Ελευθέριος Βενιζέλος και Μαρία Ελευθερίου: Η αλληλογραφία (1889-1890)

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 5

ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ ΚΑΙ ΜΑΡΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ: Η ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ (1889-1890) ‫ﱣﱢ‬ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Μ. Ζ. ΚΟΠΙΔΑΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗ ΕΠΙΣΤΟΛΩΝ

ΜΑΡΙΑ ΑΡ. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 6

©

Copyright Μ. Ζ. Κοπιδάκης – Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2018

1η έκδοση: Νοέμβριος 2018 Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. ΓΡΑΦΕΙΑ : Θεμιστοκλέους 104, 106 81 Αθήνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ : Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα

% 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31 e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com

ISBN 978-960-03-6360-9

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9

Α´ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ι. Η Επανάσταση του 1889. Η ακολουθία των γεγονότων . . . . . . . . 23-150 11. Ο «Οργανικός Νόμος» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12. Η «Σύμβαση της Χαλέπας» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13. 1888 – Τo αρχέκακον έτος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14. Μάιος 1889. Η «Εθνική Ιδέα» στον βόρβορο των κομματικών παθών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15. Ιούνιος 1889: Τα παζάρια του Μαχμούτ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

16. Ιούλιος 1889. Φόβοι για τον μεγάλο «Αρμπεντέ» . . . . . . . . . . . . . .

17. Αύγουστος 1889: Η «ανακατάληψη» της Κρήτης από τον Σακίρ . .

18. Σεπτέμβριος 1889: Ο μήνας των παθών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

19. Οκτώβριος 1889: et tu, felix Graecia, nubes agis . . . . . . . . . . . . . . . .

10. Νοέμβριος 1889: Το Υψηλόν Φιρμάνιον . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11. Δεκέμβριος 1889: Οὐδεμία ἐλπὶς οὐδαμόθεν . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12. Ιανουάριος 1890: Ανεπίσημη διπλωματία και φιλελληνικές φωνές .

13. Φεβρουάριος 1890: Τα ανδραγαθήματα του Λιάπη . . . . . . . . . . . .

14. Μάρτιος 1890: Επαγγελίες μιας αδύνατης επανάστασης . . . . . . . .

15. Απρίλιος 1890: Η άρση του Στρατιωτικού Νόμου . . . . . . . . . . . . .

16. Σύνοψη και απολογισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

23 28 37

42 51 62 75 80 91 100 108 114 119 124 128 133

ΙΙ. Η αλληλογραφία: Ένας πρώτος αμητός . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151-183 11. Η «άχαρις διαμονή»: μελαγχολία και κρυγιότη . . . . . . . . . . . . . . . 151 12. «Το προάγγελον του μέλλοντος σημείον» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 7

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 8

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

13. Η αναφρόδιτος γλώσσα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14. «Cette horrible langue française...». Η ταχύρρυθμη εκμάθηση των γαλλικών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15. Η Μαρία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

16. Ο «δυνατός τράος» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

160 165 172 177

Β ´ Η Α Λ Λ Η Λ Ο Γ ΡΑ Φ Ι Α

Εκδοτικό σημείωμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187-189 Οι επιστολές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191-426 Γ ´ Π Α ΡΑ Ρ Τ Η Μ Α

Επίσημος Κοινοποίησις περί των εξαιρεθέντων εκ της γενικής αμνηστίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431-443

8

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 9

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Αποφασιστική στροφή στην εργώδη πορεία του Κρητικού Ζητήματος, μιας από τις ταραχωδέστερες πτυχές του Ανατολικού Ζητήματος, αποτέλεσε ο Οργανικός Νόμος του 1868, με τον οποίο ο Σουλτάνος Αμπντούλ Αζίζ Α΄ παραχωρούσε αυτοδιοικητικά προνόμια στους επαναστατημένους Κρήτες που επιζητούσαν την Ένωση με την Ελλάδα. Μια Επανάσταση, διατεινόταν το δημοσιογραφικό ευφυολόγημα, εξαναγκάζει τους Τούρκους να παραχωρήσουν κάποια προνόμια, αλλά απαιτείται και δεύτερη για να τα θέσουν σε εφαρμογή. Το 1878 ο Σουλτάνος Αμπντούλ Χαμίτ Α΄ αναγκάστηκε από μια ακόμα Επανάσταση, αλλά και από τις αποφάσεις του Συνεδρίου του Βερολίνου, να εφαρμόσει μια επί το δημοκρατικότερον βελτιωμένη μορφή του Οργανικού Νόμου, τη γνωστή ως Σύμβαση της Χαλέπας. Έτσι την εκτελεστική εξουσία αναλάμβανε χριστιανός Γενικός Διοικητής συνεπικουρούμενος στο έργο του από μουσουλμάνο υποδιοικητή (επιτρεπόταν ωστόσο και το αντίστροφο), και τη νομοθετική ή Γενική των Κρητών Συνέλευση, αιρετό σώμα, όπου πλειοψηφούσαν οι χριστιανοί πληρεξούσιοι – ας τους αποκαλούμε καταχρηστικώς «βουλευτές». Δυστυχώς, οι δύο πολυκέφαλοι κομματικοί σχηματισμοί που συγκροτήθηκαν κατά το πρότυπο του αγγλικού κομματικού συστήματος, οι Συντηρητικοί, ή επί το λαϊκότερον Καραβανάδες, και οι Φιλελεύθεροι, ή επί το λαϊκότερον Ξυπόλυτοι, αποδύθηκαν εξ αρχής σε λυσσαλέο φατριαστικό ανταγωνισμό εντός και εκτός της Συνέλευσης. Τη νομή της εξουσίας, που συνίστατο κυρίως στην εξασφάλιση για τους ημετέρους θέσεων μέσα στον διοικητικό μηχανισμό, διατήρησαν με μύρια όσα τεχνάσματα για δέκα συναπτά έτη οι Συντηρητικοί. Την άνοιξη όμως του 1889 οι Φιλελεύθεροι κατήγαγαν περηφανή νίκη. Με το κόμμα των νικητών εξελέγη βουλευτής Κυδωνίας και ο μόλις εικοσιπενταετής δικηγόρος Ελευθέριος Κυριάκου Βενιζέλος. Η πικρία και το τυφλό πείσμα των ηττημένων, αλλά βεβαίως και οι υπερβασίες των νικητών, ανέφλεξαν τα κομματικά πάθη και επιδείνωσαν την ήδη 9

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 10

Μ. Ζ. ΚΟΠΙΔΑΚΗΣ

υφισταμένη κατάσταση αναρχίας. Η απερίσκεπτη δήλωση εντός της Συνέλευσης υπέρ της Ενώσεως πέντε συντηρητικών βουλευτών με επικεφαλής τον Αριστείδη Κριάρη, και τα όσα επακολούθησαν (ένοπλες συναθροίσεις, δηώσεις περιουσιών, σποραδικοί φυλετικοί φόνοι) προκάλεσαν την αντίδραση της Πύλης, η οποία άλλωστε καιροφυλακτούσε για να περιστείλει τα προνόμια. Ο Σακίρ πασάς, που απεστάλη ως Τοποτηρητής της Γενικής Διοικήσεως και Έκτακτος Στρατιωτικός Διοικητής κήρυξε τον Στρατιωτικό Νόμο. Οι διώξεις στράφηκαν και εναντίον των Φιλελευθέρων που είχαν αποδοκιμάσει το ανεύθυνο επαναστατικό κίνημα, επειδή πίστευαν ότι ο χρόνος ήταν με το μέρος του χριστιανικού στοιχείου, το οποίο λόγω της δημογραφικής του υπεροχής, της ανώτερης μόρφωσης και της σταδιακής οικονομικής κυριαρχίας του βαθμιαίως θα περιθωριοποιούσε το μουσουλμανικό. Έτσι, ο Ελευθέριος Βενιζέλος, όπως και πολλοί άλλοι πολιτικοί παράγοντες, αναγκάστηκε, για να μη συλληφθεί, να εκπατρισθεί αρχές φθινοπώρου στην Αθήνα, όπου και παρέμεινε ώς την άνοιξη του 1890. Κατά το διάστημα της αυτοεξορίας του συνέταξε ένα κείμενο 146 σελίδων περίπου, όπου ανέλυε τα αίτια και εξέθετε τα γεγονότα της Επανάστασης ώς τον Ιούλιο του 1889. Το ημιτελές ιστορικό έργο λησμονήθηκε σε ένα φάκελο δικογραφίας και παρέμεινε ανέκδοτο. Μόλις το 1971 το κείμενο εκδόθηκε σε έναν επιβλητικό τόμο 520 σελίδων 8ου σχήματος με τίτλο: Ε. Βενιζέλου, Η Κρητική Επανάστασις του 1889. Παρουσίασις–σχόλια Ιωάννου Γ. Μανωλικάκη. Ο εκδότης και σχολιαστής, διακεκριμένος δημοσιογράφος καταγόμενος από τα Χανιά (γεννήθηκε το 1913), είχε μέχρι τότε συγγράψει εκλαϊκευτικές μελέτες για την ιδιωτική ζωή και την πολιτική σταδιοδρομία του Ε. Βενιζέλου. Το Δοκίμιο, όπως προσφυώς χαρακτήρισε ο εκδότης το κείμενο του Βενιζέλου, είναι συνδυασμός γεγονοτολογικής ιστορίας δραματικού τύπου και διεισδυτικής κοινωνικοπολιτικής ανάλυσης, με άλλα λόγια: βάζει κάποια τάξη στο χάος των γεγονότων, ιεραρχεί κάπως τα αίτια, επισημαίνει τις παθογένειες του συστήματος, κρίνει τους θεσμούς και φυσικά αποδίδει τις ευθύνες που αναλογούν στους πρωταγωνιστές. Για έναν συγγραφέα, που ήταν φορέας της δράσης και βρισκόταν σε τόσο δυσχερή θέση, θα ήταν παράλογο να απαιτήσουμε, να ανακατασκευάσει το πρόσφατο παρελθόν με ψυχραιμία και απόλυτη αντικειμενικότητα. Ξενίζει βέβαια το γεγονός ότι στον πρόλογο του Δοκιμίου ισχυρίζεται ότι «Σήμερον, ὅτε τὸ Κρητικὸν Ζήτημα φαίνεται λαβὸν πέρας, ἐπέστη, νομίζομεν, ὁ χρόνος νὰ ἐκθέσωμεν, ἐν πάσῃ λεπτομερείᾳ καὶ εἰς 10

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 11

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

πλῆρες φῶς τὴν ἱστορίαν τῆς γενέσεως καὶ τῆς πορείας τοῦ ἀτυχοῦς τούτου Ζητήματος [...] ἤδη δὲ ὅτε οὐδὲν δύναται νὰ βλάψῃ ἡ ἀκριβὴς τῶν πραγμάτων ἔκθεσις προβαίνοντες εἰς αὐτὴν κλπ.». Ευτυχώς η υπερβολική αισιοδοξία που αποτυπώνεται στις προθέσεις αυτές ήταν παροδική, καθόσον η πολιτική κατάσταση παρέμεινε μετέωρος, η τουρκική εκδικητικότητα κλιμακωνόταν και «η ακριβής των πραγμάτων έκθεσις» μπορούσε να αποβεί ολέθρια για τον ίδιο αλλά και πολλούς συναγωνιστές του. Στη συνέχεια του κειμένου καθίσταται πασιφανές ότι ο συγγραφέας τιθασεύει τον γραφικό του κάλαμο και καταγράφει πολύ λιγότερα από όσα ήταν σε θέση να γνωρίζει. Το κείμενο λοιπόν έμεινε ημιτελές και ανέκδοτο. Οι λόγοι που εγκατέλειψε την προσπάθεια ήταν πολλοί – ο κυριότερος: Ο συντάκτης του είχε αποφασίσει να συνεχίσει την πολιτική του σταδιοδρομία και επομένως διαισθανόταν ότι οι πολιτικοί του φίλοι εκείνης της εποχής θα μπορούσαν να αποβούν οι μελλοντικοί του αντίπαλοι, και αντιστρόφως. Δεν θα μπορούσε συνεπώς να τιμήσει τους όρους του «συμβολαίου αληθείας» που ο κάθε ιστορικός συνάπτει με τους αναγνώστες του. Η έκδοση του Μανωλικάκη συναρθώνεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο ο εκδότης εξιστορεί αδρομερώς τις δραστηριότητες του Βενιζέλου μετά την ολοκλήρωση των γυμνασιακών του σπουδών: πωλητής στο πατρικό υαλοπωλείο, φοιτητής στην Αθήνα, πτυχιούχος, ερωτευμένος με τη Μαρία Ελευθερίου, βουλευτής Κυδωνίας. Το δεύτερο μέρος καταλαμβάνει η έκδοση του ιδιόγραφου κειμένου για την Επανάσταση του ’89. Το τρίτο μέρος επιγράφεται «Το Χρονικό της Επαναστάσεως του 1889» και χαρακτηρίζεται ως πολιτική και διπλωματική σύνθεση, κυριότερες πηγές της οποίας είναι το ίδιο το Δοκίμιο του Ε. Βενιζέλου, τα άρθρα του στην εφημερίδα Λευκά Όρη, οι αγορεύσεις στη Συνέλευση, η ειδησεογραφία του ελληνικού και ξένου Τύπου, οι συζητήσεις στην Ελληνική Βουλή, επίσημα έγγραφα του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών και οι βρεταννικές Κυανές Βίβλοι. Ο κλασικός χρονικογράφος, είτε σύγχρονος είτε μεταγενέστερος των γεγονότων, αρκείται στην απλή γραμμική αφήγηση των γεγονότων χωρίς να αισθάνεται υποχρεωμένος ούτε εσωτερικές συνδέσεις και συνάφειες να εκθέσει ούτε αιτιώδεις σχέσεις να αναζητήσει, ούτε τα δομικά τους συμφραζόμενα να σκιαγραφήσει. Το έργο όμως του Μανωλικάκη, καρπός δεκαετούς προσπάθειας, δεν είναι οπωσδήποτε απλό χρονικό και γι’ αυτό τον λόγο καθίσταται πολύτιμο από πολλές απόψεις για τον ερευνητή. Ο Μανωλικάκης είχε υπόψη του, λόγω καταγωγής, τους τόπους της δρά11

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 12

Μ. Ζ. ΚΟΠΙΔΑΚΗΣ

σης, τις υλικές βάσεις της καθημερινότητας, και γνώριζε πολλούς από τους πρωταγωνιστές των γεγονότων, τις οικογενειακές τους διασυνδέσεις, και τις αντιλήψεις που συγκροτούσαν τον κοινωνικό ιστό της κρητικής κοινωνίας. Οι απόψεις του Φ. Μπρωντέλ για τα πλεονεκτήματα του ερευνητή που μελετά την ιστορία της πατρίδας του έχουν βέβαια επικριθεί, αλλά ώς ένα σημείο αληθεύουν· ενστικτωδώς ο «τοπικός» ιστορικός αντιλαμβάνεται προθέσεις και στάσεις ζωής που ο ετερόχθων δυσκολεύεται να κατανοήσει. Ως επαγγελματίας επίσης δημοσιογράφος ο χρονικογράφος ήταν εξοικειωμένος με τη διασταύρωση των στοιχείων, τον έλεγχο των μαρτυριών και τις απαιτήσεις της αφηγηματικότητας. Η γραφή του βεβαίως φορτίζεται συναισθηματικά και ο πατριωτικός ρομαντισμός του είναι συχνά έκδηλος, όπως όταν, επί παραδείγματι, με πόνο ψυχής σημειώνει: «το πιο τραγικό απ᾽ όλα είναι ότι η Επανάστασις του ᾽89, που τόσο απερίσκεπτα και βιαστικά είχε ξεκινήσει, έσβησε άδοξα, χωρίς, όταν ήρθε η ώρα, να αντιμετωπίσει μια φορά τουλάχιστον επί του πεδίου της μάχης με τους ενόπλους της τα ασκέρια του Σακίρ, καθώς προχωρούσαν στα ορεινά». Όμως οι μητέρες, οι σύζυγοι και τα παιδιά των στοιχειωδώς εξοπλισμένων δεν θα επιδοκίμαζαν, στη συγκεκριμένη περίπτωση, την επίδειξη αλόγιστης τόλμης. Για τον σημερινό αναγνώστη το Χρονικό είναι δυσπαρακολούθητο, γιατί ο χρονικογράφος, χωρίς ίσως να το είχε συνειδητοποιήσει απολύτως, απευθυνόταν κυρίως σε ένα ειδικό κοινό της εποχής του: στον παθιασμένο για τις κρητικές υποθέσεις Κρήτα ή φιλοκρήτα αναγνώστη, που και με τη συσσώρευση ανεπεξέργαστου υλικού δεν δυσανασχετούσε και τα κενά της αφήγησης ως εκ περιουσίας ήταν σε θέση να συμπληρώσει. Για να το διατυπώσουμε απλούστερα: ο ιδεώδης αναγνώστης του χρονικογράφου ήταν ο παλαιάς κοπής παθιασμένος «βενιζελικός» που δεν ενθουσιαζόταν με την ψυχρή «αντικειμενικότητα». Κατά τη διάρκεια της αυτοεξορίας του στην Αθήνα ο Βενιζέλος διατηρούσε τακτική αλληλογραφία με τη μνηστή του Μαρία Ελευθερίου-Κατελούζου, η οποία είχε παραμείνει με την οικογένειά της στα Χανιά. Τρία είναι τα βασικά θέματα της αλληλογραφίας του ζεύγους των μνηστευμένων: η έκφραση των αμοιβαίων αισθημάτων, που θερμαίνονται από τις αναμνήσεις του παρελθόντος και τις ονειροπολήσεις για το κοινό μέλλον, η καθημερινότητα με τα βάσανα και τις μικροχαρές της, και η εμπερίστατος πολιτική κατάσταση. Μόνο για το πρώτο από τα θέματα αυτά οι επιστολογράφοι εκφράζονται ελεύθερα, όσο τουλάχιστον τους επέτρεπε η αυστηρή τους αγωγή και οι συμβά12

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 13

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

σεις του επιστολικού είδους. Για τα άλλα δύο αυτολογοκρίνονται, επειδή δεν αγνοούν ότι, αν όχι όλες, μέρος τουλάχιστον των επιστολών ανοίγονται από τους λογοκριτές. Στην Πρωία της 8ης Οκτωβρίου του 1889 είχε δημοσιευτεί η ακόλουθη είδηση: Ὡς γνωστὸν μετὰ τὴν κατάργησιν τῶν ἑλληνικῶν ταχυδρομείων ἐν Τουρκίᾳ καὶ τὴν ἀπαγόρευσιν, ὅπως ἡ ἑλληνικὴ ἀλληλογραφία μὴ διανέμηται διὰ τῶν ξένων ἐν Τουρκίᾳ ταχυδρομείων, ἐν Κρήτῃ ἐξηκολουθεῖ μέχρι τοῦδε τὸ αὐστριακὸν ταχυδρομεῖον νὰ δέχεται νὰ διανέμῃ τὴν ἐξ Ἑλλάδος ἀλληλογραφίαν. Ἤδη τῇ αἰτήσει τῆς Πύλης, ἡ Αὐστρία ἀπηγόρευσεν εἰς τὸ ἐν Κρήτῃ ταχυδρομεῖον αὐτῆς νὰ διανέμῃ τὰς ἐξ Ἑλλάδος ἐπιστολάς, αἵτινες τοῦ λοιποῦ θὰ παραβιάζωνται. Ἐφιστῶμεν ἐπὶ τούτοις τὴν προσοχὴν τῶν εὑρισκομένων εἰς ἀλληλογραφίαν μετὰ τῶν ἐν Κρήτῃ.

Και ναι μεν το Αυστριακόν Ταχυδρομείον, παρά την απαγόρευση, εξακολούθησε να παραλαμβάνει και να διανέμει τις επιστολές, αλλά ο κίνδυνος να παραβιαστούν παρέμενε αιωρούμενος. Για να σχολιάσουν λοιπόν θέματα της επικαιρότητας οι επιστολογράφοι ήταν αναγκασμένοι να εκφράζονται κάπως ουδέτερα ή να καταφεύγουν σε μισόλογα, σε ευφημισμούς και σε συμπεφωνημένα κατά κάποιο τρόπον υπονοούμενα. Αυτός ο ελλειπτικός και άκρως υπαινικτικός τρόπος γραφής δυσχεραίνει την αναγνωσιμότητα των κειμένων. Ο απλός αναγνώστης, που δεν γνωρίζει (ούτε και είναι υποχρεωμένος άλλωστε να γνωρίζει) τα καθέκαστα της Επανάστασης του ’89, δυσκολεύεται να αντιληφθεί την κρισιμότητα των στιγμών, επειδή η σύνθεση της τραγωδίας που διαδραματιζόταν στην Κρήτη δεν ήταν απλή αλλά εξόχως περιπεπλεγμένη. Για να κατανοηθούν λοιπόν πληρέστερα οι επιστολές, πρέπει να τοποθετηθούν στο ευρύτερο κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό τους πλαίσιο. Δεν είναι όμως μόνο το πλαίσιο της επικαιρότητας που απαιτεί τη σκιαγράφησή του. Αναγκαία καθίσταται και η συνεξέταση των αιτίων της δυσλειτουργίας του πολιτικού συστήματος, τα οποία εξικνούνται σε βάθος τουλάχιστον εικοσαετίας. Αυτούς τους σκοπούς υπηρετεί το πρώτο και εκτενέστερο κεφάλαιο της Εισαγωγής, το οποίο επιγράφεται «Η Ακολουθία των γεγονότων». Πρόκειται για ένα αφηγηματικό υπόμνημα, όπου ερανίσματα ιστορικής ύλης ποικίλης προελεύσεως συγκροτούν ενότητες, από τις οποίες οι δύο πρώτες καλύπτουν περιόδους δεκαετούς, η τρίτη ετήσιας και οι υπόλοιπες μηνιαίας διάρκειας. Η κατάτμηση μάλιστα της αφηγηματικής ροής από τον Σεπτέμβριο 13

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 14

Μ. Ζ. ΚΟΠΙΔΑΚΗΣ

του 1889 ώς τον Απρίλιο του 1890 επιτρέπει τη συστοίχηση των διαλαμβανομένων στις επιστολές με όσα διαδραματίζονταν στην πολιτική κονίστρα. Συχνά η αφήγηση διακόπτεται από αναδρομές στο παρελθόν, προαγγελίες μελλοντικών συμβάντων, δέσμες πληροφοριών για την ιστορία της κοινωνίας και σύντομες προσωπογραφίες. Αναπόφευκτες επίσης είναι οι υπερπηδήσεις περιστατικών που κρίνονται επουσιώδη. Το ανεξάντλητο «Κέρας της Αμαλθείας», η βασική πηγή για την ύφανση του αφηγηματικού κέντρωνος, είναι ο ελληνόφωνος Τύπος της εποχής, ο οποίος αναπαράγει με μεταφράσεις και περιλήψεις τα σημαντικότερα δημοσιεύματα του ξενόγλωσσου Τύπου. Στις εφημερίδες δημοσιεύονται, εξαιρέσει των αυστηρώς απορρήτων διπλωματικών και στρατιωτικών εγγράφων, φύρδην μίγδην σχεδόν τα πάντα: συνταρακτικές ειδήσεις, ρεπορτάζ, αυθεντικές διηγήσεις αυτοπτών μαρτύρων, κυβερνητικές ανακοινώσεις, προκηρύξεις, συνεντεύξεις, σπερμολογίες, αδέσποτες φήμες, αναλύσεις ειδημόνων, άρθρα γνώμης και «αφηγήσεις με ανθρώπινο ενδιαφέρον». Ολόκληρη η κλίμακα της κοινωνικής ιεραρχίας, από τον φλύαρο Κάιζερ ώς τον καταζητούμενο τουρκοφάγο Σήφη Λιάπη, έχει φωνή που ακούγεται και εντυπωσιάζει την κοινή γνώμη. Εξυπακούεται βεβαίως ότι ο βαθμός και της αξιοπιστίας του πληροφοριακού υλικού και της αμεροληψίας των σχολιαστών ποικίλλει, όπως παρατηρείται ιδιαίτερα σε περιόδους κρίσεων. Οι παγίδες είναι πολλές, καθώς η διαστρέβλωση των γενονότων ελλοχεύει παντού. Επειδή εντούτοις οι εξαρτήσεις των εντύπων και οι ιδεολογικές τους προκαταλήψεις δεν αποκρύπτονται εύκολα, στο τέλος η κοινή λογική, συνεπικουρούμενη από τη δυσπιστία, ανιχνεύει τα μονοπάτια της αλήθειας ή τουλάχιστον οσμίζεται την παραπληροφόρηση και το ψέμα. Μέρος από το αρχειακό υλικό ποικίλης φύσεως, που διασώζεται, έχει ήδη δημοσιευθεί. Προσωπικά διερεύνησα το Αρχείο του Ρωσικού Υποπροξενείου και το Αρχείο της Δημογεροντίας, που και τα δύο βρίσκονται στο Ηράκλειο, αποκομίζοντας χρήσιμα στοιχεία. Δεν αμφιβάλλω ότι και σε άλλα αρχεία, που διασώζουν υλικό της περιόδου, κρύβονται θησαυροί, αλλά τον μόχθο της αναζήτησής τους εκθύμως παραχωρώ στους επιγενομένους. Ελπίζω ότι στο μέλλον οι νέοι οθωμανολόγοι θα αξιοποιήσουν και τα αρχεία της Υψηλής Πύλης, τον πλούτο των οποίων εκθειάζει η S. Faroqhi στο καινοτόμο έργο της Προσεγγίζοντας την Οθωμανική Ιστορία (Εισαγωγή στις πηγές). Όταν ακούγεται και η άλλη πλευρά, οι εκπλήξεις διαδέχονται η μία την άλλη. Καθώς πολλοί ιστορικοί συνειδητοποιούν ότι η απόλυτη αντικειμενικότη14

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 15

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

τα δεν είναι παρά «ένα ευγενές όνειρο», η υποκειμενικότητα αποκαθίσταται εξ ανάγκης. Τάσεις όπως η «ιστορία των αναπαραστάσεων» εκτιμούν ιδιαίτερα τις πηγές σε πρώτο πρόσωπο: Αλληλογραφίες, ημερολόγια, απομνημονεύματα. Τα κείμενα ιδιωτικής χρήσης συνυφαίνονται με βιωματικές εμπειρίες και μας παρέχουν τη δυνατότητα να αντικρίσουμε, έστω και σε θολό κάτοπτρο, παλαιότερες εποχές με τα μάτια των ανθρώπων που τις έζησαν. Αποκαλύπτουν επίσης τις συναισθηματικές και ψυχολογικές αναστατώσεις, τον ορίζοντα προσδοκιών (ελπίδες και φόβοι), τόσο των προβεβλημένων φορέων της δράσης όσο και των καθημερινών ανθρώπων. Από αυτές τις πρωτογενείς πηγές αρκετά στοιχεία ενσωματώθηκαν στην αφήγηση. Μακρά παράδοση έχει στην Κρήτη η τοπική ιστορία, που εκτός από τις επίσημες γραπτές πηγές αντλεί υλικό και από τη λαογραφία, τις τελετουργίες, τις προφορικές αφηγήσεις, τις συλλογικές μνήμες και τις «προσωπογραφίες» οικισμών, οικογενειών και κοινωνικοεπαγγελματικών ομάδων. Έτσι εκπαιδευτικοί, ιερωμένοι, φιλίστορες και εμπειρικοί ιστοριοδίφες έχουν εκπονήσει συμβολές, που, παρά τις τυχόν μεθοδολογικές αδυναμίες, συλλαμβάνουν συναισθήματα και νοοτροπίες, φωτίζουν διαδικασίες πολιτισμικής πρόσμειξης και καταγράφουν όψεις της καθημερινότητας παλαιοτέρων εποχών. Στα έργα αυτά ακούγονται ενίοτε διάτορες οι φωνές των υποτελών ομάδων, του «επαρχιακού εγωισμού» και των παρεκκλινόντων. Πολλές είναι οι οφειλές της αφήγησης και στα έργα αυτά της ταπεινής λογιοσύνης. Η παλαιότερη εθνική ιστοριογραφία αντιμετώπιζε την Επανάσταση του 1889 με πρόδηλη αμηχανία, γιατί τα κίνητρά της ήταν πασιφανώς φατριαστικά, το τέλος άδοξο και οι συνέπειες ασύμμετρες με το μέγεθος του εγχειρήματος. Όπως και να αναμορφώνονταν τα γεγονότα, η ανευθυνότητα ξεμύτιζε από παντού. Σήμερα, που οι αξιώσεις για «εύχρηστο παρελθόν» περιορίζονται, τα σχετικά δημοσιεύματα συνεχώς πληθαίνουν. Οι μελέτες που αναφέρονται έμμεσα ή άμμεσα στα γεγονότα του 1889 αντιπροσωπεύουν ποικίλες σχολές και τάσεις της ιστοριογραφίας: από την παραδοσιακή ιστορία, που ενδιαφέρεται πρωτίστως για την «υψηλή πολιτική», ώς την ποσοτική οικονομικοκοινωνική που διερευνά δομές και «συγκυρίες». Οι εργασίες αυτές, που ερείδονται σε ονυχιστική έρευνα των πηγών, αποφεύγουν τις κατηγορηματικές ηθικές αξιολογήσεις και αξιοποιούν την εκ των υστέρων σοφία, προσφέροντας στον συμπιλητή ένα «ἕδος ασφαλές»: ηλεγμένες πληροφορίες, οργανωμένη γνώση και νηφάλιες κρίσεις. Η υποσημείωση, «το θεμέλιο της επιστήμης», θεωρείται ότι προέκυψε 15

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 16

Μ. Ζ. ΚΟΠΙΔΑΚΗΣ

από τη σύζευξη της ιστοριογραφίας, που επιδιώκει την άνεση της συνεκτικής αφήγησης, και της φιλολογίας που επιζητά να φορτώσει το κείμενο με υποσελίδια σχόλια. Οι υποσημειώσεις δεν παρέχουν μόνο την τεκμηρίωση όσων διαλαμβάνει η ιστορική αφήγηση αλλά, όπως έχει επισημανθεί από τους μελετητές αυτού του λόγιου κομψοτεχνήματος, προσφέρουν αγαλλίαση και στον υπομονετικό συντάκτη τους και στο ολιγοστό (μα τόσο απαιτητικό!) κοινό των ομοτέχνων του. Ο συντάκτης έχει την ευκαιρία να επιδείξει τη λογιοσύνη και την εργατικότητά του και οι ομότεχνοι αρέσκονται να επισημαίνουν λάθη, αβλεψίες, αστοχίες και παραλείψεις. Μέγα βιβλίον, μέγα κακόν. Η ρήση του Καλλιμάχου μου προξενούσε πανικό ήδη από τα πρώτα στάδια της έρευνας, γιατί διαπίστωνα ότι ο συμπιληματικός χαρακτήρας, ιδίως της ενότητας «Η ακολουθία των γεγονότων», απαιτούσε σελίδες επί σελίδων για να σημειωθούν οι πρωτογενείς πηγές και οι οφειλές στη λεγόμενη δευτερεύουσα βιβλιογραφία. Παρέλειψα λοιπόν τις υποσημειώσεις και για λόγους οικονομίας και για να απαλλάξω τον αναγνώστη από την «τυραννία των παραπεμπτικών στιγμάτων». Ο ειδικός, αλλά και ο αμύητος, μπορούν να αναζητήσουν στις εφημερίδες της εποχής, που είναι τώρα ηλεκτρονικώς προσβάσιμες, περαιτέρω πληροφορίες. Όμως μελέτες και άρθρα, που θεώρησα σημαντικά σε επί μέρους προβλήματα και σε γενικές θεωρήσεις, μνημονεύονται με τα εντελώς απαραίτητα στοιχεία (όνομα συγγραφέα και τίτλο έργου) στη ροή του κειμένου. Όλα πάντως τα βιβλία, από όπου άντλησα πληροφορίες ή που απλώς με βοήθησαν να αποφύγω βιαστικές κρίσεις, αναγράφονται στη γενική βιβλιογραφία. Χάριν συντομίας του λόγου τα κύρια ονόματα μόνο την πρώτη φορά που μνημονεύονται παρατίθενται πλήρη: λ.χ. Χαρίλαος Τρικούπης. Τις επόμενες φορές σημειώνεται κατά κανόνα μόνον το επίθετο. Σε περιπτώσεις μοναρχών και αξιωματούχων αναγράφεται ή το όνομα ή ο τίτλος, κι αυτός συντομευμένος: Σουλτάνος ή Αβδούλ Χαμίτ Β ,΄ Μπιλιότι ή ο Πρόξενος της Αγγλίας. Στην περίπτωση του Ελευθερίου Βενιζέλου, στον Πρόλογο και στην ενότητα «Η ακολουθία των γεγονότων» της Εισαγωγής, αναφέρεται ως Ελευθέριος Βενιζέλος την πρώτη φορά και μετά απλώς Βενιζέλος. Στα υπόλοιπα κεφάλαια της Εισαγωγής, όπου σχολιάζονται θέματα προσωπικότερα, υιοθετούνται οι οικειότερες προσφωνήσεις των επιστολογράφων: Ελευθέριος, Μαρία. Ονομασίες θεσμών και τίτλοι αξιωμάτων συντομεύονται. Έτσι αντί του «Τοποτηρητής της Γενικής Διοικήσεως και έκτακτος Στρατιωτικός Διοικητής Κρήτης», θεώρησα αρκετό το Γενικός Διοικητής ή απλώς Διοικητής. Ο 16

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 17

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

τίτλος πασάς συνοδεύει τον αξιωματούχο μόνο την πρώτη φορά που εμφανίζεται στο κείμενο. Η επίσημη ονομασία της σημερινής Τουρκίας εκείνη την εποχή ήταν «Υψηλή επικράτεια του οίκου του Οσμάν» (υπάρχουν και άλλες ονομασίες εκτενέστερες) ή, έστω απλώς, «Οθωμανική Αυτοκρατορία». Και το όνομα και τα παράγωγά του αντικαθίστανται συχνότερα από τα Τουρκία, τουρκικός. Οι χριστιανοί Κρήτες είχαν και ελληνική καταγωγή και ελληνική συνείδηση, αλλά, επειδή ήταν υπήκοοι παρά τη θέλησή τους του Σουλτάνου, δεν αναφέρονται ως Έλληνες, παρά ως Κρήτες ή χριστιανοί Κρήτες ή απλώς χριστιανοί. Οι μουσουλμάνοι Κρήτες που είχαν στη συντριπτική τους πλειοψηφία ελληνική καταγωγή και μιλούσαν την κρητική διάλεκτο μνημονεύονται ως μουσουλμάνοι ή οθωμανοί (όλοι τους βέβαια, χριστιανοί και μουσουλμάνοι, εθεωρούντο οθωμανοί), ή με συνάψεις, όπως το «σύνοικο» στοιχείο. Συχνά αντί του ορθού «πληρεξούσιος» προτιμήσαμε το κοινολεκτούμενο «βουλευτής», μολονότι η διαφορά ανάμεσα στα δύο αξιώματα είναι σημαντική. Τέλος ο όρος Επανάσταση συχνά αντικαθίσταται με συνώνυμα. Ο ίδιος ο Α. Κριάρης την είχε χαρακτηρίσει στο βιογραφικό του σημείωμα (Κρητικά άσματα, 21921) «κίνημα». Ο Ελευθέριος Βενιζέλος έδειχνε πάντοτε ιδιαίτερη αγάπη στην Ευανθία, τη μικρότερη από τις τέσσερεις αδελφές του. Κόρη της Ευανθίας και του Β. Σαριδάκη ήταν η Λιλή, η οποία χρημάτισε για ένα μεγάλο διάστημα γραμματεύς του Βενιζέλου. Σε αυτή την ανιψιά ο Βενιζέλος εμπιστεύθηκε, προφανώς μετά τον γάμο του με την Έλενα Σκυλίτση, το σώμα της αλληλογραφίας του με τη Μαρία Ελευθερίου. Ο triste jalousie: ô passion amère! Ο Γιώργος Παμπούκης, γιος της Λιλής Σαριδάκη-Παμπούκη, έχει δωρίσει το οικογενειακό αυτό κειμήλιο στο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ), το οποίο έχει ενταχθεί στο Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ). Ο αείμνηστος Μάνος Χαριτάτος, πρόεδρος του ΕΛΙΑ, διευκόλυνε ποικιλοτρόπως την έρευνά μου και με τον καλό του λόγο ενεθάρρυνε την προσπάθειά μου. Η Μαρία Καραγιάννη, επιμελέστατη φοιτήτριά μου κάποτε στο Τμήμα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης, μετέγραψε με πολλή ευσυνειδησία τα κείμενα που λόγω της ταχυγραφίας και των δύο επιστολογράφων είναι δυσανάγνωστα. Περιόρισε τον παρεμβατικό μου ζήλο για ενοποιητικές και εκσυγχρονιστικές προσαρμογές της ορθογραφίας, υπερασπιζόμενη με σθένος τις γραφές του κειμένου και συνέγραψε τις διαφωτιστικές υποσημειώ17

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 18

Μ. Ζ. ΚΟΠΙΔΑΚΗΣ

σεις. Ιδιαίτερο μόχθο κατέβαλε για να ταυτίσει ονόματα ανθρώπων, που δεν αξιώθηκαν να περάσουν στις Δέλτους της Ιστορίας. Η Μαρία Καΐρη εισέπνευσε αγογγύστως τη σκόνη βιβλιοθηκών και αρχείων συγκεντρώνοντας δυσεύρετα φυλλάδια και ιχνηλατώντας ξεχασμένες περιοδικές εκδόσεις. Παρακολούθησε εκ του σύνεγγυς όλα τα στάδια της εργασίας και με προφύλαξε από ποικίλα σφάλματα και βιαστικές κρίσεις. Επιπροσθέτως, με τη νηφαλιότητα και την ακατάβλητη αισιοδοξία της καταπολέμησε το αίσθημα αποδυσπέτησης, που μου προξενούσαν η βραδύτης της σύνθεσης και η οικονομική στενότητα, η ποδοκάκη της ερευνητικής προσπάθειας. Συνεργάστηκε τέλος με την Πόπη Κουτσαύτη, που ανέλαβε αναλώνοντας χρόνο πολύ την πληκτρολόγηση της εισαγωγής και το πρώτο σκανάρισμα του βιβλίου. Ο Μάνος Περάκης και ο Στρατής Μπουρνάζος συζήτησαν μαζί μου μια πληθώρα θεμάτων, μου επισήμαναν υπερπηδήσεις και επιταχύνσεις στην έκθεση του υλικού, απάντησαν σε απορίες και μου έκαναν εύστοχες υποδείξεις, τις οποίες ασμένως έλαβα υπ’ όψιν. Όμως στα επίμονα αιτήματά τους για επιδίωξη της πλήρους αμεροληψίας («That noble dream») και της συνέπειας στην ορολογία δεν μπόρεσα ενίοτε να ανταποκριθώ. Το προκεχωρημένο της ηλικίας και ο συναισθηματικός δεσμός με τον τόπο μου με παρωθούσαν ενίοτε προς την εμπαθή κατανόηση των γεγονότων. Η περιπέτεια επίσης της αφήγησης ανέχεται την ασυνέπεια στη χρήση της ορολογίας. Μακάρι να ήμουνα, όπως έλεγε ο Scaliger, «καλός γραμματικός», αλλά δεν είμαι. Ο Νικόλαος Καλοσπύρος όμως είναι και γι’ αυτό τον λόγο οι καίριες παρεμβάσεις του στην ορθοέπεια, στη στίξη και στην εξομάλυνση του ύφους της Εισαγωγής στάθηκαν σωτήριες. Πρότεινε επίσης θεραπείες ευφυείς και πειστικές για πολλά νοσούντα χωρία του κειμένου των επιστολών. Το προσωπικό του Ιστορικού Μουσείου Ηρακλείου και της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης διευκόλυνε ποικιλοτρόπως την έρευνά μου και έδειξε κατανόηση στην αδημονία και τον συνεχή εκνευρισμό μου. Ο παλαιός φίλος Θανάσης Καστανιώτης και ο Δημήτρης Ποσάντζης, υπεύθυνος των νέων Εκδόσεων, παρά τον φόρτο των υποχρεώσεών τους διεξήλθαν το βιβλίο και εκθύμως το συμπεριέλαβαν στις Εκδόσεις. Η Στέλλα Τσάμου κάθισε στην πέτρα της υπομονής για μήνες και επιλελογισμένως καταλεπτολόγησε λέξεις, προτάσεις, παραγράφους οβελίζοντας περισσολογίες, διορθώνοντας ημαρτημένα, καλλωπίζοντας χαλεπότητες του ύφους – Herculeus labor. Τυχόν λάθη και αδεξιοβολίες στην πραγμάτευση του υλικού και στην έκφραση βαρύνουν αποκλειστικά εμένα.

18

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 19

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Σε όλους αυτούς τους συλλήπτορες και συμπαραστάτες εκφράζω εκ μέσης καρδίας τη βαθειά μου ευγνωμοσύνη. Όσο για τα τυχόν λάθη παρηγορούμαι με τον λόγιον εκείνο που επιμένει ότι δεν υπάρχει ουρανός χωρίς αστέρια και κείμενο χωρίς σφάλματα.

19

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 20

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 21

Α´ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

‫ﱣﱢ‬

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 22

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 23

Ι. Η Επανάσταση του 1889. Η ακολουθία των γεγονότων

1. Ο «Οργανικός Νόμος»

Στους αυτοκρατορικούς κήπους που εκτείνονταν από το Τοπ-Καπί Σαράι ώς τα τείχη του Κερατίου είχαν κτισθεί πολλά μικρά οικοδομήματα, ένα από τα οποία ήταν και το Περίπτερο των Ρόδων (Γκιουλχανέ), όπου ο σέκερης των ανακτόρων απόσταζε ροδοπέταλα για να αρωματίζει τα γλυκίσματά του. Στην πλατεία του Γκιουλχανέ, την 3η Νοεμβρίου του 1839, παρισταμένου του δεκαεξάχρονου ηγεμονεύοντος Αβδούλ Μετζίτ Α΄ (1839-1861) ο υπουργός των Εξωτερικών Μουσταφά Ρεσίτ πασάς ανέγνωσε ενώπιον Οθωμανών αξιωματούχων και ξένων διπλωματών το «Υψηλόν Διάταγμα (Χατί-Σερίφ)», το οποίον, σύμφωνα με τη γαλλική απόδοση του οθωμανικού κειμένου, εξεδήλωνε την πρόθεση του μονάρχη να εγγυηθεί την ασφάλεια της ζωής, της τιμής και της περιουσίας όλων των υπηκόων του, ανεξαρτήτως φυλής, θρησκεύματος και κοινωνικής τάξης. Επιπλέον δίνονταν υποσχέσεις για δίκαιο φορολογικό σύστημα, για την εκρίζωση της διαφθοράς και για την ισότητα όλων ενώπιον του νόμου. Τα μέτρα αυτά, ασφάλεια και ευνομία, με τη σειρά τους θα έφερναν την πολυπόθητη ευμάρεια. Λέγεται ότι ορισμένοι τουλάχιστον από τους παρευρισκομένους θα σκέφτηκαν πως η επιλογή του Γκιουλχανέ περιέκλειε, κατά τις συνήθειες της Ανατολής, έναν ευανάγνωστο συμβολισμό. Η στατική, γεωργοκτηνοτροφική και σχεδόν θεοκρατική αυτοκρατορία, προκειμένου να επιβιώσει στον κόσμο της ενιαίας οικονομίας, ο οποίος προόδευε με τη γνώση και τον ορθολογισμό αλλάζοντας συνεχώς, φαινόταν αποφασισμένη πλέον να δεχθεί, μαζί με τα «ευώδη τριαντάφυλλα», τουτέστιν την ισχύ και την αφθονία, και τα «αγκάθια», με άλλα λόγια τον εκσυγχρονισμό και στο μέτρο του εφικτού τον εξευρωπαϊσμό των πολιτικοκοινωνικών και οικονομικών της δομών.

23

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 24

Μ. Ζ. ΚΟΠΙΔΑΚΗΣ

Το 1856, λίγο προτού αναλάβει τις εργασίες της η Διάσκεψη των Παρισίων, όπου η Τουρκία θα γινόταν δεκτή ως ισότιμο μέλος της «Ευρωπαϊκής Συμφωνίας», ένα άλλο εκτενέστερο «Αυτοκρατορικό Διάταγμα (Χάτι-Χουμαγιούμ)», συντεταγμένο σε πολλά καίρια σημεία του κατά τις υποδείξεις των Μεγάλων Δυνάμεων, ανανέωσε τις υποσχέσεις του «Υψηλού Διατάγματος», αναγνωρίζοντας για πρώτη φορά το αδιανόητο: την αρχή της ισότητας μουσουλμάνων και μη μουσουλμάνων. Η ημέρα αυτή θεωρήθηκε από τους παραδοσιακούς μουσουλμάνους ημέρα πένθους, γιατί παραμεριζόταν το «αντέτι», οι ριζωμένες συνήθειες πολλών αιώνων. Αντί της υπεροχής, λοιπόν, των θεσμοθετημένων προνομίων και των προκλητικών διακρίσεων εδραιωνόταν ο εξισωτισμός. Οι υπέρμαχοι των τολμηρών μεταρρυθμίσεων, που έμειναν γνωστές ως Τανζιμάτ (ευεργετικές διατάξεις, αναδιάρθωση της δημόσιας ζωής), οι Νέοι Οθωμανοί, αποσκοπούσαν στην ικανοποίηση των απαιτήσεων που έθεταν οι ξένοι για την προστασία των χριστιανικών κοινοτήτων της αυτοκρατορίας, αλλά και στην αναχαίτιση του εθνικισμού και στην καλλιέργεια της ιδέας του πατριωτισμού. Βεβαίως μοχθούσαν και pro domo sua. Με τις ευεργετικές διατάξεις διασφαλίζονταν και η δική τους ζωή, τιμή και περιουσία από τις κυκλοθυμικές διαθέσεις του εκάστοτε Σουλτάνου. Κάτι περισσότερο: ανεπαισθήτως το κέντρο της εξουσίας μετατοπιζόταν από το Σεράι στην Υψηλή Πύλη και από τον Σουλτάνο στη ανώτατη υπαλληλία. Ασφαλώς τα απτά και μετρήσιμα επιτεύγματα της περιόδου του Τανζιμάτ (1839-1876) δεν εντυπωσίαζαν τους Άγγλους και τους Γάλλους, που κατά κάποιον τρόπο επόπτευαν την εφαρμογή των σταδιακών μεταρρυθμίσεων στη δικαιοσύνη και στη δημόσια διοίκηση, όπου μέχρι τότε βασίλευαν ανενόχλητα το ρουσφέτι, το πεσκέσι και το μπαξίσι. Όμως το σημαντικό ήταν ότι ανοιγόταν επιτέλους η ατραπός για το έννομο κράτος και τον εκδημοκρατισμό της πολιτικής ζωής και μάλιστα παρά τη λυσσώδη αντίδραση των θρησκευτικών κύκλων (συμπεριλαμβανομένων και των Πατριαρχείων) και του διοικητικού κατεστημένου με τα εδραιωμένα συμφέροντα, το οποίο δεν διαχώριζε το Δημόσιο από το Ιδιωτικό. Με την έστω κατ’ επίφαση αποδοχή των μέτρων η βραδυπορούσα δογματική Ανατολή παραδεχόταν με πόνο ψυχής ότι όφειλε να διδαχθεί από την άπιστη Δύση πώς να ντύνεται, πώς να αναστοχάζεται, πώς να επιδεικνύει ανοχή στη διαφορετικότητα, πώς να συμπεριφέρεται στους αδυνάτους, πώς να διοικεί με πάγιους και απρόσωπους κανόνες, πώς να διαχειρίζεται ορθολογιστικώς τα οικονομικά, ακόμη και πώς να διε24

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 25

ΕΙΣΑΓΩΓΗ – Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1889

ξάγει πολέμους· εν ολίγοις: πώς να ζει και πώς να πολιτεύεται. Η παραδοχή της άγνοιας και η επιθυμία να διδαχθείς από τον υπέρτερό σου είναι τα πρώτα βήματα της προόδου. Βέβαια, τα αποτελέσματα δεν ήταν τα αναμενόμενα, γιατί εκτός από την αντίδραση των ποικιλώνυμων συντηρητικών, η αχρηματία, η έλλειψη έμπειρων στελεχών, οι αυτοσχεδιασμοί και η ανατολίτικη νωθρότητα υπονόμευσαν την προσπάθεια. Πάντως τα Διατάγματα δεν έμειναν γράμμα νεκρό. Ένα χειροπιαστό παράδειγμα εφαρμογής του μεταρρυθμιστικού πνεύματος ήταν και ο «Οργανικός Νόμος», με τον οποίο διοικήθηκε από το 1868 η Κρήτη. Η Μεγάλη Κρητική Επανάσταση, που εξερράγη τον Αύγουστο του 1866 με το σύνθημα «΄Ενωσις ή θάνατος», έφερε την Οθωμανική Αυτοκρατορία σε θέση δυσχερή. Οι επαναστάτες, έχοντας την ομόθυμη συμπαράσταση του χριστιανικού πληθυσμού της Νήσου, κατήγαγαν σημαντικές επιτυχίες στα πεδία των μαχών. Το κόστος της στρατιωτικής καταστολής ήταν για την παραπαίουσα Αυτοκρατορία υψηλό. Οι Μεγάλες Δυνάμεις της Ευρώπης εξαναγκαζόμενες από την κοινή γνώμη των χωρών τους φαίνονταν διατεθειμένες να επέμβουν. Ε ΄ τσι, λοιπόν, ο Σουλτάνος Αβδούλ Αζίζ Α΄ αναγκάστηκε να προτείνει στους επαναστάτες την αποδοχή ενός ιδιότυπου παραχωρημένου «Συντάγματος» με στοιχεία προνομιακού Ορισμού, το οποίο θα διασφάλιζε στους υπηκόους του την ατομική «ευτυχία» και την κοινωνική «ευημερία», στο πλαίσιο βεβαίως της διατήρησης της οθωμανικής απολυταρχίας. Τον «Οργανικό Νόμο», όπως ονομάστηκε ο προνομιακός αυτός χάρτης, κόμισε τον Οκτώβριο του 1867 στην Κρήτη ο λιγότερο εξευρωπαϊσμένος λόγω ταπεινής καταγωγής υπέρμαχος του «Τανζιμάτ», ο Μέγας Βεζύρης Ααλή πασάς. Ο Οργανικός Νόμος, όπως τελικά διαμορφώθηκε κατόπιν διαβουλεύσεων με μια ποδηγετούμενη Συνέλευση εκλεγμένων αντιπροσώπων του εντόπιου πληθυσμού (30 μουσουλμάνοι και 20 χριστιανοί), κυρώθηκε με αυτοκρατορικό διάταγμα και τέθηκε σε εφαρμογή τον Φεβρουάριο του 1868, χωρίς ωστόσο να συνεπιφέρει και την ειρήνευση της Νήσου. Η Επανάσταση, αφού έγραψε σελίδες δόξης λαμπράς με αποκορύφωμα το Ολοκαύτωμα του Αρκαδίου, εξέπνευσε τον Ιανουάριο του 1869. Πριν καν εφαρμοσθεί ο Οργανικός Νόμος, η Νήσος είχε ανακηρυχθεί τον Νοέμβριο του 1867 σε Βιλαέτι, που διαιρέθηκε σε πέντε Διοικήσεις ή τμήματα («λιβάδες»): Χανιά, Σφακιά, Ρέθυμνο, Ηράκλειο, Λασίθι. Οι Διοικήσεις πάλι υποδιαιρέθηκαν σε άνισο αριθμό Επαρχιών – είκοσι το σύνολο. Σύμφωνα λοιπόν με τις βασικές διατάξεις, στο Βιλαέτι της Κρήτης τοποθετείται Γενι25

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 26

Μ. Ζ. ΚΟΠΙΔΑΚΗΣ

κός Διοικητής (Βαλής), ο οποίος διαχειρίζεται την εκτελεστική εξουσία συνεπικουρούμενος από έναν χριστιανό και έναν μουσουλμάνο Σύμβουλο (Μουσαβίρης). Επικεφαλής σε κάθε μία από τις πέντε Διοικήσεις τοποθετείται ο τοπικός Διοικητής (Μουτεσαρίφης) με τον βοηθό του, χριστιανό αν ο Διοικητής ήταν μουσουλμάνος και αντιστρόφως. Κατ’ εξαίρεση ο Γενικός Διοικητής, που είχε την έδρα του στην πόλη των Χανίων, θα κατείχε και το αξίωμα του Διοικητή του Τμήματος Χανίων. Η ίδια ρύθμιση ως προς το θρήσκευμα ισχύει και για τους Επάρχους (Καϊμακάμηδες) με τους βοηθούς τους. Όλοι αυτοί οι ανώτατοι αξιωματούχοι, και γενικά οι προϊστάμενοι υπηρεσιών, διορίζονται με σουλτανικά διατάγματα. Και η Γενική και οι επί μέρους Διοικήσεις συνεπικουρούνται στο έργο τους από αιρετά Συμβούλια, κατά βάση γνωμοδοτικά . Η Γενική των Κρητών Συνέλευση, μια γαλλικής προελεύσεως καινοτομία, συγκροτείται από 74 πληρεξούσιους (βουλευτές) με διετή θητεία, εκ των οποίων 38 είναι χριστιανοί και 36 μουσουλμάνοι. Οι πληρεξούσιοι αυτοί εκλέγονται από τους Δημογέροντες. Η Γενική Συνέλευση υπό την προεδρία του Γενικού Διοικητή συνέρχεται στα Χανιά κατ’ έτος με ανώτατο όριο λειτουργίας τις σαράντα ημέρες και συζητά κεκλεισμένων των θυρών, τουρκιστί ή και ελληνιστί, θέματα πρωτίστως αναπτυξιακού και εκπαιδευτικού χαρακτήρα. Βεβαίως οι αποφάσεις της, που λαμβάνονται με μυστική ψηφοφορία, για να αποβούν εκτελεστές, θα πρέπει να επικυρωθούν από τον Σουλτάνο. Ο Οργανικός Νόμος ρύθμιζε επίσης τα χρονίζοντα θέματα οικονομικής διαχείρισης και οργάνωσης της δικαιοσύνης, προβλέποντας τη λειτουργία μεικτών δικαστηρίων με πρόεδρo διοριζόμενο και δύο αιρετά μέλη. Οι αποφάσεις και η επίσημη αλληλογραφία της Διοίκησης θα συντάσσονται και στις δύο γλώσσες. «Τα πάντα πλήν της Ενώσεως» υποσχόταν αρχικά ο Μέγας Βεζύρης, «η κλώσσα του Σουλτάνου» όπως τον αποκαλούσαν σκωπτικά οι Κρήτες. Φυσικά δεν τήρησε την υπόσχεσή του, αλλά, αν ληφθούν υπ’ όψιν η δεσποτική φύση του οθωμανικού κράτους, ο φόβος του διαμελισμού διά της βαθμιαίας αποσκιρτήσεως και η ανησυχία για την τύχη της μουσουλμανικής μειονότητας, ο Οργανικός Νόμος στο σύνολό του επιχειρεί ένα δειλό αλλά πάντως ένα βήμα προόδου. Ο Νόμος, χωρίς να εγκαθιστά Κράτος Δικαίου ευρωπαϊκού Τύπου, περιέστειλε κάπως την αυθαιρεσία των ολίγων, αναγνώρισε τη νομική υπόσταση των χριστιανών, αποδέχτηκε μια στοιχειώδη διάκριση των εξουσιών (νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική), παρείχε φορολογικά προνόμια και φορολογικές απαλλαγές και εισήγαγε αντιπροσωπευτικούς θεσμούς.

26

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 27

ΕΙΣΑΓΩΓΗ – Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1889

Για πρώτη φορά η ελληνική γλώσσα, φυσικά η καθαρεύουσα, μπορούσε να χρησιμοποιηθεί από διοικητικά όργανα. Όμως τα αρνητικά χαρακτηριστικά ήταν πολλά. Για όλα τα σημαντικά ζητήματα τον τελευταίο λόγο είχε ο ηγεμών· αυτός επέλεγε τα πρόσωπα που θα καταλάμβαναν τις ανώτατες διοικητικές θέσεις, ενέκρινε ή απέρριπτε τις εισηγήσεις της Γενικής Συνέλευσης, είχε τον έλεγχο του «μονοπώλιου της βίας», και καθόριζε τα ποσοστά εκπροσώπησης. Οπισθοδρομική χροιά είχαν οι έμμεσες εκλογές με εκλέκτορες, οι αποκλεισμοί βάσει «προσόντων» εκλογιμότητας, και η μη αναλογική εκπροσώπηση των δύο εθνοτικών ομάδων. Στη χειραγώγηση της χριστιανικής πλειοψηφίας αποσκοπούσαν οι αντιφάσεις ανάμεσα σε διατάξεις, οι ασάφειες, οι αοριστίες, τα νομοθετικά κενά, και γενικά η περιπλοκότητα και η δαπανηρή πολυπροσωπία του συστήματος. Ο πραγματιστής Μέγας Βεζύρης υπολόγιζε ότι με την πληθώρα των κρατικοδίαιτων υπαλλήλων, που ασφαλώς είχαν συγγενικό και φιλικό κύκλο, θα δημιουργούσε μια βάση σταθερή για το καθεστώς. Αδίκως, λοιπόν, οι αντίπαλοί του στην Κωνσταντινούπολη τον κατηγορούσαν ότι, σε αντίθεση με τον Κιοπρουλού, που κατέκτησε την Κρήτη, αυτός την επέστρεψε στους χριστιανούς. Κλασική για την περίοδο του Οργανικού Νόμου παραμένει η πρωτοποριακή και άκρως εμπεριστατωμένη διδακτορική διατριβή της Κάλλιας Καλλιατάκη-Μερτικοπούλου, Ελληνικός Αλυτρωτισμός και Οθωμανικές Μεταρρυθμίσεις. Η περίπτωση της Κρήτης, 1868-1877 (υποβλήθηκε το 1984 και κυκλοφόρησε σε βιβλίο το 1988). Η ιστορικός, αφού διερευνά σε βάθος τις σχέσεις που αναπτύχθηκαν ανάμεσα στα δύο σύνοικα στοιχεία, στους θεσμούς που απέβλεπαν στην αναβάθμιση των χριστιανών, τις οικονομικές εξελίξεις, τις πιέσεις που ασκούσε η χρόνια κρίση του Ανατολικού Ζητήματος, καταλήγει σε συμπεράσματα, ορισμένα από τα οποία, σε συνοπτικότατη μορφή, μνημονεύω εδώ, προκειμένου να κατανοηθούν τα αίτια που οδήγησαν στην αποτυχία του εγχειρήματος της ουσιαστικής ενσωμάτωσης της Νήσου στην οθωμανική κοινωνία και κατά συνέπεια στην Επανάσταση του 1878. Ο Οργανικός Νόμος λοιπόν παραβιαζόταν κατ’ εξακολούθηση και από την Υψηλή Πύλη και από τον εκάστοτε Γενικό Διοικητή, που ήταν δέσμιος της σπείρας των αντιδραστικών μουσουλμάνων προκρίτων, η οποία είχε επικεφαλής ώς το 1875 τον βαθύπλουτο Σύμβουλο Χαμήτ μπέη. Ο μόνος Διοικητής που τουλάχιστον την πρώτη περίοδο της θητείας του ανταποκρίθηκε στις απαιτήσεις του αξιώματός του ήταν ο μετριοπαθής και αδιάφθορος Ρεούφ πασάς. Η Γενική Συνέλευση συστηματικώς υποβαθμιζόταν, οι συζητήσεις περιορίζονταν, 27

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 28

Μ. Ζ. ΚΟΠΙΔΑΚΗΣ

η διάρκεια των συνόδων συντομευόταν. Στη Συνέλευση την οπισθοδρομική «Δεξιά» αντιπροσώπευαν οι μουσουλμάνοι πληρεξούσιοι, το Κέντρο οι χριστιανοί πληρεξούσιοι της υπαίθρου (οι «Ορεινοί»), ενώ φιλελεύθερες απόψεις εξέφραζε το «ηπειρωτικό στοιχείο», δηλαδή οι πτυχιούχοι του Πανεπιστημίου Αθηνών, που εμπνέονταν από τον ευρωπαϊκό ριζοσπαστισμό. Ο Νόμος υπονομεύτηκε επίσης από την οξύμωρη συζυγία αλαζονείας και ανασφάλειας των Τουρκοκρητικών, τις αυθαιρεσίες των αξιωματούχων, τις αψυχολόγητες ενέργειες της εξουσίας και, βέβαια, από τις υπέρογκες δαπάνες και τη σπατάλη. Οι συμπεριφορές αυτές αποξένωσαν τον χριστιανικό πληθυσμό από το καθεστώς. Προτάσεις και διαβήματα που έγιναν για τροποποιήσεις και βελτιώσεις, όπως η αναλογικότερη εκπροσώπηση στη Γενική Συνέλευση, απέβησαν άκαρπες. Τέλος, ένας συνδυασμός αρνητικών παραγόντων, όπως η κατάρρευση της εμπορικής πίστης και οι «κακές χρονιές», οδήγησαν την οικονομία σε στασιμότητα. Άλλωστε ο προϋπολογισμός του Κρητικού Δημοσίου ήταν πάντοτε ελλειμματικός.

2. Η «Σύμβαση της Χαλέπας»

Τον Απρίλιο του 1876 μια εξέγερση εξαθλιωμένων χωρικών στην περιοχή του Πλόβντιβ (Φιλιππούπολη) της Βουλγαρίας καταπνίγηκε στο αίμα από Κιρκάσιους βασιβουζούκους. Οι πρωτοφανείς, ακόμη και για τα οθωμανικά ειωθότα, ωμότητες που επισυνέβησαν κατά την καταστολή συντάραξαν την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη. Ο Γλάδστων μάλιστα, αρχηγός του κόμματος των άγγλων Φιλελευθέρων που είχε χρηματίσει και πρωθυπουργός επί σειρά ετών, δημοσίευσε σε φυλλάδιο ένα γύμνασμα ρητορικής δεινότητας με τον τίτλο «Bulgarian Horrors and the Question of the East», όπου κατέκρινε τον πρωθυπουργό Ντισραέλι για τη φιλοτουρκική πολιτική του και διακήρυσσε ότι επέστη ο καιρός το βάρβαρο έθνος της Ανατολής «να μαζέψει τα μπαγάζια του» και να αποχωρήσει επιτέλους από την Ευρώπη. Γενικότερα η κατάσταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, του «Μεγάλου Ασθενούς της Ευρώπης» (χαρακτηρισμός ευρύτατα διαδεδομένος κατά τον 19ο αιώνα), είχε επιδεινωθεί. Περί τα τέλη Μαΐου ομάδα Οθωμανών αξιωματούχων με τη συναρωγή του Σεϊχουσλάμη της Κωνσταντινουπόλεως και των ιεροσπουδαστών του εξεθρόνισε τον μεγαλομανή Αβδούλ Αζίζ Α΄ και ανέβασε στον θρόνο τον ανιψιό του Μουράτ Ε ,΄ έναν καλλιεργημένο, καλών προθέσεων, 28

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 29

ΕΙΣΑΓΩΓΗ – Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1889

μουσουργό και ξυλουργό (οι μελλοντικοί σουλτάνοι θρυλείται ότι ήταν υποχρεωμένοι να εκπαιδεύονται και σε ένα χειρωνακτικό επάγγελμα μήπως, καθώς ο τροχός της τύχης ανεβοκατέβαινε, μπορούσε να τους φανεί χρήσιμο, για να επιβιώσουν), αλλά δυστυχώς οινόφλυγα. Ο νέος Σουλτάνος δεν άντεξε το βάρος του αξιώματός του και τις τύψεις από την «αυτοκτονία» του προκατόχου του. Έτσι, η συνωμοτική ομάδα που κρατούσε τα ηνία της εξουσίας απομάκρυνε μετά από τρεις μήνες τον ατυχή Μουράτ Ε ΄ ως μη έχοντα σώας τας φρένας και τον φυλάκισε στα ανάκτορα του Τσιραγάν, όπου παρέμεινε έγκλειστος ώς τον θάνατό του, το 1904. Σουλτάνος ανακηρύχθηκε, παρά πάσαν προσδοκίαν, ο τριαντατετράχρονος αδελφός του Μουράτ Ε΄, ο Αβδούλ Χαμίτ Β ,΄ που φαινόταν, αλλά τελικώς απεδείχθη ότι δεν ήταν χειραγωγήσιμος. Η χρόνιος αναταραχή στα Βαλκάνια και ιδιαίτερα η ατυχής έκβαση του πολέμου που κήρυξαν το Μαυροβούνιο και η Σερβία εναντίον της Τουρκίας έδωσαν την ευκαιρία στη Ρωσία να εκδηλώσει εμπράκτως τα πανσλαβιστικά της αισθήματα. Έτσι, τον Απρίλιο του 1877 ο ρωσικός στρατός εισέβαλε στην οθωμανική επικράτεια και προχώρησε νικηφόρος ώς τα περίχωρα της Κωνσταντινουπόλεως. Η Πύλη αναγκάστηκε υπό το κράτος πανικού να υπογράψει τον Μάρτιο του 1878, στο παραθαλάσσιο χωριό Άγιος Στέφανος, ταπεινωτική συμφωνία που κρατήθηκε μυστική. Οι ρυθμίσεις που προβλέπονταν ευνοούσαν σκανδαλωδώς τη Βουλγαρία και εξυπηρετούσαν τον τσαρικό ιμπεριαλισμό. Η Αυστροουγγαρία και η Αγγλία ανησύχησαν· η πρώτη εποφθαλμιούσε παχείαν μερίδα (της Θεσσαλονίκης συμπεριλαμβανομένης) από τις οθωμανικές κτήσεις στα Βαλκάνια, και η δεύτερη δεν επιθυμούσε να δει μιαν ωραία πρωία τη Ρωσία στα Στενά – σε αυτή την έμμονη ιδέα, σχεδόν ψύχωση, στηριζόταν το δόγμα της ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στις παρασκηνιακές διαβουλεύσεις που ακολούθησαν, η Ρωσία, εξασθενημένη από τον πόλεμο, πτοημένη από τη δράση των νιχιλιστών στο εσωτερικό της και θορυβημένη από το ενδεχόμενο να αντιμετωπίσει στο μέλλον μια συμπαράταξη των θιγομένων Μεγάλων Δυνάμεων, συγκατένευσε να παραπεμφθεί το πρόβλημα της διευθέτησης των συνόρων σε συνδιάσκεψη που θα λάμβανε χώρα στο Βερολίνο τον Ιούνιο του 1878, με προεδρεύοντα και «έντιμο διαμεσολαβητή» τον καγκελάριο Μπίσμαρκ. Στο μεταξύ, ήδη από το 1878, στην Κρήτη το κλίμα πολιτικής αστάθειας συντηρούσε ακατάσχετη φημολογία για εγκαθίδρυση ηγεμονίας υπό ρωσική ή αγγλική εγγύηση. Ο άγγλος Γενικός Πρόξενος στα Χανιά Σάνδουϊθ ισχυριζόταν ότι υπήρχε στην Κρήτη εν δυνάμει αγγλόφιλο κόμμα! Οι τροποποιήσεις 29

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 30

Μ. Ζ. ΚΟΠΙΔΑΚΗΣ

και συμπληρώσεις του Οργανικού Νόμου, που είχαν υποβληθεί από τη Γενική Συνέλευση στην Πύλη για την εδραίωση της ισονομίας και ισοπολιτείας, είχαν απορριφθεί. Πολλοί εξέφραζαν την ανησυχία τους ότι με την ψήφιση του Οθωμανικού Συντάγματος ο Οργανικός Νόμος επρόκειτο να καταργηθεί. Στην Αθήνα και στη Νήσο συγκροτούνταν εσπευσμένως επιτροπές για την οικονομική ενίσχυση μιας αναπόφευκτης επαναστατικής κίνησης. Με την κήρυξη του Ρωσοτουρκικού πολέμου τα κρούσματα απείθειας προς τις αρχές πύκνωσαν και έτσι τον Ιανουάριο του 1878 συγκροτήθηκε στον Φρε του Αποκόρωνα Παγκρήτιος Επαναστατική Συνέλευσις Πληρεξουσίων, η οποία τον Φεβρουάριο στην Αργυρούπολη, όπου είχε μετακινηθεί για λόγους ασφαλείας, συνέταξε ψήφισμα με το οποίο κήρυσσε την Ένωση με την Ελλάδα. Οι εχθροπραξίες άρχισαν στην επαρχία Κυδωνίας και οι φλόγες της Επανάστασης απλώθηκαν γρήγορα και στην Ανατολική Κρήτη. Παρά τις προσπάθειες του στρατού να καταστείλει το κίνημα, ώς τον Ιούνιο μόνον οι πόλεις και τα φρούρια παρέμεναν υπό τον έλεγχο των Οθωμανών, και τούτο διότι οι επαναστάτες δεν διέθεταν πυροβολικό για την εκπόρθησή τους. Μια από τις φονικότερες συγκρούσεις ήταν η μάχη, τον Μάιο του 1878, στον Τσιβαρά Αποκορώνου Χανίων, που διεξήχθη το πλείστον με αγχέμαχα όπλα: μαχαίρια, σπαθιά και ξινάρια. Τη μάχη αυτή παρακολουθούσε με διόπτρες, από το αγγλικό πολεμικό σκάφος που ναυλοχούσε στις Καλύβες της ίδιας επαρχίας, ο πρίγκηψ της Ουαλίας Εδουάρδος. Οι εκκλήσεις των Κρητών προς τις Μεγάλες Δυνάμεις, αλλά προπάντων οι αιματηρές συγκρούσεις, κρατούσαν σε εγρήγορση την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη. Το Συνέδριο του Βερολίνου, που διήρκεσε από την 13η Ιουνίου ώς την 13η Ιουλίου αποκατέστησε την ισορροπία των Δυνάμεων στην ευρύτερη περιοχή. Η Βεσσαραβία επεστράφη στη Ρωσία. Το Μαυροβούνιο, η Σερβία και η Ρουμανία απέκτησαν την ανεξαρτησία τους από την Πύλη. Η αυτονομία της Βουλγαρίας, χωρίς την Ανατολική Ρωμυλία, αναγνωρίστηκε. Η Αυστρία ευνοήθηκε υπέρμετρα αναλαμβάνοντας για απροσδιόριστο χρόνο τη διοίκηση της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Στην Ελλάδα, που προσεκλήθη ως πτωχός συγγενής (στον πόλεμο είχε μπει κατόπιν εορτής), επετράπη να προσαρτήσει εν καιρώ τη Θεσσαλία και μέρος της Νοτίου Ηπείρου. Κατά τον Ντισραέλι, η Ελλάδα είχε μέλλον μπροστά της και όφειλε να επιδείξει υπομονή. Η απόφαση του Συνεδρίου για την Κρήτη, όπως αποκρυσταλλώθηκε στο άρθρο 23, προέβλεπε ότι: « Ἡ Πύλη ὑποχρεοῦται νὰ ἐφαρμόσῃ πιστῶς τὸν Ὀργανικὸν Νόμον τῆς Κρήτης μετὰ τῶν τροποποιήσεων ἐκείνων, αἵτινες ἤθελον κριθεῖ ἀνα30

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 31

ΕΙΣΑΓΩΓΗ – Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1889

γκαῖαι». Η Γαλλία είχε υποβάλει πρόταση να παραχωρηθεί η Νήσος στην Ελλάδα, αλλά η υστερόβουλη πολιτική της Αγγλίας υπονόμευσε την ευνοϊκή για την Ελλάδα πρωτοβουλία. Προτού καν αρχίσουν οι εργασίες του Συνεδρίου, η Αγγλία σε μυστικές διαπραγματεύσεις παγίδευσε την Πύλη, με το τέχνασμα μιας άνευ νοήματος αμυντικής συμμαχίας, και απέσπασε τη διοίκηση της Κύπρου. Πάντως, παρά τις κατάφωρες αδικίες, οι αποφάσεις του Συνεδρίου σηματοδότησαν την αρχή του τέλους της οθωμανικής κυριαρχίας στα Βαλκάνια. Στη διαπραγματευτική σύσκεψη που συνήλθε την τρίτη δεκάδα του Αυγούστου στη Χαλέπα, το κοσμοπολίτικο προάστιο των Χανίων, παρακάθησαν εκ μέρους της Πύλης ο Γενικός Διοικητής Κωστάκης Αδοσίδης πασάς, ο ραδιούργος στρατηγός «Γαζή» Αχμέτ Μουχτάρ πασάς και ο Σαλήμ Εφένδης, ανώτατο στέλεχος του Υπουργείου Δικαιοσύνης. Εκ μέρους των Κρητών παρακάθησε εννεαμελής αντιπροσωπεία, η οποία περιελάμβανε προσωπικότητες με ικανότητες και κύρος, όπως ο γιατρός Ιωάννης Σφακιανάκης, ο οπλαρχηγός Κωσταρός Βολουδάκης, ο νομικός Κωνσταντίνος Μητσοτάκης και ο φιλόλογος Αντώνιος Α. Μιχελιδάκης. Παρίστατο επίσης ως σιωπηλός παρατηρητής ο Πρόξενος της Αγγλίας Σάνδουϊθ. Η συμφωνία στην οποία κατέληξαν, γνωστή ως «Σύμβαση της Χαλέπας», υπεγράφη την 30ή Οκτωβρίου. Τα σημαντικότερα από τα 16 άρθρα της Σύμβασης ήταν το πρώτο και το ακροτελεύτιο. Το πρώτο όριζε ότι οι διατάξεις του Οργανικού Νόμου δεν δύνανται να αλλοιωθούν υπό του Συντάγματος, δηλαδή: και αν ακόμη άλλαζε το Σύνταγμα της Αυτοκρατορίας, ο Οργανικός Νόμος θα παρέμενε αμετάβλητος. Το ακροτελεύτιο προέβλεπε ότι υπουργικές αποφάσεις που αντέβαιναν στην ανεξαρτησία των δικαστηρίων, στους εν ισχύι νόμους και στον Οργανικό Νόμο δεν θα εκτελούνταν. Τα δύο άρθρα αυτά καθιστούσαν τη Νήσο, κατά κάποιο τρόπο, διοικητικώς αυτόνομη. Άλλες ουσιώδεις τροποποιήσεις και συμπληρώσεις του Οργανικού Νόμου ήταν ότι ο Γενικός Διοικητής, μουσουλμάνος ή χριστιανός, υπηρετεί με πενταετή θητεία και έχει έναν μόνον Σύμβουλο του αντιθέτου θρησκεύματος, τον οποίο διόριζε ο Σουλτάνος. Η Γενική Συνέλευση συναπαρτίζεται από ογδόντα μέλη, σαράντα εννέα χριστιανούς και τριάντα έναν μουσουλμάνους, δυσαναλόγως μεγάλος αριθμός σε σχέση με τα ποσοστά του πληθυσμού που αντιπροσώπευαν οι μουσουλμάνοι αυτοί (μόλις 23% κατά την απογραφή του 1858). Συνεδριάζει για σαράντα ημέρες δημοσίως, συντάσσει τον προϋπολογισμό, ψηφίζει νομοθετήματα και, αν είναι σημαντικά, τα υποβάλλει στην Πύλη προς επικύρωση. Είχε επίσης το δικαίω31

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 32

Μ. Ζ. ΚΟΠΙΔΑΚΗΣ

μα να εκλέγει το δεκαμελές Γενικό Διοικητικό Συμβούλιο. Η δικαστική εξουσία (ειρηνοδικεία, πρωτοδικεία και Εφετείο Χανίων) θεωρείται ανεξάρτητη από την εκτελεστική. Οι πρόεδροι των τακτικών δικαστηρίων και οι εισαγγελείς διορίζονται από τη Διοίκηση. Τα άλλα μέλη είναι αιρετά. Τα Πρακτικά των συνεδριάσεων στα διοικητικά όργανα καταγράφονται και στις δύο γλώσσες, αλλά οι συζητήσεις στη Γενική Συνέλευση και στα Δικαστήρια διεξάγονται ελληνιστί, «ἐπειδὴ οἱ κάτοικοι λαλοῦσιν συνήθως τὴν ἑλληνική». Στις δημόσιες υπηρεσίες προτιμώνται οι εντόπιοι, εφόσον διαθέτουν τα απαιτούμενα προσόντα. Επιτρέπονται η σύσταση φιλεκπαιδευτικών συλλόγων, η λειτουργία τυπογραφείων και η έκδοση εφημερίδων. Στις «Ιδιαίτερες διατάξεις» προβλέπονται η χορήγηση γενικής αμνηστίας, φορολογικές ελαφρύνσεις και η εν μέρει εκπλήρωση ενός ονείρου αιώνων: «θέλει ἐπιτραπεῖ εἰς τοὺς κατοίκους τῆς Νήσου νὰ ἔχωσι τὰ ὅπλα των, ἀπαγορεύεται ὅμως αὐτοῖς νὰ περιφέρωνται μετ’ αὐτῶν ἄνευ ἀδείας τῆς Ἀρχῆς»! Η Σύμβαση έγινε δεκτή με σχετική ικανοποίηση από τον χριστιανικό πληθυσμό, γιατί φαινόταν ότι σε σχέση με τον Οργανικό Νόμο ρύθμιζε ορισμένα θέματα, κυρίως διοικητικά, «επί το δημοκρατικότερον και το φιλοχριστιανικότερον». Συνεπώς η Σύμβαση θεωρήθηκε ως ένα ακόμη βήμα προς την ολοκλήρωση των εθνικών πόθων. Βεβαίως εκδηλώθηκαν και αντιδράσεις από τους οπλαρχηγούς, που αποδοκίμαζαν τον τρόπο διεξαγωγής των διαπραγματεύσεων, αλλά και από νομομαθείς, όπως ο οξύνους αλλά εριστικός πολιτευτής Μεραμπέλλου Στυλιανός Μ. Παπαδάκης, ο οποίος διέβλεπε ότι «οἱ νέοι ὅροι ἐμπεριέχουν ἐν ἑαυτοῖς τὰ σπέρματα διηνεκοῦς πάλης καὶ νέας ἀνωμαλίας ἐν πρώτῃ εὐκαιρίᾳ». Πράγματι εντός ολίγου χρόνου φάνηκαν και τα κενά και οι ασάφειες, ιδίως στα άρθρα που αφορούσαν την οικονομική διαχείριση και τα φορολογικά έσοδα, που προέρχονταν κυρίως από τον φόρο της δεκάτης επί των γεωργικών προϊόντων. Η χριστιανική εκπροσώπηση στις διαπραγματεύσεις υστερούσε σε ένα καίριο σημείο: κανένα από τα μέλη της δεν είχε εξειδικευμένες γνώσεις για τα οικονομικά θέματα, όπου το ρόδινο παρόν ενδέχεται να κρύβει μέσα του κελαινεφές μέλλον. Παρά τις παραχωρήσεις της Σύμβασης στους χριστιανούς, οι μουσουλμάνοι της Κρήτης εξασφάλιζαν σε σχέση με τον Οργανικό Νόμο προνομιακή μεταχείριση σε ουσιώδη σημεία, επί παραδείγματι στη διαμόρφωση της πλειοψηφίας των δύο τρίτων (54 βουλευτές) για κρίσιμα θέματα στη Γενική Συνέλευση. Και αν ακόμη υποτεθεί ότι και οι 49 χριστιανοί βουλευτές ψήφιζαν ομοθυμαδόν, απαιτούνταν 5 μουσουλμανικοί ψήφοι. Υπήρχε ωστόσο ένα δισεπίλυτο πρόβλημα άλλης τάξεως, ψυ32

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 33

ΕΙΣΑΓΩΓΗ – Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1889

χολογικό ίσως ή έστω «πολιτικού πολιτισμού»: η αίσθηση που είχαν οι μουσουλμάνοι ότι μεταβάλλονταν από κυριάρχους σε ισότιμους με τους χριστιανούς και ότι στο εγγύς μέλλον η ισοτιμία αυτή θα κατέληγε σε ολοκληρωτική επικράτηση των χριστιανών, που ήταν άλλωστε και το πολυπληθέστερο στοιχείο επί του συνολικού πληθυσμού. Κατά τη μακροχρόνια θητεία του ως Γενικός Διοικητής (2 Ιαν. 1879 έως 22 Μαΐου 1885) ο Ιωάννης Φωτιάδης πασάς, γνώστης της ελληνικής πολιτικής ζωής και του Κρητικού Ζητήματος, επιδεικνύοντας αποφασιστικότητα και ευελιξία, κατόρθωσε να διατηρήσει τις ισορροπίες, να επιβάλει την τάξη και προπάντων να εμφυσήσει στα όργανα της Διοίκησης το πνεύμα της ισονομίας και της αμεροληψίας. Τα επιτεύγματά του ήταν, λαμβανομένων υπ’ όψιν των συνθηκών, αξιοσημείωτα, ιδίως στους τομείς της παιδείας και της νομοθεσίας. Όμως, τελικά, παρά τις συναινετικές διαδικασίες που επεδίωκε, ή ίσως και εξαιτίας αυτών των διαδικασιών, απώλεσε τον έλεγχο των πολιτικών εξελίξεων και αναγκάστηκε να παραιτηθεί. Επί των ημερών του η πατροπαράδοτη εθνικοθρησκευτική αντιπαράθεση εξελίχθηκε σε κομματική. Δύο παρατάξεις με πολυκέφαλη ηγεσία η κάθε μία (γιατί βέβαια το φιλόπρωτον πολλών στελεχών δεν επέτρεπε την ανάδειξη ενός και μόνου ηγέτη στην κάθε μία) συγκρούονταν και στη Γενική Συνέλευση και στο κοινωνικό σώμα. Τη νομή της εξουσίας καρπώνονταν με την υποστήριξη του εκάστοτε Γενικού Διοικητή οι Συντηρητικοί ή απλώς Κυβερνητικοί, οι αποκαλούμενοι σκωπτικώς από τους αντιπάλους τους Μπατζάκηδες ή Σακουλάδες ή το συνηθέστερον Καραβανάδες. Το αντιπολιτευόμενο κόμμα ήταν οι Φιλελεύθεροι, τους οποίους οι αντίπαλοι αποκαλούσαν Ξυπόλυτους κατ’ αναλογίαν ίσως των Ξεβράκωτων (sans cullotes) του δεύτερου έτους της Γαλλικής Επανάστασης, οι οποίοι δεν είχαν μεν ταξική συνείδηση, αλλά αντιπαθούσαν την αριστοκρατία και επιζητούσαν ίσα πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα. Το πρότυπο βέβαια για αυτήν τη διαίρεση ήταν οι Συντηρητικοί και οι Φιλελεύθεροι του αγγλικού κοινοβουλευτικού συστήματος. Στον έναν ή στον άλλον από αυτούς τους σχηματισμούς εντάσσονταν και οι μουσουλμάνοι ανάλογα με την οικονομική τους κατάσταση και την κοινωνική τους θέση, αλλά ο κανόνας αυτός επιδεχόταν πολλές εξαιρέσεις στην περίπτωση των «απλουστέρων», που ούτε ήταν σε θέση να αυτοπροσδιοριστούν ούτε πειθαναγκάζονταν από τη μουσουλμανική «αριστοκρατία» των μπέηδων. Ποια κοινωνικά στρώματα, ποια κοινά συμφέροντα, ποιες νοοτροπίες, ποιες πεποιθήσεις και ποιες τοπικιστικές μικροφιλοτιμίες αντιπροσώπευαν το καθένα από τα κόμματα, είναι ένα ακανθώδες πρόβλημα που βρίσκεται 33 2 – Ελευθέριος Βενιζέλος και Μαρία Ελευθερίου

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 34

Μ. Ζ. ΚΟΠΙΔΑΚΗΣ

ακόμη sub judice. Τα εγχειρίδια της πολιτικής επιστήμης διδάσκουν ότι την εποχή εκείνη στην Ευρώπη συντηρητικοί θεωρούνται οι άνθρωποι που εμπιστεύονται την αυθεντία των θεσμών και κατά συνέπεια τη συνέχεια και τη σταθερότητα, που αποδέχονται τις ιεραρχίες, που δυσπιστούν στην καλοσύνη της ανθρώπινης φύσεως και στις καινοτομίες, που επιθυμούν να παραδώσουν στις επόμενες γενεές τα πράγματα όπως τα βρήκαν, που ανησυχούν για το τι τέξεται η επιούσα, που προβάλλουν τις υποχρεώσεις έναντι των δικαιωμάτων, που εκθειάζουν το μὴ κινεῖν τὰ ἀκίνητα, ὡς γὰρ ἄμεινον. Οι άνθρωποι λοιπόν αυτοί δεν εμπιστεύονται ούτε τον άοκνο και κινδυνευτή και τολμητή φιλελεύθερο επιχειρηματία που ασπαζόταν τις αρχές του ελεύθερου εμπορίου, ούτε τον πολυπράγμονα και στωμύλο δικηγόρο που επιδίωκε τον παραμερισμό του νεποτισμού, ούτε το ελεύθερο πνεύμα που έδειχνε ανεκτικότητα στην ποικιλομορφία και μαχόταν για τα ατομικά δικαιώματα. Εξυπακούεται βέβαια ότι πολλά από αυτά θα μπορούσαν να ισχύουν και στην Κρήτη του 1889, αλλά «με κόκκον άλατος». Ο Βενιζέλος στο Δοκίμιό του σκιαγραφεί τις φυσιογνωμίες των δύο πολιτικών σχηματισμών ως ακολούθως: « Ἡ μόνη θετικὴ διάκρισις, ἣν μεταξὺ δύο παλαιουσῶν μερίδων ἠδύνατό τις νὰ βεβαιώσῃ, ἦν ὅτι ἡ μία ἐκ τῶν ζωτικωτέρων στοιχείων τοῦ τόπου ἐξ ὑπαρχῆς συγκειμένη (καὶ περιλαμβάνουσα πάντας σχεδὸν τοὺς ἐπιστήμονας) ἐλάμβανε πάντοτε τὴν πρωτοβουλίαν, ἐδείκνυτο ζωηρότερα τῆς ἄλλης, ἐξετίθετο περισσότερον εἰς τὴν μῆνιν τῆς Κυβερνήσεως καὶ διὰ τοῦτο ὑπ’ αὐτῆς κατεδιώκετο καὶ κατασυνετρίβετο, εἰ καὶ πλειστάκις πλειοψηφήσασα, ἐνῶ ἡ ἑτέρα, πλειότερα συντηρητικὰ στοιχεῖα, κατ’ ἀρχάς, περιέχουσα, ἀπαρτιζομένη δ’ ἐν πολλοῖς ἐκ προσώπων δρασάντων ἐν τῷ παρελθόντι, μᾶλλον ἐπιφυλακτικὴ καὶ τοῦ παρόντος ἐχομένη, ἐχρησίμευεν ὡς κανονιστικόν τι ὄργανον τῆς ὁρμητικῆς δυνάμεως τῆς ἑτέρας. Ἕτερον χαρακτηριστικὸν τῆς πρώτης εἶναι ὅτι ἐπρωτοστάτησε καὶ ἠγωνίσθη, πάντοτε, ἐν τῇ Βουλῇ ὑπὲρ διαφόρων μεταρρυθμίσεων, ἰδίᾳ δὲ ὑπὲρ προσόντων τῶν δικαστικῶν ὑπαλλήλων, καὶ ἀπετελεῖτο ὑπὸ τῶν μᾶλλον ἀνεπτυγμένων. Ἐν τοιαύτῃ τῶν πραγμάτων καταστάσει, λίαν φυσικὸν εἶναι ὅτι ἡ ζωηρὰ μερὶς διεξεδίκησε μὲν ὑπὲρ ἑαυτῆς τὸν τίτλον τῆς προοδευτικῆς ἢ φιλελευθέρας, ἀπέδωσε δὲ τὸν τῆς συντηρητικῆς εἰς τὴν ἑτέραν, ἐξ οὗ καὶ αὕτη ἔμεινε εὐχαριστημένη, ἄνευ τινὸς διαμαρτυρίας ἀποδεξαμένη τοῦτον. Οὗτος δ’ εἶναι ὁ μόνος λόγος τῆς διαιρέσεως τῶν Κρητῶν εἰς Φιλελευθέρους καὶ Συντηρητικούς, ὅρου πρὸς διάκρισιν μᾶλλον, ἢ πρὸς οὐσιαστικώτερον τινὰ χαρακτηρισμὸν τῶν μερίδων χρησιμεύοντος».

34

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 35

ΕΙΣΑΓΩΓΗ – Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1889

Πώς δικαιολογείται για την αυτολογοκρισία του ο φύλακας στη στέγη των Ατρειδών; – Τὰ δ ’ἄλλα σιγῶ· βοῦς ἐπὶ γλώσσῃ μέγας βέβηκεν. Έτσι και ο Βενιζέλος· η κρισιμότητα των στιγμών τον εξανάγκαζε να ωραιοποιεί κάπως τα πράγματα, να στρογγυλεύει τις αιχμές, να επιδιώκει την καταλλαγή των αντιπάλων. Το Συντηρητικό λοιπόν κόμμα ήταν πολυσυλλεκτικό. Τον πυρήνα του αποτελούσαν παλαιοί καπεταναίοι με τις οικογένειές τους, τυπικοί «νοικοκύραίοι», ο ανώτατος κλήρος και η συντριπτική πλειοψηφία των υπαλλήλων της Διοίκησης. Αυτό τον ευμεγέθη πυρήνα δορυφορούσαν οι μεγαλοκτηματίες, οι μεγαλέμποροι με τους λαδομαγατζέδες, οι αποζώντες από την εργασία των άλλων και οι κάθε λογής παράσιτοι που προσκολλούνται στην εκάστοτε εξουσία για να συλλέξουν τα ψιχία από την πλούσια τράπεζα. Πελατειακές σχέσεις με κουμπαριές, συντεκνιές, δικολογιές και διαμεσολαβήσεις καλλιεργούσαν και οι Φιλελεύθεροι, ορισμένοι από τους οποίους ήθελαν να αντικατασταθούν όλα τα πρόσωπα που στελέχωναν τον κρατικό μηχανισμό από δικούς τους, αλλά το σύστημα να παραμείνει το ίδιο. Στις προεκλογικές περιόδους, οι κομματάρχες μετέρχονταν τα ίδια τεχνάσματα με τους Συντηρητικούς συναδέλφους τους. Στις βιαιοπραγίες και στη δημιουργία κλίματος πόλωσης ανταγωνίζονταν επαξίως τους αντιπάλους τους. Όμως η ηγετική ομάδα των Φιλελευθέρων είχε ευρύτερους ορίζοντες, απέβλεπε στην εσωτερική ανάπτυξη και επεδίωκε την τιθάσευση των κατεστημένων συμφερόντων. Η κομματική λοιπόν αντιπαράθεση εκδηλωνόταν ποικιλοτρόπως και με κάθε ευκαιρία. Οι αντίπαλοι δεν αντάλλασσαν χαιρετισμούς στον δρόμο ούτε σύχναζαν στα ίδια καφενεία και καταστήματα. Στις προεκλογικές ιδίως περιόδους διέπρατταν αμοιβαδόν τα λεγόμενα «αγροτικά εγκλήματα», κλέπτοντας αιγοπρόβατα, ακρωτηριάζοντας υποζύγια (κατά προτίμηση: τα αυτιά των γαϊδάρων), ριζοτομώντας οπωροφόρα. Τις παραμονές και την ημέρα των εκλογικών αναμετρήσεων, που ήταν πολλές (εκλογές δημάρχων, πρωτοδικών, παρέδρων, πληρεξουσίων κ.ά.) επικρατούσε πᾶσα ἰδέα κακότητος: αποκλεισμοί, ξυλοδαρμοί, χαράξεις πελμάτων, εκβιασμοί, καπηλεία ψήφων, καλπονοθείες, κακοποιήσεις, φονικά! Οι κομματικές εφημερίδες εξακόντιζαν μύδρους συκοφαντιών και ύβρεων. Οι δικαστές, και οι αιρετοί και οι διοριζόμενοι από την Πύλη, αθώωναν τους ομοϊδεάτες τους ακόμη και για βαριά παραπτώματα, ενώ καταδίκαζαν και για απλά πταίσματα τους αντιφρονούντες. Οι χωροφύλακες μεροληπτούσαν επίσης σκανδαλωδώς, φυγαδεύοντας τους ομόφρονές των και καταδιώκοντας απεινώς τους οπαδούς του άλλου κόμμα35

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 36

Μ. Ζ. ΚΟΠΙΔΑΚΗΣ

τος. Το πρώτο και ενίοτε το μόνο κριτήριο για την κατάληψη θέσης στο Δημόσιο ήταν η κομματική ένταξη. Στη Γενική Συνέλευση και στα Συμβούλια η πόλωση παρεμπόδιζε τη λήψη αποφάσεων με ευρύτερη αποδοχή, ακόμη και σε κρίσιμα θέματα. Το καθεστώς της Χαλέπας είχε να επιδείξει επιτυχίες σε ορισμένους τομείς. Η παιδεία διά μέσου των σχολείων, των φιλεκπαιδευτικών συλλόγων και των εντύπων διαχύθηκε και στα ευρύτερα λαϊκά στρώματα. Χρόνια οικονομικά προβλήματα, όπως το βακουφικό, διευθετήθηκαν κατά κάποιον τρόπο και το βιοτικό επίπεδο του πληθυσμού κατά την πρώτη πενταετία βελτιώθηκε αισθητά, χάρη στις παραγωγικές χρονιές, κυρίως όσον αφορά την ελαιοσοδειά. Οι αυθαιρεσίες της διοίκησης, οι υπερβάσεις των οργάνων της τάξης και η δράση των κακοποιών περιορίστηκαν. Η ζωοκλοπή, που παλαιότερα εθεωρείτο καύχημα δόξης, αντιμετωπιζόταν με αυστηρότητα από τις αρχές. Βήματα καταλλαγής των σύνοικων στοιχείων σημειώθηκαν και οι κληρονομημένες εχθροπάθειες αμβλύνθηκαν. Οι χριστιανοί επέβαλαν την κυριαρχία τους σε όλα σχεδόν τα επίπεδα της κοινωνικής και οικονομικής ζωής. Όμως, τελικά, αυτά τα διόλου ευκαταφρόνητα επιτεύγματα, καθώς και άλλα ήσσονος σημασίας, δεν εξήρκεσαν για να αποτρέψουν το αδιέξοδο προς το οποίο ωθούσαν τα πράγματα ισχυροί παράγοντες, ακόμη και οι «κακιές χρονιές» (θεομηνίες και αφορίες μετά το 1885). Το διέπον τη Νήσο πολίτευμα δεν ήταν βέβαια τραγελαφικό, όπως το χαρακτήριζαν οι επικριτές του, ούτε και προκατακλυσμιαίο, αν ληφθούν υπ᾽όψιν οι συνθήκες της εποχής, αλλά οπωσδήποτε ήταν πολυέξοδο και δαιδαλώδες και ως εκ τούτου δυσλειτουργικό. Ο Γενικός Διοικητής επί παραδείγματι ήταν υποχρεωμένος να θηρεύει την εύνοια πολλών αφεντάδων: του αυταρχικού και στο έπακρον καχύποπτου Σουλτάνου, των άπληστων αυλικών που απαιτούσαν γενναία δοσίματα, του μουσουλμάνου Στρατιωτικού Διοικητή, της περί το Κονάκι (: Διοικητήριο) διεφθαρμένης μουσουλμανικής ολιγαρχίας που διέθετε εξωθεσμικές διασυνδέσεις με την Πύλη, των Προξένων (κυρίως του Άγγλου) και βέβαια της πλειοψηφούσης μερίδος στη Γενική Συνέλευση. Η Πύλη δυσανασχετούσε με το πείραμα της διοικητικής αυτονομίας, υπονόμευε τεχνηέντως τα προνόμια, κωλυσιεργούσε κατά την επικύρωση των αποφάσεων, απέρριπτε με διάφορα προσχήματα προτάσεις για αναγκαίες μεταρρυθμίσεις, απομυζούσε πόρους και αθετούσε υποσχέσεις. Οι κομματικές αντιπαραθέσεις, οι πελατειακές σχέσεις, οι ενδοθρησκευτικές τριβές και οι τοπικιστικές έριδες συντηρούσαν κλίμα έντασης και αβεβαιότητας. Ανευθυνότητα επιδείκνυαν και τα εύπορα στρώ36

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 37

ΕΙΣΑΓΩΓΗ – Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1889

ματα του πληθυσμού και ιδιαίτερα οι ηγετικές ομάδες των πόλεων, που δεν ήταν συνεπείς στις φορολογικές τους υποχρεώσεις. Έτσι, ήδη από το 1887, ο συνδυασμός αυτών των παραγόντων υπονόμευσε τη δημοσιονομική σταθερότητα και τη δημόσια τάξη. Την ενδεκάχρονη περίοδο, από το φθινόπωρο του 1878 ώς το φθινόπωρο του 1889, όπου ίσχυσε η Σύμβαση της Χαλέπας, διερεύνησε με βάση τις πηγές ο Μάνος Περάκης στην περισπούδαστη διδακτορική του διατριβή «Έρευνες για την οικονομία και την κοινωνία της Κρήτης του 19ου αιώνα. Οι οικονομικοί, κοινωνικοί και πολιτικοί όροι κατάρρευσης της “Χαλέπας”» 1878-89. Από τον δεύτερο τόμο της διατριβής, που υποστηρίχθηκε το 2005 στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, προέκυψε με κάποιες μετατροπές και προσθαφαιρέσεις η μελέτη που εκδόθηκε το 2008 με τον τίτλο Το τέλος της οθωμανικής Κρήτης. Όροι κατάρρευσης του καθεστώτος της «Χαλέπας», 1878-89. Ο συγγραφέας δεν κατατρίβεται με τα εφήμερα της μικροπολιτικής καθημερινότητας, αλλά επικεντρώνει την προσοχή του στα ουσιώδη. Έτσι διερευνά δομικές προϋποθέσεις, μετασχηματισμούς θεσμών, δημογραφικές παραμέτρους, ηγετικές ομάδες, το κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο και προπάντων τα «νεύρα των πραγμάτων»: φορολογία, πιστωτικά προβλήματα, προϋπολογισμούς, δημοσιονομικές κρίσεις και τα αίτια της γενικότερης οικονομικής δυσπραγίας που έπληξε τη Νήσο μετά το 1885. Το έργο αυτό είναι «ανάγνωσμα καθήκοντος» για όποιον επιθυμεί να έχει αξιόπιστη ενημέρωση για την ενδεκαετία της Χαλέπας.

3. 1888 – Τo αρχέκακον έτος

Αρχομένου του 1888 την εκτελεστική εξουσία στην Κρήτη ασκούσε ο Κωνσταντίνος (Κωστάκης) Ανθόπουλος, ο οποίος είχε διαδεχθεί τον Φεβρουάριο του 1887 τον διάδοχο του Φωτιάδη, τον εξ Ιωαννίνων πολυμαθή Ιωάννη Σάββα πασά. Ο Ανθόπουλος ανήκε στον κύκλο του Πατριαρχείου και είχε υπηρετήσει ως καθηγητής στην Εμπορική Σχολή της Χάλκης, αλλά και ως δικαστής. Καλών προθέσεων άνθρωπος που όμως δεν διέθετε πολιτικό σθένος, δεν είχε κύρος για να εμπνεύσει σεβασμό, δεν είχε πυγμή για να διοικήσει την Κρήτη. Ο διοικητικός μηχανισμός του οποίου προΐστατο ήταν πολυάριθμος, σπάταλος και αναποτελεσματικός. Μακρά λιτανεία απαξιωτικών χαρακτηρισμών γι’ αυτό τον μηχανισμό έχει παραθέσει σε άρθρο του στην εφημερίδα 37

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 38

Μ. Ζ. ΚΟΠΙΔΑΚΗΣ

Μίνως το 1885 ο κοσμοπολίτης και ριζοσπάστης Στυλιανός Μ. Παπαδάκης από το Βραχάσι Μεραμπέλλου: «ἀληθὴς μάστιξ τῆς Κρήτης, κηφῆνες [...] ἀμαθεῖς, ἀνίκανοι, φυγόπονοι, φατριαστές, οἱ ἀληθεῖς ἀγύρται καὶ τυχοδιῶκται». Τα τέσσερα πέμπτα από αυτούς ήταν οπαδοί των Συντηρητικών και είχαν διορισθεί από κομματαρχίσκους. Υπήρχαν όμως και τα παράκεντρα της εξουσίας. Ο συνταγματάρχης και αρχηγός της Χωροφυλακής Αλβανός Εμίν μπέης προστάτευε τους «μεσημεράδες», κακοποιά στοιχεία που τρομοκρατούσαν και δολοφονούσαν χριστιανούς μέρα μεσημέρι. Η «αριστοκρατία» των μεγαλοκτηματιών μπέηδων απομυζούσε τον δημόσιο κορβανά, τοκογλυφούσε εις βάρος φτωχών χωρικών και βρισκόταν σε συνεχή επικοινωνία διά τηλεγραφημάτων, αναφορών και απεσταλμένων με τα ανάκτορα του Γιλδίζ. Έμμεση συνεχώς, αλλά και άμεση, ανάμειξη στα πολιτικά πράγματα είχαν και τα Προξενεία των Μεγάλων Δυνάμεων και της Ελλάδας. Οι Πρόξενοι στα Χανιά, την πρωτεύουσα της Κρήτης, και οι Υποπρόξενοι στο Ρέθυμνο και στο Ηράκλειο βρίσκονταν σε συνεχή επικοινωνία με τις αρχές, για να προστατεύουν τα συμφέροντα και τους υπηκόους των χωρών τις οποίες εκροσωπούσαν. Παραλλήλως επόπτευαν την τήρηση των διεθνών συμφωνιών, συγκέντρωναν στοιχεία, συνομιλούσαν με δημοσιογράφους του εγχώριου Τύπου και τους ξένους ανταποκριτές, παρακολουθούσαν τις διακυμάνσεις της κοινής γνώμης και ενημέρωναν για όλα αυτά τους προϊσταμένους τους. Τα Προξενεία λοιπόν ήταν ο «οφθαλμός της Ευρώπης» σε μια προβληματική και ανήσυχη περιοχή της Τουρκίας, κέντρα επίσημης κατασκοπείας και ραδιουργιών, αλλά και συνάμα, ανάλογα με την πολιτική που ακολουθούσαν οι χώρες τους, το έσχατο καταφύγιο των καταδιωκόμενων χριστιανών. Την Ελλάδα εκπροσωπούσε ένας δραστήριος και έμπειρος παρά το νεαρόν της ηλικίας του διπλωμάτης, ο Ι. Γρυπάρης, ο οποίος ενημέρωνε τακτικά διά του υπουργού Εξωτερικών Στ. Δραγούμη την κυβέρνηση του Τρικούπη. Κύρια απασχόλησή του ήταν να μεταβιβάζει τις εντολές των Αθηνών στους κομματικούς σχηματισμούς και να φροντίζει για την εξομάλυνση των μεταξύ τους συγκρούσεων, έργο καθόλου ευχερές. Ο Πρόξενος της Ρωσίας Λουκάς Νεάγκα, άνθρωπος δύσκολος και κάπως αγροίκος, αναμειγνυόταν απροκάλυπτα στις κομματικές έριδες, υποστηρίζοντας με πάθος τους Συντηρητικούς. Πρύτανης, θα λέγαμε, του διπλωματικού σώματος εθεωρείτο ο Φραγκολεβαντίνος, με καταγωγή από τη Ρόδο, Πρόξενος της Αγγλίας Αλφρέδος Μπιλιότι. Γιατί όμως ο Φραγκολεβαντίνος; Δεν επαρκούσαν οι καθαρόαιμοι άγγλοι διπλωμάτες; Διότι απλούστατα η κυβέρνηση της Αυτής Μεγαλειότητος Βι38

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 39

ΕΙΣΑΓΩΓΗ – Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1889

κτωρίας δεν εμπιστευόταν προ πολλού τους εκ γενετής άγγλους διπλωματικούς υπαλλήλους λόγω της τουρκοφιλίας τους – έμφυτης ή ωνητής δεν είχε σημασία. Προτιμούσε λοιπόν, ιδίως σε ανήσυχες περιοχές της Τουρκίας, να τοποθετεί ως Προξένους ανθρώπους που γνώριζαν και τη γλώσσα και τη νοοτροπία και, σε συνδυασμό με την ανασφάλεια που ένιωθαν ως αλλοεθνείς, θα ήταν πιο αντικειμενικοί και αξιόπιστοι. Ο Μπιλιότι διέτρεχε την Κρήτη απ’ άκρου εις άκρον ακαταπόνητος, συνδιαλεγόταν με κάθε καρυδιάς καρύδι, γιατί δεν είχε φυλετικές προκαταλήψεις, και ενημέρωνε τακτικότατα με λεπτομερείς αναφορές είτε τον πρεσβευτή της Αγγλίας στην Κωνσταντινούπολη είτε χρείας τυχούσης τον ίδιο τον «Τιτάνα», όπως τον χαρακτήριζε ένας βιογράφος του, της αγγλικής πολιτικής σκηνής, τον Cecil Robert Arthur Talbot Gascoyne τρίτο Μαρκήσιο του Salisbury (από τούδε και στο εξής απλώς Σώλσμπερυ), που το διάστημα εκείνο ήταν πρωθυπουργός, αλλά διατηρούσε και το χαρτοφυλάκιο του υπουργού Εξωτερικών. Δεν ξενίζει το ότι ο Σώλσμπερυ κατανάλωνε χρόνο και φαιά ουσία για την Κρήτη, γιατί το Κρητικό Ζήτημα ήταν μια χαίνουσα πληγή του Ανατολικού Ζητήματος, η Αγγλία είχε βλέψεις για τη Νήσο, και γιατί, παρά την ιησουϊτική υποκρισία του, ήταν πιστός χριστιανός. Την επιρροή που ασκούσαν τα Προξενεία των Μεγάλων Δυνάμεων στην πολιτική ζωή της Κρήτης υπογράμμιζαν οι συνεχείς διακριτικές και προκλητικές περιπολίες και ελλιμενισμοί των πολεμικών τους σκαφών. Βρισκόμαστε στην «Εποχή των αυτοκρατοριών» και του ιμπεριαλισμού και η Κρήτη ήταν ένα από τα πεδία σύγκρουσης αντιπνεόντων ανέμων. Την περίοδο Ανθόπουλου η κατάρρευση της δημόσιας ασφάλειας λόγω της ατιμωρησίας ήταν οφθαλμοφανής. Οι φυλετικοί φόνοι και οι αντεκδικήσεις αυξάνονταν και ο Αναγνώστης Σκαλίδης, ο μικρός το δέμας οπλαρχηγός και φημισμένος χορευτής, που είχε διαπρέψει στις προηγούμενες Επαναστάσεις, καίτοι γέρων πλέον εβδομηκοντούτης, υποκινούσε ταραχές στην Κίσσαμο. Ίσως είχε εκτιμήσει ορθά την κατάσταση ο Μπιλιότι: «Ο Ανθόπουλος είναι άριστος Διοικητής αλλά όχι για την Κρήτη. Εδώ χρειάζεται χειρ στιβαρά. Μόνο με λόγια δεν κυβερνώνται οι Κρητικοί». Στις εκλογές του Απριλίου, την 2α του μηνός για τους χριστιανούς και την 9ην για τους μουσουλμάνους, για την ανανέωση του ημίσεος των μελών της Γενικής Συνέλευσης υπερίσχυσαν για πρώτη φορά οι Φιλελεύθεροι, αλλά δεν κατόρθωσαν να εξασφαλίσουν την απόλυτη πλειοψηφία γιατί στο άλλο ήμισυ, που δεν υπεβλήθη σύμφωνα με τον εκλογικό νόμο σε δοκιμασία, πλειοψηφούσαν οι Συντηρητικοί. Όμως το μέλλον για τους Συντηρητικούς ήταν δυ39

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 40

Μ. Ζ. ΚΟΠΙΔΑΚΗΣ

σοίωνο. Οι μπέηδες, που και αντιπαθούσαν τον Ανθόπουλο, αλλά κυρίως ήλπιζαν ότι, αν τον εξανάγκαζαν σε παραίτηση, ο διάδοχός του θα ήταν μουσουλμάνος, μηχανορραφούσαν συνεχώς. Τελικά ο Ανθόπουλος αναγκάστηκε να παραιτηθεί και στη θέση του διορίστηκε την 6η Μαΐου 1888 ο Νικολάι Σαρντίνσκυ, του οποίου ο πατέρας ήταν ορθόδοξος Πολωνός φυγάς και η μητέρα του Κωνσταντινουπολίτισσα Ρωμιά. Ο Σαρντίνσκυ είχε υπηρετήσει κατά την Επανάσταση του 1878 ως Διοικητής του Τμήματος Σφακίων και είχε αφήσει αγαθές εντυπώσεις. Ο νέος Διοικητής ήταν μετριοπαθής και προσπάθησε να κρατηθεί έξω από την κονίστρα της κομματικής διαμάχης. Το έργο του κατά τους επόμενους μήνες ήταν εποικοδομητικό. Κατήργησε τις σατραπικές ακολουθίες, που δορυφορούσαν τον εκάστοτε Διοικητή κατά τις εξόδους του, εισηγήθηκε σημαντικούς νόμους και κατένειμε ισοπόσως στα δύο κόμματα τις νέες θέσεις στο Δημόσιο. Απομάκρυνε τον Γενικό Γραμματέα της Διοίκησης Ανδρέα Κοπάση, γνωστό τουρκόφιλο, και στη θέση του τοποθέτησε τον Ν. Παλιεράκη, μορφωμένο και συνετό. Όμως οι Συντηρητικοί, με αλλεπάλληλα τηλεγραφήματα στην Πύλη, ορισμένα από τα οποία ήταν εκβιαστικά (αν οι οπαδοί τους δεν διατηρούσαν τις θέσεις τους στο Δημόσιο, θα κηρυσσόταν η Ένωση με την Ελλάδα), απαιτούσαν την αντικατάσταση του Σαρντίνσκυ. Δυσοίωνα ήταν για τους Συντηρητικούς και τα μηνύματα που εξέπεμπε ο νέος εκλογικός Νόμος. Ο μέχρι τότε ισχύων προέβλεπε την έμμεση διά των εκλεκτόρων και με ψηφοδέλτιο εκλογή των βουλευτών για ένα έτος. Το 1887 η Γενική Συνέλευση επιψήφισε νόμο που καθιέρωνε την εντός μιας ημέρας καθολική (εννοείται: του άρρενος πληθυσμού) άμεση και διά σφαιριδίων μυστική ψηφοφορία για την ανάδειξη των βουλευτών, των οποίων μάλιστα η θητεία θα ήταν τριετής. Η Πύλη είχε απορρίψει με διάφορες προφάσεις τον νόμο, αλλά η Γενική Συνέλευση του 1888 τον ψήφισε και πάλι, λαμβάνοντας υπ’ όψιν τις παρατηρήσεις που είχαν κατατεθεί. Έτσι, προς το τέλος του 1888, η Πύλη αναγκάστηκε να τον επικυρώσει. Αναμφιβόλως ο νέος Νόμος προωθούσε δημοκρατικότερες διαδικασίες, δυσχέραινε την καλπονοθεία και περιόριζε την έξαψη των πολιτικών παθών, μια και οι εκλογές θα διεξάγονταν κάθε τρία χρόνια. Βεβαίως, ήταν ριψοκίνδυνο βήμα, αν ληφθεί υπ’ όψιν ότι παρόμοιοι νόμοι εφαρμόστηκαν στην Αυστρία μόλις το 1907. Ο Εμμανουήλ Αγγελάκης, επιφανής νομικός και πληρεξούσιος της Σητείας την εποχή εκείνη, ομολογεί στα Απομνημονεύματά του (1956): «Τὸ σύστημα τοῦτο εἶναι τὸ ἐξασφαλίζον τὴν ἀνεξαρτησίαν τοῦ λαϊκοῦ φρονήματος καὶ τὸ ἐκπροσωποῦν πλήρως τὴν λαϊκὴν κυριαρχίαν, ἀλλὰ προϋποθέτει λαὸν μὲ πνευματικὴν ἀνάπτυ40

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 41

ΕΙΣΑΓΩΓΗ – Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1889

ξιν, μὲ κοσμιότητα ἤθους, μὲ εὐπρέπειαν καὶ συνείδησιν τῆς ὑπεροχῆς τοῦ δημοσίου συμφέροντος ὑπὲρ τοῦ ἰδίου, ἀρετὰς ὧν ἐστερεῖτο δυστυχῶς τότε ὁ κρητικὸς λαὸς μόλις πρὸ ὀλίγου χρόνου ἀπαλλαγεὶς τῶν δουλικῶν δεσμῶν του». Τον Δεκέμβριο του 1888 οι Συντηρητικοί οργάνωσαν στο Ρέθυμνο συνάθροιση των οπαδών τους από ολόκληρο τον Νομό. Το ψήφισμα, που συνυπέγραψαν είκοσι οκτώ προσωπικότητες με επιρροή, απαιτούσε από την Πύλη την ανάκληση του Σαρντίνσκυ με το αιτιολογικό ότι, προκειμένου να ισοσκελίσει τον προϋπολογισμό, απέλυσε δέκα ομόφρονες υπαλλήλους του Δημοσίου. Σε αυτήν τη μαχητική συγκέντρωση, την οποία οι Φιλελεύθεροι αποκαλούσαν σκωπτικώς Conférence, αποφάσισαν ότι, αν οι αντίπαλοί τους επικρατούσαν στις προσεχείς εκλογικές αναμετρήσεις, θα τους έστρωναν τον δρόμο δι’ ακανθών. Σε μια άλλη κίνηση ακραίας πόλωσης προέβησαν οι Οθωμανοί του Ηρακλείου. Σχεδίαζαν να δολοφονήσουν τον Υποπρόξενο της Ελλάδας στο Ηράκλειο Σπυρίδωνα Δάτσικα, ούτως ώστε να προκληθεί μείζον πολιτικό πρόβλημα στις σχέσεις Τουρκίας και Ελλάδας και να αντικατασταθεί ο Σαρντίνσκυ. Το σχέδιο αποκαλύφθηκε την τελευταία στιγμή, ο επίδοξος δολοφόνος Μακραλής, ένας φαυλόβιος μουσουλμάνος, συνελήφθη και ο Υποπρόξενος καλού κακού έφυγε για την Αθήνα. Στα Χανιά, τέσσερεις δικηγόροι προσκείμενοι στο κόμμα των Φιλελευθέρων, ο Χαράλαμπος Πωλεογιώργης από την Ίμπρο Σφακίων, που είχε σπουδάσει νομικά στην Αθήνα και στο Παρίσι, ο Κ. Φούμης από το Σέλινο, ο Βενιζέλος και ο Ιάκωβος Ι. Μοάτσος, απόγονος παλαιάς ενετοκρητικής οικογένειας, εξέδωκαν την 19η Δεκεμβρίου μια μικρού σχήματος εβδομαδίαια εφημερίδα, τα Λευκά Όρη, η οποία με τη μαχητική αρθρογραφία της πρωταγωνίστησε τους επόμενους μήνες στις πολιτικές εξελίξεις. Οι «Λευκορείτες», όπως αποκαλούνταν οι συντάκτες της, πίστευαν ότι το διέπον την Κρήτη πολίτευμα περιόριζε την υπεράσπιση των αληθών συμφερόντων του τόπου, αλλά συνομολογούσαν επίσης ότι παρείχε την ευκαιρία να αναπτυχθούν οι υλικές και ηθικές δυνάμεις του κρητικού λαού, προκειμένου να διεκδικήσει με πιθανότητες επιτυχίας την εκπλήρωση των εθνικών του πόθων στο μέλλον. Η στάση τους έναντι των πολιτικών τους αντιπάλων ήταν συμφιλιωτική.

41

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 42

Μ. Ζ. ΚΟΠΙΔΑΚΗΣ

4. Μάιος 1889. Η «Εθνική Ιδέα» στον βόρβορο των κομματικών παθών

Ενίοτε η υπεράσπιση κοινών συμφερόντων καταπραΰνει ακόμα και το εθνοθρησκευτικό μίσος. Τον Φεβρουάριο του 1889 επισυνέβη το αδιανόητο για την ιστορία της Κρήτης. Αδελφωμένοι 1.250 χριστιανοί και μουσουλμάνοι Συντηρητικοί συναθροίστηκαν στον Μυλοπόταμο Αμαρίου και με την απειλή ότι θα προχωρούσαν σε δυναμικές ενέργειες και στην άρνηση καταβολής φόρων απαίτησαν από την Πύλη την απομάκρυνση του Σαρντίνσκυ. Παρόμοιες συναθροίσεις είχαν λάβει χώραν τον Φεβρουάριο στον Σέμπρωνα Κυδωνίας, ο οποίος είχε μεικτό πληθυσμό, στα Δράμια Αποκορώνου, στο Ατσιπόπουλο Ρεθύμνης, όπου κατοικούσαν οι «μαυροκάφαδοι» (: μελαναύχενες), και στην Τύλισσο Ηρακλείου. Πάγιο αίτημα των συναθροιζομένων ενόπλων ήταν η άμεση ανάκληση του Γενικού Διοικητή. Στις εκλογές των δημογερόντων, που με την αλλαγή του εκλογικού νόμου δεν είχαν πλέον πολιτική βαρύτητα, σημειώθηκαν, κατά την εκτίμηση του Προξένου Γρυπάρη, τριάντα τραυματισμοί και δέκα φόνοι. Οι Συντηρητικοί κατηγορούσαν τον Σαρντίνσκυ ότι μεροληπτούσε υπέρ των αντιπάλων τους, ενώ ο Γρυπάρης στις κρίσεις του ήταν επιεικέστερος: «ἄκων μᾶλλον καὶ ἀσυνειδήτως ἢ ἑκὼν φατριάζεται καὶ μεροληπτεῖ». Στις Δημοτικές εκλογές του Μαρτίου, που παραδόξως διεξήχθησαν με ησυχία και τάξη, θριάμβευσαν οι Φιλελεύθεροι. Στις βουλευτικές εκλογές του Απριλίου (2α και 7η), όπως ήταν αναμενόμενο, οι Φιλελεύθεροι κατήγαγαν περηφανή νίκη. Από τις 80 έδρες οι Φιλελεύθεροι κέρδισαν τις 56 (38 χριστιανοί και 18 μουσουλμάνοι) και οι Συντηρητικοί μόνον 24 (11 χριστιανοί και 13 μουσουλμάνοι· οι περισσότεροι δηλαδή από τους βουλευτές των Συντηρητικών ήταν μουσουλμάνοι). Από τους τέσσερεις συντάκτες των Λευκών Ορέων, οι τρεις που ήταν υποψήφιοι εξελέγησαν, ο Χ. Πωλεογιώργης στα Σφακιά, ο Βενιζέλος στην Κυδωνία και ο Φούμης στο Σέλινο. Την επαύριον των εκλογών οι «Λευκορείτες», όπως αποκαλούνταν, με άρθρο τους προσκάλεσαν τους αντιπάλους τους σε κοινή σύμπραξη και συνεργασία για το καλό της πατρίδας. Η νέα Γενική Συνέλευση συνήλθε την 27η Απριλίου και ο Σαρντίνσκυ κήρυξε την έναρξη της συνόδου με μακροσκελή λόγο, όπου ανέλυσε κυρίως την ακολουθητέα δανειακή πολιτική και την καχεξία του Δημόσιου Ταμείου. Οι έξι επόμενες συνεδριάσεις αφιερώθηκαν στην εξέλεγξη της εγκυρότητας εκλογικών αποτελεσμάτων, για τα οποία είχαν υποβληθεί ενστάσεις. Στις θυελλώδεις αυτές αντιπαραθέσεις για καλπονοθεύσεις και εξαναγκασμούς, για 42

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 43

ΕΙΣΑΓΩΓΗ – Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1889

εξάσκηση σωματικής βίας και για εξαγορά ψήφων πρωταγωνίστησαν βουλευτές πεπαιδευμένοι αλλά τυφλωμένοι από το κομματικό πάθος, όπως ο διδάκτορας κλασικής φιλολογίας του Πανεπιστημίου του Λάιντεν Αντώνιος Βορεάδης και άλλοι φιλελευθέροι των ανατολικών και ανατολικοτέρων επαρχιών. Στις άγριες διαθέσεις των ακραίων Φιλελευθέρων αντετάχθη με σθένος η ομάδα των Λευκορειτών, η οποία επηρέαζε περίπου και 15 άλλους βουλευτές. Κωμικοτραγική νότα στην κοινοβουλευτική δυσαυλία αποτέλεσαν οι εξελέγξεις της εγγραμματοσύνης ενίων μουσουλμάνων, όπως του Μεχμέτ Καραπαρταλάκη από την Ιεράπετρα, του Εδεχέμ μπέη Καζαζαλιδάκη από το Ρέθυμνο και του Αλή Γιανιτσαράκη, τον οποίο υπερασπιζόμενος ο Βενιζέλος υποστήριξε δικολαβικώς την άποψη ότι «ὁμολογουμένως ὁ βουλευτὴς Ἀποκορώνου ἐγγράμματος δὲν εἶναι. Γράμματα δὲν ἠξεύρει, ἀλλὰ ἠξεύρει ἐκεῖνο τὸ ὁποῖο ἀπαιτεῖ ὁ νόμος: ἠξεύρει ἀνάγνωσιν καὶ γραφήν». Και πράγματι ο εξεταζόμενος στα τουρκικά είχε συλλαβήσει προσκόπτων και σφαλλόμενος ως πενταετής παις και είχε γράψει οκτώ λέξεις. Η εκλογή εκυρώθη, παρόλο που ο ελεγχόμενος ομολόγησε ευθαρσώς «δεν είμαι δα και κιαπίτης» (άνθρωπος του βιβλίου)! Στην 7η συνεδρίαση της Γενικής Συνέλευσης (6ης Μαΐου), αφού επικυρώθηκαν τα Πρακτικά της προηγουμένης, ο βουλευτής Σελίνου Αριστείδης Κριάρης κατέθεσε στο Προεδρείο δήλωση, την οποία άρχισε να αναπτύσσει προφορικώς. Όταν όμως εξεστόμισε τη σύναψη «εθνική αποκατάστασις», ο προεδρεύων Γενικός Διοικητής τον διέκοψε με κωδωνοκρουσίες, του αφήρεσε τον λόγο και του επέστρεψε το γραπτό κείμενο. Ο Κριάρης εντούτοις με δυνατή φωνή κατόρθωσε να περατώσει την ανάγνωση του κειμένου που είχε ως εξής: Οἱ ὑποφαινόμενοι Πληρεξούσιοι παρὰ τῇ Γενικῇ τῶν Κρητῶν Συνελεύσει, πατριωτικὸν ἐκπληροῦντες καθῆκον, διακηρύττομεν, ἐν τῇ ἰδιότητι ἡμῶν ταύτῃ, τὰ ἑπόμενα: Ἐπειδὴ ἡ κατάστασις τοῦ τόπου ἡμῶν ἔφθασεν εἰς τὸ μὴ περαιτέρω τῆς κακοδαιμονίας καὶ ἀθλιότητος, διότι ἡ δημοσία τάξις καὶ ἀσφάλεια ὁλοτελῶς ἐχαλαρώθησαν, ἡ δικαιοσύνη μεροληπτικῶς, φατριαστικῶς καὶ ἀμαθῶς ἀπονέμεται, ἡ δημοσία πίστις ἐξέλιπε παντελῶς, τὰ οἰκονομικὰ εἰς οἰκτρὸν καὶ ἀθεράπευτον περιῆλθον σημεῖον, ἡ δημοσία ὑπηρεσία διεφθάρη καὶ ἐξηχρειώθη, ἡ Χωροφυλακη ἐγένετο μέσον ἐξωνήσεως τῶν χαρακτήρων, ἱκανοποιήσεως εὐτελῶν προσωπικῶν καὶ κομματικῶν συμφερόντων καί, ἐν γένει, μέσον διαφθορᾶς τοῦ Λαοῦ, ἡ Ἐκτελεστικὴ Ἐξουσία ἐχρησίμευσε, πάντοτε, ὡς μέσον καὶ σκοπὸς τοῦ μᾶλλον ἀκολάστου καὶ μέχρις ἐμπαθείας φθάνοντος φατριασμοῦ, ἡ γενναία θέλησις τοῦ κυριάρ43

BENIZELOS EPISTOLES DDD Final + tsodes.qxp_Layout 1 31/10/2018 12:21 Page 44

Μ. Ζ. ΚΟΠΙΔΑΚΗΣ

χου Λαοῦ ἐν πολλοῖς ἐνοθεύθη ἑκάστοτε ὑπὸ τῶν διαφόρων Ἀρχῶν τοῦ τόπου δι᾽ ἀνηκούστων παρανομιῶν, ἐκλογικῶν ἐπεμβάσεων καὶ ὀργίων, ἡ ἐφαρμογή, ἐν γένει, τῶν νόμων κατέστη ἁπλῆ χλεύη καὶ ἐμπαιγμός, ἡ δημοσία ἐκπαίδευσις ἐξετροχιάσθη καθ᾽ ὁλοκληρίαν τοῦ ἱεροῦ αὐτῆς προορισμοῦ, τὰ δημόσια ἔργα παντελῶς ἐγκαταλείφθησαν, τὰ δὲ προνόμια καὶ δικαιώματα τοῦ τόπου παντοιοτρόπως περιεφρονήθησαν καὶ κατεπατήθησαν. Ἐπειδὴ αἴτια τῆς καταστάσεως ταύτης εἰσί, πρῶτον μέν, αἱ πάντῃ σαθραὶ βάσεις, ἐφ᾽ ὧν ἱδρύθη τὸ διέπον τὸν τόπον πολίτευμα, ἡ παρωδία αὕτη καὶ γελωτοποίησις τῶν πολιτευμάτων, εἶτα δὲ ὁ ἀδέξιος καὶ κακόβουλος καὶ ὑπὸ πᾶσαν ἔποψιν ὀλέθριος τρόπος, μεθ᾽ οὗ ἀνέκαθεν ἐφηρμόσθη τοῦτο, καὶ ἐπειδὴ ὅλως ἀτελεσφόρητος καὶ πάντῃ ματαία ἀποβαίνει πᾶσα προσπάθεια παντὸς Κρητός, πρὸς βελτίωσιν τῆς ἐν λόγῳ καταστάσεως, μόνη δὲ ἡ ἐθνικὴ ἀποκατάστασις, ἤτοι « Ἡ Ἕνωσις τῆς Κρήτης μετὰ τῆς Ἑλλάδος», τοῦ χριστιανικοῦ Λαοῦ τῆς Κρήτης θέλει σώσει αὐτὸν ἀπὸ πλῆρες ναυάγιον. Διὰ ταῦτα Φρονοῦντες ὅτι ἡ σύμπραξις καὶ συνεργασία ἡμῶν ἐν τῇ Συνελεύσει φοβερὰν συνεπάγεται εὐθύνην, ἀπέχομεν τῶν τῆς Βουλῆς ἐργασιῶν, ἐξ ὧν πεπείσμεθα, ὅτι οὐδὲν ἄλλο θέλει προκύψει ἤ ἡ δείνωσις τῆς οἰκτρᾶς ταύτης τῶν πραγμάτων καταστάσεως. Ἐν Χανίοις 6 Μαΐου 1889 Ἀριστείδης Κριάρης Νικόλαος Ζουρίδης Ἰωάννης Μυγιάκης Ἀνδρέας Κακούρης Ἰωάννης Ἀναστασάκης

βουλευτὴς Σελίνου βουλευτὴς Κυδωνίας βουλευτὴς Κυδωνίας βουλευτὴς Ἀποκορώνου βουλευτὴς Κισσάμου

Επακολούθησε πανδαιμόνιο, οι πέντε βουλευτές αποχώρησαν και μαζί τους, σε ένδειξη συμπαράστασης, και οι υπόλοιποι χριστιανοί Συντηρητικοί που δεν είχαν υπογράψει τη δήλωση. Ο Πωλεογιώργης, που έλαβε τον λόγο, εξέφρασε τὴν αγανάκτησή του: «Δὲν ἐσκέφθημεν ποτὲ ὅτι καὶ τὴν ὑψηλοτέραν ἰδέαν, τὴν ἰδέαν τὴν ἐθνικήν, θὰ τὴν κατεβίβαζον εἰς τὸν βόρβορον τῶν πολιτικῶν παθῶν». Κατά την άποψη του έλληνος Προξένου το έναυσμα για αυτή την απρόσμενη κίνηση έδωσε η απόφαση της Συνέλευσης να αποστείλει στο Ρέθυμνο ανακριτική επιτροπή για να διερευνήσει τα όσα παράνομα και παράτυπα διέπραξε ο Συντηρητικός υποψήφιος Δ. Ζανιδάκης, που εξελέγη βουλευτής Ρεθύμνης. Στο παρελθόν ο Ζανιδάκης είχε πρωτοστατήσει σε αλλεπάλληλες 44