Λεξικό λογοκρισίας στην Ελλάδα by Kastaniotis Editions

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 5

ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΕΤΣΙΝΗ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ Επιμέλεια

ΛΕΞΙΚΟ ΛΟΓΟΚΡΙΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Καχεκτική δημοκρατία, δικτατορία, μεταπολίτευση

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 6

1η έκδοση: Νοέμβριος 2018 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. ΓΡΑΦΕΙΑ: Θεμιστοκλέους 104, 106 81 Αθήνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα % 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31

e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-6367-8

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Η λογοκρισία ως κρίση νομιμοποίησης –

Η ελληνική περίπτωση Πηνελόπη Πετσίνη και Δημήτρης Χριστόπουλος . . . . . .

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ Η κληρονομιά του 19ου αιώνα Γιάννης Α. Τασόπουλος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ελευθερία και λογοκρισία στον 20ό αιώνα Γιάννης Α. Τασόπουλος . . . . . . . . . Υπάρχει νομική κουλτούρα ελευθερίας της έκφρασης στην Ελλάδα; Αλκμήνη Φωτιάδου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Αντικομμουνισμός και λογοκρισία Κωστής Καρπόζηλος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ιδεολογικές συγκρούσεις και λογοκρισία στην Αριστερά – Το παράδειγμα της Επιθεώρησης Τέχνης Αιμιλία Καραλή . . . . . . . . . . . . . . . Κινηματογράφος και λογοκρισία στην Ελλάδα από τα πρώιμα χρόνια έως τη μεταπολίτευση Μαρία Χάλκου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Αυτά που δεν μπορούν να δειχθούν – Λογοκρισία και εικαστικές τέχνες έως τη μεταπολίτευση Πηνελόπη Πετσίνη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . «Οι φρουροί της ησυχίας». Δικτατορία, λογοτεχνία και λογοκρισία στον 20ό αιώνα – Μια συνοπτική περιδιάβαση Γιάννης Παπαθεοδώρου . . Η μουσική λογοκρισία στην Ελλάδα – Μια πρώτη προσέγγιση Γιώργος Κοκκώνης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . «Πέτρα, ψαλίδι, χαρτί». Η λογοκρισία στον Τύπο, 1922-1974 Κατερίνα Δέδε . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η λογοκρισία την περίοδο της δικτατορίας των συνταγματαρχών (1967-1974) Γιάννης Γκλαβίνας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

23 31 41 54 66 82 100 119 134 146 157

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 8

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ

ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗ: ΛΟΓΟΚΡΙΤΙΚΑ ΠΕΔΙΑ Βλασφημία Μιχάλης Τσαπόγας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Περί ασέμνων: «Πορνογραφία», δημόσια αιδώς και γυμνό στη μεταπολιτευτική Ελλάδα Κωστής Κορνέτης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η λογοκρισία της ερωτικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα Λεωνίδας Εμπειρίκος και Νίκος Σιγάλας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Συγκροτησιακή, υποστηρικτική, παλινωδική και ενσώματη – Η λογοκρισία της ομοφυλοφιλίας στον μακρό 20ό αιώνα Δημήτρης Παπανικολάου . . . . . Λογοκρισία για «εθνικά θέματα» στην Ελλάδα Δημήτρης Δημούλης και Δημήτρης Χριστόπουλος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η λογοκρισία ως εργαλείο συγκρότησης της ελληνικής εθνικής αφήγησης Λάμπρος Μπαλτσιώτης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ρητορική μίσους, δημοκρατία και λογοκρισία Ανδρέας Τάκης . . . . . . . . . . . . . Αρχειακή πολιτική, λογοκρισία και ιστορική έρευνα στην Ελλάδα Ιάσονας Χανδρινός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Λογοκρισία στο διαδίκτυο Βασιλική Χρήστου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Λογοκριτικά συμφραζόμενα Δημήτρης Χριστόπουλος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

173 182 195 206 221 236 245 259 269 279

ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ

ΣΥΜΒΑΝΤΑ Α Αγία Κιουρά, Λέρος Πηνελόπη Πετσίνη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 Αγιογραφίες Οι τοιχογραφίες του ιερού ναού της Παναγίας «Άξιον Εστί»

Κωνσταντίνος Βαφειάδης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Άγιος Πρεβέζης (Δημήτρης Κολλάτος, 1980) Ορσαλία-Ελένη Κασσαβέτη . . . . . Αμφί και Κράξιμο Πολιτικός ακτιβισμός, έρωτας και κυνικό χιούμορ Αλίκη Κοσυφολόγου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Αντί Η δίωξη για το τεύχος «Κυβέρνηση απατεώνων» (1988-1990) Κώστας Καραβίδας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Αντιρατσιστικός νόμος Δημήτρης Χριστόπουλος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Αντιφάσεις της Καινής Διαθήκης, Οι Ο Θωμάς Μάρας και οι «αντιφάσεις» μιας εποχής Στάθης Παυλόπουλος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Αξύριστα πιγούνια (Θέατρο Στοά, 2007) Σπύρος Κακουριώτης . . . . . . . . . . . . . . Άσμα για το σκιάχτρο της Λουσιτανίας (Θέατρο Στοά, 1973) Σπύρος Κακουριώτης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

298 301 303 306 309 311 314 315

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Αριστοφάνης Ευδοκία Δεληπέτρου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317

Όρνιθες, 1959: Τα φτερά της λογοκρισίας Ευδοκία Δεληπέτρου . . . . . . . 318

Γ Γελοιογραφία Γιάννης Δ. Αντωνόπουλος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322

Μαντάμ Αναστασία, η ψαλιδοχέρα Νίκος Σαραντάκος . . . . . . . . . . . . . . Τα ιματίδια του Νάσερ και η λογοκρισία στον Μποστ Νίκος Σαραντάκος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Γενοκτονία Ποντίων Γενοκτονία, εθνοκάθαρση και (αυτο-)λογοκρισία Κωστής Παπαϊωάννου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . «Γέροντας Παστίτσιος» Στρατής Μπουρνάζος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Γκραφίτι στο Πολυτεχνείο Θανάσης Μουτσόπουλος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

323 326 329 332 335

Δ Δίκη της Χούντας, Η (Θεοδόσης Θεοδοσόπουλος, 1981)

Γιώργος Ανδρίτσος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337

Ε «Εθνικός ύμνος» (Εύα Στεφανή, 2007) Θεόφιλος Τραμπούλης . . . . . . . . . . . . . . . 338

Ελένη [Νίκολας Γκέιτζ (Νίκος Γκατζογιάννης), 1983] Μάνος Αυγερίδης . . . . . 341

Η Αντιγόνη της Κατοχής (Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο, 1960) Μαρία Χάλκου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Εμμανουέλα Μια «άτακτη Γαλλιδούλα» στη συγκυρία της μεταπολίτευσης Κώστας Κατσάπης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Υπερβάλλων ζήλος Κωστής Αντωνιάδης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΕΡΤ Γιώργος Πλειός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΕΣΡ Η γλωσσική λογοκρισία Γεράσιμος-Σοφοκλής Παπαδόπουλος . . . . . . . . . .

342 345 346 348 352

Ζ Ζιγκ Ζαγκ στις νεραντζιές (Έρση Σωτηροπούλου, 1999)

Ελένη Κυραμαργιού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355

Θ Θεοδωράκης Μίκης Η «σιωπηρή» λογοκρισία της μεταπολίτευσης

Ειρήνη Γιανναρά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Θίασος (Θόδωρος Αγγελόπουλος, 1975) Γιώργος Ανδρίτσος . . . . . . . . . . . . . . . . Μαρτυρίες: Ο Θίασος στη Χούντα Ελένη Παγκαλιά . . . . . . . . . . . . . . . . . Μέρες του ’36 (1972) Νίκος Παναγιωτόπουλος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

359 368 364 366

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 10

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Ι Ισορροπία του Nash (Εθνικό Θέατρο, 2016) Σπύρος Κακουριώτης . . . . . . . . . . . . 367

Η έβδομη μέρα της Δημιουργίας (1956) Ευδοκία Δεληπέτρου . . . . . . . . . . 369 Ιστορία ΣΤ΄ Δημοτικού Στα νεότερα και σύγχρονα χρόνια – Εμπόλεμο

έθνος, αυτάρκης επιστήμη και ιστορική συνείδηση Δημοσθένης Παπαδάτος-Αναγνωστόπουλος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373 Ιστορία του ανθρώπινου γένους (Λευτέρης Σταυριανός, 1984) Δοκιμάζοντας τα όρια της ανοχής Χάρης Αθανασιάδης . . . . . . . . . . . . . . . . 377 J Jesus Christ Superstar Ανατρεπτική προσέγγιση των Αγίων Παθών

και ιερός σκανδαλισμός την επαύριο του Πολυτεχνείου Κώστας Κατσάπης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382 Κ Καλαμάρας Δημήτρης Άννα Μοσχονά-Καλαμάρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386 Καραβέλα Μαρία (Αντίσταση ’40 -’50, 1978) Πηνελόπη Πετσίνη . . . . . . . . . . . . . . 392

Αίθουσα Τέχνης Αθηνών, 1971 – Δεσμός, 1985 – Σύνταγμα, 1992 Πηνελόπη Πετσίνη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο Πηνελόπη Πετσίνη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . «Κατωσέντονο, Το» (Κλεάνθης Χατζηνίκος, 1986) Γιάννης Σταθάτος . . . . . . . . . Κρήδεμνον Μάνος Στεφανίδης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

396 397 399 401

Λ Λεξικό Μπαμπινιώτη (Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, 1998)

Άκης Γαβριηλίδης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Το κτήνος είναι και κωφόν – Ένα επεισόδιο από τα Μαρασλειακά Νίκος Σαραντάκος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Λιάππα Φρίντα (Τα χρόνια της μεγάλης ζέστης, 1990) Το μωρό της Λιάππα Κυριάκος Αγγελάκος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Λιποθυμία Καραμανλή Φώτης Μηλιώνης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

404 405 409 412

Μ Μακεδονικό ζήτημα Αθηνά Σκουλαρίκη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414 Μακεδονικό ζήτημα – Δίκες Καταδίκες στο όνομα της Μακεδονίας

Βασίλης Παπαστεργίου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418 «Μακρύ ζεϊμπέκικο για τον Νίκο» (Διονύσης Σαββόπουλος, 1978) Άκης Γαβριηλίδης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419 Οι δύο συλλαβές που λείπουν Νίκος Σαραντάκος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 11

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Μαύρη Βίβλος του κομμουνισμού, Η Ιάσονας Χανδρινός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423 «Μαύρο» Το κλείσιμο της ΕΡΤ Νίκος Μιχαλίτσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426

Μετέωρο βήμα του πελαργού, Το (Θόδωρος Αγγελόπουλος, 1991)

Ελένη Παγκαλιά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430 (Μίμης Ανδρουλάκης, 1999) Κλειώ Παπαπαντολέων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434 Μπιέναλε της Αθήνας Το απαγορευμένο διαφημιστικό σποτ Αντιγόνη Παπαγεωργίου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 436 Μν

Ν Νησί του Μουσολίνι, Το (Σίλα Λεκέρ, 2013) Τάσος Κωστόπουλος . . . . . . . . . . . . . 438

Ο Outlook Μιχάλης Τσαπόγας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442

Π Παιδεία (Δημήτρης Τυπάλδος, 1977) Γιώργος Ανδρίτσος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 444 Πανούσης Τζίμης Μαρία Λούκα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 446

Παρασκήνιο Όταν ο πολιτισμός στην ΕΡΤ κρινόταν επικίνδυνος

Μικέλα Χαρτουλάρη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Παράσταση για ένα ρόλο (Διονύσης Γρηγοράτος, 1978) Γιώργος Ανδρίτσος . . . «Ταινία» τέχνας κατεργάζεται: Μνήμες από τα γυρίσματα της Ανοιχτής επιστολής τις πρώτες μέρες της Χούντας Γιώργος Σταμπουλόπουλος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Παρθενών H ταινία του Κώστα Γαβρά στο νέο Μουσείο της Ακρόπολης Χρήστος Δερμεντζόπουλος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

449 453

454 457

Πέφτουν οι σφαίρες σαν το χαλάζι και ο τραυματισμένος καλλιτέχνης αναστενάζει (Νίκος Αλευράς, 1978) Δημήτρης Κεχρής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461 Πλεύρης Κωνσταντίνος Άννα Μαρία Δρουμπούκη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465

Πουθενά (Δημήτρης Παπαϊωάννου, Εθνικό Θέατρο, 2009)

Στεριανή Τσιντζιλώνη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467

Ρ Ραδιοφωνία Άκης Έβενης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469 Ραφαηλίδης και Μαλβίνα Ο Ραφαηλίδης, η Μαλβίνα και η Ελλάδα

που αλλάζει Αλέξης Οικονομίδης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 473 Ρίχτερ Χάιντς Άννα Μαρία Δρουμπούκη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477 Ροτόντα Νίκος Παναγιωτόπουλος και Πηνελόπη Πετσίνη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 480

Ρούσαλκα (Εθνική Λυρική Σκηνή, 2009) Βάλια Τσιριγώτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . 483

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 12

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Σ Σαμίου Δόμνα (Τα Αποκριάτικα, 1994) Νίκος Ποταμιάνος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 486

Σάτιρα και λογοκρισία στο αθηναϊκό καρναβάλι του 19ου αιώνα Νίκος Ποταμιάνος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Σαρτζετάκης εναντίον Χάρρυ Κλυνν Μαργαρίτα Μαρκοβίτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . Σήμα Βάλια Τσιριγώτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η δίκη του Τραμ Δημήτρης Καλοκύρης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stills Δημήτρης Χριστόπουλος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Σχολική ιστορία Χάρης Αθανασιάδης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

488 489 492 493 497 499

Τ Τελευταίος πειρασμός, Ο (Μάρτιν Σκορτσέζε, 1988) Δημήτρης Δημούλης . . . . . . 502 Τελευταίο τανγκό στο Παρίσι Μια προβολή «νηστίσιμη και... χωρίς

βούτυρο» Κώστας Κατσάπης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 505 Τσιρώνης Κώστας Αστυνομική βία και λογοκρισία των τεχνικών εικόνων

Γιώργος Καραηλίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 506 Τυποκτόνος νόμος Ο ν. 1178/1981, η βιομηχανία των αγωγών, η στάση

της δικαιοσύνης και η αναζήτηση της χαμένης ισορροπίας Απόστολος Τσαλαπάτης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 511 Ο παράνομος Ριζοσπάστης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513 Υ Υπόθεση Φραντζή Πηνελόπη Πετσίνη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 516

Φ Φιλί του Παπακαλιάτη, Το Βάλια Τσιριγώτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 520 Φρυσίρας εναντίον Αντί Κώστας Καραβίδας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 522 «Phylax» Γιάννης Παπαθεοδώρου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 524

Χ Χάντερερ Γκέρχαρντ (Η ζωή του Ιησού, 2002) Ορσαλία-Ελένη Κασσαβέτη . . . . . 526 Χατζιδάκις και Αυριανή Η δημαγωγική επίκληση της λογοκρισίας

Νίκος Σαραντάκος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 528 1922 (Νίκος Κούνδουρος, 1978) Μαρία Χάλκου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 530 Χρηστάκης Λεωνίδας Η κρατική (αντι)τρομοκρατία ως λογοκριτικό

εργαλείο Χρίστος Μάης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 535 Παράνομη διακίνηση εντύπων Πηνελόπη Πετσίνη . . . . . . . . . . . . . . . . . . 536 Χυτήριο Corpus Christi – Η ματαίωση μιας παράστασης Στρατής Μπουρνάζος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η λογοκρισία ως κρίση νομιμοποίησης – Η ελληνική περίπτωση

«Λογοκρισία, διά του ελέγχου περιορισμό λέξεων, εικόνων, ιδεών που κρίνονται ως “προσβλητικές” έχουμε όταν κάποιοι άνθρωποι επιτυγχάνουν να επιβάλουν τις δικές τους πολιτικές ή ηθικές αξίες στους άλλους». Αυτό ορίζει ως λογοκρισία η μεγαλύτερη οργάνωση προστασίας δικαιωμάτων του ανθρώπου των ΗΠΑ, η American Civil Liberties Union.1 Ο παραπάνω ορισμός της λογοκρισίας, αν και από τις ΗΠΑ προερχόμενος, εισάγει μια ενδιαφέρουσα οπτική του λογοκριτικού φαινομένου όχι τόσο μέσα από τον φακό της ελευθερίας, αλλά μέσα από το πρίσμα της ισότητας στην πολιτική κοινότητα. Όταν κάποιοι άνθρωποι καταφέρνουν να επιβάλλουν στους άλλους τις δικές τους αξίες ως ανώτερες που σιγάζουν τις υπόλοιπες, αυτό δείχνει ότι, για να υπάρξει λογοκρισία, που είναι ίδιον του περιορισμού της ελευθερίας, πρέπει να υπάρχει ανισότητα. Διότι μόνο σε συνθήκες ανισότητας μέσα στην πολιτική κοινότητα μπορούν οι άνθρωποι να επιβάλλουν στους άλλους τις δικές τους αξίες. Τα παραπάνω συμπυκνώνουν το επίδικο της λογοκρισίας και στην Ελλάδα στο ιστορικό βάθος του μεγαλύτερου μέρους του 20ού αιώνα. Γράφει ο Αριστόβουλος Μάνεσης: Η κρίση [...] εκδηλώνεται στην Ελλάδα βασικά σαν κρίση νομιμοποίησης, η οποία έχει καταστεί χρόνια στον τόπο μας μεταπολεμικά. [...] Παλαιότερα η κρίση νομιμοποίησης είχε προσλάβει μορφή κρίσης νομιμότητας, η οποία υπήρξε ιδιαίτερα έντονη, αν και αυτονόητη την εποχή του εμφυλίου πολέμου, οπότε υπήρχε άλλωστε το «μείζον», δηλαδή κρίση εξουσίας [...]. Η κρίση νομιμοποίησης συνεχίστηκε αμβλυμένη μεν, αλλά διαρκώς παρούσα, μέχρι τη δικτατορία.2

1. «What Is Censorship?», ACLU, https://www.aclu.org/other/what-censorship 2. Αρ. Μάνεσης, «Κρίση νομιμότητας και κρίση νομιμοποίησης», στο Η σημερινή κρίση του καπιταλισμού, Αθήνα: Θεμέλιο 1982, σ. 160

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 14

ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΕΤΣΙΝΗ – ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ

Δύσκολα θα διαφωνήσει κανείς ότι για το μεγαλύτερο διάστημα του 20ού αιώνα –και σίγουρα ως το 1974– τα μεγάλα πολιτικά επίδικα στα καθ’

ημάς δεν λύθηκαν με δημοκρατικές συναινέσεις, αλλά σε μεγάλο βαθμό με τη βία. Εξ αντικειμένου η μη ύπαρξη συναινέσεων ωθεί το κράτος στην καταστολή, καθώς η νίκη του δεν οφείλεται στην πειθώ αλλά στον καταναγκασμό. Η λογοκρισία έτσι γίνεται εθισμός, μια μανιέρα της εκτελεστικής (κυρίως) εξουσίας και δευτερευόντως της δικαστικής. Η καταστολή δημιουργεί τις προϋποθέσεις της κρίσης νομιμοποίησης, και αυτή με τη σειρά της κρίση νομιμότητας, καθώς δύσκολα τα προηγούμενα αντέχουν σε κράτος δικαίου. Σε τέτοιες συνθήκες η λογοκρισία είναι ο κανόνας, καθώς η επιβολή των αξιών σε ένα «κράτος εθνικόν και ιδεολόγον» σκοντάφτει στη μη νομιμοφροσύνη ενός μεγάλου τμήματος της κοινότητας. Η επιβολή αυτή δημιουργεί, ανατροφοδοτεί και, τέλος, εδραιώνει την ανισότητα ανάμεσα στους πολίτες. Σε δεύτερο χρόνο λοιπόν η καθαυτή πράξη της επιβολής των αξιών αποτελεί εδραίωση της ανισότητας. Υπό την παραπάνω έννοια, η λογοκρισία δεν είναι απλώς μια τεχνική υπεκφυγής ή καταστολής, αλλά και μια τεχνική διοίκησης, διαχείρισης της ανισότητας εκ μέρους των ισχυρών. Η λογοκρισία δεν είναι μόνο το συμβάν, αλλά η μεσοπρόθεσμη διαχείρισή του από τον λογοκριτή και τον λογοκριμένο. Η διαχείριση της λογοκρισίας είναι μακροπρόθεσμα πιο σημαντική από τη «στιγμή του κόφτη», διότι είναι αυτή που αναμετριέται με τις αντιστάσεις, τα δικαιώματα και τη δυνατότητα αυτοκαθορισμού του πολιτικού σώματος, δηλαδή με την ίδια τη δημοκρατία. Αν χτιστούν συναινέσεις, η λογοκρισία γίνεται θεμιτή και μακροπρόθεσμα παύει να είναι το απλό «απαγορεύεται». Εφεξής υποδεικνύει κατευθύνσεις. Αν όμως δεν χτιστούν συναινέσεις, τότε υπάρχει πρόβλημα. Η σε δεύτερο στάδιο διαχείριση της λογοκρισίας θα κρίνει τελικώς την εδραίωσή της ή όχι. Με δυο λόγια, η λογοκρισία δεν είναι τόσο αυτό που φαίνεται, όσο αυτό που μένει. Για να μείνει όμως το χνάρι, πρέπει να υπάρξει το συμβάν. Σε αυτή την προοπτική, το Λεξικό ξεκινά με τα ιστορικά χνάρια της λογοκρισίας ως τη μεταπολίτευση (Πρώτο Μέρος), συνεχίζει με τις θεματικές επίμονης αιχμής της (Δεύτερο Μέρος) και, τέλος, με τα λογοκριτικά συμβάντα στη δημοκρατία (Τρίτο Μέρος).

Η λογοκρισία στη δημοκρατία Νοείται λογοκρισία σε μια εδραιωμένη δημοκρατία, και ποια είναι η θέση της; Ποιες είναι οι κρίσιμες διαφορές μεταξύ της λογοκρισίας παλαιότερα και σήμερα; Ποιες είναι οι μορφές της, πώς ταξινομούνται και πώς περιοδολογού-

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 15

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

νται; Ποια είναι τα όρια ανάμεσα στη λογοκρισία και την κριτική; Πόσο η «κρίση» οξύνει τον λογοκριτικό πειρασμό των κρατούντων; Αυτά υπήρξαν τα κρίσιμα επίδικα, ψηφίδες στη διαμόρφωση ενός γνωστικού αντικειμένου που βρίσκεται στα αρχικά στάδια της ερευνητικής του μορφοποίησης. Αν σε ευρωπαϊκό επίπεδο η σύγκρουση μεταξύ των αντίπαλων στρατοπέδων του Ψυχρού Πολέμου κατέληξε στην «αρχειακή έκρηξη» που ακολούθησε το 1989 και οδήγησε στην τεράστια αύξηση στις σχετικές με τη λογοκρισία δημοσιεύσεις, στην Ελλάδα της ίδιας χρονιάς το αντίστοιχο πολύτιμο ιστορικό υλικό καταστράφηκε πανηγυρικά στο όνομα μιας υποτιθέμενης συμφιλίωσης με το παρελθόν, με την καύση των φακέλων πολιτικών φρονημάτων των πολιτών, ώστε «να κλείσουν οι πληγές του εμφυλίου πολέμου». Μετρώντας ήδη μια δεκαπενταετία από την αποκατάσταση της δημοκρατίας, πολλοί ήταν αυτοί που πίστευαν πως η λογοκρισία ήταν πια παρελθόν για τη χώρα. Φυσικά η λογοκρισία σήμερα δεν έχει σχέση ως φαινόμενο με αυτό που η χώρα βίωσε ως το 1974, και θα ήταν μείζον λάθος να αγνοήσουμε την τομή της μεταπολίτευσης. Ταυτόχρονα όμως αυτή η τομή δεν πρέπει να μας κάνει να απωθούμε τις συνέχειες της ιστορίας. Μια πολύ πιθανή απάντηση πάντως στο ερώτημα γιατί το θέμα «λογοκρισία» στην Ελλάδα δεν έχει αποτελέσει αυτοτελές αντικείμενο διεπιστημονικής έρευνας και γιατί τόσο το ιστορικό βάθος όσο και η κοινωνική διείσδυση των φαινομένων λογοκρισίας δεν έχουν επαρκώς μελετηθεί ίσως να βρίσκεται στην εδραιωμένη πεποίθηση στον δημόσιο λόγο της χώρας πως «η λογοκρισία σταμάτησε με τη Χούντα». Κατ’ αυτή την αφήγηση, «μεταπολίτευση» και «λογοκρισία» αλληλοαποκλείονται. Ωστόσο, όπως μαρτυρούν τα κείμενα και λήμματα αυτού του τόμου, τα πράγματα είναι ασφαλώς πιο σύνθετα: Η λογοκρισία στη μεταπολιτευτική Ελλάδα μετατράπηκε σταδιακά σε εξαίρεση, παρέμεινε όμως ικανή να δίνει κατά καιρούς νέες πνοές στον πάλαι ποτέ κανόνα του κράτους. Για τον λόγο αυτό η λογοκρισία στην Ελλάδα της μεταπολίτευσης έχει μελετηθεί μεν, αλλά αποσπασματικά και εν θερμώ: Συνήθως ο δημόσιος λόγος εστιάζει σε αυτήν μετά από κάποιο λογοκριτικό περιστατικό, και κατόπιν επανέρχεται με την ευκαιρία ενός νέου περιστατικού. Είναι λιγοστές οι προσπάθειες μιας συστηματικής καταγραφής και αξιολόγησης του φαινομένου σε πιο μακρές ιστορικές διάρκειες, τόσο στο επίπεδο της θεωρίας και της ανάλυσης, όσο και στο επίπεδο του βιώματος και της πράξης. Συμβολές στο αντικείμενο έχουν κατά κύριο λόγο γίνει σε πρακτικά συνεδρίων και συλλογές δοκιμίων,3 σε μελέτες περιπτώσεων που εστιάζουν σε συγκεκριμέ3. Βλ. π.χ. Γ. Ζιώγας, Λ. Καραμπίνης, Γ. Σταυρακάκης και Δ. Χριστόπουλος (επιμ.), Όψεις λογοκρισίας στην Ελλάδα, Αθήνα: Νεφέλη 2008· Δ. Χριστόπουλος (επιμ.), Ο Θεός δεν έ-

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 16

ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΕΤΣΙΝΗ – ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ

να περιστατικά, όπως η υπόθεση Γκράνιν στη λογοτεχνία4 ή τα απαγορευμένα σχολικά βιβλία,5 και σε κριτικά δοκίμια που επικεντρώνονται κυρίως σε σύντομες ιστορικές περιόδους, όπως οι δικτατορίες του Μεταξά και των συνταγματαρχών.6 Η λογοκρισία συγκεκριμένων μορφών τέχνης και μέσων έχει μελετηθεί κατά καιρούς,7 αλλά οι συγκρίσεις μεταξύ της κατασταλτικής διαχείρισής τους σε διαφορετικές χρονικές περιόδους είναι σπάνιες. Σε προηγούμενο εγχείρημά μας, τον συλλογικό τόμο Η λογοκρισία στην Ελλάδα,8 επιχειρήσαμε να αναδείξουμε για πρώτη φορά την ιστορία της λογοκρισίας στην Ελλάδα σε μια αυτοτελή, ενιαία αφήγηση. Στην αφήγηση αυτή, γράφαμε τότε, «συνενώνονται ως κρίκοι λογοκριτικά περιστατικά τα οποία –στην ιστορική τους μοναδικότητα– εμφανίζονται ως μεμονωμένα. Κι όμως δεν είναι. Πρόκειται για μια ενιαία αφήγηση με συνέχειες και τομές. Συνέχειες κατά το ότι η θεματική της λογοκρισίας αντέχει στον χρόνο, και τομές κατά το ότι το περιεχόμενο και η μορφή της αλλάζει ανάλογα με το πολιτειακό πλαίσιο και τον ιστορικό χρόνο».9 Ο τόμος, όπως και κάθε αντίστοιχο εγχείρημα, δεν κατέγραψε εξαντλητικά το φαινόμενο, αλλά αντανακλά τη διαθέσιμη επιστημονική έρευνα πάνω σε αυτό. Για τον λόγο αυτό και απουσίαζαν αναλύσεις ορισμένων εμβληματικών περιστατικών ή υποεκπροσωπούνταν πεδία που αδιαμφισβήτητα έχουν υποστεί σημαντική λογοκρισία, όπως π.χ. η μουσική. Αυτό το κενό έρχεται, ευελπιστούμε, να καλύψει, στον βαθμό του δυνατού, το παρόν Λεξικό, κι αυτό το κενό υπήρξε ταυτόχρονα και το έναυσμα για τη δημιουργία του.

χει ανάγκη εισαγγελέα: Εκκλησία, βλασφημία και Χρυσή Αυγή, Αθήνα: Νεφέλη – Ελληνική Ένωση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα 2013. 4. Α. Ιωαννίδου, Υπόθεση Γκράνιν: Η λογοτεχνική κριτική στο εδώλιο, Αθήνα: Καστανιώτης 2008. 5. Χ. Αθανασιάδης, Τα αποσυρθέντα βιβλία. Έθνος και σχολική ιστορία στην Ελλάδα, 18582008, Αθήνα: Αλεξάνδρεια 2015. 6. Βλ. π.χ. για τον Τύπο R. McDonald, Pillar & Tinderbox: The Greek Press under Dictatorship, New York: Scribner 1983· για το θέατρο Δ. Καγγελάρη, Ελληνική σκηνή και θέατρο της ιστορίας, 1936-1944: Οι θεσμοί και οι μορφές, διδακτορική διατριβή, Φιλοσοφική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2003· Δ. Παπανικολάου, «“Κάνοντας κάτι παράδοξες κινήσεις”: Ο πολιτισμός στα χρόνια της δικτατορίας», στο Β. Καραμανωλάκης (επιμ.), Η στρατιωτική δικτατορία 1967-1974, Αθήνα: ΔΟΛ 2010, σ. 175-196. 7. K. Van Dyck, Η Κασσάνδρα και οι λογοκριτές στην ελληνική ποίηση 1967-1990, μτφρ. Παλμύρα Ισμυρίδου, Αθήνα: Άγρα 2002· Κ. Γεωργακάκη, Βίος και πολιτεία μιας γηραιάς κυρίας στην Επταετία: Επιθεώρηση και δικτατορία, Θεσσαλονίκη: Ζήτη 2015. 8. Π. Πετσίνη και Δ. Χριστόπουλος (επιμ.), Η λογοκρισία στην Ελλάδα, Αθήνα: Ίδρυμα Ρόζα Λούξεμπουργκ – Παράρτημα Ελλάδας 2016 (διατίθεται και στο https://rosalux.gr/sites/ default/files/publications/logokrisies.pdf). 9. Ό.π.

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το σκεπτικό και η δομή του εγχειρήματος Στη μορφή των θεματικών λεξικών, το ανά χείρας Λεξικό αποτελεί συνέχεια αυτής της προσπάθειας να χαρτογραφηθεί το φαινόμενο μέσα από την καταγραφή εμβληματικών περιπτώσεων, αλλά και την κριτική ανάλυση βασικών εννοιών που σχετίζονται με αυτό. Εστιάζει στην περίοδο της μεταπολίτευσης, αντιπαραθέτοντας και συνδέοντας την παρουσία λογοκριτικών πρακτικών στη δημοκρατία με την αντίστοιχη ανάπτυξη σε περιόδους δικτατορίας και «καχεκτικής» δημοκρατίας. Γι’ αυτό τον λόγο χωρίζεται σε τρία μέρη: Το πρώτο καλύπτει το ιστορικό βάθος της λογοκρισίας στην Ελλάδα – την περίοδο έως το 1974, όχι βέβαια υπό τη μορφή παρουσίασης των συμβάντων, καθώς αυτά υπήρξαν αναρίθμητα. Στόχος του είναι η ιστορική πλαισίωση αυτού που συμβαίνει σήμερα, μέσα από μια ιστορική αναδρομή στη λογοκρισία ως τη μεταπολίτευση. Η λογοκρισία στην Ελλάδα σε όλες τις εκδοχές της, από το τέλος της Κατοχής ως το τέλος της Επταετίας, είναι διαφορετικό φαινόμενο από τη λογοκρισία επί δημοκρατίας. Εν συντομία θα λέγαμε πως ως τότε η λογοκρισία είναι ο κανόνας και δεν παρατηρούνται απλώς κρούσματα λογοκρισίας, αλλά πολιτειακά ενδεδυμένες πρακτικές έναντι όλων των μορφών έκφρασης. Το Πρώτο Μέρος παρουσιάζει το ιστορικό υπόβαθρο της λογοκρισίας και είναι διαρθρωμένο υπό τη μορφή μιας ιστορικής ανασκόπησης μέσω ιστορικών περιοδολογήσεων, συγκριτικής πλαισίωσης και τεκμηρίωσης. Σε ξεχωριστές μελέτες, τεκμηριώνεται η λογοκρισία στον Τύπο, τις εικαστικές τέχνες, τη μουσική, τη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο. Το Δεύτερο Μέρος παρουσιάζει τις θεματικές αιχμής της λογοκρισίας προχωρώντας και στην περίοδο της μεταπολίτευσης. Αναλύει τις έννοιες, τις συνήθεις «περιοχές λογοκρισίας» στις οποίες συστηματικά εντοπίζονται λογοκριτικά φαινόμενα, όπως η βλασφημία, τα «εθνικά» θέματα, το άσεμνο, η πορνογραφία και εσχάτως ο περιορισμός του μισαλλόδοξου λόγου. Εστιάζοντας στην περίοδο από τη μεταπολίτευση μέχρι τις μέρες μας, αποτελεί ουσιαστικά μια εισαγωγή αλλά και μια συνολική θεώρηση των περιστατικών που καταγράφονται στο τελευταίο μέρος. Στο Τρίτο Μέρος, που είναι δομημένο με τη μορφή λημμάτων, παρουσιάζονται διεξοδικά επιλεγμένα λογοκριτικά περιστατικά που εμφανίστηκαν μετά το 1974. Τα λήμματα είναι ταξινομημένα με αλφαβητική σειρά, με πλήρη διασταύρωση (cross-referencing), το καθένα με σαφές περίγραμμα των κύριων ιδεών και θεωριών που αναλύει και με τις βασικές πληροφορίες για τα γεγονότα που περιγράφει, και ακολουθούμενο από σύντομη, ενδεικτική βιβλιογραφία και πηγές. Σε αρκετά από αυτά επιχειρείται συσχετι-

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 18

ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΕΤΣΙΝΗ – ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ

Τηλεγράφημα του Ανδρέα Εμπειρίκου στον Δημήτρη Καλοκύρη την περίοδο της δίκης του «Τραμ», 1973 (αρχείο: Δ. Καλοκύρη).

σμός με παλαιότερες περιπτώσεις λογοκρισίας που δεν εμπίπτουν στο υπό εξέταση χρονικό πλαίσιο αλλά σχετίζονται, είτε γιατί αφορούν τον ίδιο δημιουργό είτε αντίστοιχη περίπτωση. Φυσικά εδώ δεν εξαντλούνται τα περιστατικά – ήταν αρχειακά αδύνατο. Αυτό που προσπαθήσαμε ήταν να επιλέξουμε περιστατικά λιγότερο ή περισσότερο γνωστά, που έχουν εμβληματικό χαρακτήρα για την κατανόηση του τι λέγεται και τι δεν (πρέπει να) λέγεται στην Ελλάδα. Το χρονικό πλαίσιο που καλύπτει το Λεξικό αντανακλά τις μείζονες αλλαγές του σύγχρονου πολιτισμικού και πολιτικού συστήματος στην Ελλάδα. Ενθαρρύνει έτσι συγκριτικές προσεγγίσεις που μας επιτρέπουν να εντοπίσουμε συνέχειες, ασυνέχειες και μεταβάσεις στις πράξεις και στους στόχους της λογοκρισίας, καθώς και στις λογοκριτικές πρακτικές, και να προσδιορίσουμε τις αλλαγές στην ίδια την έννοια της «λογοκρισίας» και στη δημόσια πρόσληψή της. Στο σύνολό του το υλικό καλύπτει ένα ευρύ φάσμα θεμάτων, από τον αντικομμουνισμό μέχρι τη βλασφημία και από τον Θίασο του Θόδωρου Αγγελόπουλου μέχρι την καταδίκη του «Γέροντα Παστίτσιου» πολλά χρόνια αργότερα. Αποτελεί έτσι ένα μωσαϊκό που φιλοδοξεί να παράσχει στον α-

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 19

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ναγνώστη υλικό για να γνωρίσει, να αξιολογήσει, να ξαναδεί και να αποτιμήσει ένα φαινόμενο με παγκόσμια και διαχρονική διάσταση. Το Λεξικό απευθύνεται σ’ ένα ευρύτατο κοινό· σε όλους όσοι ενδιαφέρονται για τη διασαφήνιση των εννοιών που συνδέονται με τις λογοκριτικές πρακτικές. Στους εκπαιδευτικούς, μαθητές, φοιτητές και μελετητές των πολιτικών, κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών, αλλά και σε όσους επιθυμούν να εξερευνήσουν τις ιδέες και το υπόβαθρο όσων διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση του κοινωνικού και πολιτικού στοχασμού σε σχέση με την ελευθερία της έκφρασης. Σε όλους όσοι, τέλος, επιθυμούν να μάθουν την ιστορία από ανθρώπους που την έζησαν. Δεν φιλοδοξεί να αποτελέσει μια πλήρη και οριστική αποτίμηση του φαινομένου της λογοκρισίας στην Ελλάδα, αλλά να είναι ένα έργο αναφοράς, εργαλείο για μελλοντικούς ερευνητές και ερευνητικές ομάδες που αναζητούν τεκμήρια, πειστήρια και πρωτότυπες αναλύσεις σχετικές με το ζήτημα σε όλες τις πιθανές εκδοχές με τις οποίες έχει εμφανιστεί και συνεχίζει να εμφανίζεται στην ελληνική κοινωνία. Αυτό που καταλάβαμε για τα καλά, επιμελούμενοι το συλλογικό αυτό εγχείρημα, είναι πως η λογοκρισία συνιστά την επιτομή της παραβίασης του δικαιώματος στην ελεύθερη έκφραση όχι ως ατύχημα, αλλά ως σύμπτωμα σχέσεων εξουσίας. Ασχολούμενοι με τη λογοκρισία εξ αντικειμένου, αναγκαζόμαστε να εμβαθύνουμε στον σκληρό πυρήνα αυτών των σχέσεων τόσο στο ιστορικό τους βάθος, όσο και στην πολιτική τους διείσδυση. Ουσιαστικά με αυτό καταπιάνεται το ανά χείρας Λεξικό. Ευγνωμονούμε τους συγγραφείς για τη συνδρομή τους στο εγχείρημα. Ευχαριστούμε θερμότατα τον Γιάννη Ψυχοπαίδη για το εικαστικό του εξωφύλλου, και τις εκδόσεις Καστανιώτη για τη συνεργασία. Περιττό να πούμε αυτό που είθισται για τις ατέλειες: Μας βαραίνουν αποκλειστικά. ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΕΤΣΙΝΗ

και ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ Αθήνα, Φεβρουάριος 2018

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 20

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 21

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 22

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 23

Η Κ Λ Η Ρ Ο Ν Ο Μ Ι Α Τ Ο Υ 1 9 ΟΥ Α Ι Ω Ν Α

Γιάννης Α. Τασόπουλος

Οι πνευματικές ελευθερίες, με επίκεντρα την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης και την ελευθερία της έκφρασης, αποτελούν τα κατεξοχήν παραδείγματα θεμελιωδών δικαιωμάτων όπου ισχύει το status negativus· ως αρνητικές ελευθερίες, συνεπάγονται την υποχρέωση του κράτους να απέχει από το πεδίο τους. Αλλά, στο μέτρο που είναι πάντα δυνατόν να φανταστούμε περιπτώσεις καταχρηστικής άσκησης της ελευθερίας της έκφρασης, όπως όταν κάποιος δημιουργεί πανικό σε μια γεμάτη αίθουσα χωρίς λόγο,1 είναι σαφές ότι η προστασία της ελευθερίας της έκφρασης δεν είναι απόλυτη. Είναι ανάγκη λοιπόν να διαθέτουμε μια θεμελιώδη αρχή που θα λειτουργεί ως πυξίδα στον προσανατολισμό της νομικής μας αναζήτησης για την ελευθερία της έκφρασης. Πρόσφορη για τον σκοπό αυτό είναι η θέση ότι, σύμφωνα με το άρθρο 14 του συντάγματος, το αντίδοτο στις κακές και επικίνδυνες συμβουλές είναι οι καλές και σωστές συμβουλές. Η θέση αυτή, την οποία διατύπωσε ήδη από το 1927 το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ,2 λείπει από την ελληνική νομική παράδοση για τη συνταγματική προστασία της ελευθερίας της έκφρασης. Αναλύεται νομικά σε τρεις επιμέρους αρχές: α) η ελευθερία της έκφρασης, νοούμενη σε αντιδιαστολή προς την πολιτική βία, περιλαμβανομένης και της κρατικής, αποτελεί τον μόνο συνταγματικώς αποδεκτό τρόπο επίτευξης κονωνικο-πολιτικής προόδου· β) η επίλυση των συγκρούσεων που εμπίπτουν στη σφαίρα της πνευματικής ελευθερίας αποτελεί αποκλειστική αρμοδιότητα της κοινωνίας· γ) η κρατική εξουσία, τόσο η νομοθετική όσο και η εκτελεστική και δικαστική, πρέπει να σέβεται την υποχρέωση ουδετερότητας απέναντι στις

1. Βλ. δικαστής Ο.W. Holmes Schenk v. United States 249 US 47 (1919): «The most stringent protection of free speech would not protect a man in falsely shouting fire in a theatre and causing a panic». 2. Βλ. τη γνώμη του δικαστή Brandeis στο Whitney v. California, 274 US 357 (1927): «the fitting remedy for evil counsels is good ones».

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 24

ΓΙΑΝΝΗΣ Α. ΤΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

διαμάχες αυτές, επαγρυπνώντας ταυτόχρονα και ενεργώντας αποφασιστικά για να προστατεύσει όσους θέλουν να εκφραστούν και να διασφαλίσουν την άσκηση του δικαιώματός τους, το οποίο και απειλείται από όποιους προσπαθούν να επιβληθούν με τη βία και τον εκφοβισμό αντί για τη δύναμη των ιδεών και των επιχειρημάτων τους απέναντι στην εκφορά πολιτικού λόγου με τον οποίο διαφωνούν. Αυτό το τρίπτυχο του πολιτικού φιλελευθερισμού ατύχησε στη νομικοπολιτική εξέλιξη της χώρας μας. Η έστω και συνοπτική εξιστόρηση της αποτυχίας αυτής παρουσιάζει ενδιαφέρον και (πρέπει να) είναι κατατοπιστική για το μέλλον. Η ματαίωση της δημοκρατικής κατεύθυνσης των ελληνικών επαναστατικών συνταγμάτων, τα οποία απηχούσαν το πνεύμα του Διαφωτισμού, άφησε βαθιά ίχνη στη διαμόρφωση της εγχώριας παράδοσης για το νομικό καθεστώς της ελευθερίας της έκφρασης και της ελευθεροτυπίας. Δεν είναι τόσο η κατοχύρωση της ελευθερίας του Τύπου στον Νόμο της Επιδαύρου, στο σύνταγμα της Τροιζήνας, που πρώτο απαγόρευσε ρητά τη λογοκρισία, ή στο σύνταγμα του 1844 (άρθρο η΄, 26 και 10), όσο η διαμόρφωση κατά την περίοδο της απόλυτης μοναρχίας ενός εξαιρετικά αρνητικού πλαισίου κοινής νομοθεσίας, το οποίο τροποποιήθηκε επί τα χείρω και κωδικοποιήθηκε με τον νόμο της 23ης Νοεμβρίου 1837 περί Τύπου.3 Μπορεί η νομοθεσία αυτή να μην αντανακλά το πραγματικό επίπεδο της ελευθεροτυπίας στην Ελλάδα και η εφαρμογή του νόμου να ήταν σποραδική,4 αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι η απολυταρχική και ανελεύθερη νομοθεσία υπήρξε ανώδυνη. Αντίθετα, καλλιέργησε μια παράδοση που ήταν καταλυτική για την εμπέδωση της συγκρουσιακής σχέσης του κράτους με την κοινωνία, αναρριπίζοντας το «αντιστασιακό πνεύμα» της τελευταίας απέναντι στην εξουσία και εντείνοντας τη δύσκολη νομιμοποίηση των πολιτικών θεσμών στη χώρα μας.5 Η συνύπαρξη του φιλελεύθερου συνταγματισμού με ένα ιδιαίτερα αυταρχικό νομοθετικό οπλοστάσιο συγκροτούσε τον άξονα γύρω από τον οποίο περιστράφηκε η ιακωβίνικη συνιστώσα της ελληνικής συνταγματικής παράδοσης.6 Το αποτέλεσμα ήταν ότι δεν αναπτύχθηκε και ατρόφησε το πνεύ3. Βλ. Η. Μαυρομούστακου, «“Σύνταγμα!” Ένα επίμονο αίτημα του Τύπου», στο Η 3η Σεπτεμβρίου 1843 και το σύνταγμά της. Αποτιμήσεις 150 χρόνια μετά (διεθνές επιστημονικό συνέδριο, Αθήνα 30 Σεπτεμβρίου – 2 Οκτωβρίου 1993), Αθήνα – Θεσσαλονίκη: Σάκκουλας Π.Ν. 1999, σ. 53. 4. Βλ. ό.π. 5. Βλ. Αρ. Μάνεσης, Η εξέλιξη των πολιτικών θεσμών στην Ελλάδα. Αναζητώντας μία δύσκολη νομιμοποίηση, Αθήνα – Κομοτηνή: Αντ. Ν. Σάκκουλας 1987. 6. Βλ. Γ. Τασόπουλος, «Η ιακωβίνικη συνιστώσα της ελληνικής συνταγματικής παράδο-

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 25

Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ 19ΟΥ ΑΙΩΝΑ

μα της ευνομίας, της ισονομίας και του πολιτικού φιλελευθερισμού που διέκρινε τον νεοελληνικό Διαφωτισμό, στην παράδοση του Αδ. Κοραή.7 Ειδικότερα, το νομικό πλαίσιο κατά της ελευθερίας της έκφρασης και του Τύπου ήταν, και σε μεγάλο βαθμό συνεχίζει να είναι, όπως θα φανεί, ευθέως ασυμβίβαστο με τη θεμελιώδη αρχή ότι η αντιμετώπιση των κινδύνων ή η αποκατάσταση της βλάβης που προκαλεί ένα δημοσίευμα, ιδίως όταν έχει πολιτικό χαρακτήρα, πρέπει να γίνονται με τα ίδια μέσα, δηλαδή με τον λόγο και την απάντηση που προκαλεί την ανταπάντηση και προωθεί τον διάλογο· όχι με τη χρήση της κρατικής καταστολής και του νόμου, ο οποίος κατ’ αρχήν δεν έχει θέση στο πεδίο ανάπτυξης των ιδεών και των πολιτικών και ιδεολογικών αντιπαραθέσεων. Αποκλειστική αρμοδιότητα στον τομέα αυτό έχει η κοινωνία, δηλαδή οι άνθρωποι που τη συγκροτούν στη βάση της ισοπολιτείας, ως ισότιμα μέλη της, με όρους ελευθερίας, απαλλαγμένα από τη βία και τον εκφοβισμό. Αποστολή του κράτους είναι να αντιμετωπίζει αποτελεσματικά και αποφασιστικά τη βία και τον εκφοβισμό όταν επιχειρούν να καταπνίξουν την ελεύθερη έκφραση και να επιβληθούν στη δημόσια σφαίρα όχι με τη δύναμη των ιδεών και το δίκαιο των αιτημάτων τους, αλλά με την τρομοκράτηση όσων διαφωνούν μαζί τους. Ο εκφοβισμός διαφέρει από τη γενική και αφηρημένη προτροπή προς χρήση βίας επειδή είναι παρών και έμπρακτος, ασκούμενος εδώ και τώρα πάνω σε πολίτες που είναι απροστάτευτοι και ανήμποροι να αντιδράσουν απέναντι στον κρατικό καταναγκασμό ή σε πρόσωπα που τους έχουν του χεριού τους, τελώντας υπό τον στιγμιαίο έστω έλεγχο και εξουσιασμό τους. Ο ρόλος του νόμου είναι σαφής: Οφείλει να προστατεύει όσους γίνονται υποχείρια των άλλων με τη βία ή τον εκφοβισμό εξαιτίας των απόψεών τους, τιμωρώντας τους δράστες τέτοιων πράξεων, και να απέχει, τηρώντας αυστηρή ουδετερότητα, από το πεδίο των ιδεολογικο-πολιτικών, φιλοσοφικών, αισθητικών ή άλλων αντιπαραθέσεων της δημόσιας σφαίρας, για την οποία, ας το επαναλάβουμε, αποκλειστικά αρμόδια είναι η κοινωνία. Δυστυχώς στην Ελλάδα ο νόμος και το κράτος συνεχίζουν να αποτυγχάνουν και στα δύο κρίσιμα αυτά πεδία, ναρκοθετώντας την ελεύθερη, ανοικτή και δημοκρατική εξέλιξη της κοινωνίας: Το κράτος και ο νόμος επιδεικνύουν ανεπίτρεπτη ανοχή απέναντι στη βία και τον εκφοβισμό,8 ενώ συχνά τα δι-

σης», στο Ά. Τριανταφυλλίδου, Ρ. Γρώπα και Χ. Κούκη (επιμ.), Ελληνική κρίση και ευρωπαϊκή νεωτερικότητα, Αθήνα: Κριτική 2013, σ. 99. 7. Βλ. Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα: ΜΙΕΤ 1996, σ. 409-427, 511. 8. Βλ. την καθυστερημένη αντίδραση στη βία της Χρυσής Αυγής και στις καταδρομικές επεμβάσεις ομάδων όπως ο Ρουβίκωνας.

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 26

ΓΙΑΝΝΗΣ Α. ΤΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

καστήρια δικαιώνουν την πλευρά των αιτούντων τη σίγαση της κριτικής διά της απειλής των κυρώσεων του νόμου, ιδίως με την κατάχρηση στις μέρες μας των ποινικών και αστικών διατάξεων περί προστασίας της τιμής. Αυτή όμως είναι η συνταγή για τον εκφασισμό της κοινωνίας· ο ιακωβινισμός, ας μην το ξεχνάμε, μπορεί να πάρει και ναζιστική τροπή, όπως έδειξε ο Καρλ Σμιτ.9 Όταν οι καιροί αλλάζουν και η ξενοφοβία μαζί με τον εθνικισμό κυριαρχούν, τότε ο ιακωβινισμός μπορεί να απολέσει το ανθρωπιστικό στίγμα του και να γίνει τελείως αποκρουστικός. Δυστυχώς η κοινή νομοθεσία αποδείχθηκε συχνά ισχυρότερη από το σύνταγμα στην Ελλάδα, ανατρέποντας τη νομικο-πολιτική ιεραρχία. Ο Π. Καλλιγάς έγραφε το 1837 σε μια μελέτη του: «Είναι επωφελής εις την κοινωνίαν η ελευθεροτυπία ή είναι επιζήμιος; Εν νέον διάταγμα της κυβερνήσεως εξεφράσθη διά την δευτέραν γνώμην». Ανέλυε τις τροποποιήσεις του νόμου του 1837 οι οποίες έκαναν αυστηρότερες τις ήδη δρακόντειες διατάξεις. Το άρθρο 138 τιμωρούσε πλέον απλώς όποιον «δυσφημεί» το πρόσωπο του βασιλέως ή τη βασιλική εξουσία, αντί του «λοιδορεί». Αναφερόμενος στην επέκταση της ευθύνης τόσο στον συντάκτη όσο και στον συγγραφέα «αξιοκατακρίτων» άρθρων εφημερίδων και περιοδικών, ο Καλλιγάς έγραφε «ότι είναι αγριότης του νόμου να ζητή να πολλαπλασιάζη τα θύματά του».10 Μεταξύ των προσόντων συντάκτη εφημερίδας ήταν η απόδειξη ότι διδάχθηκε την αρχαία ελληνική γλώσσα και η ιδιοκτησία ακίνητης περιουσίας, η καταβολή εγγυοδοσίας, προκειμένου να εκδοθεί διοικητική άδεια. Στη συνέχεια το σύνταγμα του 1864 απαγόρευσε τη λογοκρισία και κάθε άλλο προληπτικό μέτρο (άρθρο 14). Στη διχογνωμία που προέκυψε αναφορικά με την κατάργηση από το σύνταγμα της παύσης του επιτηδεύματος συντάκτη εφημερίδας, η απόφαση 204/1895 της Ολομέλειας του Αρείου Πάγου δέχτηκε ότι η σχετική πρόβλεψη (άρθρο 37 του νόμου περί Τύπου) ήταν συνταγματική (αγόρευση του εισαγγελέα, ΑΠ 632, 635). Η δε απόφαση 49/1894 έκρινε ότι η θέσπιση διοικητικής άδειας από τον συντάκτη εφημερίδας προ της εκδόσεώς της (άρθρο 55 του νόμου περί εξυβρίσεως και περί Τύπου) δεν αντίκειται στην ελευθερία του Τύπου!11 Οι θέσεις αυτές έρχονταν σε πλήρη αντίθεση προς το πνεύμα της Β΄ Εθνικής Συνέλευσης των Ελλήνων,

9. Βλ. τις παραπομπές στο Γ. Τασόπουλος, «Η ιακωβίνικη συνιστώσα της ελληνικής συνταγματικής παράδοσης», ό.π., σ. 102, 115, 116. 10. Βλ. Π. Καλλιγάς, «Η Νεαρά περί εξυβρίσεων εν γένει και περί τύπου», στο Γ. Κουντουριώτης (επιμ.), Νέοι Πανδέκται Ι΄, Αθήναι: Γ. Φέξης 1907, σ. 618, 624. 11. Γ. Δυοβουνιώτης, Ελληνικά συντάγματα, Αθήναι: Γ. Φέξης 1901, σ. 153.

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 27

Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ 19ΟΥ ΑΙΩΝΑ

που ψήφισε το σύνταγμα του 1864. Στη συνεδρίαση της 26ης Αυγούστου 1864, ο Ν.Ι. Σαρίπολος είχε αναπτύξει πυκνό και ολοκληρωμένο σκεπτικό για την ελευθερία του Τύπου: Κύριοι, περιορίζοντες την ελευθερίαν του τύπου, γιγνώσκετε πού κεντάτε; εννοείτε ότι προσβάλλετε αυτήν του έθνους την κυριαρχίαν; ουδέν ολιγώτερον! Το έθνος είναι κυρίαρχον, το λέγει η επιστήμη, το αναγράφει το Σύνταγμα, όθεν πρέπει και να εκφράζωνται ελευθέρως· ως και την ψήφον ελευθέρως πρέπει να εκφέρη· ουσών δε αλληλενδέτων της κυριαρχίας του έθνους, της ελευθερίας της ψήφου αυτού και της ελευθερίας του εκφράζειν την διάνοιαν και την επί των πολιτευομένων κρίσιν, πας περιορισμός του τύπου, των δύο άλλων αρχών ομολογουμένων, είναι αυτοχρήμα παραλογισμός.

Τα όρια της ελευθερίας του Τύπου ο Σαρίπολος τα αντιλαμβανόταν με τον ίδιο διευρυμένο τρόπο, επικαλούμενος τα Αρεοπαγιτικά του Μίλτον, με μέτρο σύγκρισης όχι την παραίτηση ή την απάθεια των συνθηκολογημένων και ευπειθών υπηκόων, των κλεισμένων στα τείχη του «απολυτισμού και της δεσποτείας», αλλά τον κίνδυνο να αναζητηθεί άλλος, λιγότερο ήπιος, τρόπος έκφρασης της διαφωνίας: «και αν δεσμεύσητε τον τύπον, δεν φοβείσθε τας συνωμοσίας; Διότι είναι αδύνατον εις οιανδήποτε κοινωνίαν να μη υπάρχη αντιπολίτευσις, και η αντιπολίτευσις εκζητεί να εκφρασθή κατά τον ένα ή κατά τον άλλον τρόπον». Απέναντι στην αυθαιρεσία, η ελευθερία του Τύπου είναι η απάντηση: Προσβάλλεται η κυριαρχία του έθνους, είπον υμίν προ ολίγου, διότι ο κυρίαρχος και βούλεται, ο δε βουλόμενος δέον και ελευθέρως να εκφράζηται. Αλλά και άλλως σωστικόν διά την πολιτείαν είναι όπως η κυριαρχία αύτη και προσβαλλομένη εκδηλούται πρώτον διά των ηπιωτέρων μέσων πριν ή φθάση εις τα δριμύτερα και από τούτων εις τα έσχατα καταφύγη μέσα της απελπισίας, και όταν περί των όλων κατασταθή ο αγών· ποίον δε το ηπιώτατον όλων μέσον; πάντως ο ελεύθερος τύπος· ο τύπος ην η σταγών του ύδατος ήτις πίπτουσα ενδελεχώς και επί της σκληροτάτης πέτρας κοιλαίνει αυτήν επί τέλους· θέλετε λοιπόν, κωλύοντες το έθνος της χρήσεως του ηπίου και λογικού τούτου μέσου, ν’ αναγκάζητε τον λαόν διά μιας να προσφεύγη εις τα όπλα;

Υπό το σύνταγμα του 1864, η απαγόρευση της λογοκρισίας αφορούσε αποκλειστικά και μόνο τα προληπτικά μέτρα και όχι τους κατασταλτικούς περιορισμούς των δικαιωμάτων. Με αυτό το δεδομένο συνέχισε να ισχύει ο νόμος του 1837, ο οποίος τιμωρούσε τη διέγερση του μίσους και της περι-

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 28

ΓΙΑΝΝΗΣ Α. ΤΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

φρόνησης προς την κυβέρνηση. Με τον τρόπο αυτό, τόνιζε ο Θ. Φλογαΐτης, «ανατρέπεται άρδην η ελευθερία του Τύπου, διότι επιβάλλεται σιωπή νεκρού εις τον δημοσιογράφον οσάκις η κυβέρνησις διέπραττε πράξεις αξιομισήτους και αξιοπεριφρονήτους, διότι άλλως και μόνον τις ανακοινών εις το δημόσιον αυτάς άνευ άλλης τινός παρατηρήσεως διεγείρει ακουσίως το μίσος και την περιφρόνησιν κατά της κυβερνήσεως». Ο Φλογαΐτης τόνιζε ότι είναι «άτοπον να επιβάλληται μείζων τιμωρία εις τον εξυβρίζοντα ή συκοφαντούντα» την κυβέρνηση ή δημόσιους λειτουργούς, «διότι τις διαχειρίζεται δημόσιαν λειτουργίαν, επομένως αναλαμβάνει μείζονας ευθύνας, δεν είναι έλλογον να κηρύσσηται ιερός και απαραβίαστος είτε απολύτως είτε και σχετικώς προς τους άλλους». Δικαιολογημένα λοιπόν κατέληγε στο συμπέρασμα ότι «Όθεν η ελευθερία του τύπου διατελεί ανεξασφάλιστος παρ’ ημίν και μετά το Σύνταγμα του 1864», θεωρούσε δε ότι μόνον οι «πολίται-δικασταί», δηλαδή η αρμοδιότητα του δικαστηρίου των ενόρκων, «έσωσαν παρ’ ημίν τον τύπον κατά μέγα μέρος από της καταδρομής της εξουσίας», αποτελώντας «εγγύηση» με την οποία «περισώζονται συντρίμματά τινα του συνταγματικού οικοδομήματος της ελευθερίας του τύπου».12 Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπήρχε ελευθερία του τύπου. Καταλυτική ήταν η οξύτατη κριτική των εφημερίδων (π.χ. σατιρικών εντύπων, όπως ο Αριστοφάνης13 ή ο Ασμοδαίος14 του Εμμ. Ροΐδη) στα «Στηλητικά» του 1875, την κοινοβουλευτική εκτροπή του Δ. Βούλγαρη, καταρχάς σε σχέση με τις περί απαρτίας της Βουλής συνταγματικές διατάξεις. Αλλά σημαντικοί και πραγματικοί ήταν και οι κίνδυνοι που αντιμετώπιζαν οι εκδότες εφημερίδων. Ο εκδότης της σατιρικής εφημερίδας Παληάνθρωπος Ι. Βερβέρης οδηγήθηκε στη φυλακή το 1882 με την κατηγορία της προσβολής του βασιλιά,15 ενώ η πιο γνωστή περίπτωση διώξεων είναι κατά του εκδότη του Ραμπαγά Κλ. Τριανταφύλλου, ο οποίος φυλακίστηκε μαζί με τον συνεκδότη του Βλ. Γαβριηλίδη ήδη από την έκδοση του πρώτου φύλλου του Ραμπαγά το 1878, όπου έγραφε ότι «Είμεθα όλοι Ραμπαγάδες εν Ελλάδι. Από του ανωτάτου μέχρι του κατωτάτου. [...] Έφθασες εις το κατακόρυφον σημείον; Εκεί, στάσου, αποκαλύφθητι και προσαγόρευσον τον Αρχιραμπαγάν»,16 και το 1879 και 1881, πάλι για προσβολή του βασιλιά, μέχρις ότου του δοθεί το τελικό 12. Θ. Φλογαΐτης, «Περί του παρ’ ημίν ανεξασφαλίστου και των άλλων ατομικών ελευθεριών», στο Αι κατά Θεόδωρον Ν. Φλογαΐτην αναγκαίαι νομοθετικαί μεταρρυθμίσεις, Αθήναι: Τυπογραφείο Δεληγιάννη και Αδελφών Καλέργη 1897, σ. 228, 236, 237-238. 13. Βλ. Λ. Λούβη, Περιγέλωτος Βασίλειον, Αθήνα: Εστία 2002, σ. 72. 14. Ό.π., σ. 54-55. 15. Ό.π., σ. 77 16. Ό.π., σ. 35.

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 29

Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ 19ΟΥ ΑΙΩΝΑ

κτύπημα με τη σύλληψη και παρατεταμένη προφυλάκισή του για αντιμοναρχική αρθρογραφία, που τον οδήγησε στην αυτοκτονία το 1889.17 Υπήρχαν ωστόσο και λαμπρές εξαιρέσεις, όπου η δικαιοσύνη λειτούργησε αποτελεσματικά. Ίσως η χαρακτηριστικότερη αυτών είναι το απαλλακτικό βούλευμα18 (πρωτοδίκως και κατ’ έφεση) για τις βαριές κατηγορίες που απαγγέλθηκαν κατά του Χαρίλαου Τρικούπη για το άρθρο του «Τις πταίει;». Το γενικό συμπέρασμα για το καθεστώς της ελευθερίας της έκφρασης στην Ελλάδα του 19ου αιώνα είναι ότι θεσπίστηκε η αρχή της απαγόρευσης προληπτικών μέτρων, και ιδίως της λογοκρισίας, αλλά και αυτή με κολοβή εφαρμογή, χωρίς να αποκλείονται περιορισμοί στην άσκηση του δημοσιογραφικού επαγγέλματος ή άλλα ισοδύναμα μέτρα. Αντίθετα, παρέμειναν άθικτοι οι κατασταλτικοί περιορισμοί της ελευθερίας της έκφρασης και της ελευθεροτυπίας, επικρεμάμενοι ως δαμόκλειος σπάθη, για προσβολές ιδίως του προσώπου του βασιλιά. Είναι αξιοσημείωτο ότι η συνταγματική ρύθμιση της κατάσχεσης εντύπων για περιοριστικά αναφερόμενες προσβολές,19 καθώς και υπό διαδικαστικές εγγυήσεις,20 χαιρετίστηκε ως στοιχείο αποτελεσματικής κατοχύρωσης της ελευθερίας του Τύπου,21 τη στιγμή κατά την οποία η απαγόρευση της κατάσχεσης θα έπρεπε να θεωρείται επί της αρχής ασυμβίβαστη με την ελευθερία του Τύπου και απολύτως απαγορευμένη με εξαιρέσεις πολύ στενότερα προσδιορισμένες απ’ ό,τι ορίζει το άρθρο 14, παρ. 3. Πάντως και υπό το ισχύον σύνταγμα η έννοια της προσβολής, για την οποία επιτρέπεται η κατάσχεση εντύπων, πρέπει να ερμηνεύεται όσο συσταλτικά γίνεται, εν όψει της σημασίας της ελευθερίας της έκφρασης και του Τύπου για τη φιλελεύθερη δημοκρατία. 17. Ό.π., σ. 36-39. 18. Βλ. Γ. Τασόπουλος, «Το απαλλακτικό βούλευμα για τον Χαρίλαο Τρικούπη», Εφαρμογές Δημοσίου Δικαίου ΙΙ, 2007, σ. 517. 19. Άρθρο 14, παρ. 3 του συντάγματος (της χριστιανικής και κάθε άλλης γνωστής θρη-

σκείας, του προσώπου του προέδρου της Δημοκρατίας, ή για δημοσίευμα που αποκαλύπτει πληροφορίες για τη σύνθεση, τον εξοπλισμό και τη διάταξη των ενόπλων δυνάμεων ή την οχύρωση της χώρας, ή που έχει σκοπό τη βίαιη ανατροπή του πολιτεύματος ή στρέφεται κατά της εδαφικής ακεραιότητας του κράτους· και, τέλος, για άσεμνα δημοσιεύματα που προσβάλλουν ολοφάνερα τη δημόσια αιδώ). 20. Άρθρο 14, παρ. 4: «Σ’ όλες τις περιπτώσεις της προηγούμενης παραγράφου ο εισαγγελέας, μέσα σε είκοσι τέσσερις ώρες από την κατάσχεση, οφείλει να υποβάλει την υπόθεση στο δικαστικό συμβούλιο, και αυτό, μέσα σε άλλες είκοσι τέσσερις ώρες, οφείλει να αποφασίσει για τη διατήρηση ή την άρση της κατάσχεσης, διαφορετικά η κατάσχεση αίρεται αυτοδικαίως. Τα ένδικα μέσα της έφεσης και της αναίρεσης επιτρέπονται στον εκδότη της εφημερίδας ή άλλου εντύπου που κατασχέθηκε και στον εισαγγελέα». 21. Βλ. Χρ. Σγουρίτσας, Συνταγματικόν Δίκαιον, Τόμος Β΄, Τεύχος Β΄, Αθήναι: Ζαχαρόπουλος 1966, σ. 71-72 (αναφερόμενος στη σχετική ρύθμιση του συντάγματος του 1864).

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 30

ΓΙΑΝΝΗΣ Α. ΤΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

Η αρνητική διαδρομή της ελευθερίας της έκφρασης στην Ελλάδα αποτυπώνεται στο γεγονός ότι ο «τυποκτόνος» νόμος του 1837 υπήρξε ένας από τους πλέον μακρόβιους, αν ληφθεί υπόψη ότι ίσχυε «επί ένα σχεδόν αιώνα»,22 μέχρι να αντικατασταθεί από τον ν. 5060/1931, παρά το γεγονός ότι ήδη από το 1879 ο Θ. Φλογαΐτης έγραφε: Και αληθεύει μεν ότι αμφότερα τα Συντάγματα του 1844 και 1864 επέταξαν την προσεχή έκδοσιν νόμου περί τύπου ασφαλίζοντα την εν αυτοίς ρήτραν ότι ο «τύπος είναι ελεύθερος». Αλλά δεν εξεπληρώθη το επίταγμα τούτο των Συνταγμάτων. Και δύναται μεν τις να ισχυρισθή ότι ο περί εξυβρίσεως και περί τύπου νόμος του 1837, διατελών εν τελεία αντιφάσει και εναντιότητι προς το επελθόν Σύνταγμα, δεν δύναται να έχη νυν ισχύν, αλλ’ η δικαστική ημών νομολογία, υπεράγαν ούσα τυπική, εθεώρησεν και θεωρεί τούτον ισχύοντα.23

22. Ό.π. 23. Θ. Φλογαΐτης, Εγχειρίδιον συνταγματικού δικαίου (ανατύπωση), Αθήνα – Κομοτηνή: Αντ. Ν. Σάκκουλας 1987, σ. 380-381.

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 31

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΚΡΙΣΙΑ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ Γιάννης Α. Τασόπουλος

Ο 20ός αιώνας επεφύλαξε μεγαλύτερες δυσκολίες απ’ ό,τι ο 19ος για την ελευθερία της έκφρασης και την ελευθεροτυπία στην Ελλάδα. Περιορισμοί ίσχυσαν τόσο στις περιόδους εφαρμογής του νόμου για την κατάσταση πολιορκίας,1 κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων του 1912-1913, της συμμετοχής της Ελλάδας στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο και της Μικρασιατικής Καταστροφής το 1922, όσο και στις δικτατορίες του Πάγκαλου, του Μεταξά και της 21ης Απριλίου 1967, η οποία ψήφισε όχι απλώς τον δρακόντειο ν. 346/1969 περί Τύπου, αλλά και το περιβόητο ν.δ. 372/1969 περί διασποράς ψευδών ειδήσεων.2 Σύμφωνα με τον Γρ. Δαφνή, όταν π.χ. πέθανε ο Κωνσταντίνος στις 28 Δεκεμβρίου 1922, ο Ιωάννης Μεταξάς απέστειλε επιστολή, επειδή η λογοκρισία απαγόρευσε «την δημοσίαν έκφρασιν των αισθημάτων προς τον νεκρόν Βασιλέα».3 Τα βαθύτερα ρήγματα όμως είναι εκείνα που επέφεραν οι περιορισμοί οι προοριζόμενοι για περιόδους νομικής κανονικότητας. Προηγήθηκε το ν.δ. της 23ης Απριλίου 1924 περί κατοχυρώσεως του δημοκρατικού πολιτεύματος, με το οποίο απαγορευόταν στο άρθρο 1, παρ. 1 «η δημοσία καθ’ οιονδήποτε τρόπον [...] προσβολή, δυσφήμισις, εξύβρισις, αποδοκιμασία ή αμφισβήτησις του κύρους των ιδρυτικών του δημοκρατικού πολιτεύματος πράξεων» και ανέθετε την εκδίκαση των σχετικών υποθέσεων από δικαστήριο του οποίου τα μέλη όριζε ο υπουργός των Στρατιωτικών.4 1. Βλ. π.χ. ν. ΔΞΘ΄ της 6ης Οκτωβρίου 1912, άρθρο 9, περ. στ΄, όπως συμπληρώθηκε με το ν.δ. 9/11 Νοεμβρίου 1922: Η στρατιωτική αρχή έχει το δικαίωμα «στ΄ Να απαγορεύη την ανακοίνωσιν ή δημοσίευσιν πληροφοριών καθ’ οιονδήποτε τρόπον και διά του τύπου και να προβαίνη εις κατάσχεσιν εφημερίδων και άλλων εντύπων διατριβών, είτε προ της δημοσιεύσεως αυτών, είτε και μετ’ αυτήν, ως και εις παύσιν εφημερίδων εφ’ ικανόν χρόνον». 2. Βλ. Ν. Αλιβιζάτος, Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση 1922-1974: Όψεις της ελληνικής εμπειρίας, μτφρ. Β. Σταυροπούλου, Αθήνα: Θεμέλιο 1981, σ. 40-46, 645, 648, και γενικότερα για τους περιορισμούς στην πολιτική ελευθερία την εν λόγω περίοδο. 3. Γρ. Δαφνής, Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων, Αθήνα: Κάκτος 1997, τόμ. Α΄, σ. 64. 4. Ό.π., τόμ. Α΄, σ. 250.

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 32

ΓΙΑΝΝΗΣ Α. ΤΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

Ακολούθησε το Ιδιώνυμο του 1929, το οποίο όριζε ότι: «Όστις επιδιώκει την εφαρμογήν ιδεών εχουσών ως έκδηλον σκοπόν την διά βιαίων μέσων ανατροπήν του κρατούντος κοινωνικού συστήματος ή την απόσπασιν μέρους εκ του όλου της Επικρατείας, ή ενεργεί υπέρ της εφαρμογής αυτών προσηλυτισμόν, τιμωρείται με φυλάκισιν τουλάχιστον 6 μηνών». Κατά τον εμφύλιο πόλεμο, το ΜΗ΄ Ψήφισμα «Περί κυρώσεως του α.ν. 509/1947», ο οποίος έθεσε εκτός νόμου το ΚΚΕ και το ΕΑΜ, επέξετεινε την καταστολή σε ιδέες που αφορούσαν την ανατροπή του πολιτεύματος, έθεσε αυστηρότερες ποινές και διατήρησε ως ιδιαίτερα επιβαρυντική περίπτωση την εκτέλεση των πράξεων αυτών διά του Τύπου (άρθρο 2). Η τάση αυτή κορυφώθηκε με το Γ΄ Ψήφισμα της 18/25 Ιουνίου 1946, το οποίο τιμωρούσε στο άρθρο 1 με «ειρκτήν, υπαρχουσών δε επιβαρυντικών περιπτώσεων με δεσμά πρόσκαιρα ή διά βίου», την εκ προθέσεως τέλεση «προπαρασκευαστικών ενεργειών» για τη συμμετοχή σε «προδοτικές ενώσεις» που σκοπό είχαν την απόσπαση μέρους της επικράτειας. Ως προπαρασκευαστική ενέργεια οριζόταν η «καθ’ οιονδήποτε τρόπον, αμέσως ή εμμέσως, γενομένη προσπάθεια προς διάδοσιν, ανάπτυξιν και εφαρμογήν ιδεών τεινουσών εις την απόσπασιν ή αυτονόμησιν μέρους της Επικρατείας, ή η ενέργεια προσηλυτισμού εις τας ιδέας αυτάς». Εκτός του πεδίου της πολιτικής γνώμης, είναι πολύ χαρακτηριστικό το άρθρο 36 του ν. 5060 της 30ής Ιουνίου 1931, το οποίο πρόβλεπε ότι: Όστις ως συγγραφεύς ή εκδότης δημοσιεύει ή εκδίδει, ως και όστις θέτει εις κυκλοφορίαν είτε αυτοτελώς είτε εις τμήματα συνολικής τινος εκδόσεως έντυπα, συγγράμματα, εικόνας ή συμβολικάς παραστάσεις δι’ ων εξαίρονται ως κατορθώματα ή οπωσδήποτε περιγράφονται ο βίος ή αι πράξεις ληστών ή κλεπτών ή άλλων εγκληματιών, είτε πραγματικών προσώπων είτε φανταστικών, κατά τρόπον αμέσως ή εμμέσως επιβλαβή διά τας ηθικάς αντιλήψεις του κοινού, εξαιρουμένων των φιλολογικών και των φιλοσοφικών έργων ημεδαπών και αλλοδαπών ανεγνωρισμένης συγγραφικής αξίας, τιμωρείται διά φυλακίσεως μέχρι 1 έτους και χρηματικής ποινής μέχρι 10.000 δρχ. [...]

Η ανωτέρω διάταξη διατηρήθηκε και τροποποιήθηκε με την αύξηση της χρηματικής ποινής σε 20.000-50.000 δραχμές και την επέκταση της απαγόρευσης στην περιγραφή αυτοκτονιών, «ων επιτρέπεται μόνον η ξηρά ανακοίνωσις», με το άρθρο 41 του ν. 1092 της 22ας Φεβρουαρίου 1938, ο οποίος όριζε στο άρθρο 3, παρ. 1 ότι: «Η κατάχρησις της ελευθεροτυπίας προς εκτέλεσιν κακουργήματός τινος ή πλημμελήματος αποτελεί ιδιαιτέραν επιβαρυντικήν αιτίαν. Εις τοιαύτας περιπτώσεις, οσάκις ο νόμος επιβάλλει

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 33

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΚΡΙΣΙΑ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

διαζευκτικώς στερητικήν της ελευθερίας ή χρηματικήν ποινήν, η διά του τύπου τέλεσις του αδικήματος επισύρει αμφοτέρας τας ποινάς». Κατά την ισχύ του συντάγματος του 1952 εφαρμόστηκε ευρέως το άρθρο 181 του ποινικού κώδικα, που τιμωρούσε την περιύβριση αρχής στην οποία δεν είχε αναλογική εφαρμογή το άρθρο 366 του ποινικού κώδικα, που αναγνωρίζει τη δυνατότητα απόδειξης της αλήθειας δυσφημιστικού γεγονότος. Χαρακτηριστική είναι η απόφαση 94/1963 της Ολομέλειας του Αρείου Πάγου, η οποία επικαλέστηκε ρητά, εν έτει 1963, την ερμηνεία του ν. του 1837 «Περί εξυβρίσεως εν γένει και περί Τύπου» και δέχτηκε ότι: [Η] κατ’ άρθρον 181 ΠΚ περιύβρισις της Αρχής στρέφεται κατά της αρχής ως πολιτικού θεσμού, απολαύοντος της προσηκούσης αυτώ αυθεντίας, ως εκ της οποίας επιβάλλεται ο προς αυτήν σεβασμός των πολιτών, περιλαμβάνει δε σαφείς εκδηλώσεις καταφρονήσεως, ονειδισμού ή διασυρμού αυτού τούτου του θεσμού, μειωτικάς του κύρους του, κειμένας πάντως έξω του ελέγχου και της εντόνου ή δριμείας, έστω, κριτικής ήτις διαφυλάσσεται υπό του άρθρου 14 του Συντάγματος.

Το έγκλημα της περιύβρισης αρχής, αφού τροποποιήθηκε το 1987 έτσι ώστε να αφορά περιοριστικά τον πρωθυπουργό, την κυβέρνηση, τη Βουλή, τους αρχηγούς των κομμάτων της Βουλής και τις δικαστικές αρχές, εφαρμόστηκε και κατά τη μεταπολίτευση, μέχρις ότου να καταργηθεί το 1993 (άρθρο 4 του ν. 1738/1987, και άρθρο 33 του ν. 2172/1993). Χαρακτηριστική από την άποψη αυτή είναι η απόφαση 1208/1988 της Ολομέλειας του Αρείου Πάγου, η οποία δέχτηκε περιύβριση της κυβέρνησης ακόμη και όταν το δημοσίευμα ουδόλως ανέφερε την κυβέρνηση, αλλά στρεφόταν κατά του τότε κυβερνώντος κόμματος: [Οι φράσεις] «όταν, λοιπόν, μπροστά σ’ αυτή τη θεομηνία, σ’ αυτόν τον κατατρεγμό του κοσμάκη από την πράσινη φαυλότητα και αυταρχικότητα [...] ξεσκονίζουν τα παπούτσια του Δυνάστη [...] Μα για να γλείψουν κανένα κοκκαλάκι από την άθλια εξουσία του ΠΑΣΟΚ» περιέχουν και κατά την κρίσιν του Δικαστηρίου τούτου, εν όψει και του όλου πνεύματος του εν λόγω δημοσιεύματος, σαφείς εκδηλώσεις καταφρονήσεως, ονειδισμού και διασυρμού της Κυβερνήσεως, μειωτικάς του κύρους της ως Αρχής, δεδομένου ότι εξουσίαν ασκεί μόνον η Κυβέρνησις και όχι το πολιτικόν κόμμα του ΠΑΣΟΚ, αι δημόσιαι δε γενόμεναι εκδηλώσεις αύται, μη περιέχουσαι καταγγελίαν ορισμένων περιστατικών, ώστε να κριθή ότι ενέχουν έλεγχον συγκεκριμένων κυβερνητικών πράξεων, και κείμεναι έξω του ελέγχου και της εντόνου, έστω και δριμείας κριτικής, ήτις επιτρέπεται υπό του άρθρου 14 του Συντάγ2 – Λεξικό λογοκρισίας στην Ελλάδα

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 34

ΓΙΑΝΝΗΣ Α. ΤΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

ματος, πλήττουν κατ’ αντικείμενον αυτήν ταύτην την Κυβέρνησιν ως πολιτειακόν θεσμόν [...].

Η Ελλάδα δεν αποτελεί εξαίρεση για το ότι βρίσκονται άνθρωποι οι οποίοι, εμπνεόμενοι από πολιτικό φανατισμό και ακραίες ιδεολογίες, θα ήταν πρόθυμοι να ρίξουν τους πολιτικούς εχθρούς τους στη φυλακή, χρησιμοποιώντας για τον σκοπό αυτό τους κατασταλτικούς μηχανισμούς του κράτους και διαστρέφοντας τον ρόλο και την αποστολή του ποινικού δικαίου. Σίγουρα όμως η Ελλάδα αποτελεί σπάνια περίπτωση χώρας όπου, παρά τους αγώνες που έχουν γίνει για τη δημοκρατία και τον πολιτικό φιλελευθερισμό, η διάτρητη συνταγματική εγγύηση της ελευθερίας της έκφρασης είναι απελπιστικά επισφαλής και μπορεί εύκολα να σχετικοποιηθεί, αφήνοντας νομικά ακάλυπτους και απροστάτευτους τους επικριτές της εξουσίας σε πολιτικές διώξεις από τους κυβερνώντες, οι οποίοι χρησιμοποιούν κατά καιρούς ποικίλα νομικά προσχήματα για να σιγάσουν τις ενοχλητικές επικρίσεις. Μετά από την αποδυνάμωση της ποινικής καταστολής του πολιτικού λόγου για λόγους δημοσίου συμφέροντος, η σκυτάλη πέρασε, όπως θα δούμε, στην –εξίσου επικίνδυνη– ποινική και αστική ευθύνη του Τύπου για λόγους ιδιωτικού συμφέροντος, και ειδικότερα για προσβολές της τιμής όχι μόνο ιδιωτών, αλλά και φορέων εξουσίας, πολιτικών ή δημοσίων προσώπων, δηλαδή προσώπων των οποίων η θέση, είτε θεσμικά είτε από επιδίωξή τους και επιλογή τους, είναι σαφώς στη δημόσια σφαίρα! Η κατάργηση της περιύβρισης αρχής το 1993 εξουδετέρωσε ένα σημαντικό όπλο κατά του Τύπου, χωρίς να σημαίνει ότι δεν υπάρχουν και πολλά άλλα άρθρα του ποινικού κώδικα τα οποία είναι άκρως προβληματικά από την άποψη της συνταγματικής προστασίας της ελευθερίας της έκφρασης.5 Βέβαια προηγουμένως η αποκατάσταση της δημοκρατίας οδήγησε στην κατάργηση του Παρασυντάγματος, και ιδίως του α.ν. 509/1947, με το 5. Βλ. ενδεικτικά π.χ. άρθρο 135, παρ. 1 του ποινικού κώδικα (προπαρασκευαστικές πράξεις εσχάτης προδοσίας): «Όποιος δημόσια ή με τη διάδοση εγγράφων, εικόνων ή παραστάσεων προκαλεί με πρόθεση ή προσπαθεί να διεγείρει άλλους στο να επιχειρήσουν πράξεις από εκείνες που αναφέρονται στο άρθρο 134 [Εσχάτη προδοσία]» τιμωρείται με κάθειρξη. Βλ. επίσης τις διατάξεις του ποινικού κώδικα για την προσβολή της δημόσιας τάξης: άρθρο 141 (προδοσία της χώρας): «Όποιος με πρόθεσή του και με οποιεσδήποτε ενέργειες [...] εκθέτει σε κίνδυνο διατάραξης τις φιλικές σχέσεις του ελληνικού κράτους ή συμμάχου του με ξένο κράτος τιμωρείται με φυλάκιση τριών μηνών μέχρι τριών ετών», και άρθρο 142, που τιμωρεί τις ίδιες ενέργειες και από αμέλεια· άρθρο 183 (διέγερση): «Όποιος με οποιονδήποτε τρόπο προκαλεί ή διεγείρει δημόσια σε απείθεια κατά των νόμων ή των διαταγμάτων ή εναντίον άλλων νόμιμων διαταγών της αρχής τιμωρείται με φυλάκιση μέχρι τριών ετών»· άρθρο 191, παρ. 1 (επιβουλή δημόσιας τάξης): «Σε φυλάκιση τουλάχιστον τριών μηνών και σε

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 35

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΚΡΙΣΙΑ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

ν.δ. 59 της 23ης Σεπτεμβρίου 1974, και στην κατάργηση των ποινικών διώξεων της πολιτικής γνώμης. Εντούτοις το άρθρο 14 του συντάγματός μας θα έπρεπε να απλοποιηθεί με τη διεύρυνση της παρεχόμενης προστασίας και την κατάργηση των περιοριστικών του ρυθμίσεων, ιδίως των παρ. 6 και 8, οι οποίες διατηρήθηκαν σε ισχύ και μετά τη συναινετική αναθεώρηση του 2001, παρότι προβλέπουν την οριστική ή προσωρινή παύση της έκδοσης εντύπου ή ακόμη, σε βαριές περιπτώσεις, την απαγόρευση της άσκησης του δημοσιογραφικού επαγγέλματος, καθώς επίσης και την έκδοση νόμου που ορίζει τις προϋποθέσεις και τα προσόντα για την άσκηση του δημοσιογραφικού επαγγέλματος. Ήδη: Η λογοκρισία έχει κατά το Σύνταγμα δύο όψεις, μία ουσιαστική και μία διαδικαστική. Η πρώτη αφορά τον ουσιαστικό έλεγχο του περιεχομένου του λόγου και την παραβίαση της κρατικής ουδετερότητας απέναντι στις ιδέες που εκφράζουν οι πολίτες. Ουσιαστικός έλεγχος είναι αυτός που γίνεται με κριτήριο την ποιότητα του τύπου και τον διακρίνει σε «καλό» και «κακό» ή «κίτρινο τύπο». Η δεύτερη όψη αφορά τη λογοκρισία ως προληπτικό μέτρο, δηλαδή διαδικασία που υπάγει τη δημοσίευση σε προηγουμένη έγκριση, από την οποία και την εξαρτά. [Η] απαγόρευση της ουσιαστικής λογοκρισίας θεσπίζεται από το άρθρ. 14, παρ. 1 Σ., καθώς αποτελεί εννοιολογικό στοιχείο της ελευθερίας της έκφρασης. Αντιθέτως, το άρθρ. 14, παρ. 2 Σ. αναφέρεται στη διαδικαστική έννοια της λογοκρισίας [...]. Η διάκριση μεταξύ των δύο όψεων της λογοκρισίας (ουσιαστικής και διαδικαστικής) έχει μεγάλη σημασία, εν όψει του άρθρ. 15, παρ. 1 Σ., σύμφωνα με το οποίο «οι προστατευτικές για τον τύπο διατάξεις του προηγουμένου άρθρου δεν εφαρμόζονται στον κινηματογράφο, τη φωνογραφία, τη ραδιοφωνία, την τηλεόραση και κάθε άλλο παρεμφερές μέσο μετάδοσης λόγου ή παράστασης». [...] Είναι σαφές ότι το άρθρ. 15, παρ. 1 αφορά τα προληπτικά μέτρα υπό τη διαδικαστική τους εκδοχή και δεν εξαιρεί από τα ΜΜΕ την παρ. 1 του άρθρ. 14, που αφορά τη λογοκρισία με την ουσιαστική της εκδοχή.6

χρηματική ποινή καταδικάζεται όποιος διασπείρει με οποιονδήποτε τρόπο ψευδείς ειδήσεις ή φήμες ικανές να επιφέρουν ανησυχίες ή φόβο στους πολίτες ή να ταράξουν τη δημόσια πίστη ή να κλονίσουν την εμπιστοσύνη του κοινού στο εθνικό νόμισμα ή στις ένοπλες δυνάμεις της χώρας ή να επιφέρουν διαταραχή στις διεθνείς σχέσεις της χώρας. Αν η πράξη τελέστηκε επανειλημμένα μέσω του τύπου, ο υπαίτιος καταδικάζεται τουλάχιστον σε φυλάκιση έξι μηνών και σε χρηματική ποινή τουλάχιστον πεντακοσίων ενενήντα (590) ΕΥΡΩ». 6. Βλ. Γ. Τασόπουλος, Η κοινωνία και το σύνταγμα στην Ελλάδα: Μεταξύ πολιτικού ενθουσιασμού και ευπρέπειας, Αθήνα – Θεσσαλονίκη: Σάκκουλας 2006, σ. 168-169 (παραλείπονται οι εντός του παραθέματος υποσημειώσεις).

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 36

ΓΙΑΝΝΗΣ Α. ΤΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

για τα οποία MME ισχύουν οι όροι του άρθρου 14, παρ. 1 του συντάγματος και η αντίστοιχη συνταγματική προστασία. Καταλυτικός παράγοντας του πλέον προστατευτικού περιβάλλοντος για την ελευθερία του λόγου και την ελευθεροτυπία στην Ελλάδα υπήρξε η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, όπως ερμηνεύεται από τη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.7 Αξίζει να αναφερθεί εδώ, εν όψει της ελληνικής εμπειρίας, η απόφαση του ΕΔΔΑ στην υπόθεση Karataş v. Turkey,8 όπου το δικαστήριο, παρότι δέχτηκε ότι τα ποιήματα του αιτούντος ήταν πολύ επιθετικά, έκρινε πως το γεγονός ότι από την ίδια την καλλιτεχνική φύση τους είχαν περιορισμένο αντίκτυπο τα καθιστούσε μάλλον μία έκφραση βαθιάς δυσαρέσκειας απέναντι σε μία δύσκολη πολιτική κατάσταση παρά ένα κάλεσμα για επανάσταση. Ο Άρειος Πάγος με τη 13/1999 απόφαση της πλήρους Ολομέλειάς του σηματοδότησε τη νέα εποχή για την ελευθερία της έκφρασης στην Ελλάδα, δεχόμενος ότι η προστασία της: επειδή αποσκοπεί στη διαφύλαξη ύψιστων κοινωνικών αγαθών, καλύπτει (νομιμοποιεί) και προσβολές του δικαιώματος της προσωπικότητας που τυχόν ενυπάρχουν στην ενάσκησή της, οι οποίες έτσι, εφόσον δεν προσβάλλεται η αξία του ανθρώπου, δεν είναι παράνομες διότι η προσωπικότητα, και αν θίγεται, έχει στη συγκεκριμένη περίπτωση υποδεέστερη σημασία σε σχέση με το αγαθό των ως άνω ελευθεριών.9

Αλλά δυστυχώς το νέο καθεστώς είναι ασταθές και επισφαλές. Χαρακτηριστική των κινδύνων που εμφιλοχωρούν είναι η διαφορά που ανέκυψε με τη μήνυση της προέδρου του Αρείου Πάγου Βασιλικής Θάνου κατά του καθηγητή συνταγματικού δικαίου Σταύρου Τσακυράκη. Αφορμή στάθηκε η επιστολή της προέδρου τότε του Αρείου Πάγου προς τους ομολόγους 7. Βλ. συναφώς Λ.Αλ. Σισιλιάνος (επιμ.), Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη 2017 (β΄ έκδ.), άρθρο 10. 8. Αίτηση 23168/94 (απόφαση της 8ης Ιουλίου 1999), παρ. 52: «The Court observes, however, that the applicant is a private individual who expressed his views through poetry –which by definition is addressed to a very small audience– rather than through the mass media, a fact which limited their potential impact on “national security”, “[public] order” and “territorial integrity” to a substantial degree. Thus, even though some of the passages from the poems seem very aggressive in tone and to call for the use of violence, the Court considers that the fact that they were artistic in nature and of limited impact made them less a call to an uprising than an expression of deep distress in the face of a difficult political situation». 9. Βλ. Ελληνική Δικαιοσύνη 40, 1999, σ. 753, 755-756.

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 37

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΚΡΙΣΙΑ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

της των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης με την οποία τους ενημέρωνε «αναφορικά με τις θέσεις του ελληνικού λαού και με την κατάσταση της Ελλάδος», στις 9 Ιουλίου 2015. Με την επιστολή αυτή, επικαλούμενη τον ελληνικό λαό και τους Έλληνες, έπαιρνε θέση πάνω σε κρίσιμα και επίμαχα πολιτικά ζητήματα που αφορούσαν τη διένεξη της χώρας με τους δανειστές και εταίρους της στην Ευρωζώνη και την ΕΕ. Ο Στ. Τσακυράκης με ανάρτηση στο ιστολόγιό του, επικαλούμενος τη συνταγματική υποχρέωση «αποχής» των δικαστών από «πολιτικές κρίσεις», την οποία επιβάλλει το άρθρο 29, παρ. 3 του συντάγματος, απαγορεύοντας «απολύτως» στους δικαστές «οποιασδήποτε μορφής εκδηλώσεις υπέρ ή κατά πολιτικού κόμματος», προέβη σε αξιολογικές κρίσεις και χαρακτηρισμούς («αφελής», «εκθέτει την χώρα μας και μας ευτελίζει πολιτισμικά», «ανώτατος δικαστικός λειτουργός μιλά ως πολιτικάντης» κ.ά.).10 Πέρα από αυτή καθαυτή την αντιπαράθεση, αποκαλυπτική είναι η απάντηση της προέδρου του Αρείου Πάγου σε επιστολή υποστήριξης καθηγητών του συνταγματικού δικαίου προς τον Στ. Τσακυράκη, επειδή από αυτήν προκύπτει με καθαρότητα και σαφήνεια η κρατούσα σήμερα (;)11 αντίληψη για τη σχέση της ελευθερίας της έκφρασης με την προστασία της τιμής, η οποία είναι αντίθετη εκείνης της απόφασης 13/1999 της Ολομέλειας του Αρείου Πάγου: Ασφαλώς υπάρχει το δικαίωμα της ελευθερίας της έκφρασης, αλλά υπάρχει επίσης και το δικαίωμα της προστασίας της προσωπικότητας, το οποίο οι δηλούντες φαίνεται ότι θέλουν να παραγνωρίζουν. Κατά την πάγια θέση της νομολογίας και της νομικής θεωρίας, όταν κάποιος, κατά την άσκηση κριτικής, χρησιμοποιεί εκφράσεις, οι οποίες θίγουν την τιμή και την υπόληψη άλλου, καθώς και όταν, κατά την άσκηση κριτικής, υπερβαίνει το αντικειμενικά αναγκαίο μέτρο, τότε διαπράττει το ποινικό αδίκημα της εξύβρισης και της δυσφήμισης. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, όλοι οι ως άνω χαρακτηρισμοί και οι απαξιωτικές εις βάρος του προσώπου μου εκφράσεις δεν ήταν αναγκαίοι, για να εκφράσει ο μηνυόμενος την κριτική του, ως προς το περιεχόμενο της επιστολής μου [...] Αποτελεί δικαίωμα και ταυτόχρονα υποχρέωσή μου να προστατεύω το κύρος της θεσμικής θέσης, την οποία έχω την τιμή να κατέχω, και συνεπώς δικαιούμαι και υποχρεούμαι να μην ανέχομαι ε-

10. «Να παραιτηθεί η Πρόεδρος του Αρείου Πάγου», στο ιστολόγιο Liberal Sociability, 9/7/2015, https://tsakyrakis.wordpress.com/2015/07/09 11. Βλ. στο ίδιο πνεύμα την απόφαση 697/2017 της Ολομέλειας του Αρείου Πάγου, που

αφορά αγωγή του υπουργού Εξωτερικών Ν. Κοτζιά για προσβολή της προσωπικότητας και της τιμής του από δημοσίευμα του περιοδικού The Athens Review of Books.

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 38

ΓΙΑΝΝΗΣ Α. ΤΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

νέργειες, οι οποίες συνιστούν προσπάθεια προσβολής του κύρους του θεσμού της Δικαιοσύνης.

Το ενδιαφέρον βεβαίως του σχολιασμού της ανωτέρω θέσης αφορά εν προκειμένω αποκλειστικώς και μόνον τη μεγάλη θεσμική σημασία του ζητήματος: α) Το δημόσιο συμφέρον προστασίας της θεσμικής θέσης δεν επιβάλλει λιγότερη, αλλά αντιθέτως μεγαλύτερη, και μάλιστα σε ύψιστο βαθμό, ανοχή των φορέων δημόσιας εξουσίας, πάντως δε όσων κατέχουν ηγετικές θέσεις, στη δημόσια κριτική. Αυτή η υποχώρηση του ιδιωτικού συμφέροντος και της προσωπικής ευθιξίας επιβάλλεται εξ ορισμού και ex officio για τους φορείς δημόσιας εξουσίας, επειδή η ελευθερία της έκφρασης, ως στοιχείο του δημοκρατικού πολιτεύματος, «εγγυάται ότι η auctoritas θεμελιώνεται στον διάλογο υπό όρους ελευθερίας και όχι στον καταναγκασμό – ότι δεν εκφυλίζεται σε ωμή potestas»,12 και αυτό ακριβώς συνοψίζει η κατάργηση του εγκλήματος της περιύβρισης αρχής στην Ελλάδα. β) Έχει εμπεδωθεί διεθνώς και αποτελεί κατάκτηση του νομικού πολιτισμού της φιλελεύθερης δημοκρατίας η διάκριση μεταξύ φορέων δημόσιας εξουσίας, δημόσιων προσώπων και απλών ιδιωτών, και η αρχή ότι η ελευθερία της έκφρασης έχει ευρύτερη προστασία έναντι της προστασίας της τιμής στις δύο πρώτες κατηγορίες απ’ ό,τι στην τρίτη,13 έτσι ώστε να μην αληθεύει η αδιαφοροποίητη εξίσωση της προστασίας της τιμής προσώπων διαφορετικών κατηγοριών. γ) Η αρχή της ουδετερότητας του δικαστή εξειδικεύει και προσαρμόζει την αρχή της αμεροληψίας14 στο πλαίσιο της ανοικτής, πλουραλιστικής κοινωνίας, η οποία επιλύει τη σύγκρουση των ιδεών και των απόψεων χωρίς εκφοβισμό, είτε αυτός οφείλεται στον εξουσιαστικό καταναγκασμό του κράτους είτε σε άλλες μη κρατικές μορφές βίας. 12. Βλ. Γ. Τασόπουλος, «Η εγγυητική λειτουργία της ελευθερίας της γνώμης και η προστασία του κύρους της αρχής από την περιύβριση», στο συλλογικό Χαρμόσυνο Αριστόβουλου Μάνεση ΙΙ, Αθήνα – Κομοτηνή: Σάκκουλας 1989, σ. 493, 496-497. 13. Βλ. αντί άλλων για τις ΗΠΑ την κλασική New York Times v. Sullivan, 376 US 967 (1964)· για την ΕΣΔΑ, Lingens v. Austria, αίτηση 98152, απόφαση της 8ης Ιουλίου 1986, παρ. 42: «The limits of acceptable criticism are accordingly wider as regards a politician as such than as regards a private individual. Unlike the latter, the former inevitably and knowingly lays himself open to close scrutiny of his every word and deed by both journalists and the public at large, and he must consequently display a greater degree of tolerance». Για τα πρόσωπα δημοσίου ενδιαφέροντος βλ. την απόφαση 3676/2014 του Εφετείου Αθηνών· και από τη θεωρία βλ. Χρ. Βρεττός, Η αιχμηρή κριτική ως συνταγματικό δικαίωμα, Αθήνα – Θεσσαλονίκη: Σάκκουλας 2014. 14. Βλ. Γ. Τασόπουλος, Η λαϊκή κυριαρχία και η πρόκληση της αμεροληψίας, Αθήνα: Κριτική 2014, σ. 552.

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 39

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΚΡΙΣΙΑ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ

δ) Πρόσφορη για την προστασία της τιμής είναι η άσκηση του δικαιώματος απάντησης και αντίστοιχα η υποχρέωση πλήρους και άμεσης επανόρθωσης από το μέσο ενημέρωσης (άρθρο 14, παρ. 5 του συντάγματος). ε) Η περίπτωση προσβολών της τιμής από την εκφορά πολιτικού λόγου, όπου καταρχήν το αναγκαίο μέτρο της κριτικής είναι υποκειμενικό ζήτημα του κρίνοντος,15 ο οποίος ασκεί την ατομική του ελευθερία, διαφέρει θεμελιωδώς από τις προσβολές, διά του τύπου ή των ΜΜΕ, του πυρήνα της ιδιωτικής ζωής, επειδή ο πολιτικός λόγος όχι μόνο απολαύει της ύψιστης προστασίας, αλλά και αφορά έκφραση εντός της δημόσιας σφαίρας της κοινωνίας, και όχι προσβολή της ιδιωτικής σφαίρας του προσώπου. Με βάση τα ανωτέρω, είναι μεγάλο λάθος να εξομοιώνεται η πράγματι απαράδεκτη προσβολή της ιδιωτικής ζωής, ιδίως από τα ΜΜΕ κατά τη μεταπολίτευση,16 με την κατοχυρωμένη από το σύνταγμα και το διεθνές δίκαιο παρρησία και ελευθερία της έκφρασης για πρόσωπα και πράγματα δημοσίου ενδιαφέροντος. Στο επίπεδο της κοινής νομοθεσίας, η κατ’ ένσταση προβολή του δικαιολογημένου ενδιαφέροντος στο πλαίσιο του άρθρου 367 του ποινικού κώδικα (αναλογικά εφαρμοζόμενου και στις ιδιωτικές διαφορές· βλ. ενδεικτικά την απόφαση 265/2015 της Ολομέλειας του Αρείου Πάγου) θα έπρεπε να ισχύει μόνο για τις προσβολές της τιμής ιδιωτών κατά κυριολεξία, ενώ για τους φορείς εξουσίας και τα δημόσια πρόσωπα, που δεν είναι στην πραγματικότητα απλώς ιδιώτες, πρέπει να ισχύει κανονικά, με βάση το σύνταγμα, η αντιστροφή του βάρους απόδειξης υπέρ της ελευθερίας της έκφρασης και της ανεμπόδιστης επίκρισης. Η παραγνώριση όλων των παραγόντων που προαναφέρθηκαν θα οδηγούσε τη χώρα μας σε τραγική οπισθοδρόμηση, αναιρώντας σε μεγάλο βαθμό το κεκτημένο του εκδημοκρατισμού της πολιτικής ζωής κατά τη μεταπολίτευση. Το νέο πεδίο που ανοίγεται σε όσους αγωνίζονται για τον πολιτικό φιλελευθερισμό στην Ελλάδα είναι αυτό της καταστρατήγησης, με εσφαλμένη ερμηνεία των σχετικών διατάξεων, της προστασίας της προσωπικότητας και της τιμής ιδιωτών, έτσι ώστε να διώκονται και να υποχρεώνονται σε αυτολογοκρισία οι επικριτές φορέων δημόσιας εξουσίας, ακόμη και υπουργών 17 ή προσώπων που κατέχουν ηγετικές θέσεις, και δημοσίων προσώπων τα οποία έχουν συγκεντρώσει ηθελημένα τα φώτα της δημοσιότη15. Αυτό επιβάλλεται από τη φύση του ατομικού δικαιώματος. Δεν είναι βεβαίως θέμα του κρινόμενου, ούτε όμως και της κοινωνίας, για το αντικειμενικά αναγκαίο μέτρο της κριτικής, όπως εσφαλμένα δέχεται η νομολογία. 16. Βλ. Γ. Τασόπουλος, Η κοινωνία και το σύνταγμα στην Ελλάδα..., ό.π., σ. 173-174. 17. Βλ. την υπόθεση του υπουργού Εξωτερικών Ν. Κοτζιά (απόφαση 697/2017 του Αρείου Πάγου).

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:05 Page 40

ΓΙΑΝΝΗΣ Α. ΤΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

τας, αλλά, ενώ μετέχουν στον δημόσιο διάλογο, αρνούνται να δεχτούν ότι άλλο πράγμα είναι η αναγνωρισιμότητα και άλλο η αναγνώριση και η αποδοχή στη δημόσια σφαίρα. Το ζητούμενο είναι να καταστεί σαφές ότι η συμμετοχή στη δημόσια σφαίρα γίνεται σε συνθήκες παρρησίας, χωρίς φόβο αλλά ενδεχομένως με μεγάλο πάθος, από όλες τις πλευρές.

Η ρήξη με το παρελθόν της χώρας μας στο πεδίο της λογοκρισίας και της ελευθερίας της έκφρασης είναι περισσότερο από ευκταία και επιθυμητή. Ιδανικά, θα έπρεπε να λειτουργήσει και ως ρήξη με την ιακωβίνικη συνιστώσα της συνταγματικής μας παράδοσης – αποκήρυξη της πολιτικής βίας σε όλες τις μορφές και από όλες τις πλευρές, και παραδοχή της αρχής ότι το αντίδοτο κακών συμβουλών είναι οι καλές και σωστές συμβουλές. Η απλοποίηση του άρθρου 14 με την κατάργηση των τελείως απαρχαιωμένων ή άστοχων ρυθμίσεών του είναι επιβεβλημένη. Η προσαρμογή της κοινής νομοθεσίας στο σύνταγμα είναι περισσότερο από αναγκαία, όπως προκύπτει χωρίς αμφιβολία από την ιστορική αναδρομή. Σε κάθε περίπτωση, και χωρίς αναθεώρηση του συντάγματος, απαιτείται η ερμηνεία των συνταγματικών διατάξεων και της κοινής νομοθεσίας ώστε να προστατεύεται η ελευθερία της έκφρασης, είτε απειλείται με βάση ανύπαρκτους λόγους δημοσίου συμφέροντος, αναγόμενους στην απολυταρχική λογική της περιύβρισης αρχής, είτε με επίκληση στρεβλών, προσχηματικών λόγων ιδιωτικού συμφέροντος και προστασίας της τιμής φορέων εξουσίας ή δημοσίων προσώπων απέναντι στην κριτική που τους ασκείται. Ας μην επικαλούμαστε το κλασικό ιδεώδες μόνον για να υπενθυμίζουμε στους ξένους την αρχαία κληρονομιά μας, αλλά και όταν κατεξοχήν δεν πρέπει να το ξεχνάμε. Στη χώρα που γεννήθηκε η δημοκρατία, θα έπρεπε να είναι τίτλος τιμής –δημόσιας και ιδιωτικής– ότι δεν υπάρχει λογοκρισία, όχι μόνον προληπτική αλλά και κατασταλτική, η οποία αναγκάζει σε αυτολογοκρισία· ότι στην Ελλάδα ισχύει ανεπιφύλακτα η παρρησία.

PETSINH_LOGOKRISIA 17X24 DDDD Final.qxp_Layout 1 30/10/2018 14:06 Page 544