. Fenu –κριτικός που με τον τρόπο του συνέβαλε από πολύ νωρίς στη διάδοση του Freud–99 αναφέρει: Μολονότι δεν θέλουμε να καταληφθούμε από αντισημιτική μανία οφείλουμε αποκαλύψουμε παρ’ όλα αυτά μια πικρή αλήθεια: ότι οι εβραίοι –όπως και ο Freud– βρίσκονται στην πρώτη γραμμή αυτής της σχολής που τη διακρίνει η λεπτότητα και η ουδέτερη αναλγησία: η Λογοτεχνία αυτού του τύπου –από τον ντεκαντεντισμό του dannunzi και το «bel tenebroso» ως τον νεοβερισμό του Μοράβια– άνθισε παραδόξως, ακόμα και μεταξύ μας, γύρω από τη συναγωγή.100

β) Τον τόπο διαμονής του Moravia. Ο M. david, στην προσπάθειά του να αποκαλύψει φροϋδικές καταβολές της ιταλικής κουλτούρας, σημειώνει πως η Ρώμη αποτελούσε το μικρό ψυχαναλυτικό κέντρο της Ιταλίας (αναφέρονται τα ονόματα των Moravia, Morante,101 Brancati, Gadda, Repaci102). γ) Δεδομένου μάλιστα του πλούσιου σημασιολογικού φορτίου, ό-

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 39

A L B E R T O M O R AV I A : Η ΑΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ

πως θα δούμε παρακάτω, των ονομάτων που φέρει ο μοραβιακός ήρωας –ονομάτων που επενδύονται με τον χαρακτήρα του συμβόλου–, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε και το ίδιο το καλλιτεχνικό ψευδώνυμο «Moravia», που επιλέγει ο συγγραφέας μας Alberto Pincherle (διαγράφοντας έτσι, το Πατρώνυμο και ίσως, κατά κάποια έννοια, το Όνομα-του-Πατέρα), καθώς το επώνυμο Moravia103 αποτελεί λέξη ομόηχη και ομόγραφη με τη γενέτειρα του Freud, τη Μoravia, που στην ιταλική γλώσσα προφέρεται «Μοράβια». δ) Ο ίδιος (ο M. david), εξάλλου, προκειμένου να επιβεβαιώσει την εκτίμησή του αυτή, χρησιμοποιεί μάλιστα ένα απλό, πλην όμως ουσιαστικό, κριτήριο: την παρουσία στο έργο του δημιουργού όρων, αναφορών ή και λέξεων παρμένων από την Ψυχανάλυση. Η μελέτη, λοιπόν, του έργου του συγγραφέα μάς φαίνεται πως ανταποκρίνεται σε ένα τέτοιο κριτήριο, εφόσον βρίσκουμε όρους, για την αποσαφήνιση των οποίων οι ήρωές του καταφεύγουν στην επιστήμη της Ψυχανάλυσης. Αυτό κάνουν, για παράδειγμα, ο Rico και ο Stefano, προκειμένου να εξηγήσουν στις γυναίκες τους όρους όπως «μετουσίωση» και «σαδομαζοχισμός» αντίστοιχα: Ανοίγω το βιβλίο σε κάποια πολύ γνώριμη σελίδα και διαβάζω αργά: Μετουσίωσις: Μέθοδος ορισθείσα υπό του Freud προς ερμηνείαν ανθρωπίνων τινών δραστηριοτήτων αίτινες φαινομενικώς μεν ουδεμίαν σχέσιν έχουσι μετά του σεξουαλισμού, εν τη πραγματικότητι όμως αντλούν το κίνητρόν των εκ της εντάσεως της σεξουαλικής ορμής. Ο Freud περιέγραψεν ως κατ’ εξοχήν εξυψωμένας δραστηριότητας την καλλιτεχνικήν και την πνευματικήν έρευναν [...]. Η σεξουαλική ορμή εξυψούται, εάν, παρεκκλίνουσα των αρχικών σκοπών της, προσανατολισθή προς νέας επιδιώξεις και τείνει προς αντικείμενα κοινωνικώς αξιοποιηθέντα.104 Ο Stefano είχε πάρει μαζί του στην εξοχή μια μικρή ψυχαναλυτική εγκυκλοπαίδεια [...] παίρνει το βιβλίο [...] και διαβάζει με δυνατή

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 40

ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΟΝΗΡΟΣ

φωνή: η σπουδαιότητα του σαδομαχιστικού ζεύγους ξεπερνάει τα όρια των διαστροφών, ή αλλιώς καταλαμβάνει έναν ιδιαίτερο χώρο ανάμεσά τους. Η επιθετικότητα και η παθητικότητα –που σχηματίζουν τα αντίθετα και συνάμα συμπληρωματικά χαρακτηριστικά του– είναι συστατικά στοιχεία της σεξουαλικής ζωής.105

ε) Ως ένα ακόμα δείγμα της επιρροής της Ψυχανάλυσης στο έργο του Moravia θα μπορούσε να θεωρηθεί η ενασχόληση του –η οποία πιστοποιείται από την C. Benussi–106 με τη συγγραφή σειράς άρθρων στο εβδομαδιαίο περιοδικό Oggi με θέμα τη σχέση ανάμεσα στην ερωτική δραστηριότητα και την καλλιτεχνική δημιουργία, μια σχέση με την οποία, όπως θα δούμε, ασχολείται έντονα –εκτός από τους ψυχαναλυτές– και ο συγγραφέας στα μυθιστορήματά του. Ας δούμε, τέλος, τις μαρτυρίες του ίδιου του Moravia όσον αφορά την εντρύφησή του στη φροϋδική θεωρία, η οποία φαίνεται, μάλιστα, να είναι ακατάπαυστη μέσα στον χρόνο. Το 1936 διαβάζει την Εισαγωγή στην Ψυχανάλυση μένοντας, όπως ο ίδιος μάς λέει, «κατάπληκτος».107 Ακριβώς μία δεκαετία αργότερα, στο δοκίμιο του «La psicanalisi», αναφέρει πως ο καλλιτέχνης πρέπει να ενδιαφέρεται για την επιστήμη του Freud, εφόσον αυτή τον βοηθά να διευκρινίσει το νόημα των βιωμάτων του,108 ενώ το 1953, με το άρθρο του «Storia dei miei libri», δηλώνει πως οι εσωτερικοί παράγοντες που ενέπνευσαν τη δουλειά του είναι το φύλο και το κοινωνικό στοιχείο,109 δηλαδή ο Freud και ο Marx. Δεκαπέντε χρόνια αργότερα αναφέρει: «Την ψυχανάλυση την έβαλα μέσα μου όπως τον αέρα που αναπνέω [...] το κλειδί για να προσεγγίσει κανείς το έργο μου είναι αυτό της Ψυχανάλυσης και ίσως είναι το μόνο σωστό».110 Μάλιστα το 1972 υποστηρίζει πως τα Racconti Romani γεννήθηκαν από την πεποίθηση πως δεν υπάρχουν τάξεις από την οπτική γωνία της Ψυχανάλυσης και ότι οι άνθρωποι του λαού είναι άνθρωποι όπως όλοι οι άλλοι.111 Αλλά και πέντε χρόνια αργότερα, στη συνέντευξή του στην Ada Fonzi –η οποία αξίζει να σημειωθεί ότι φιλοξενείται στο περιοδικό Psicologia con-

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 41

A L B E R T O M O R AV I A : Η ΑΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ

temporanea– υποστηρίζει πως ο Freud και ο Marx είναι ομόλογοι, ε-

πειδή ομόλογοι είναι και οι όροι: καταπίεση (απώθηση) και υπεραξία. Παράλληλα, έμμεσα δηλώνει πως η φροϋδική θεωρία ήταν αυτή που κυρίως τον επηρέασε: «Θεωρώ ότι η μέθοδος του S. Freud είναι έγκυρη [...] μερικά πράγματα του Marx δεν τα νιώθω για να τα γράψω, αλλά η μέθοδος είναι καλή».112 Συνεχίζοντας τη διερεύνηση των μαρτυριών του A. Moravia φτάνουμε στη συνέντευξη που παραχώρησε στον Ε. Siciliano (1982), όπου αποδεικνύεται η βαθιά ψυχαναλυτική του κατάρτιση. Αυτό μαρτυρούν λόγια όπως: «κάθε συμπεριφορά μας είναι έκφραση μιας άλλης πιο κρυφής για μας [...] ο ύστερος Freud απόδωσε στο ένστικτο του θανάτου, της Νιρβάνας, την αρχή της επανάληψης».113 Στην ίδια συνέντευξη βρίσκουμε την εξής αναφορά σχετικά με το έργο του La vita interiore: «Αυτό το μυθιστόρημα, όπως διαμορφωνόταν, ήταν ρεαλιστικό, αφηγούμενο έξωθεν. Δεν με ικανοποιούσε. Προσπάθησα να αλλάξω οπτική, να το εσωτερικεύσω. Από το τρίτο πρόσωπο πέρασα στο πρώτο».114 Και, βέβαια, είναι εμφανής σ’ αυτό το μυθιστόρημα –ιδίως μετά από αυτήν την αλλαγή– η παρουσία της πρώτης (Εγώ, Αυτό, Υπερεγώ) αλλά, όπως ο ίδιος υποστηρίζει,115 και της δεύτερης τοπικής θεωρίας του Freud (δηλαδή του συνειδητού, του υποσυνειδήτου και του ασυνειδήτου). Εάν με την προηγούμενη μαρτυρία για τη συγγραφή του La vita interiore, παίρνει τις αποστάσεις του από τον ρεαλισμό –μη συμπορευόμενος με άλλες του δηλώσεις–, στη συλλογή των διηγημάτων του με τίτλο Boh (Πού να ξέρω;) ο συγγραφέας ακολουθεί ακριβώς αντίστροφη πορεία, αφού αρνείται τον αρχικό τίτλο «Πλατεία Ψυχανάλυσης», με σκοπό να συγκαλύψει, όπως ισχυρίζεται ο Μ. depaoli, μια ενδεχόμενη πρόσβαση που θα χρησιμοποιούσε ως κλειδί τους ασυνείδητους μηχανισμούς της γυναικείας φαντασίωσης.116 Όμως αρκετοί είναι και οι κριτικοί που θέτουν σε πρώτο πλάνο την επίδραση της ψυχοδυναμικής θεωρίας στο έργο του συγγραφέα μας. Για παράδειγμα, ο G. Cecchetti θεωρεί πως η μοναδικότητα του

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 42

ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΟΝΗΡΟΣ

Moravia μπορεί να συγκριθεί μόνο με τον προγενέστερό του I. Svevo, που με το έργο του La coscienza di Zeno, το οποίο θεωρείται από πολλούς ως μία ψυχαναλυτική εξομολόγηση, αποδεικνύει πως έχει εμπνευστεί από τη μέθοδο της Ψυχανάλυσης. Πιο συγκεκριμένα, ο Cecchetti δηλώνει: Ο A. Moravia αποδεικνύει πόσο καλός συγγραφέας είναι με τη διείσδυσή του στα βάθη της ψυχής με την ευστροφία ενός ψυχαναλυτή ή ενός εξομολογητή καταγράφει κάθε κίνηση της ανθρώπινης ψυχής με τη μεγαλύτερη πιστότητα [...]. Η επιρροή του Freud και της Ψυχανάλυσης είναι παρούσα σε κάθε του βιβλίο, μερικές φορές μάλιστα σε βάρος της τέχνης.117

Το γεγονός ότι η διαπίστωση αυτή προέρχεται από τον φιλολογικό χώρο καταδεικνύει τη σπουδαιότητα της προσέγγισης των έργων του Moravia μ’ αυτό τον τρόπο. Παρόμοια είναι και η άποψη της F. Schettino, προερχόμενη από τον ίδιο πάντα χώρο, αφού, όπως υποστηρίζει, σκοπός του συγγραφέα είναι να εκλεπτύνει την αντίληψη που ο αναγνώστης έχει για τον εαυτό του και τον κόσμο. Με άλλα λόγια, βρισκόμαστε μπροστά στην ενδοσκόπηση και στην αντιληπτική ευαισθησία, έννοιες τις οποίες έχει καλά καλλιεργήσει ο Moravia, εφόσον χρησιμοποιεί την Ψυχανάλυση (γεγονός που και η ίδια επιβεβαιώνει) ως υπόθεση εργασίας αλλά και με πιο ευθύ τρόπο στην γκάμα της θεματικής του.118 Τέλος, ο Battaglia αναφέρει: «Ο οίστρος του συγγραφέα έγκειται στο να συνδέει ανθρώπους και γεγονότα τόσο που να φαίνονται αδιαχώριστα και αμοιβαία εξαρτημένα».119 Τι άλλο κάνει η Ψυχανάλυση αλλά και κάθε θεωρία της ψυχολογίας από το να συνδέει τη συμπεριφορά του ατόμου με τα χαρακτηριστικά του;

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 43

A L B E R T O M O R AV I A : Η ΑΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ

3.3.1. Από την «Ανάπτυξη της λίμπιντο και σεξουαλικές οργανώσεις» στον Θεό Κουρτ

Έχοντας μιλήσει για την –ας μας επιτραπεί τώρα πια η έκφραση– ψυχαναλυτική κατάρτιση του Moravia και έχοντας υπολογίσει πως η Ψυχανάλυση είναι η κύρια πηγή έμπνευσής του, μπορούμε να καταλάβουμε πως η χρήση αυτούσιου υλικού από το έργο του Freud στη λογοτεχνική φαρέτρα του δεν είναι καθόλου παράξενο γεγονός. Έτσι, για παράδειγμα, οι ομοιότητες –τόσο στο σκηνικό όσο και στο περιεχόμενο– ανάμεσα στο κεφάλαιο του Freud «Ανάπτυξη της λίμπιντο και σεξουαλικές οργανώσεις (το οποίο περιλαμβάνεται στην Εισαγωγή στην Ψυχανάλυση)120 και στην τραγωδία του Moravia, Ο Θεός Κουρτ (Il Dio Kurt) είναι αξιoπρόσεκτες. Για του λόγου το αληθές, παραθέτουμε ένα μικρό απόσπασμα από το κεφάλαιο του Freud: Να ένα μικρό επεισόδιο που συνέβη κατά τη διάρκεια του πολέμου. Ένας από τους εξέχοντες οπαδούς της Ψυχανάλυσης υπηρετούσε ως γιατρός στο γερμανικό μέτωπο στην Πολωνία [...] μερικές φορές είχε μια ανεπάντεχη επίδραση σε έναν άρρωστο [...]. Πρόθυμα συμφώνησε να μεταδώσει τις γνώσεις του στους συναδέλφους του. Όταν όμως μίλησε στο ακροατήριό του για το οιδιπόδειο σύμπλεγμα ένας ανώτερος αξιωματικός σηκώθηκε και ανήγγειλε πως ήταν παλιανθρωπιά ένας ομιλητής να διηγείται τέτοια πράγματα [...]. Ο ψυχαναλυτής μετατέθηκε σε ένα άλλο σημείο του μετώπου.121

Η τραγωδία Il Dio Kurt του Moravia εξελίσσεται και αυτή σε ένα γερμανικό στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Πολωνία. Ο Γερμανός διοικητής του στρατοπέδου, έχοντας ο ίδιος την εμπειρία αιμομικτικών σχέσεων με την αδελφή του, θέλει να κάνει ένα «πολιτιστικό πείραμα» και να αποδείξει τις ευεργετικές συνέπειες που έχει η αιμομιξία στον άνθρωπο ή, καλύτερα, στη libido του. Για τον σκοπό αυτό, δολοπλοκώντας, οδηγεί έναν αιχμάλωτο του στρατοπέδου σε αι-

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 44

ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΟΝΗΡΟΣ

μομικτικές σχέσεις (εν αγνοία του αιχμαλώτου) με τη μητέρα του. Κατά την παρουσίαση του «πολιτιστικού πειράματος» στο κοινό των αξιωματικών υπάρχουν αντιδράσεις και στο τέλος, ο Γερμανός διοικητής σκοτώνεται από τον αιχμάλωτο. Η ομοιότητα της θεματικής αυτού του έργου του Moravia με το γεγονός που αφηγείται ο Freud στο παραπάνω δοκίμιό του είναι σαφής και αφορά τα ακόλουθα: α) Ο Γερμανός διοικητής αντιστοιχεί στον γιατρό ψυχαναλυτή του Freud. β) Το στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Πολωνία, κοινός τόπος εξέλιξης και στα δύο έργα. γ) Το οιδιπόδειο σύμπλεγμα ως το στοιχείο που κινεί τα νήματα και στις δύο περιπτώσεις. δ) Οι αντιδράσεις που προκάλεσε η παρουσίαση του οιδιπόδειου συμπλέγματος στους παρευρισκόμενους αξιωματικούς. ε) Ο Γερμανός ψυχαναλυτής αποχωρεί από το στρατόπεδο, ο διοικητής της τραγωδίας σκοτώνεται. στ) Η αναφορά και στις δύο περιπτώσεις στη Μοίρα. Την αμηχανία του για ένα τέτοιο δανεισμό θα ήθελε προφανώς να αποκρύψει ο συγγραφέας μας, όταν η Ada Fonzi –και αφού πρώτα του είχε εκφράσει τη διαπίστωσή της ότι είναι ενημερωμένος πάνω στην Ψυχανάλυση, έτσι όπως αυτή εμπλουτίστηκε από μεταγενέστερες αναθεωρήσεις (και αναφέρεται στην ανατρεπτική θεωρία των deleuze και Guattari περί αποδέσμευσης από τη φετιχοποίηση του οιδιπόδειου συμπλέγματος)– τον ρωτάει: — Πώς βλέπετε τη σχέση μεταξύ Ψυχανάλυσης-Λογοτεχνίας; — Εγώ δεν είμαι, θα ’θελα να το υπογραμμίσω, ένα άτομο που γράφει για ανθρώπινες περιπτώσεις επειδή διάβασα ψυχαναλυτικά βιβλία.122

Μπροστά σε μια τέτοια απάντηση δεν μπορούμε παρά να παρατηρήσουμε τη σχετική αστοχία και ασυνέπεια με προηγούμενες δη-

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 45

A L B E R T O M O R AV I A : Η ΑΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ

λώσεις του, την έντονη εξατομίκευση της απάντησης. Εξάλλου, αν παραβλέπαμε την άρνηση,123 θα είχαμε την πρόταση: Εγώ είμαι, θα ήθελα να το υπογραμμίσω, ένα άτομο που γράφει για ανθρώπινες περιπτώσεις επειδή διάβασα ψυχαναλυτικά βιβλία. Μια τέτοια μαρτυρία όμως θα «βάραινε» έναν πολυβραβευμένο και έμπειρο λογοτέχνη, έστω και αν αφορούσε ελάχιστα από τα έργα του. 3.3.2. Από την «Εισαγωγή στο ναρκισσισμό» στο Εγώ κι Αυτός

Η προηγούμενη τραγωδία δεν είναι το μόνο έργο που παρακολουθεί στενά την ανάπτυξη των σκέψεων κάποιου δοκιμίου του Freud. Ενδεικτικά αναφέρουμε ακόμα το Εγώ κι αυτός, στο οποίο αρκετά από τα θέματα που εγείρονται περιγράφονται και πάλι (τυχαία;) από τον Freud, αυτή τη φορά στο δοκίμιό του με τίτλο «Εισαγωγή στον Ναρκισσισμό». Στο σημείο αυτό αξίζει να λάβουμε υπόψη μας πως το πρώτο «στήσιμο» αυτού του έργου124 ακολούθησαν, όπως εξομολογείται ο συγγραφέας μας, πέντε τροποποιήσεις-αναθεωρήσεις. Ο Freud αρχίζει την «Εισαγωγή στον Ναρκισσισμό», διατυπώνοντας πρώτα κάποιες ομοιότητες με τη σχιζοφρένεια ή την dementia praecox.125 Συνεχίζοντας την ανάπτυξη του θέματός του, υποστηρίζει ότι οι ασθενείς αυτού του είδους παρουσιάζουν δύο θεμελιώδη χαρακτηριστικά: α) την έλλειψη του ενδιαφέροντος για την πραγματικότητα και β) τη μεγαλομανία.126 Κατόπιν, σε μία αντιπαραβολή των απόψεών του με εκείνες του Jung αναφορικά με την εσωστρέφεια της libido και τη σχέση της με την απώλεια της πραγματικότητας, ο Freud κάνει λόγο για τον «αναχωρητή που επιδιώκει να εξαλείψει κάθε είδος σεξουαλικού ενδιαφέροντος», δηλαδή για τον μηχανισμό της μετουσίωσης, χάρη στον οποίο η απόσυρση της libido από τους ανθρώπους δεν καταλήγει αναγκαστικά σε απόσυρση της libido στις φαντασιώσεις του ή στο «Εγώ» του, αλλά μπορεί να καταλήξει σε ένα αυξημένο ενδιαφέρον για το θεϊκό [...].127

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 46

ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΟΝΗΡΟΣ

Στο δεύτερο κεφάλαιο συνδέει την υποχονδρία με τον ναρκισσισμό και παρατηρεί: «Το γνωστό μας πρότυπο του επώδυνα ευαίσθητου οργάνου είναι στην περίπτωσή μας το γεννητικό όργανο σε κατάσταση διέγερσης. Πλημμυρίζει τότε από αίμα, διογκώνεται, υγραίνεται και είναι η έδρα ποικίλων αισθήσεων».128 Στη συνέχεια ο ιδρυτής της Ψυχανάλυσης κάνει λόγο για τη γυναίκα νάρκισσο, την οποία όταν επιλέγει ο άνδρας, «είναι σαν να την ζηλεύει για τη διατήρηση μιας μακάριας ψυχικής κατάστασης, την οποία ο άνδρας είχε εγκαταλείψει [...] για τις ναρκισσιστικές και ψυχρές απέναντι στον άνδρα γυναίκες υπάρχει επίσης ένας δρόμος που τις οδηγεί στον πλήρη έρωτα προς το αντικείμενο. Στο παιδί που γεννούν εμφανίζεται απέναντί τους ένα μέρος του σώματος τους σαν ξένο αντικείμενο».129 Τέλος, στο δοκίμιό του αυτό ο Freud παρατηρεί, σχετικά με το αίσθημα κατωτερότητας, ότι: «οφείλεται στις λιμπιντικές επενδύσεις που αφαιρέθηκαν από το Εγώ [...] δηλαδή στη ζημίωση του Εγώ από τις σεξουαλικές τάσεις που δεν υπόκεινται σε έλεγχο».130 Οι ομοιότητες ανάμεσα στο παραπάνω δοκίμιο και στη γραμμή ανάπτυξης του μυθιστορήματος Εγώ κι αυτός είναι αξιοπαρατήρητες. Ο συγγραφέας παρουσιάζει τον ήρωά του ως σχιζοφρενή. Μια φωνή του μιλάει συνεχώς, παροτρύνοντάς τον να προβεί σε πράξεις ανεξέλεγκτου αμοραλισμού. Η φωνή προέρχεται από το μόριό του, το οποίο, επειδή είναι πολύ προικισμένο από τη φύση (όπως ισχυρίζεται ο ήρωας), αποκαλεί Federicus rex.131 Έως εδώ διακρίνουμε δύο κοινά σημεία ανάμεσα στο έργο του Moravia και εκείνο του Freud: τη σχιζοφρένεια και τη μεγαλομανία. Σκοπός του ήρωα στο έργο του Moravia είναι να γίνει καλύτερος σεναριογράφος –πράγμα που θα τον απαλλάξει από την κατωτερότητά του– και γι’ αυτό θέτει ως στόχο του να μετουσιώσει, όπως λέει, τη libido του, η οποία τον καταδυναστεύει. Έτσι, φροντίζει πρώτα απ’ όλα να απομακρυνθεί από τη γυναίκα του (ακριβώς για να απέχει από τις σεξουαλικές σχέσεις μαζί της), πράγμα όμως που τον οδηγεί σε χειρότερα από τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα.132 Η με-

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 47

A L B E R T O M O R AV I A : Η ΑΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ

τουσίωση, λοιπόν, η οποία έχει μεγάλη σημασία για τον ήρωα, γίνεται συνειδητά και είναι αυτή η συνειδητότητα που εξυπηρετεί την κωμικότητα του έργου (τρίτο κοινό σημείο: μετουσίωση). Η μοναδική γυναίκα που προκαλεί τον θαυμασμό, τον πόθο και τη συμπάθεια του ήρωα είναι η Irene, μία νάρκισσος, αυτάρκης, που η πληρότητά της συμπληρώνεται από την κόρη της (τέταρτο κοινό σημείο: ναρκισσιστικές γυναίκες133). Στην πορεία του έργου ο ήρωας παρουσιάζεται ενοχλημένος από τη μητέρα του, γιατί, όπως θυμάται, είχε δοκιμάσει να τον αποπλανήσει (πέμπτο κοινό σημείο: επιστροφή της libido στις πρωταρχικές φαντασιώσεις του ατόμου134). Σχετικά με τη διαπίστωση που κάνει ο Freud μιλώντας για την υποχονδρία, όπου ορίζει ως πρότυπο του πιο ευαίσθητου οργάνου το ανδρικό μόριο, ο Moravia βρίσκει τρόπο να αναφέρει το απόσπασμα σχεδόν αυτούσιο.135 Αν εξαιρέσουμε το μόνο πράγμα για το οποίο ο ήρωας νιώθει υπερήφανος, δηλαδή το μόριό του (και εδώ εντάσσουμε τη μεγαλομανία του), νιώθει «υπό» σε σχέση με όλα τα πρόσωπα του έργου. Η μοναδική φιγούρα μπροστά στην οποία νιώθει «από πάνω» είναι ο ψυχολόγος που επισκέπτεται, προκειμένου να βρει λύση στο πρόβλημά του. Την απάντηση στο ερώτημα γιατί αυτός είναι ο μόνος άνθρωπος μπροστά στον οποίο νιώθει «υπέρ», μας τη δίνει και πάλι ο Freud μέσα από την Εισαγωγή στην Ψυχανάλυση. Στο κεφάλαιο, λοιπόν, με τίτλο «Γενική θεωρία νευρώσεων» ισχυρίζεται ότι: [...] υπάρχει μια ομάδα ανθρώπων που επιθυμούν να εντυπωσιάζονται, να ταπεινώνονται, να συσχετισθούν με εκείνους που βρίσκονται ψηλά [...] ένας τέτοιος ασθενής θα περίμενε να βρει πλήθος υποψηφίων στην ουρά [...] και να που βρίσκεται σε ένα άδειο δωμάτιο, το οποίο επιπλέον είναι πολύ μέτρια επιπλωμένο και μένει κατάπληκτος [...] συνεπώς θα συμπεριφερθεί κατά τη διάρκεια της επίσκεψης με αγενή και υπεροπτικό τρόπο [...] (προφανώς σκέπτε-

PONHROS MORAVIA DDD_Layout 1 27/2/18 2:29 μ.μ. Page 48

ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΟΝΗΡΟΣ

ται) δεν είναι κανείς εδώ και προφανώς δεν θα έρθει κανείς ώσπου να φύγω».136

Ο ήρωας του Moravia κάνει τις ίδιες σκέψεις μπροστά στον ψυχολόγο, για τον οποίο πιστεύει ότι δεν είχε και ούτε πρόκειται να έχει ποτέ κανέναν πελάτη, είναι αποτυχημένος, πράγμα που μαρτυρεί και η λιτή, λαϊκή επίπλωση του διαμερίσματός του.137 Έτσι, στη διαπίστωση του Freud ότι συγγραφέας και ψυχαναλυτής, μέσα από διαφορετικούς δρόμους ο καθένας, εξερευνούν την ανθρώπινη ψυχή, πρέπει να λάβουμε σοβαρά υπόψη ότι, στην περίπτωσή μας, ο συγγραφέας έχει βρεθεί και στους δρόμους του πρώτου. Επιβάλλεται, λοιπόν, να θυμηθούμε την ακόλουθη τοποθέτηση του J. Laplanche: [...] ο ψυχαναλυτικός άνθρωπος, δεν είναι μόνο ένας άνθρωπος σύμφωνα με την Ψυχανάλυση, μελετηθείς από την Ψυχανάλυση, αλλά ένας άνθρωπος που από εδώ και στο εξής είναι σημαδεμένος πολιτιστικά από την Ψυχανάλυση.138