ΒΑΣΙΛΗΣ ∆ΑΝΕΛΛΗΣ – ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΑΓΚΟΣ (Επιµ1λεια)
balkanoir Αστυνοµικ1ς ιστορ=ες
! ΓΡΑΦΟΥΝ Ε Λ Λ Α ∆ Α ΑΝ∆ΡΕΑΣ
ΑΠΟΣΤΟΛΙ∆ΗΣ – ΒΑΣΙΛΗΣ ∆ΑΝΕΛΛΗΣ – ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΑΓΚΟΣ Y Β Ο Υ Λ Γ Α Ρ Ι Α ΕΜΑΝΟΥΕΛ ΙΚΟΝOΜΟΦ – ΑΝΤΡΕΪΑ ΙΛΙΕΦ – ΜΠΟΡΙΑΝΑ ΝΤΟΥΚΟΒΑ Y Κ Ρ Ο Α Τ Ι Α ΡΟΜΠΕΡΤ ΠΕΡΙΣΙΤΣ – ΙΒΑΝ ΣΕΡΣΕΝ – ΝΕΝΑΝΤ ΣΤΙΠΑΝΙΤΣ Y Ρ Ο Υ Μ Α Ν Ι Α ΛΟΥΤΣIΑ ΒΕΡOΝΑ – ΛΟΥΤΣΙΑΝ ΝΤΡΑΓΚΟΣ ΜΠΟΓΚΝΤΑΝ – ΜΠOΓΚΝΤΑΝ ΧΡΙΜΠ Y Σ Ε Ρ Β Ι Α ΒΕΡΙΤΣΑ ΒΙΝΣΕΝΤ ΚΟΛ – ΤΖΟΡΤΖΕ ΜΠΑΓΙΤΣ – ΜΑΡΚΟ ΠOΠΟΒΙΤΣ Y Σ Λ Ο Β Ε Ν Ι Α ΖΟΡΑΝ ΜΠΕΝΤΣΙΤΣ – ΡΕΝΑΤΟ ΜΠΡΑΤΚΟΒΙΤΣ – AΟΥΓΚΟΥΣΤ ΝΤEΜΣΑΡ Y Τ Ο Υ Ρ Κ Ι Α ΕΡΤΖΑΝ ΑΚΜΠΑΪ – ΣΟΥΠΧΙ ΒΑΡΙΜ – ΤΖΕΝΚ ΤΣΑΛΙΣΙΡ
ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ
ΤΙΤΛΟI ΠΡΩΤΟΤΥΠΩΝ: Ercan Akbay, «Kilitli Kapı»· Đ orđe Bajić, «Košuta»·
Zoran Benčič, «Poker mizantropov»· Lucian Dragoş Bogdan, «Un caz de înec»· Renato Bratkovič, «Minus ena»· Cenk Calisir, «Kimliksiz»· Verica Vincent Cole, «Scenario za ubistvo»· Avgust Demšar, «Stal je pred njo»· Боряна Дукова, «Трилър по женски»· Bogdan Octavian Hrib, «Crimă de cartier»· Емануел Икономов, «Надиграбане»· Андрея Илиев, «Когато ангел и дявол се карат за теб»· Robert Perišić, «Silazak»· Marko Popović, «Zataškavanje»· Ivan Sršen, «Iznenađenje»· Nenad Stpanić, «Biznismen si dok te ne uhvate da nisi»· Suphi Varım, «Düğün Akşamı»· Lucia Verona, «Mort în ploaie»
© Copyright Ανδρ1ας Αποστολ=δης, Βασ=λης ∆αν1λλης, ΓιIννης ΡIγκος, Ercan Akbay, Đ orđe Bajić, Zoran Benčič, Lucian Dragoş Bogdan, Renato Bratkovič, Cenk Calisir, Verica Vincent Cole, Tomaž Zupančič (Avgust Demšar), Боряна Дукова, Bogdan Octavian Hrib, Емануел Икономов, Андрея Илиев, Robert Perišić, Marko Popović, Ivan Sršen, Nenad Stpanić, Suphi Varım, Lucia Verona – Εκδόσεις ΚαστανιLτη Α.Ε., ΑθNνα 2018
Oτος 1ης 1κδοσης: ΙοPνιος 2018 AπαγορεPεται η αναδηµοσ=ευση N αναπαραγωγN του παρόντος 1ργου στο σPνολό του N τµηµIτων του µε οποιονδNποτε τρόπο, καθLς και η µετIφραση N διασκευN του N εκµετIλλευσN του µε οποιονδNποτε τρόπο αναπαραγωγNς 1ργου λόγου N τ1χνης, σPµφωνα µε τις διατIξεις του ν. 2121/1993 και της ∆ιεθνοPς ΣPµβασης Β1ρνης-ΠαρισιοP, που κυρLθηκε µε το ν. 100/1975. Επ=σης απαγορεPεται η αναπαραγωγN της στοιχειοθεσ=ας, σελιδοπο=ησης, εξωφPλλου και γενικότερα της όλης αισθητικNς εµφIνισης του βιβλ=ου, µε φωτοτυπικ1ς, ηλεκτρονικ1ς N οποιεσδNποτε Iλλες µεθόδους, σPµφωνα µε το Iρθρο 51 του ν. 2121/1993.
ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. ΓΡΑΦΕΙΑ: Θεµιστοκλ1ους 104, 106 81 ΑθNνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: Ζαλόγγου 11, 106 78 ΑθNνα ☎ 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31
e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-6374-6
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΕΠΙΜΕΛΗΤΩΝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
ΕΛΛΑ∆Α ΕΙΣΑΓΩΓΗ : Η αστυνοµικN λογοτεχν=α στην ΕλλIδα . . . . . . . . . .
23
ΑΝ∆ΡΕΑΣ ΑΠΟΣΤΟΛΙ∆ΗΣ : ΕγL ε=µαι ο 1νοχος . . . . . . . . . . . . . .
29
ΒΑΣΙΛΗΣ ∆ΑΝΕΛΛΗΣ : ∆ε=ξε µου το δρόµο . . . . . . . . . . . . . . . . .
44
ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΑΓΚΟΣ : 18η Μπρυµα=ρ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
54
ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ : Οι συγγραφε=ς αστυνοµικNς λογοτεχν=ας στη
Βουλγαρ=α . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΕΜΑΝΟΥΕΛ ΙΚΟΝOΜΟΦ : Υπ1ρβαση ορ=ου . . . . . . . . . . . . . . . . . ΑΝΤΡΕΪΑ ΙΛΙΕΦ : Όταν ο Iγγελος κι ο διIβολος τσακLνονται για σ1να . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΜΠΟΡΙΑΝΑ ΝΤΟΥΚΟΒΑ : Θρ=λερ µε τρόπο γυναικε=ο . . . . . . . .
75 81 96 114
ΚΡΟΑΤΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ : ΣPντοµη ιστορ=α της κροατικNς αστυνοµικNς
λογοτεχν=ας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΡΟΜΠΕΡΤ ΠΕΡΙΣΙΤΣ : KIθοδος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΙΒΑΝ ΣΕΡΣΕΝ : Oκπληξη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΝΕΝΑΝΤ ΣΤIΠΑΝΙΤΣ : Επιχειρηµατ=ας ε=σαι µ1χρι να πIρουν πρ1φα ότι δεν ε=σαι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
131 137 150 159 7
ΡΟΥΜΑΝΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ : Η θ1ση της αστυνοµικNς λογοτεχν=ας στη Ρουµαν=α
177
ΛΟΥΤΣΙΑ ΒΕΡOΝΑ : Νεκρός στη βροχN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
183
ΛΟΥΤΣΙΑΝ ΝΤΡΑΓΚΟΣ ΜΠΟΓΚΝΤΑΝ : Περ=πτωση πνιγµοP . . . .
204
ΜΠOΓΚΝΤΑΝ ΧΡΙΜΠ : Oγκληµα στη γειτονιI . . . . . . . . . . . . . . .
223
ΣΕΡΒΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ : Η αστυνοµικN λογοτεχν=α στη Σερβ=α . . . . . . . . . . . .
247
ΒΕΡΙΤΣΑ ΒΙΝΣΕΝΤ ΚΟΛ : ΣενIριο φόνου . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
253
ΤΖΟΡΤΖΕ ΜΠΑΓΙΤΣ : Η ελαφ=να . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
272
ΜΑΡΚΟ ΠOΠΟΒΙΤΣ : ΣυγκIλυψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
290
ΣΛΟΒΕΝΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ : ΣλοβενικN αστυνοµικN λογοτεχν=α: 1να 1γκληµα
που δεν 1γινε . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΖΟΡΑΝ ΜΠΕΝΤΣΙΤΣ : Το πόκερ των µισανθρLπων . . . . . . . . . . . ΡΕΝΑΤΟ ΜΠΡΑΤΚΟΒΙΤΣ : Με=ον µ=α . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . AΟΥΓΚΟΥΣΤ ΝΤEΜΣΑΡ : Τα µIτια της κυρ=ας Σβόµποντα . . . .
311 315 329 334
ΤΟΥΡΚΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ : Η τουρκικN αστυνοµικN λογοτεχν=α σNµερα:
µια «δεPτερη 1λευση» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΕΡΤΖΑΝ ΑΚΜΠΑΪ : Κλειδωµ1νη πόρτα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΣΟΥΠΧΙ ΒΑΡΙΜ : ΝPχτα γIµου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΤΖΕΝΚ ΤΣΑΛΙΣΙΡ : Χωρ=ς ταυτότητα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
355
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
415
ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ . . . . . . . . . . . . . . .
425
8
361 377 394
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΕΠΙΜΕΛΗΤΩΝ
Τι ωφελε= να αµφιβIλλεις αν δεν µπορε=ς ν’ αποφασ=σεις; Μ ΠEΡΤΟΛΤ Μ ΠΡΕΧΤ «ΕγκLµιο στην αµφιβολ=α»
Σ ΚΑΝ∆ΙΝΑΒΙΚO , µεσογειακό, λατινοαµερικανικό... Η γεωγρα-
φ=α του νουIρ απλLνεται σε όλα τα µNκη και τα πλIτη του κόσµου. Ε=ναι πρIγµατι 1τσι; Σε µια εποχN που η πληροφορ=α ε=ναι περισσότερο προσβIσιµη από οποιαδNποτε Iλλη στιγµN στην ιστορ=α του ανθρLπινου ε=δους, προκαλε= εPλογες απορ=ες το γεγονός ότι ο παγκόσµιος χIρτης της αστυνοµικNς λογοτεχν=ας –η ατµοµηχανN, σNµερα, της παγκόσµιας εκδοτικNς βιοµηχαν=ας– εξακολουθε= να περιλαµβIνει σηµε=α που δεν 1χουν ανιχνευθε= και παραµ1νουν Iδηλα. Γνωρ=ζουµε και, συνακόλουθα, διαβIζουµε τους ΑγγλοσIξονες συγγραφε=ς του ε=δους µε τα πρόσφατα υποε=δη του (για παρIδειγµα, το tartan noir των Σκoτσ1ζων N το emerald noir των ΙρλανδLν), τους ΓIλλους (από το roman policier 1ως το polar και το néo-polar), τους ΙταλοPς, τους ΙσπανοPς και τους ΡLσους, τους ΣκανδιναβοPς (το nordic noir), εν µ1ρει τους Κεντροευρωπα=ους (ΓερµανοPς, ΕλβετοPς κ.I.), τους ΛατινοαµερικανοPς και τους ΙIπωνες. ΑλλI τι ξ1ρουµε στ’ αλNθεια για το λογοτεχνικό corpus συγγραφ1ων που 1χουν παρεµφερN ιστορικN και πολιτισµικN «καταγωγN» και µε όρους πλανητικοPς ζουν και εργIζονται κυριολεκτικI στο διπλανό δωµIτιο; ∆ηλαδN συγγραφ1ων από τη BαλκανικN χερσόνησο, η οπο=α εν πολλο=ς εξακολουθε= να παραµ1νει µια λογοτεχνικI αχαρτογρIφητη περιοχN. Από αυτN την αφετηρ=α ξεκινNσαµε πριν από δPο χρόνια, το ΜIιο του 2016, µια εκτεταµ1νη και –σε ορισµ1νες περιπτL9
σεις– πεισµατLδη 1ρευνα, µε σκοπό να εξιχνιIσουµε τα «µυστNρια» της αστυνοµικNς λογοτεχν=ας στη βαλκανικN ενδοχLρα. Η εναρκτNρια ιδ1α µας: να συγκεντρLσουµε σε 1ναν τόµο, για πρLτη φορI στα διεθνN εκδοτικI χρονικI της αστυνοµικNς λογοτεχν=ας, συγγραφε=ς από τις περισσότερες κατI το δυνατόν βαλκανικ1ς χLρες, προτρ1ποντIς τους να γρIψουν 1να πρωτότυπο διNγηµα ειδικI για την 1κδοση αυτN. Θα επιδιLκαµε ο τόµος αυτός να εκδοθε= στις περισσότερες –αν όχι σε όλες– από τις γλLσσες των συµµετεχόντων και στην ευτυχ1στερη εκδοχN ακόµα και στις «διεθνε=ς» (αγγλικI, γαλλικI κ.λπ.). Στον τόµο θα συµµετε=χαν τρεις συγγραφε=ς από κIθε χLρα, των οπο=ων οι ιστορ=ες θα 1πρεπε να εκτυλ=σσονται στην πατρ=δα τους και να ε=ναι σPγχρονες. Αναγνωρ=ζαµε ότι ο –αναγκαστικI– περιορισµ1νος αριθµός των συγγραφ1ων ανI χLρα δεν θα επ1τρεπε την ολοκληρωµ1νη καταγραφN των ιδια=τερων χαρακτηριστικLν και των κυρ=αρχων τIσεων σε κIθε µ=α από αυτ1ς. Προκειµ1νου να αµβλPνουµε αυτN την εγγενN αδυναµ=α, επιδιLξαµε οι συµµετ1χοντες να εκπροσωποPν διαφορετικ1ς συγγραφικ1ς γενι1ς αλλI και τυπολογικ1ς κατηγοριοποιNσεις, Lστε στο βαθµό του εφικτοP να παρουσιαστοPν οι περισσότερες δυνατ1ς όψεις της εγχLριας παραγωγNς αστυνοµικNς λογοτεχν=ας. Και ακόµα, εκτός από τα διηγNµατα, ο τόµος να περιλαµβIνει εισαγωγικI κε=µενα στα οπο=α θα παρουσιIζονται η ιστορ=α της αστυνοµικNς λογοτεχν=ας σε κIθε χLρα 1ως σNµερα, οι κυρ=αρχες επιρρο1ς των συγγραφ1ων, τα υποε=δη που προτιµοPν, καθLς και η στIση της κριτικNς και των εκδοτLν απ1ναντι στο ε=δος αυτό. Με Iλλα λόγια, 1χοντας κατ’ ουσ=αν σχεδόν πλNρη Iγνοια για την παραγωγN του ε=δους –στις µ1ρες µας αλλI και µε «ιστορικοPς» όρους– στα ΒαλκIνια, 1πρεπε να βουτNξουµε σε βαθιI και σκοτεινI νερI µε την ελπ=δα ότι ξαναβγα=νοντας στην επιφIνεια θα ε=χαµε ανασPρει κIτι που θα Nταν κα=ριο και χρNσιµο και θα παρουσ=αζε υψηλό αναγνωστικό και θεωρητικό ενδιαφ1ρον. 10
ΑρχικI απευθυνθNκαµε σε δPο συγγραφε=ς που γνωρ=ζουµε από τη ∆ιεθνN Οµοσπονδ=α ΑστυνοµικLν Συγγραφ1ων (AIEP / IACW): τον ΡουµIνο ΜπογκντIν Χριµπ και τον ΒοPλγαρο Εµανου1λ Ικονόµοφ. Τους ενηµερLσαµε για το σχ1διό µας. Και οι δPο ανταποκρ=θηκαν µε ενθουσιασµό και πολP σPντοµα ε=χαν κιόλας επιστρατεPσει οµοεθνε=ς συναδ1λφους τους, που ικανοποιοPσαν απ’ όλες τις πλευρ1ς τις προδιαγραφ1ς που ε=χαµε θ1σει. Κατόπιν αναζητNσαµε συγγραφε=ς στην Αλβαν=α. Για το σκοπό αυτό επικοινωνNσαµε µε µεταφραστ1ς από τα αλβανικI που ζουν στην ΕλλIδα και εκπροσLπους µεγIλων εκδοτικLν ο=κων της χLρας. Με 1κπληξη πληροφορηθNκαµε ότι στην Αλβαν=α δεν υπIρχουν δόκιµοι και συστηµατικο= συγγραφε=ς του ε=δους – απλLς, σε ορισµ1νες περιπτLσεις, συγγραφε=ς από Iλλα ε=δη «προσ1ρχονται» προσωρινI στο πεδ=ο της αστυνοµικNς αφNγησης για τις ανIγκες κIποιου περιοδικοP N συλλογNς διηγηµIτων. Το =διο διαπιστLσαµε ότι συµβα=νει, σε γενικ1ς γραµµ1ς, στη Βοσν=α-Ερζεγοβ=νη, στο ΜαυροβοPνιο και στην ΠρLην ΓιουγκοσλαβικN ∆ηµοκρατ=α της Μακεδον=ας. ΣχετικI µε την Τουρκ=α, το πρόβληµα εµφανιζόταν σηµαντικI µικρότερο: αφενός επειδN 1χουν µεταφραστε= στην ΕλλIδα µυθιστορNµατα αρκετLν ΤοPρκων αστυνοµικLν συγγραφ1ων (Αχµ1τ Ουµ=τ, Τζελ=λ Οκ1ρ, Σουπχ= Βαρ=µ) και αφετ1ρου διότι ε=χαµε την ευχ1ρεια καλPτερης εποπτε=ας της βιβλιοπαραγωγNς και των τIσεων του ε=δους στη χLρα. Πιο σPνθετη αποδε=χτηκε η διαδικασ=α επιλογNς συγγραφ1ων από την Κροατ=α, τη Σερβ=α και τη Σλοβεν=α. ΕπιχειρNσαµε µια αρχικN 1ρευνα, από την οπο=α προ1κυψαν ορισµ1να πρLτα αλλI όχι ασφαλN συµπερIσµατα για τους συγγραφε=ς οι οπο=οι 1δειχναν να ικανοποιοPν τις προδιαγραφ1ς µας. Θ1σαµε τα συµπερIσµατα αυτI υπόψη 1γκυρων µεταφραστLν αλλI και ανθρLπων του εκδοτικοP χLρου, τόσο στην ΕλλIδα όσο και στα κρIτη αυτI. Η αξιολόγησN τους αφα=ρεσε κIποια ονόµατα από τη λ=στα µας και πρόσθεσε κIποια Iλλα. Επικοι11
νωνNσαµε µε τους συγγραφε=ς αυτοPς και τους ρωτNσαµε αν ενδιαφ1ρονταν να λIβουν µ1ρος στη συλλογN. Σε σχετικI σPντοµο χρονικό διIστηµα ε=χαµε τις οριστικ1ς απαντNσεις τους: οι περισσότεροι ε=χαν αποδεχτε= µε χαρI την πρότασN µας και λιγοστο= αδυνατοPσαν να ανταποκριθοPν λόγω αυξηµ1νων επαγγελµατικLν υποχρεLσεων N Iλλων ανελαστικLν δεσµεPσεων. Μ1σω εκε=νων που ε=χαν Nδη δηλLσει την πρόθεσN τους να συµµετIσχουν, προσεγγ=σαµε Iλλους συγγραφε=ς, οι οπο=οι εν τ1λει συµπλNρωσαν τη σPνθεση του τόµου. ΣυµπερασµατικI, η υλοπο=ηση αυτοP του σχεδ=ου επ1βαλε σταθερN αφοσ=ωση, Nταν επ=πονη, συχνI µας γ1µιζε µε αγων=α και αµφιβολ=ες σχετικI µε την τελικN αξ=α του εγχειρNµατος και για να ολοκληρωθε= απα=τησε περισσότερο από ενIµιση χρόνο. ΠIντως, εκ των υστ1ρων και αφοP πλ1ον ε=χαµε αναδυθε= στην επιφIνεια και µποροPσαµε να αναπνεPσουµε ξανI ελεPθερα, διαπιστLσαµε µε ανακοPφιση πως το τελικό αποτ1λεσµα Nταν αληθινI αποκαλυπτικό και επιβρIβευε την απόφασN µας για την κατIδυση αυτN: οι συγγραφε=ς που συµµετ1χουν στον ανI χε=ρας τόµο ε=ναι µερικI από τα σηµαντικότερα ονόµατα του ε=δους στις χLρες τους και τα διηγNµατI τους προσφ1ρουν υψηλN απόλαυση ακόµα και στους αυστηρότερους αναγνLστες, δηµιουργLντας ταυτόχρονα 1να πανόραµα της σPγχρονης πραγµατικότητας στα ΒαλκIνια, µε τον τρόπο που µόνο η τ1χνη, N πιο συγκεκριµ1να η λογοτεχν=α, και ειδικότερα η αστυνοµικN αφNγηση, µπορε= να κIνει. ΠαρIλληλα, τα εισαγωγικI κε=µενα –γραµµ1να από συγγραφε=ς, κριτικοPς λογοτεχν=ας, µεταφραστ1ς και πανεπιστηµιακοPς καθηγητ1ς– παρουσιIζουν αυτοτελ1ς ενδιαφ1ρον και θα µποροPσαν να δηµοσιευτοPν ακόµα και σε αυτόνοµη 1κδοση, που από µόνη της θα κIλυπτε 1να διαπιστωµ1νο κενό στη βιβλιογραφ=α. Παρ’ όλα αυτI παρ1µενε 1να ερLτηµα που ζητοPσε απIντηση. Το κινητNριο ερLτηµα αυτοP του τόµου: ΜποροPµε να µιλIµε για βαλκανικό νουIρ, N balkanoir, όπως κIνουµε για το σκανδιναβικό, το λατινοαµερικανικό N το µεσογειακό; 12
Μια πρLτη, λογικN αντ=ρρηση αφορI στο γεγονός ότι ο όρος δεν 1χει χρησιµοποιηθε= ποτ1 ξανI, δεν 1χει ιστορικό υπόβαθρο, καθLς και ότι δεν υπIρχει «τριβN» µεταξP των ΒαλκIνιων αστυνοµικLν συγγραφ1ων, οι οπο=οι όχι µόνο δεν 1χουν καµ=α αλληλεπ=δραση, αλλI οPτε καν γνωρ=ζονται µεταξP τους, αφοP τα βιβλ=α τους σπIνια µεταφρIζονται σε οποιαδNποτε γλLσσα και ειδικI σε αυτ1ς της ΒαλκανικNς χερσονNσου. Μια δεPτερη παρατNρηση ε=ναι ότι τα διηγNµατα του τόµου, όπως θα προσ1ξει αµ1σως ο αναγνLστης, δεν ε=ναι αποκλειστικI νουIρ. Αντιθ1τως, καλPπτουν 1να ευρP φIσµα υποειδLν της αστυνοµικNς λογοτεχν=ας, από το whodunit και το σκληρό αστυνοµικό µ1χρι το ερωτικό N το πολιτικό θρ=λερ, και σε κIποιες περιπτLσεις κινοPνται στο όριο δοκιµIζοντας τις «αντοχ1ς» της. ΜποροPµε εποµ1νως να µιλIµε για «σχολN» N 1στω για 1να λογοτεχνικό ρεPµα µε κοινI χαρακτηριστικI, εκτός βεβα=ως από την εντοπιότητα; Τα =δια ακριβLς ερωτNµατα όµως θα µποροPσαν να τεθοPν και για τις περισσότερες περιπτLσεις τοπικLν σχολLν αστυνοµικNς λογοτεχν=ας. Εκτός από τις παραδοσιακ1ς, τη βρετανικN, την αµερικανικN και τη γαλλικN, οι οπο=ες 1χουν διαµορφωθε= σε βIθος αρκετLν δεκαετιLν, 1χουν συγκεκριµ1να χαρακτηριστικI και αντιπροσωπεPουν τις κυρ=αρχες τIσεις του ε=δους, οι υπόλοιπες αποτελοPν περισσότερο «εµπορικό σNµα» N «µόδα» παρI λογοτεχνικό ρεPµα µε διακριτI και µοναδικI χαρακτηριστικI N ιδια=τερα µεγIλο ιστορικό υπόβαθρο. Σε όλες τις περιπτLσεις µIλιστα το κυρ=αρχο στοιχε=ο τους ε=ναι ο γεωγραφικός προσδιορισµός. Ποια ε=ναι, για παρIδειγµα, τα ιδια=τερα χαρακτηριστικI του tartan noir που το διαφοροποιοPν από τα αστυνοµικI µυθιστορNµατα που γρIφονται εκτός Σκοτ=ας; Z µNπως µπορε= να ισχυριστε= κανε=ς ότι οι Μεσόγειοι N οι Λατινοαµερικανο= συγγραφε=ς υπηρετοPν µόνο τη φόρµα του νουIρ N 1στω γρIφουν µε οµοιόµορφο τρόπο N πως επηρεIζονται ο 1νας από τη γραφN του Iλλου; Εξα=ρεση αποτελε= φυσικI το nordic noir, το οπο=ο 1χει ε13
ξελιχθε= βασισµ1νο σε συγκεκριµ1να συγγραφικI πρότυπα και 1χει αναπτPξει τα δικI του αφηγηµατικI χαρακτηριστικI και τις θεµατικ1ς του, που ακολουθοPνται πιστI από τη µεγIλη πλειοψηφ=α των συγγραφ1ων των χωρLν που αντιπροσωπεPει, αλλI και Iλλους µακριI από αυτ1ς. Ταυτόχρονα, ωστόσο, ε=ναι και το καλPτερο παρIδειγµα για να κατανοNσει κανε=ς το πLς επιχειρε=ται η τυποπο=ηση της αστυνοµικNς λογοτεχν=ας εξαργυρLνοντας την επιτυχ=α ενός συγγραφ1α N 1στω µιας µικρNς οµIδας συγγραφ1ων. ΣNµερα κIθε µυθιστόρηµα που φ1ρει τη σφραγ=δα του σκανδιναβικοP νουIρ 1χει αυτοµIτως µεγαλPτερες πιθανότητες αυξηµ1νων πωλNσεων, προβολNς, αλλI και πρόσβασης σε Iλλες αγορ1ς και Iλλες γλLσσες. Και στην περ=πτωση του βαλκανικοP νουIρ; Εντοπ=ζονται κοινI δοµικI, αφηγηµατικI N θεµατικI µοτ=βα; Και, γενικότερα, ποια ε=ναι τα χαρακτηριστικI του; Τα ε=κοσι 1να διηγNµατα και τα επτI εισαγωγικI κε=µενα του τόµου αποτελοPν µια καλN «πρLτη Pλη» προκειµ1νου να εξαχθοPν µερικI χρNσιµα συµπερIσµατα για µια αρχικN, αλλI σ=γουρα όχι οριστικN, απIντηση στα ερωτNµατα αυτI. Το πρLτο ενδιαφ1ρον στοιχε=ο ε=ναι η ιστορικN εξ1λιξη του ε=δους στην περιοχN. Θα περ=µενε κανε=ς να παρουσιIζει µεγIλες διαφορ1ς από χLρα σε χLρα, N 1στω ανIµεσα σ’ εκε=νες που ανNκαν στο ανατολικό µπλοκ και τις αντ=στοιχες της ∆Pσης. Αντιθ1τως, διαπιστLνουµε ότι εκτός από σηµαντικ1ς οµοιότητες 1χει και µεγαλPτερο βIθος από το αναµενόµενο. Σχεδόν σε όλες τις χLρες οι πρLτες απόπειρες συγγραφNς αστυνοµικNς λογοτεχν=ας 1γιναν αρκετI νωρ=ς, στα τ1λη του 19ου N στις αρχ1ς του 20οP αιLνα, αλλI δεν ε=χαν συν1χεια και ουσιαστικI ξεχIστηκαν για πολλ1ς δεκαετ=ες. ΜποροPµε να ε=µαστε σ=γουροι ότι σηµαντικό ρόλο σε αυτό 1παιξαν οι δPο αιµατηρο= Βαλκανικο=, αλλI και οι δPο Παγκόσµιοι Πόλεµοι, οι οπο=οι επηρ1ασαν αποφασιστικI την περιοχN µας. Η πρLτη «βαλκανικN Iνοιξη» του ε=δους σηµειLνεται τις πρLτες δεκαετ=ες µετI τη λNξη του Β΄ Παγκοσµ=ου Πολ1µου. 14
Αν και το χρονικό σηµε=ο 1ναρξης και η διIρκειI της διαφ1ρουν από χLρα σε χLρα, τα χαρακτηριστικI της ε=ναι παρόµοια σε όλες: αρχικI εκφρIζεται µ1σα από αποµιµNσεις αγγλοσαξονικLν αστυνοµικLν και κατασκοπευτικLν µυθιστορηµIτων. Σε αυτN τη φIση οι ιστορ=ες δηµοσιεPονται σε περιοδικI, εφηµερ=δες N φτην1ς εκδόσεις τσ1πης, θεωροPνται παραλογοτεχν=α και αποτελοPν στ=γµα για τους συγγραφε=ς τους, οι οπο=οι τις υπογρIφουν µε ψευδLνυµα. Στη συν1χεια εµφαν=ζεται συνNθως 1νας συγγραφ1ας που σηµειLνει σηµαντικN επιτυχ=α και καταφ1ρνει να πε=σει –τους αναγνLστες µόνο, καθLς οι κριτικο= παραµ1νουν πολ1µιοι του ε=δους N στην καλPτερη περ=πτωση αδιIφοροι– ότι τα αστυνοµικI αφηγNµατα µποροPν να διαθ1τουν και λογοτεχνικ1ς αρετ1ς (ενδεικτικI αναφ1ρονται οι ΜαρNς, Μαντζαντζ=εφ, Ν=κολιτς). Σηµαντικό ρόλο στην αναβIθµιση του αστυνοµικοP ε=δους πα=ζουν αυτN την περ=οδο ο κινηµατογρIφος και η τηλεόραση, µε πετυχηµ1νες µεταφορ1ς µυθιστορηµIτων N πρωτότυπα αστυνοµικI σενIρια. Η όξυνση του ΨυχροP Πολ1µου, ωστόσο, «παγLνει» για Iλλη µια φορI την αστυνοµικN λογοτεχν=α στα ΒαλκIνια. ∆εν ε=ναι µόνο η κοµουνιστικN προπαγIνδα, αλλI και η αντ=στοιχη των στρατιωτικLν καθεστLτων στην ΕλλIδα και την Τουρκ=α, που θ1λουν την κIθε χLρα να αποτελε= 1ναν επ=γειο παρIδεισο στον οπο=ο το 1γκληµα 1χει εξαλειφθε= πλNρως. Ως αποτ1λεσµα, τα περιθLρια 1κφρασης και δηµιουργ=ας των αστυνοµικLν συγγραφ1ων ε=ναι µηδαµινI. ΕξIλλου, δεν ε=ναι τυχα=ο ότι η δεκαετ=α του ’90 αποτελε= το σηµε=ο επανεκκ=νησης σε όλες τις χLρες που εκπροσωποPνται σε αυτN τη συλλογN, χωρ=ς καµ=α εξα=ρεση. Γ=νεται λοιπόν κατανοητό ότι στη βαλκανικN αστυνοµικN λογοτεχν=α η πολιτικN δεν αποτελε= απλLς µια θεµατικN, αλλI 1χει οργανικό ρόλο στην εξ1λιξη και τη διαµόρφωσN της και ταυτόχρονα τη διαποτ=ζει. Ε=ναι χαρακτηριστικό ότι σχεδόν όλα τα διηγNµατα του τόµου 1χουν αναφορ1ς στην πολιτικN επικαιρότητα και στα βασικI κοινωνικI προβλNµατα της επο15
χNς µας, χωρ=ς πIντως να τα προτIσσουν. Η µετανIστευση, οι ανισότητες, η Iνοδος του εθνικισµοP, η οικονοµικN κρ=ση, η τροµοκρατ=α και το οργανωµ1νο 1γκληµα ε=ναι µερικI από τα ζητNµατα που θ=γονται, αν και στις περισσότερες περιπτLσεις δεν αποτελοPν τον βασικό αφηγηµατικό Iξονα και δεν διαδραµατ=ζουν καθοριστικό ρόλο στην πλοκN. Αντιθ1τως, προτIσσονται τα ερωτικI εγκλNµατα, τα οικογενειακI δρIµατα και το κυνNγι του γρNγορου κ1ρδους. Oνα Iλλο, εξ=σου βασικό, χαρακτηριστικό της βαλκανικNς εκδοχNς του αστυνοµικοP ε=ναι ότι η διαφθορI δεν αποτελε= παρ1κκλιση, αλλI δοµικό συστατικό του συστNµατος. Στο σκανδιναβικό N το αγγλοσαξονικό νουIρ, η 1ρευνα γ=νεται η αφορµN για να αποκαλυφθε= η ηθικN διIβρωση της κοινων=ας. Στο τ1λος η τIξη αποκαθ=σταται, οι συλλογικ1ς αρχ1ς και αξ=ες διασLζονται, 1στω κι αν η τοπικN κοινων=α βγα=νει κIπως τραυµατισµ1νη και σ=γουρα σοκαρισµ1νη. Ακόµα και στο γαλλικό νουIρ και στους µιµητ1ς του, όπου η κοινωνικοπολιτικN κριτικN ε=ναι πιο 1ντονη και ουσιαστικότερη, η καθηµερινότητα 1χει µια επ=φαση κανονικότητας, την επιφIνεια της οπο=ας «ξPνει» η αστυνοµικN πλοκN για να αποκαλPψει τις κακοφορµισµ1νες πληγ1ς της κοινων=ας. Τ1λος, στις χLρες της ΛατινικNς ΑµερικNς οι αστυνοµικο= συγγραφε=ς καταπιIνονται µε το βαθP συλλογικό τραPµα των προηγοPµενων δεκαετιLν. Το νουIρ λειτουργε= ως υπενθPµιση ότι η Ιστορ=α δεν πρ1πει να ξεχαστε= και ταυτόχρονα αποδ=δει λογοτεχνικN δικαιοσPνη στα φρικτI εγκλNµατα των δικτατορικLν καθεστLτων. Αντιθ1τως, στα ΒαλκIνια δεν ε=ναι ηθικI κατακριτ1ο 1νας αστυνοµικός να ε=ναι ταυτόχρονα µπρIβος της νPχτας, δεν αποτελε= αντ=φαση 1να χαµηλόβαθµο στ1λεχος του οργανωµ1νου εγκλNµατος να 1χει υψηλN µόρφωση και να διαβIζει Ντοστογι1φσκι, οPτε µοιIζει υπερβολικό το να µπορε= 1να απροστIτευτο θPµα να εκµεταλλευτε= τα συντηρητικI αντανακλαστικI και τη βιαιότητα της κοινων=ας για να στρ1ψει το σPστηµα εναντ=ον του εαυτοP του και 1τσι να τιµωρNσει τους κατα16
πιεστ1ς του χωρ=ς να λερLσει τα χ1ρια του. Μ1σα σε αυτό το «τοξικό» περιβIλλον, η δικαιοσPνη δεν 1χει θ1ση, κανε=ς δεν πιστεPει σε αυτN. ΕξIλλου, πολλ1ς φορ1ς τα θPµατα ε=ναι θPτες N ε=ναι 1νοχοι για Iλλα εγκλNµατα και η δολοφον=α τους αποτελε= την πραγµατικN απόδοση δικαιοσPνης. Στα διηγNµατα που ο κεντρικός χαρακτNρας ε=ναι αστυνοµικός N ντετ1κτιβ, ο πρωταγωνιστNς δεν νιLθει ιδεολογικN N ηθικN υπεροχN 1ναντι της κοινων=ας, δεν προσπαθε= να κIνει τον κόσµο καλPτερο. Η 1ρευνα πραγµατοποιε=ται ε=τε από επαγγελµατικN ρουτ=να ε=τε από γινIτι και συνNθως καταλNγει στην αποκIλυψη µεν του 1νοχου, αλλI στη συγκIλυψη της υπόθεσης, ενL πολλο= συγγραφε=ς αφNνουν το τ1λος ανοιχτό, υπονοLντας ότι ν1α εγκλNµατα και αδικ=ες πρόκειται να συντελεστοPν ως συν1πεια των προηγοPµενων. Υπό αυτN την 1ννοια, το βαλκανικό αστυνοµικό ε=ναι µετααποκαλυπτικό. Η ιδεολογικN µIχη 1χει χαθε=, το Κακό 1χει επικρατNσει. Αυτό αποτυπLνεται και στη θεµατογραφ=α των διηγηµIτων του τόµου. Η «κανονικότητα» της καθηµερινNς ζωNς του δυτικοP κόσµου δεν 1χει θ1ση στις βαλκανικ1ς πόλεις. Οι Αρχ1ς δεν προστατεPουν αλλI τροµοκρατοPν. ∆εν νοιIζονται για τους πολλοPς αλλI για τους λ=γους που αναπτPσσουν εγκληµατικN δρIση στο πλα=σιο N στις παρυφ1ς του συστNµατος. Κανε=ς δεν µπορε= να αισθIνεται ασφαλNς, κανε=ς δεν βγα=νει νικητNς αν τα βIλει µαζ= του, οPτε πρακτικI οPτε ηθικI. Η επικρIτηση του εγκλNµατος και η προβληµατικN σχ1ση εξουσ=ας και εξουσιαζόµενου οδηγοPν το βαλκανικό αστυνοµικό αφNγηµα αφενός σ’ 1να υπαρξιακό ταξ=δι αυτογνωσ=ας και αφετ1ρου στην αµφισβNτηση των προτPπων και της φόρµας· κοντολογ=ς, στον συνεχN πειραµατισµό. ΑρκετI συχνI οι συγγραφε=ς του δ=νουν 1µφαση στον εσωτερικό κόσµο των χαρακτNρων, στα ηθικI διλNµµατα και στις διεργασ=ες που συντελοPνται στην ψυχοσPνθεση και τη σκ1ψη τους όταν καλοPνται να διαλ1ξουν ανIµεσα σε επιλογ1ς το =διο προβληµατικ1ς και αδι1ξοδες. Ταυτόχρονα, αναζητοPν διαρκLς τον αποτελεσµα17
τικότερο τρόπο για να διαχειριστοPν το υπαρξιακό αδι1ξοδο στο οπο=ο οδηγε=ται το =διο το ε=δος, από τη στιγµN που η δικαιοσPνη ε=ναι αδPνατον να αποδοθε= χωρ=ς να καταστNσει το αφNγηµα λογοτεχνικN καρικατοPρα της πραγµατικότητας. Oτσι εξηγε=ται και η τIση τους να αµφισβητNσουν τη φόρµα, τις συµβIσεις και τα µοτ=βα του ε=δους και να το χρησιµοποιNσουν για να αναµετρηθοPν µε τα µεγIλα θ1µατα. Ε=ναι χαρακτηριστικό ότι σε αρκετI διηγNµατα το ζNτηµα της ταυτότητας, συλλογικNς, εθνικNς N ατοµικNς, ε=ναι κυρ=αρχο, ενL σε Iλλα ο πόλεµος και το 1γκληµα της «ιδεολογικNς προδοσ=ας», που αφNνει µετ1ωρο, ζωντανό-νεκρό τον πρωταγωνιστN, αντικαθιστI πλNρως την αστυνοµικN 1ρευνα. Τ1λος, όπως σηµειLνεται και σε αρκετI από τα εισαγωγικI κε=µενα, πολλο= ΒαλκIνιοι συγγραφε=ς αµφισβητοPν τα όρια µεταξP «υψηλNς» λογοτεχν=ας και παραλογοτεχν=ας. ^λλοι, πIλι, µ1σα από τα κε=µενI τους χλευIζουν τη λογοτεχνικότητα και γρIφουν µε επιτηδευµ1να «φτηνN» γλLσσα N επιλ1γουν να διακωµωδNσουν σοβαρ1ς καταστIσεις και να παρωδNσουν το ε=δος. Σε αντ=θεση µε τη «δυτικN» αστυνοµικN λογοτεχν=α, όπου η τυποπο=ηση λαµβIνεται σοβαρI υπόψη από τους συγγραφε=ς, στα ΒαλκIνια υπονοµεPεται. ΕδL η «παραλογοτεχν=α» αποτελε= ε=τε πρόκληση ε=τε πρIξη αντ=στασης στον λογοτεχνικό κοµφορµισµό. Ε=ναι χαρακτηριστικό ότι ενL σε όλες τις βαλκανικ1ς χLρες υπIρχουν παραδε=γµατα επιτυχηµ1νων αστυνοµικLν συγγραφ1ων που χα=ρουν καθολικNς αναγνLρισης και σεβασµοP από τους οµότεχνοPς τους, όπως οι «πατ1ρες» της πρLτης «βαλκανικNς Iνοιξης», αλλI και οι κPριοι εκπρόσωποι της πρόσφατης αναγ1ννησης του ε=δους (αναφ1ρονται ενδεικτικI οι ΜIρκαρης, Ντ1µσαρ, ΠIβλιτσιτς και Ουµ=τ), κανε=ς από αυτοPς δεν δηµιοPργησε τη δικN του σχολN. Οι συγγραφε=ς που ακολοPθησαν δεν αρκ1στηκαν να µιµηθοPν το Pφος και τη θεµατολογ=α τους, αλλI δοκ=µασαν να ακολουθNσουν τις δικ1ς τους διαδροµ1ς. Μπορε= όµως να υπIρξει σχολN N 1να υποε=δος, το οπο=ο 18
αξ=ζει να µελετηθε= ξεχωριστI, όταν τα κε=µενα που συνιστοPν το «σLµα» του δεν διαθ1τουν αφηγηµατικN οµοιοµορφ=α και δεν ακολουθοPν σταθερN φόρµα; Η απIντηση µοιIζει να ε=ναι αρνητικN. ΠρIγµατι, η µ=µηση ε=ναι η πιο ασφαλNς οδός για τη δηµιουργ=α µιας σχολNς, N ακόµα και ενός λογοτεχνικοP ε=δους, αλλI δεν ε=ναι η µόνη. Στις τ1χνες υπIρχουν και σχολ1ς που δηµιουργοPνται ad hoc, µ1σα από την εκπεφρασµ1νη βοPληση δηµιουργLν που µοιρIζονται το =διο όραµα και ταυτόχρονα κοιν1ς αρχ1ς και αξ=ες. Χαρακτηριστικότερο παρIδειγµα αποτελε= η γ1ννηση του =διου του νουIρ µ1σα από την ιστορικN «Série noire» του γαλλικοP εκδοτικοP ο=κου Gallimard. Οι αρχικ1ς εκδόσεις της συνοδεPονταν µIλιστα από το µανιφ1στο του Μαρσ1λ Ντιαµ1λ, του πρLτου της επιµελητN, το οπο=ο προειδοποιοPσε τους αναγνLστες ότι τα µυθιστορNµατα που θα διαβIσουν στη συγκεκριµ1νη σειρI δεν ε=ναι αυτό που περιµ1νουν: «[...] ΣπIνια το Pφος τους ε=ναι κοµφορµιστικό. ΠαρουσιIζουν αστυνοµικοPς που ε=ναι πιο διεφθαρµ1νοι από τους εγκληµατ=ες που κυνηγοPν. Ο συµπαθητικός ντετ1κτιβ δεν λPνει πIντα το µυστNριο. ΣυχνI δεν υπIρχει καθόλου µυστNριο, οPτε καν ντετ1κτιβ [...] ΤαραχLδη πIθη, ασυγχLρητα µ=ση, όλα αυτI τα συναισθNµατα που σε µια ευνοµοPµενη κοινων=α ε=ναι συνNθως η εξα=ρεση, εδL ε=ναι ο κανόνας και κIποιες φορ1ς εκφρIζονται µε µια γλLσσα λιγότερο εκλεπτυσµ1νη [...]» Υπό το φως όλων των προηγουµ1νων, ο τόµος αυτός, παρόλο που φ1ρει τον προβοκατόρικο τ=τλο BalkaNoir, δεν διεκδικε= θ1ση «ιδρυτικNς πρIξης» της βαλκανικNς σχολNς στην αστυνοµικN λογοτεχν=α. Η κPρια φιλοδοξ=α του ε=ναι να ανο=ξει 1να δ=αυλο επικοινων=ας µεταξP των ΒαλκIνιων συγγραφ1ων, να πυροδοτNσει µ=α εις βIθος συζNτηση για το ε=δος σε αυτN την περιοχN του κόσµου, να αποτελ1σει το 1ναυσµα για περισσότερες παρόµοιες N Iλλες πρωτοβουλ=ες προς την =δια κατεPθυνση, να γ=νει η αφορµN για σχετικ1ς εκδηλLσεις, αρθρογραφ=α, κριτικN και φυσικI να δLσει Lθηση για περισσότερες 19
µεταφρIσεις βαλκανικLν αστυνοµικLν µυθιστορηµIτων. ΕκφρIζει δηλαδN τη βοPληση των συντελεστLν του να συστηθε= η βαλκανικN αστυνοµικN λογοτεχν=α στο αναγνωστικό κοινό και να δοθε= στους συγγραφε=ς της η προσοχN που τους αντιστοιχε= από την πλευρI των εκδοτLν και των κριτικLν. ΚαλN ανIγνωση! ΒΑΣIΛΗΣ ∆ΑΝEΛΛΗΣ ΓΙAΝΝΗΣ ΡAΓΚΟΣ ΜIιος 2018
20