Ανδρέας Παπανδρέου ο οικονομολόγος

PAPANDREOU_ANDREAS DDD+telikes foto.qxp_Layout 1 23/10/2018 19:56 Page 5

ΝΙΚΟΣ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ

ΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ Ο οικονομολόγος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

PAPANDREOU_ANDREAS DDD+telikes foto.qxp_Layout 1 23/10/2018 19:56 Page 6

Το δοκίμιο πρωτοεκδόθηκε ως βιβλίο σε ένθετο για την εφημερίδα Τα Νέα το 2006, δέκα χρόνια μετά τον θάνατο του Ανδρέα. Η επανέκδοση περιέχει κάποιες μικρές αλλαγές. ©

Copyright Νίκος Παπανδρέου – Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2018

1η έκδοση: Νοέμβριος 2018 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. ΓΡΑΦΕΙΑ: Θεμιστοκλέους 104, 106 81 Αθήνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα % 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31

e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-6373-9

PAPANDREOU_ANDREAS DDD+telikes foto.qxp_Layout 1 23/10/2018 19:56 Page 7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1. Εντός της ορθοδοξίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Οι έντονες ιδεολογικές συγκρούσεις

9

στο Χάρβαρντ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 3. Η ανατροπή των Μπερλ και Μινς και η διατριβή

του Ανδρέα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 4. Ο Ανδρέας στο Μπρέττον Γουντς . . . . . . . . . . . . . . . 35 5. Τα πρώτα ακαδημαϊκά άρθρα και τα Behavioral Economics . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 6. Η θεωρία της επιχείρησης και οι θεωρητικές ανησυχίες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 7. Η στροφή: Η πολιτική δράση επηρεάζει τη θέση του ως ακαδημαϊκού οικονομολόγου . . . . . . . . . . . . . . . . 65 8. Τα οικονομικά είναι τελικά μια επιστήμη; Ο Ανδρέας αντεπιτίθεται . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 9. Η απάντηση: Η νέα του θεωρία για τον καπιταλισμό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 ΕΠΙΛΕΚΤΙΚΗ ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΑΝΔΡΕΑ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

PAPANDREOU_ANDREAS DDD+telikes foto.qxp_Layout 1 23/10/2018 19:56 Page 8

PAPANDREOU_ANDREAS DDD+telikes foto.qxp_Layout 1 23/10/2018 19:56 Page 9

[1]

ΕΝΤΟΣ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ

Τι είδους οικονομολόγος ήταν ο Ανδρέας; Για πολλούς που βρίσκονται έξω από την ακαδημαϊκή κοινότητα, και ίσως και για ορισμένους μέσα σε αυτήν που δεν γνωρίζουν ωστόσο το ακαδημαϊκό του έργο, υπάρχει η εντύπωση ότι ήταν πάντα μαρξιστής. Πιθανόν να έχουν ακούσει ότι στα νιάτα του ήταν τροτσκιστής. Σίγουρα γνωρίζουν ότι ίδρυσε ένα σοσιαλιστικό κόμμα, του οποίου ηγήθηκε. Ορισμένοι ίσως να έχουν ακούσει τον Πατερναλιστικό καπιταλισμό, που είναι ένα από τα πολλά βιβλία του. Ο τίτλος του βιβλίου ενισχύει την εντύπωση ότι ήταν αιρετικός, επικριτής του συστήματος. Και φυσικά και ήταν. Αλλά τις ριζοσπαστικές, νεομαρξιστικές του θέσεις τις απέκτησε σιγά σιγά, αν και προϋπήρχαν –έστω και σε εμβρυϊκή μορφή– απ’ τα πρώτα του φοιτητικά χρόνια. Ξεκίνησε την καριέρα του όμως αποκτώντας τα εργαλεία της ορθόδοξης «νεοκλασικής» σχολής, όπως ονομαζόταν η συνέχεια της παράδοσης των «κλασικών» του 19ου αιώνα, δηλαδή του Μάρσαλ και του Τζέβονς, αλλά όχι του Μαρξ και του Ρικάρντο. Πήρε μέρος και ο ίδιος στη διαμόρφωση της νεοκλασικής σχολής με την

PAPANDREOU_ANDREAS DDD+telikes foto.qxp_Layout 1 23/10/2018 19:56 Page 10

10

ΝΙΚΟΣ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ

πλούσια αρθρογραφία του στα πιο έγκυρα περιοδικά της οικονομικής επιστήμης, και ήταν αποδεκτός ως μέλος της επίσημης και προοδευτικής, αλλά όχι αριστερής, αμερικανικής ακαδημαϊκής κοινότητας, ιδιαιτέρως τις δεκαετίες του 1940 και του 1950. Το έργο του τα χρόνια που θα μπορούσαμε να τον θεωρήσουμε «ορθόδοξο» οικονομολόγο περιλαμβάνει και ουσιαστική προσφορά σε δύο τομείς – στην αναπτυσσόμενη τότε θεωρία της επιχείρησης (Theory of the Firm) και, δεύτερον, στην εμβάθυνση της επιστημολογικής κατεύθυνσης της οικονομικής σκέψης. Όμως, ακόμη και την εποχή που ο Ανδρέας ήταν μέλος του αμερικανικού πανεπιστημιακού κατεστημένου, ο ερευνητής θα προσέξει ότι αντιμετώπιζε όσα μάθαινε με έντονο προβληματισμό. Κρατούσε δηλαδή το δικαίωμα της αμφιβολίας ζωντανό, αντιμετώπιζε οποιαδήποτε γνώση τού προσφερόταν με έντονη αμφισβήτηση και κριτική διάθεση. Γι’ αυτό τον λόγο δεν ασπάστηκε ποτέ ολοκληρωτικά την ορθόδοξη παράδοση στα οικονομικά. Στο πλαίσιο των αρχικών του ερευνών που οδήγησαν στο πρώτο άρθρο στον τομέα που σήμερα ονομάζεται Behavioral Economics (τότε δεν υπήρχε), έκανε εμπειρικά πειράματα για το αν στέκουν ή όχι τα αξιώματα της οικονομικής επιστήμης. Το αποτέλεσμα των ερευνών αυτών δημοσιεύτηκε με τον τίτλο «A Test of a Stochastic Theory of Choice» (1957), που θεωρείται από τα πρώτα που αντιμετώπισαν την επιστήμη με μεθοδολογία εργαστηρίου. Έτσι το μελλοντικό του «σκίρτημα», όταν μέσα σε λίγα χρόνια, με το βάρος της Χούντας στην πλάτη του, έφυγε απ’ τη στενή «καθεστωτική» επιστημονική του οι-

PAPANDREOU_ANDREAS DDD+telikes foto.qxp_Layout 1 23/10/2018 19:56 Page 11

ΕΝΤΟΣ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ

11

κογένεια, που ως μέλη είχε και πολλούς νομπελίστες, και «παντρεύτηκε» τους «εξόριστους» αριστερούς επικριτές του καπιταλισμού, δεν πρέπει να μας ξαφνιάζει. Για να απαντήσω λοιπόν εν συντομία τι είδος οικονομολόγος ήταν... Ήταν ένας θεωρητικός ακαδημαϊκός που κατόρθωσε να είναι και εντός του κατεστημένου και εκτός – κάπως όπως ο Τσόμσκυ, που είναι καθηγητής στο ΜΙΤ, με σοβαρή προσφορά στην επιστήμη της γλωσσολογίας, αλλά και γνωστός ως έντονος επικριτής του αμερικανικού συστήματος. Έτσι και ο Ανδρέας κατόρθωσε να παίζει πάντα εντός και εκτός του επίσημου ακαδημαϊκού ταμπλό, με σοβαρό επιστημονικό έργο και στα δύο. Την ίδια στιγμή που δίδασκε τη νεοκλασική ορθόδοξη θεωρία στο πανεπιστήμιο του Γιορκ στο Τορόντο του Καναδά στις αρχές της δεκαετίας του 1970, δίδασκε τις νεομαρξιστικές θεωρίες της πολιτικής οικονομίας σε φοιτητές στο πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν, στο Ανν Άρμπορ. Την ίδια στιγμή που εξέδιδε το νεομαρξιστικό του πόνημα με τίτλο Πατερναλιστικός καπιταλισμός, εξέδωσε λίγο αργότερα το καθαρά ορθόδοξο βιβλίο για τον προγραμματισμό των εθνικών δημόσιων δαπανών με τίτλο Project Selection for National Plans. Πριν δοθεί ολοκληρωτικά στην πολιτική της Ελλάδας, κατόρθωσε να διατυπώσει μια ολοκληρωμένη αντιπρόταση στο μαθηματικό μοντέλο του τέλειου ανταγωνισμού. Η πρότασή του εξηγεί πώς έβλεπε εκείνος τη λειτουργία του σύγχρονου καπιταλισμού. Δεν περιορίστηκε στην οικονομική ανάλυση, αλλά δανείστηκε από άλλες επιστήμες, όπως την ιστορία, την κοινωνιολογία, την ψυχολογία και τη φιλοσοφία. Το οικοδόμημά του επη-

PAPANDREOU_ANDREAS DDD+telikes foto.qxp_Layout 1 23/10/2018 19:56 Page 12

12

ΝΙΚΟΣ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ

ρεάστηκε απ’ τον πολιτικό του αγώνα. Σε αντίθεση με πολλούς άλλους διανοούμενους που αρέσκονται στην κριτική ανάλυση του καπιταλισμού, ο Ανδρέας πήγε ένα βήμα παραπέρα και έκανε συγκεκριμένες προτάσεις για την ανατροπή του καπιταλισμού μέσω της λαϊκής βούλησης. Η πορεία της οικονομικής σκέψης του Ανδρέα τροφοδοτείται διαρκώς απ’ την πολύπλοκη ζωή του σε συνδυασμό με τη δίψα του για νέες γνώσεις και μάθηση. Μπορεί μερικές φορές η πορεία αυτή να μοιάζει κυκλική –δηλαδή φεύγει από ένα σημείο ιδεών για να ξαναγυρίσει στο ίδιο σημείο χρόνια αργότερα–, αλλά στην πράξη η σκέψη του όλο και εμπλουτίζεται από τις νέες του γνώσεις και την πρόοδο στις κοινωνικές επιστήμες. Ενώ γυρίζει στα σημεία εκκίνησης, δηλαδή στα θέματα που τον απασχόλησαν απ’ την εποχή της διατριβής του στο Χάρβαρντ, προχωράει πάντα ένα βήμα παραπέρα. Μια καλύτερη παρομοίωση θα ήταν ότι διαγράφει μια νοητική πορεία που μοιάζει με ελικοειδή σπείρα, όπως εκείνη του DNA. Κάνει κύκλους μεν, αλλά με τον κάθε κύκλο ανεβαίνει πιο ψηλά. Υπάρχει ίσως και ένα στοιχείο τελεολογίας στη σκέψη του – όλα εκείνα που μελέτησε και όλα εκείνα τα θέματα που τον προβλημάτισαν στην ακαδημαϊκή του ζωή, αλλά και στον πολιτικό του βίο, βρίσκουν την ύστατή τους έκφραση στα τελευταία του βιβλία, ιδιαιτέρως στον Πατερναλιστικό καπιταλισμό και στο βιβλίο με τίτλο Ελευθερία του ανθρώπου. Σ’ αυτά τα δύο κατορθώνει να συγκεράσει την πολιτική του εμπειρία με την τεχνοκρατική του γνώση. Σε αντίθεση με το έργο πολλών ακαδημαϊκών, η προ-

PAPANDREOU_ANDREAS DDD+telikes foto.qxp_Layout 1 23/10/2018 19:56 Page 13

ΕΝΤΟΣ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ

13

σωπική του ζωή επηρέασε βαθύτατα και τις ακαδημαϊκές του θεωρίες. Η εμπειρία του, με αποκορύφωμα τη δικτατορία του 1967, και η μάχη του την εποχή της Χούντας στο εξωτερικό έγιναν μέρος της αναθεωρημένης κοσμοθεωρίας του, μιας κοσμοθεωρίας που την ανασκεύαζε και την εμπλούτιζε συνεχώς. Αν είχε ακολουθήσει άλλον επιστημονικό κλάδο, λόγου χάρη στις θετικές επιστήμες, τότε δεν θα μπορούσε εύκολα η πολιτική του δράση να επηρεάσει την ακαδημαϊκή του ταυτότητα· αλλά, ως οικονομολόγου που είχε ως πρώτιστο μέλημα την ανάλυση της λειτουργίας του καπιταλιστικού συστήματος, η έντονη πολιτικοποίησή του δεν μπορούσε παρά να αλλάξει και την ακαδημαϊκή του κατεύθυνση, μέσω μιας γόνιμης διαλεκτικής μεταξύ της θεωρίας και της εμπειρίας, με τη μια να τροφοδοτεί την άλλη. Παρακολουθώντας την εξέλιξη της ζωής του, ο οποιοσδήποτε παρατηρητής δεν μπορεί παρά να εντυπωσιαστεί απ’ το εύρος των γνώσεών του, αλλά και από το γεγονός ότι γνώρισε από κοντά σχεδόν όλους τους σημαντικότερους οικονομολόγους της μεταπολεμικής εποχής, ανεξαρτήτως της πολιτικής τους τοποθέτησης. Το είχε κάνει σκοπό του να γνωρίζει τους καθηγητές των οικονομικών όπου και αν βρισκόταν. Χρόνια αργότερα, το 1979, όταν ήμουν μεταπτυχιακός φοιτητής στα οικονομικά στο Πρίνστον, ένας καθηγητής μου με κάλεσε στο γραφείο του. Ήταν γνωστός για την κορυφαία του προσφορά στον χώρο του Operational Research και τον κλάδο του γραμμικού προγραμματισμού. Μου είπε ότι πριν από πολλά πολλά χρόνια, το 1951, ο Ανδρέας, γυρίζοντας απ’ τη Νέα Υόρκη, όπου είχε πάει να υποδε-

PAPANDREOU_ANDREAS DDD+telikes foto.qxp_Layout 1 23/10/2018 19:56 Page 14

14

ΝΙΚΟΣ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ

χθεί τη μητέρα του, που ήρθε με το πλοίο απ’ την Ελλάδα, στον δρόμο της επιστροφής προς το Μιννεσότα, όπου ήταν καθηγητής, εμφανίστηκε στο γραφείο του χωρίς προειδοποίηση. «Γεια σας», του είπε, «είμαι ο Ανδρέας Παπανδρέου και έχω διαβάσει τα βιβλία και τα άρθρα σας. Έχετε λίγο χρόνο;». Και κάθισαν όλο το απόγευμα και συζήτησαν για τις θεωρίες του εν λόγω καθηγητή, πριν επιστρέψει στο αμάξι για το πολυήμερο ταξίδι του. Με τον έναν ή τον άλλο τρόπο ο Ανδρέας πάντα κρατούσε τον εαυτό του ενήμερο για τα τεκταινόμενα στις ανθρωπιστικές επιστήμες και δεν έπαυε να συζητάει με όποιον έβρισκε μπροστά του. Το είχε ως νόμο να γνωρίζει καλά τα έργα άλλων διανοουμένων, είτε προέρχονταν απ’ τα οικονομικά είτε απ’ τη φιλοσοφία και την ανθρωπολογία. Μελετώντας τον Ανδρέα, μαθαίνει κανείς για την εξέλιξη της οικονομικής επιστήμης απ’ τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο και μετά. Ο Ανδρέας ήταν μέλος της πρώτης γενιάς οικονομολόγων της μεταπολεμικής περιόδου. Ήταν δηλαδή παρών στο «επταήμερο» της γένεσης της οικονομικής επιστήμης και, μαζί με άλλους, έπλασε και εκείνος κατιτίς απ’ τον «αρχέγονο» πηλό της δημιουργίας.

PAPANDREOU_ANDREAS DDD+telikes foto.qxp_Layout 1 23/10/2018 19:56 Page 15

[2]

ΟΙ ΕΝΤΟΝΕΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΣΤΟ ΧΑΡΒΑΡΝΤ

Ο Ανδρέας Παπανδρέου έφτασε στην Αμερική πριν τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο, έχοντας ολοκληρώσει δύο έτη στη Νομική Σχολή Αθηνών. Έμεινε στη Νέα Υόρκη, στον Διεθνή Οίκο του πανεπιστημίου Κολούμπια, όπου και δούλεψε για να καλύψει τα έξοδά του. Σκεφτόταν να συνεχίσει τις σπουδές του στη Νομική, όταν τον συμβούλευσαν ότι θα ήταν πιο σώφρον να ακολουθήσει οικονομικές σπουδές παρά να αποκτήσει ένα πτυχίο αμερικανικού δικαίου, το οποίο θα του ήταν άχρηστο στην περίπτωση που θα επέστρεφε στην πατρίδα του. Αγαπούσε και την πολιτική οικονομία, έχοντας ξοδέψει τα νιάτα του διαβάζοντας τους κλασικούς του χώρου, όπως τον Μαρξ, τον Μιλς και τον Ρικάρντο. Δεν ήθελε και πολύ να αλλάξει τον ακαδημαϊκό του προσανατολισμό. Έτσι, με την παρότρυνση των καθηγητών της Νομικής στο Κολούμπια, τον Οκτώβριο του 1941 βρέθηκε στο Χάρβαρντ, σε ηλικία μόλις 22 ετών, όπου έγινε δεκτός στο διδακτορικό πρόγραμμα σπουδών χωρίς να περά-

PAPANDREOU_ANDREAS DDD+telikes foto.qxp_Layout 1 23/10/2018 19:56 Page 16

16

ΝΙΚΟΣ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ

Υπογραφή του Ανδρέα Παπανδρέου ως φοιτητή στο Χάρβαρντ, στο εσώφυλλο του δεύτερου τόμου του Das Kapital (Μαρξ), με ημερομηνία Δεκέμβρης του 1943. Αρχείο Ιδρύματος Ανδρέα Γ. Παπανδρέου

σει καν από το πρώτο στάδιο του προπτυχιακού φοιτητή (undergraduate). Οι οικονομολόγοι που έμελλε να συναντήσει και να συνεργαστεί στο Κέιμπριτζ ήταν εξέχοντες. Οι καθηγητές του, μέλη της προηγούμενης γενιάς της οικονομικής σκέψης, ήταν άνθρωποι όπως ο Γιόζεφ Σουμπέτερ, ο μεγάλος Βιεννέζος οικονομολόγος, που μόλις είχε εκδώσει τη Θεωρία της οικονομικής ανάπτυξης (1936), o Άμπα Λέρνερ και ο Βασίλι Λεόντιεφ. Φοιτητές που μόλις είχαν αποφoιτήσει από το Χάρβαρντ ή δούλευαν ακόμη πάνω στις διδακτορικές τους διατριβές ήταν άνθρωποι ό-

PAPANDREOU_ANDREAS DDD+telikes foto.qxp_Layout 1 23/10/2018 19:56 Page 17

ΟΙ ΕΝΤΟΝΕΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΣΤΟ ΧΑΡΒΑΡΝΤ 17

πως ο Πολ Σουίζυ και ο Πολ Σάμιουελσον, του οποίου η διατριβή είναι σήμερα το εγχειρίδιο όλων των ανά την υφήλιο πρωτοετών φοιτητών οικονομικών. Την ίδια εποχή στο Κέιμπριτζ βρίσκονταν και οι Τζον Κέννεθ Γκάλμπρεϊθ και Τζέιμς Τόμπιν. Ο Τζέιμς Ντουζενμπέρρυ δούλευε τη θεωρία του πάνω στη συμπεριφορά των καταναλωτών, που δημοσίευσε το 1949. Το θεμελιώδες οικονομικό κείμενο της εποχής ήταν το Principles of Economics των Άλβιν Χάνσεν και Φ.Μπ. Γκάρνερ (1937). O Σουμπέτερ μόλις είχε εκδώσει το σημαντικότατο δεύτερο βιβλίο του Capitalism, Socialism and Democracy (Καπιταλισμός, σοσιαλισμός και δημοκρατία). Σχετικά με επιρροές οικονομολόγων προγενέστερης γενιάς, πρέπει να αναφερθούν οι Φρανκ Νάιτ και Μορίς Ντομπ, και ειδικά ο Λάιονελ Ρόμπινς και το δοκίμιό του με τίτλο Nature and Significance of Economic Science του 1932. Όταν ο Ανδρέας έφτασε στο Χάρβαρντ, υπήρχε ήδη έντονη αντιπαράθεση ανάμεσα στους προοδευτικούς και τους συντηρητικούς ακαδημαϊκούς στην Αμερική. Η οικονομική θεωρία της προηγούμενης περιόδου είχε ως βασικό αξίωμα τον ανταγωνισμό και τις πολλές μικρές επιχειρήσεις να στοιχειώνουν την κάθε αγορά – ένα μοντέλο που μέσα σε είκοσι χρόνια θα έπαιρνε τη μορφή θρησκευτικού δόγματος, εκφραζόμενη όμως με μαθηματικές εξισώσεις. Τα ιστορικά δεδομένα ωστόσο δεν συμφωνούσαν με τη θεωρία. Από το τέλος του 19ου αιώνα ο καπιταλισμός είχε πάρει άλλη τροπή: Αντί για έναν «δημοκρατικό» ανταγωνισμό ανάμεσα σε μικρούς και ίσους, κυριαρχούσαν στην οικονομία τα μεγάλα μονοπώλια, τα λεγόμενα «τραστ». Τα τραστ αυτά είχαν όνο-

2o

PAPANDREOU_ANDREAS DDD+telikes foto.qxp_Layout 1 23/10/2018 19:56 Page 18

18

ΝΙΚΟΣ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ

μα και διεύθυνση – Ροκφέλλερ, Κάρνεγκι και άλλα θηρία της οικονομίας. Ο τότε πρόεδρος της Αμερικής Ρούζβελτ και η προοδευτική ηγεσία της προσπάθησαν να περιορίσουν την ανεξέλεγκτη δύναμή τους. Αντιδρώντας στη διαπίστωση ότι οι μεγάλες επιχειρήσεις εξαγόραζαν πολιτικούς και έτσι αποδυνάμωναν τον πολιτικό ιστό της Αμερικής, στις αρχές του αιώνα η κοινωνία είχε προσπαθήσει να θωρακίσει την κυβέρνηση και να προστατέψει τους θεσμούς της δημοκρατίας. Υπό την πίεση της «λαϊκής» κατακραυγής, η κυβέρνηση είχε πάρει τα πρώτα μέτρα κατά των μονοπωλίων με τον γνωστό πια Sherman Antitrust Act (1890). Στην αρχή ο νόμος αυτός χρησιμοποιήθηκε περισσότερο ως μοχλός κατά της συγκεντρωμένης δύναμης των συνδικάτων παρά κατά των μεγάλων επιχειρήσεων. Μια σειρά νέων νόμων και θεσμών (Clayton Antitrust Act, Interstate Commerce Commission, Federal Trade Commission) που σκοπό είχαν να ελέγχουν και να επεμβαίνουν εάν διαπιστωνόταν μια αντικανονική συμπεριφορά στην αγορά σφράγισαν ανεξίτηλα το νέο οικονομικό τοπίο τα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα. Ωστόσο, παρά τις προσπάθειες κατά της συγκέντρωσης οικονομικής δύναμης σε λίγα χέρια, μεταξύ του 1919 και του 1930 περίπου 12.000 μεγάλες βιομηχανίες, τράπεζες, ορυχεία και άλλες επιχειρήσεις αγοράστηκαν ή συγχωνεύτηκαν. Την ίδια στιγμή το συνδικαλιστικό κίνημα κτυπήθηκε βάναυσα από τα ίδια τα μεγάλα τραστ, που είχαν το πράσινο φως να προσλαμβάνουν και μια ιδιότυπη ιδιωτική αστυνομία, τους Πίνκερτον, για να διαλύει απεργίες. Έτσι η κοινωνική δύναμη αντίστασης λίγο πριν το κραχ του

PAPANDREOU_ANDREAS DDD+telikes foto.qxp_Layout 1 23/10/2018 19:56 Page 19

ΟΙ ΕΝΤΟΝΕΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΣΤΟ ΧΑΡΒΑΡΝΤ 19

1930 είχε ουσιαστικά διαλυθεί. Γι’ αυτό τον λόγο οι προο-

δευτικές δυνάμεις –που στην προπολεμική Αμερική είχαν και πολιτική ισχύ– ανησυχούσαν βαθιά. Οι οικονομολόγοι της δεκαετίας του 1930 είχαν αντικρουόμενες απόψεις ως προς το πώς έπρεπε να αντιδράσει η κυβέρνηση στο φαινόμενο της συγκέντρωσης των αγορών σε όλο και λιγότερες επιχειρήσεις. Οι πιο συντηρητικοί οικονομολόγοι, ως συνήθως, δεν ανησυχούσαν για την ανάπτυξη μεγάλων επιχειρήσεων. Πίστευαν άλλωστε στο «αόρατο χέρι» – στη θεωρία του Σκοτσέζου οικονομολόγου Άνταμ Σμιθ ότι η απρόσωπη αγορά θα βρει λύσεις για τις ανάγκες των ανθρώπων. Οι συντηρητικοί θεωρούσαν ότι η αγορά θα διόρθωνε όλα τα προβλήματα εν καιρώ από μόνη της, αν υπήρχαν καν προβλήματα. Όμως οι προοδευτικοί οικονομολόγοι, εκείνοι δηλαδή που είχαν υποστηρίξει σθεναρά τις παρεμβάσεις της κυβέρνησης στην οικονομία (το πρόγραμμα του New Deal του Ρούζβελτ) για την καταπολέμηση της ανεργίας την εποχή του κραχ, πίστευαν ότι το κράτος έπρεπε να δραστηριοποιηθεί περισσότερο στο πεδίο της αγοράς – είτε να σπάσει και άλλα τραστ, είτε να υιοθετήσει ένα είδος εθνικού προγραμματισμού, να ιδρύσει όλο και περισσότερες δημόσιες επιχειρήσεις, ή να βρει και άλλους τρόπους ελέγχου. Το βιβλίο του Κέυνς The General Theory of Employment, Interest and Money (1936) υποστήριζε με γλαφυρό αλλά και επιστημονικό τρόπο την παρέμβαση του κράτους για τη σταθεροποίηση της οικονομίας. Ήρθε να ρίξει λάδι στη φωτιά και έδωσε θεωρητική και επιστημονική βάση στις ιδέες των προοδευτικών. Όταν ξέ-

PAPANDREOU_ANDREAS DDD+telikes foto.qxp_Layout 1 23/10/2018 19:56 Page 20

20

ΝΙΚΟΣ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ

Το βιβλίο του Κέυνς με υπογραφή του Ανδρέα Παπανδρέου. Αρχείο Ιδρύματος Ανδρέα Γ. Παπανδρέου

σπασε ο Δεύτερος Παγκόσμιος πόλεμος, η μάχη ανάμεσα στις δυο παρατάξεις ήταν ήδη σφοδρή. Σε άλλο επίπεδο μαινόταν ένας ακόμη «πόλεμος» ανάμεσα στους θεωρητικούς, που είχε ξεκινήσει πριν την έλευση του Κέυνς. Η παραδοσιακή θεωρία του Μάρσαλ υποστήριζε ότι η φυσική κατάσταση της αγοράς είναι ο ανταγωνισμός με πολλές μικρές επιχειρήσεις. Το μονοπώλιο, παρά την εμπειρία με τα τραστ, αποτελούσε εξαίρεση. Οι συντηρητικοί επιχειρηματίες και το business community προέβαλλαν αυτή την ειδυλλιακή εικόνα του καπιταλισμού – πολλές μικρές και ανταγωνιστικές επιχειρήσεις. Σε μια τέτοια αγορά δεν χρειαζόταν καμιά κρατική ανάμειξη – όλα λειτουργούσαν σωστά. Δύο οικονομολόγοι όμως, ο Έντουαρντ Τσάμπερλαιν και η Τζόαν Ρόμπινσον, προσέφεραν μια ενδιάμεση πρόταση, που ήταν ο ανταγωνισμός ανάμεσα σε μονοπώλια – το Monopoly Competition. Πρότειναν την

PAPANDREOU_ANDREAS DDD+telikes foto.qxp_Layout 1 23/10/2018 19:56 Page 21

ΟΙ ΕΝΤΟΝΕΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΣΤΟ ΧΑΡΒΑΡΝΤ 21

αιρετική τότε σκέψη ότι μια επιχείρηση μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη διαφήμιση, τα brandnames, πατέντες, πνευματικά δικαιώματα και περιορισμούς στις τιμές, «επαναπωλήσεις», για να βγάλει υπερκέρδη και να περιορίσει τον ανταγωνισμό. Μπορούσε επίσης να δημιουργήσει και ένα είδος μονοπωλίου εκμεταλλευόμενη την αναγνώριση του προϊόντος της σε τοπικό επίπεδο, έτσι ώστε να υπερέχει έναντι άλλων ίδιων αλλά λιγότερο γνωστών προϊόντων. Η καινοτομία του μοντέλου των Τσάμπερλαιν-Ρόμπινσον ήταν ότι δεν επικαλούνταν την ύπαρξη ενός κλασικού τύπου μονοπωλίου, που κυριαρχεί σε όλη την αγορά. Μια αγορά μπορεί να λειτουργεί με λίγους παίκτες και πάλι να συμπεριφέρεται ως μονοπώλιο, με αρνητικές συνέπειες για τον καταναλωτή και την κοινωνία. Χρειάζεται απλώς μια άνετη συνύπαρξη ανάμεσα σε τρεις τέσσερις επιχειρήσεις, που συντονίζουν τις κινήσεις τους σε μια «φιλική» ατμόσφαιρα. Για τους προοδευτικούς, που δεν έβλεπαν τον αχαλίνωτο καπιταλισμό με καλό μάτι, ήταν φανερό ότι, παρά τους θεσμούς που είχαν στόχο τον έλεγχο της οικονομικής συγκέντρωσης, την αμερικανική οικονομία χαρακτήριζαν βιομηχανίες με λίγους παραγωγούς – όπως στην παραγωγή σιδήρου, αλλά και στα αυτοκίνητα, στα λάστιχα, στα εξειδικευμένα εργαλεία για εργοστάσια, αλλά και στον τομέα των αγροτικών μηχανημάτων. Η θεωρία του Τσάμπερλαιν και της Ρόμπινσον έλεγε ότι και οι λίγοι μπορεί να είναι ένδειξη δυσλειτουργίας του ανταγωνισμού. Η υπόθεση ότι η φυσική κατάσταση του καπιταλιστικού συστήματος ήταν μια αγορά με πολλές μικρές επιχειρήσεις που ανταγωνίζονταν μεταξύ τους

PAPANDREOU_ANDREAS DDD+telikes foto.qxp_Layout 1 23/10/2018 19:56 Page 22

22

ΝΙΚΟΣ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ

τέθηκε υπό σοβαρή αμφισβήτηση. Το πρόβλημα τράβηξε την προσοχή των οικονομολόγων και έγινε πεδίο σκληρής ιδεολογικής αντιπαράθεσης στα πανεπιστήμια, αλλά και στην κυβέρνηση την ίδια. Αν και ο «μονοπωλιακός ανταγωνισμός» ως ιδέα είχε εκθρονιστεί στα τέλη της δεκαετίας του 1930 από τις ιδέες του Κέυνς, στις αρχές της δεκαετίας του 1940 ξαναεισχώρησε στην ακαδημαϊκή κοινότητα με ταχύτητα φωτιάς σε ξερό δάσος. Η θεωρία αυτή ουσιαστικά έδινε βάση στην κρατική ανάμειξη στην ελεύθερη αγορά έτσι ώστε να ρυθμιστούν και να απαλειφθούν τα φαινόμενα των μονοπωλίων. Τούτο δεν άρεσε καθόλου στη συντηρητική νομενκλατούρα της Αμερικής, που έβλεπε με δυσπιστία την όποια εμπλοκή του κράτους και της κυβέρνησης στα χωράφια της αγοράς. Σαν να μην έφτανε η θεωρία αυτή, ένας ακόμη λόγος που ανησυχούσε τους συντηρητικούς ήταν ότι το κραχ είχε φέρει την Αμερική πολύ πιο κοντά στον εφιάλτη τους – το κράτος που παρεμβαίνει στα πάντα. Για αρκετά χρόνια η Αμερική έτεινε προς μια σοβαρή, σχεδόν σοσιαλιστική παρέμβαση του κράτους στην οικονομία, λόγω των προβλημάτων του μεγάλου κραχ και της τεράστιας ανεργίας τη δεκαετία του 1930. Ο έγκριτος ιστορικός Άρθουρ Σλέσινγκερ, στο βιβλίο του The Age of Roosevelt (1957), περιγράφει ως εξής τη νέα φιλοσοφία της Αμερικής στο οικονομικό πεδίο ως το 1935 περίπου: «Η τεχνολογική επανάσταση έχει καταστήσει αναπόφευκτο το μεγάλο μέγεθος στην παραγωγή, ο ανταγωνισμός δεν αρκεί πια ως εργαλείο για να προστατεύσει τα συμφέροντα της κοινωνίας, και η νέα εποχή απαιτεί μεγα-

PAPANDREOU_ANDREAS DDD+telikes foto.qxp_Layout 1 23/10/2018 19:56 Page 23

ΟΙ ΕΝΤΟΝΕΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΣΤΟ ΧΑΡΒΑΡΝΤ 23

λύτερες και περισσότερες εξουσίες του κράτους». Όταν το κράτος, έχοντας αναλάβει τον ρόλο της οικονομικής ανάπτυξης, ως απάντηση στις δυσλειτουργίες της αγοράς και την κατάρρευση του συστήματος, προσπάθησε να υιοθετήσει ένα είδος κεντρικού προγραμματισμού (με διατάγματα, ντιρεκτίβες και ένα σωρό ελέγχους), η τάξη των επιχειρηματιών αντέδρασε. Έκανε αγωγές στην κυβέρνηση για τις επεμβάσεις της στην οικονομία και δικαιώθηκε από τα ανώτατα δικαστήρια το 1935. Έτσι άρχισε η αναδίπλωση της επέκτασης της εξουσίας του κράτους στον ιδιωτικό τομέα και στην οικονομία γενικότερα. Η εντυπωσιακή προσπάθεια απ’ την πλευρά των προοδευτικών Αμερικανών που βρίσκονταν στην κυβέρνηση να ανακαλύψουν μια νέα σχέση και να διαμορφώσουν νέους κανόνες συντονισμού μεταξύ κράτους και ιδιωτικού τομέα, σε αντικατάσταση του μοντέλου του ανταγωνισμού, δεν τελεσφόρησε. Κατά το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1930 η Αμερική επέστρεψε στο γνώριμο μονοπάτι του ελέγχου συγκεκριμένων επιχειρήσεων μέσω των νόμων του αντι-τραστ. Η έμφαση παρέμεινε στη νομική διάλυση μεγάλων επιχειρήσεων, στην υποστήριξη του μικρού επιχειρηματία ώστε να αντέξει τον μεγάλο σε όγκο παραγωγής ανταγωνιστή και σε άλλους νόμους με σκοπό την ομαλή λειτουργία του ανταγωνισμού. Εδραιώθηκε μια για πάντα η φιλοσοφία ότι το κράτος πρέπει να παίρνει αποστάσεις απ’ την αγορά και ότι δεν μπορεί να είναι πρωταγωνιστής.