Άμος Οζ «Αγαπητοί ζηλωτές»

OZ_ZHLOTES_SKLHRO DD Final_Layout 1 24/4/18 4:22 μ.μ. Page 5

ΑΜος οζ

αγαπητοι ζηλωτεσ τρεις στοχασμοί

c

Δοκίμια ΜετΑΦΡΑςη Απο τΑ εΒΡΑΪΚΑ

λοΥιζΑ ΜιζΑΝ

εΚΔοςεις ΚΑςτΑΝιωτη

OZ_ZHLOTES_SKLHRO DD Final_Layout 1 24/4/18 4:22 μ.μ. Page 6

H παρούσα έκδοση πραγματοποιήθηκε με την οικονομική ενίσχυση του ινστιτούτου γκαίτε, που χρηματοδοτείται από το γερμανικό Υπουργείο εξωτερικών Υποθέσεων. ❧ τιτλος πΡωτοτΥποΥ: ‫שלום לקנאים‬, ‫עמוס עוז‬

Copyright by Amos Oz, 2017. All rights reserved Copyright για την ελληνική γλώσσα εκδόσεις Καστανιώτη Α.ε., Αθήνα 2017

© ©

Έτος 1ης έκδοσης: 2018 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς ςύμβασης Βέρνης-παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

εΚΔοςεις ΚΑςτΑΝιωτη Α.ε. γΡΑΦειΑ: Θεμιστοκλέους 104, 106 81 Αθήνα ΒιΒλιοπωλειο: ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα % 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31

www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-6401-9

OZ_ZHLOTES_SKLHRO DD Final_Layout 1 24/4/18 4:22 μ.μ. Page 7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ειςΑγωγη

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Αγαπητοί ζηλωτές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 πολλά φώτα, όχι ένα φως . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Όνειρα τα οποία το ισραήλ καλά θα έκανε να ξεφορτωθεί όσο το δυνατόν γρηγορότερα . . . . . . . . . . 107 εΥχΑΡιςτιες

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

ςηΜειωςεις τις ΜετΑΦΡΑςτΡιΑς

OZ_ZHLOTES_SKLHRO DD Final_Layout 1 24/4/18 4:22 μ.μ. Page 8

OZ_ZHLOTES_SKLHRO DD Final_Layout 1 24/4/18 4:22 μ.μ. Page 9

ςτα εγγόνια μου, Ντιν, Ναντάβ, Αλόν και γιαέλ, με αγάπη και τιμή. το βιβλίο αυτό γράφτηκε πρώτα απ’ όλα για σας.

OZ_ZHLOTES_SKLHRO DD Final_Layout 1 24/4/18 4:22 μ.μ. Page 10

OZ_ZHLOTES_SKLHRO DD Final_Layout 1 24/4/18 4:22 μ.μ. Page 11

ΕΙσΑγωγh

τρία άρθρα που δεν γράφτηκαν από το χέρι ερευνητή ούτε από το χέρι ειδικού, αλλά από το χέρι ενός ανθρώπου που εμπλέκεται σε όσα περιγράφονται εδώ, με συναισθήματα, μερικές φορές, επίσης εμπλεκόμενα. ο συνδετικός κρίκος των άρθρων είναι η επιθυμία μου να ρίξω μια προσωπική ματιά πάνω σε ζητήματα τρομερά αμφιλεγόμενα στον τόπο μας, μερικά από τα οποία τα θεωρώ ζητήματα ζωής και θανάτου. τα άρθρα αυτά δεν έχουν την αξίωση να περιγράψουν κάθε άποψη από όλες τις πλευρές της, να ξεκαθαρίσουν το τοπίο, ούτε ασφαλώς να πουν την τελευταία λέξη, αλλά κυρίως να επικαλεστούν την προσοχή εκείνων των οποίων οι ιδέες διαφέρουν από τις δικές μου.

ΑΜος οζ

OZ_ZHLOTES_SKLHRO DD Final_Layout 1 24/4/18 4:22 μ.μ. Page 12

OZ_ZHLOTES_SKLHRO DD Final_Layout 1 24/4/18 4:22 μ.μ. Page 13

Αγαπητοί ζηλωτές

OZ_ZHLOTES_SKLHRO DD Final_Layout 1 24/4/18 4:22 μ.μ. Page 14

Βασισμένο σε μια σειρά διαλέξεων που πραγματοποίησα στο πανεπιστήμιο του τίμπινγκεν στη γερμανία το 2002, και οι οποίες δημοσιεύτηκαν σε ένα βιβλίο με τίτλο Κατά του φανατισμού (εκδόσεις Καστανιώτη, 2005) που μεταφράστηκε σε είκοσι γλώσσες. το άρθρο παρουσιάζεται εδώ για πρώτη φορά στα εβραϊκά, αναθεωρημένο, διευρυμένο και επιμελημένο.

OZ_ZHLOTES_SKLHRO DD Final_Layout 1 24/4/18 4:22 μ.μ. Page 15

15

Π

ώς να θεραπεύσεις λοιπόν έναν φανατικό; Να πάρεις στο κυνήγι μια συμμορία πάνοπλων ζηλωτών στα όρη του Αφγανιστάν ή στις ερήμους του ιράκ είναι ένα πράγμα. Να τα βάλεις με τον ίδιο τον φανατισμό είναι εντελώς άλλο πράγμα. τίποτα καινούργιο δεν έχω να προτείνω για τους πολέμους στα όρη και στις ερήμους, ούτε για το διαδικτυακό κυνηγητό. εδώ θα βρείτε μερικές σκέψεις γύρω από τη φύση του φανατισμού και πώς να τον περιορίσουμε. η επίθεση στους Δίδυμους πύργους στη Νέα Υόρκη στις 11 ςεπτεμβρίου 2001, όπως και οι δεκάδες επιθέσεις σε κέντρα πόλεων και σε πολυσύχναστα μέρη σε διάφορες περιοχές του κόσμου, δεν προέρχεται από την οργή των φτωχών κατά των πλουσίων. το χάσμα μεταξύ φτώχειας και πλούτου είναι μια αρχαία αδικία, το νέο κύμα βίας όμως δεν είναι μόνο, ούτε κατά κύριο λόγο, αντίδραση σε αυτό το χάσμα. (Αν ήταν έτσι τα πράγματα, οι τρομοκρατικές επιθέσεις θα προέρχονταν από τις αφρικανικές χώρες –τις πλέον φτωχές– και θα έπλητταν τη ςαουδική Αραβία και τα εμιράτα του Κόλπου – τις πλέον πλούσιες). Αυτός ο πόλεμος μαίνεται ανάμεσα σε φανατικούς, πεπεισμένους πως ο σκοπός τους αγιάζει όλα τα μέσα,

16

OZ_ZHLOTES_SKLHRO DD Final_Layout 1 24/4/18 4:22 μ.μ. Page 16

και όλους τους υπόλοιπους, που πιστεύουν πως η ίδια η ζωή είναι σκοπός και όχι μέσο. είναι η πάλη μεταξύ εκείνων που λένε πως το δίκαιο, και Κύριος οίδε τι εννοούν λέγοντας «δίκαιο», είναι πιο σημαντικό από τη ζωή, και εκείνων που στα δικά τους μάτια η ζωή προηγείται πολλών άλλων αξιών. Από τότε που ο ερευνητής ςάμιουελ π. χάντινγκτον όρισε το σύγχρονο πεδίο μάχης ως «σύγκρουση πολιτισμών», η οποία μαίνεται ουσιαστικά μεταξύ του ισλάμ και του δυτικού πολιτισμού, κερδίζει έδαφος σε πολλά μέρη μια ρατσιστική εικόνα του κόσμου που απεικονίζει μια σύγκρουση μεταξύ των «άγριων τρομοκρατών» εξ Ανατολής και των «πολιτισμένων» δυτικών. Δεν παρουσιάζει έτσι τα πράγματα ο χάντινγκτον, αυτή όμως είναι η διαδεδομένη αίσθηση που προκάλεσαν τα λεγόμενά του. είναι πολύ βολικό, για παράδειγμα, για την ισραηλινή κυβέρνηση να στηρίζεται σε αυτή τη φθηνή δυτική εκδοχή, γιατί της επιτρέπει να ρίχνει τον αγώνα του παλαιστινιακού λαού για το δικαίωμά του να απελευθερωθεί από την ισραηλινή κατοχή σε αυτή την αναξιοπρεπή «χωματερή» από την οποία αναδύονται ασταμάτητα φανατικοί μουσουλμάνοι δολοφόνοι που εκτελούν αποτρόπαιες πράξεις σε όλα τα πλάτη του κόσμου. πολλοί ξεχνούν πως το ισλάμ δεν έχει καθόλου το μονοπώλιο του βίαιου φανατισμού: η καταστροφή των Δίδυμων πύργων στη Νέα Υόρκη και οι δολοφονικές ενέργειες που εξακολουθούν να συμβαίνουν σε διάφορα μέρη δεν απαντούν υποχρεωτικά στις ερωτήσεις: είναι η Δύση καλή ή κακή; είναι η παγκοσμιοποίηση ευλογία ή τέρας; είναι ο καπιταλισμός απεχθής ή αυτονόητος; είναι η αθεΐα και η απόλαυση σκλαβιά ή απελευθέρωση; η δυτική αποικιοκρατία τελείωσε ή φόρεσε νέο προσωπείο;

OZ_ZHLOTES_SKLHRO DD Final_Layout 1 24/4/18 4:22 μ.μ. Page 17

ο φανατισμός είναι κατά πολύ αρχαιότερος του ισλάμ. Αρχαιότερος του χριστιανισμού και του ιουδαϊσμού. Αρχαιότερος από όλες τις ιδεολογίες του κόσμου. είναι βασικό στοιχείο της ανθρώπινης φύσης, «το γονίδιο του κακού»: εκείνοι που ανατινάζουν κλινικές όπου πραγματοποιούνται αμβλώσεις, εκείνοι που σκοτώνουν μετανάστες στην ευρώπη, εκείνοι που σκοτώνουν εβραίες και εβραιόπουλα στο ισραήλ, εκείνοι που καίνε ένα σπίτι στο οποίο βρίσκεται μια ολόκληρη παλαιστινιακή οικογένεια, γονείς και παιδιά, στα κατεχόμενα από το ισραήλ εδάφη, εκείνοι που βεβηλώνουν συναγωγές και εκκλησίες και τζαμιά και νεκροταφεία, όλοι αυτοί διαφέρουν από την Αλ-Κάιντα και τo ισλαμικό Κράτος (ISIS) ως προς τις ενέργειες και την κλίμακα των πράξεών τους, όχι όμως και ως προς τη φύση των εγκλημάτων. ςήμερα συνηθίζεται η αναφορά σε «εγκλήματα μίσους», ίσως όμως θα έπρεπε να ακριβολογούμε και να χρησιμοποιούμε τον όρο «εγκλήματα φανατισμού»: τέτοια εγκλήματα πραγματοποιούνται σχεδόν καθημερινά και εναντίον μουσουλμάνων. γενοκτονίες, τζιχάντ, σταυροφορίες, ιερά εξέταση και γκούλαγκ, στρατόπεδα θανάτου και θάλαμοι αερίων, θά-

2 – Αγαπητοί ζηλωτές

17

ςε όλες αυτές τις ερωτήσεις μπορεί να δώσει κανείς απαντήσεις διαφορετικές, ακόμα και αντιφατικές, αλλά καμία από αυτές δεν είναι ο φανατισμός. ο φανατικός δεν συζητάει καν. Αν κατά τη δική του οπτική κάτι είναι κακό, αν κάτι είναι κακό στα μάτια του Θεού, έχει καθήκον να περάσει από φωτιά και τσεκούρι τον τόπο αυτής της φαυλότητας, ακόμα και αν χρειαστεί γι’ αυτό να σκοτώσει όποιον γειτονεύει μαζί του ή όποιον βρέθηκε κατά τύχη εκεί γύρω.

18

OZ_ZHLOTES_SKLHRO DD Final_Layout 1 24/4/18 4:22 μ.μ. Page 18

λαμοι βασανιστηρίων και τρομοκρατικές επιθέσεις αδιακρίτως: όλα αυτά δεν είναι καινούργια, και σχεδόν όλα προηγήθηκαν εκατοντάδες χρόνια της ανόδου του ισλαμικού εξτρεμισμού. Όσο οι ερωτήσεις γίνονται δυσκολότερες και πολυπλοκότερες, τόσο μεγαλώνει η δίψα όλο και περισσοτέρων ανθρώπων για απαντήσεις απλές, απαντήσεις της μιας φράσης, απαντήσεις ικανές να υποδείξουν χωρίς δισταγμό τους ενόχους κάθε δυστυχίας μας, να μας εγγυηθούν πως αρκεί να καταστρέψουμε και να εξολοθρεύσουμε τους κακούς και αμέσως θα εξαφανιστούν όλα μας τα προβλήματα. «για όλα φταίει η παγκοσμιοποίηση!», «για όλα φταίνε οι μουσουλμάνοι!», «για όλα φταίει η ανοχή!» ή «για όλα φταίει η Δύση!», «για όλα φταίει ο σιωνισμός!», «οι μετανάστες!», «ο αθεϊσμός!», «οι αριστεροί!» – δεν σου μένει λοιπόν παρά να εξαλείψεις ό,τι περισσεύει, να μαρκάρεις έναν κύκλο γύρω από τον σατανά που μοιάζει αληθινός στα δικά σου μάτια και μετά να εξοντώσεις αυτόν τον σατανά (μαζί με τους γείτονές του και όποιον βρέθηκε κατά τύχη εκεί γύρω), ανοίγοντας έτσι μια και καλή τις πύλες του παραδείσου. για όλο και περισσότερους ανθρώπους, το ισχυρότερο δημόσιο αίσθημα είναι μια βαθιά απέχθεια: απέχθεια των ανατρεπτικών για τον «ηγεμόνα», απέχθεια των δυτικών για την Ανατολή, απέχθεια των ανατολικών για τη Δύση, απέχθεια των άθεων για τους θρησκευόμενους, απέχθεια των θρησκευόμενων για τους άθεους – απέχθεια σαρωτική, απεριόριστη, που ανεβαίνει και θεριεύει σαν εμετός από τα βάθη της μιας ή της άλλης απελπισίας. Αυτή η απέχθεια είναι ένα από τα στοιχεία του φανατισμού οποιουδήποτε είδους.

OZ_ZHLOTES_SKLHRO DD Final_Layout 1 24/4/18 4:22 μ.μ. Page 19

Μπορεί τα παιδικά μου χρόνια στην ιερουσαλήμ να με δίδαξαν έτσι ώστε να γίνω ειδικός στον συγκριτικό φανατισμό («comparative fanaticism»). τη δεκαετία του 1940 υπήρχαν αρκετά ανοιχτά μυαλά και μεγάλες καρδιές. Υπήρχαν όμως και πολλοί προφήτες, σωτήρες και αυτοαποκαλούμενοι μεσσίες. Μέχρι σήμερα άλλωστε κάθε δεύτερος ή τρίτος κάτοικος της ιερουσαλήμ έχει την προσωπική του άποψη περί άμεσης σωτηρίας. Βέβαια, πολλοί λένε για τον εαυτό τους, σύμφωνα με την παλιά σιωνιστική ρήση, πως βρίσκονται στην ιερουσαλήμ «για να οικοδομήσουν και να οικοδομηθούν σε αυτήν», υπάρχουν όμως ανάμεσά τους ουκ ολίγοι, εβραίοι, μουσουλμάνοι, χριστιανοί, επαναστάτες, ριζοσπάστες, αναμορφωτές του κόσμου, που ήρθαν στην ιερουσαλήμ όχι «για να οικοδομήσουν και να οικοδομηθούν σε αυτήν», αλλά μάλλον για να σταυρώσουν και να σταυρωθούν σε αυτήν. Μια γνωστή ψυχική ασθένεια είχε την τιμή να ονομαστεί στην ιατρική ορολογία με τον όρο «σύνδρομο της ιερουσαλήμ»: οι άνθρωποι αναπνέουν τον δυνατό και «διαυγή σαν το κρασί» αέρα των βουνών και αμέσως σηκώ-

19

ιδού, για παράδειγμα, η ιδέα που εμφανίστηκε πριν από μισό περίπου αιώνα ως καινοτόμος και συναρπαστική, η ιδέα της πολυπολιτισμικότητας και της πολιτικής των ταυτοτήτων, μετατράπηκε σύντομα σε πολλά μέρη σε πολιτική μίσους των ταυτοτήτων: ό,τι άρχισε ως διεύρυνση του πολιτισμικού και συναισθηματικού ορίζοντα ολοένα και κατρακυλάει σε μια πραγματικότητα αποκλεισμού, εσωστρέφειας, μίσους για τον άλλον, και εν συντομία: ένα νέο κύμα απέχθειας για τον πλησίον και φανατισμού που αναπτύσσεται από διάφορες κατευθύνσεις.

OZ_ZHLOTES_SKLHRO DD Final_Layout 1 24/4/18 4:22 μ.μ. Page 20

20

νονται να κάψουν ένα τζαμί ή να ανατινάξουν μια εκκλησία ή να βεβηλώσουν μια συναγωγή, να σκοτώσουν άπιστους ή πιστούς, «να εξαλείψουν το κακό από τον κόσμο διά πυρός και σιδήρου». η αλήθεια είναι ότι συνήθως οι πάσχοντες από το «σύνδρομο της ιερουσαλήμ» αρκούνται να βγάζουν τα ρούχα τους, να ανεβαίνουν σε ένα βράχο και να αρχίζουν να προφητεύουν. Μπορεί λίγοι μόνο να πιστεύουν αυτές τις προφητείες, οι προφήτες όμως είναι πολλοί και κάθε είδους. Κοινός τόπος όλων είναι η τάση να πραγματώσουν μια απλή φόρμουλα σωτηρίας, και μερικές φορές να υποδείξουν τους κακούς από την παρουσία των οποίων πρέπει να καθαρίσει ο κόσμος για να επέλθει η λύτρωση. η ίδια η λύτρωση, σύμφωνα με τους περισσότερους από αυτούς τους προφήτες, στριμώχνεται χωρίς καμία δυσκολία μέσα σε ένα σύνθημα δύο-τριών προτάσεων.

Όταν ήμουν παιδί στην ιερουσαλήμ, υπήρξα και εγώ ένας μικρός φανατικός σιωνιστής-εθνικιστής, φαντασμένος, παθιασμένος, με πλύση εγκεφάλου. Ήμουν τυφλός απέναντι σε κάθε ισχυρισμό που ξέφευγε λίγο από την εβραϊκή-σιωνιστική ιστορία που μας εξιστορούσε σχεδόν όλος ο κόσμος των ηλικιωμένων. Ήμουν κουφός απέναντι σε κάθε επιχείρημα που αμφισβητούσε αυτή την ιστορία. ως παιδί της συνοικίας Κέρεμ Αβραάμ έριξα και εγώ πέτρες στα οχήματα των βρετανικών περιπόλων στον μικρό μας δρόμο. Ρίχνοντας τις πέτρες, τους πετούσαμε κατάμουτρα και με φωνές όλο σχεδόν τον πλούτο των αγγλικών λέξεων που γνωρίζαμε: «British go home!!!» Όλα αυτά συνέβαιναν το 1947 ή το 1948, στο τέλος της βρετανικής κυριαρχίας στην ιερουσαλήμ, στην εποχή της

OZ_ZHLOTES_SKLHRO DD Final_Layout 1 24/4/18 4:22 μ.μ. Page 21

ςτο μυθιστόρημα Ένας πάνθηρας στο υπόγειο διηγήθηκα ποιες ήταν οι εμπειρίες που με έκαναν να ανακαλύψω ξαφνικά στην παιδική μου ηλικία πως μερικές φορές ο κόσμος είναι διαφορετικός απ’ ό,τι δείχνει: υπάρχουν αντιπαραθέσεις που δεν είναι βαμμένες σε αποχρώσεις άσπρου και μαύρου. την τελευταία χρονιά της Βρετανικής εντολής, που ήμουν οκτώ χρονών, έπιασα φιλίες με έναν Βρετανό αστυνομικό που μιλούσε αρχαία εβραϊκά και ήξερε σχεδόν απ’ έξω την τορά μας. Ήταν ένας άντρας χοντρός, ασθματικός, αισθηματίας και μάλλον κάπως μπερδεμένος, που πίστευε με πάθος πως η επιστροφή του εβραϊκού λαού στην αρχαία πατρίδα του προμηνύει τη λύτρωση ολόκληρου του κόσμου. Όταν αυτή η σχέση αποκαλύφθηκε στους φίλους μου, άρχισαν να με φωνάζουν προδότη. πέρασε καιρός μέχρι να βρω παρηγοριά στη σκέψη πως προδότης, στα μάτια των φανατικών, είναι όποιος δεν τολμάει να αλλάξει. οι φανατικοί κάθε είδους, παντός τόπου και χρόνου, σιχαίνονται την αλλαγή, τη φοβούνται και υποψιάζονται πως δεν είναι παρά μια προδοσία που προέρχεται από κίνητρα σκοτεινά και ποταπά. το παιδί-αφηγητής στο Ένας πάνθηρας στο υπόγειο μπαίνει στην ιστορία ως φανατικός σιωνιστής, φλέγεται από τη δική του αίσθηση δικαίου, μέσα σε δυο εβδομάδες όμως ανακαλύπτει, προς μεγάλη του έκπληξη, πως υπάρχουν στον κόσμο πράγματα που μπορείς πράγματι

21

πρώτης αληθινής ιντιφάντα, της δικής μας ιντιφάντα, των εβραίων, ενάντια στη βρετανική κατοχή. (Και μάλλον είναι και αυτό ένα μικρό παράδειγμα για την ειρωνεία της ιστορίας.)

22

OZ_ZHLOTES_SKLHRO DD Final_Layout 1 24/4/18 4:22 μ.μ. Page 22

να τα δεις έτσι, μπορείς όμως να τα δεις και με έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο. Με αυτή την ανακάλυψη το παιδί της ιστορίας χάνει την παιδικότητά του, σε αντάλλαγμα όμως κερδίζει την εμπειρία της διεύρυνσης των οριζόντων του, και μαζί ένα πρώτο δείγμα της γυναικείας χάρης. ςαν να μην έφταναν όλα αυτά τα θαύματα, το παιδί της ιστορίας κερδίζει επίσης μια κάποια ειδίκευση στον τομέα του συγκριτικού φανατισμού. Καταλαβαίνει πως συχνά το τυφλό μίσος κάνει εκείνους που μισούν και από τις δυο πλευρές να μοιάζουν μεταξύ τους. Όχι, ο όρος «συγκριτικός φανατισμός» ασφαλώς δεν είναι ανέκδοτο: ίσως ήρθε πράγματι ο καιρός κάθε πανεπιστήμιο, κάθε σχολείο, κάθε εκπαιδευτικό ίδρυμα, να οργανώσει δυο-τρεις κύκλους μαθημάτων για τον συγκριτικό φανατισμό, γιατί ο φανατισμός ολοένα και μας περικυκλώνει εδώ στο ισραήλ και σε πολλά άλλα μέρη σε ολόκληρο τον κόσμο, Ανατολή και Δύση, Νότο και Βορρά. Ασφαλώς δεν πρόκειται μόνο για τους φανατικούς ισλαμιστές: δεν είναι λίγα τα μέρη όπου παρατηρείται στις μέρες μας μια επικίνδυνη άνοδος του χριστιανικού φανατισμού (Αμερική, Ρωσία, κάποιες χώρες της Ανατολικής ευρώπης), θολά κύματα εβραϊκού θρησκευτικού φανατισμού, σκοτεινά κύματα συντηρητικού εθνικισμού με μίσος για τους ξένους στη Δυτική και στην Ανατολική ευρώπη, ενώ ο ρατσισμός ξεχειλίζει σε όλο και περισσότερες κοινωνίες. ο φανατισμός στην ισραηλινή κοινωνία, κάθε μορφής και απόχρωσης, έφτασε εδώ μαζί με τους εβραίους από την ευρώπη. Από την Ανατολική ευρώπη μάς ήρθε ο επαναστατικός φανατισμός της γενιάς των πρωτοπόρων και των ιδρυτών, που προσπάθησαν να πλάσουν

εκ νέου τον λαό του ισραήλ εξαλείφοντας μάλιστα όλα τα υπόλοιπα κληροδοτήματα των διαφόρων διασπορών, για να καλλιεργήσουν εδώ με το έτσι θέλω έναν «καινούργιο άνθρωπο». Από την ευρώπη μάς ήρθε επίσης ο εθνικιστικός φανατισμός με το στρατιωτικό τελετουργικό και διάφορες ψευδαισθήσεις περί αυτοκρατορικού μεγαλείου. Από την ευρώπη έφτασε και ο ορθόδοξος φανατισμός, που περιχαρακώνεται σε ένα οχυρωμένο γκέτο και αμύνεται ενάντια σε κάθε τι που διαφέρει από αυτόν. Και ίσως, αντίθετα, όσοι ήρθαν εδώ από τις χώρες της Ανατολής να ήταν εκείνοι που έφεραν μαζί τους μια κληρονομιά γενεών και γενεών μετριοπάθειας, μια σχετική θρησκευτική ανοχή και τη συνήθεια να ζουν σε συνθήκες καλής γειτνίασης ακόμα και με αυτόν που δεν σου μοιάζει. η αλήθεια είναι πως, μπροστά στα μάτια μας, ο «ευρωπαϊκός» φανατισμός σε όλες του τις μορφές εξαλείφει τώρα σταδιακά τη μετριοπάθεια των εβραίων της Ανατολής. Όπως είπα παραπάνω, μπορεί ένας από τους λόγους για τα αυξανόμενα κύματα φανατισμού να είναι η ολοένα ισχυρότερη δίψα για λύσεις απλές και ριζικές, για μια σωτηρία «με τη μία». Ένας πρόσθετος λόγος είναι ότι όλοι μας απομακρυνόμαστε πλέον από τις φρίκες που συνέβησαν στο πρώτο ήμισυ του 20ού αιώνα: ο ςτάλιν και ο χίτλερ, χωρίς να το θέλουν, εμφύτευσαν καταπώς φαίνεται στις δύο ή τρεις γενιές που ακολούθησαν μια αίσθηση βαθιάς καχυποψίας απέναντι σε κάθε ακρότητα και ένα μέτρο ελέγχου των φανατικών ενστίκτων. για μερικές δεκαετίες, χάρη στους μεγαλύτερους δολοφόνους που γνώρισε ο 20ός αιώνας, οι ρατσιστές ντρέπονταν λίγο για τον ρατσισμό τους, στο μίσος μπήκε ένα κάποιο

23

OZ_ZHLOTES_SKLHRO DD Final_Layout 1 24/4/18 4:22 μ.μ. Page 23

OZ_ZHLOTES_SKLHRO DD Final_Layout 1 24/4/18 4:22 μ.μ. Page 24

24

φρένο, και οι φανατικοί σωτήρες χαλάρωσαν λίγο τα κηρύγματά τους. Ίσως όχι παντού, τουλάχιστον όμως σε αρκετά μέρη. τα τελευταία χρόνια φαίνεται πως αυτό το «δώρο» του ςτάλιν, του χίτλερ, των ιαπώνων μιλιταριστών, έφτασε στην ημερομηνία λήξης του. το προσωρινό εμβόλιο που μας είχαν κάνει χάνει τη δράση του. το μίσος, ο φανατισμός, η αποστροφή για το διαφορετικό, ο ζήλος «να συντρίψουμε μια για πάντα όλους τους κακούς σε ένα λουτρό αίματος» – όλα αυτά σηκώνουν ξανά κεφάλι.

ο φανατισμός δεν είναι αποκλειστικότητα της Αλ-Κάιντα και του ισλαμικού Κράτους, του Μετώπου Αλ-Νούσρα, της χαμάς και της χεζμπολάχ, των νεοναζί, των αντισημιτών και των οπαδών «της ανώτερης λευκής φυλής», των ισλαμοφοβικών και της Κου-Κλουξ-Κλαν, των συμμοριών των λόφων1 και όλων των άλλων που χύνουν αίμα εν ονόματι των πιστεύω τους. Όλοι αυτοί οι φανατικοί, και οι όμοιοί τους, μας είναι γνώριμοι. Μας κοιτούν αφ’ υψηλού καθημερινά μέσα από τις οθόνες των τηλεοράσεων, ωρύονται, κουνούν τις οργισμένες γροθιές τους μπροστά στους φωτογραφικούς φακούς, φωνάζουν στα μικρόφωνα διάφορα βραχνά συνθήματα. Αυτοί είναι οι προφανείς φανατικοί. η κόρη μου γκάλια σκηνοθέτησε πριν από μερικά χρόνια ένα ντοκιμαντέρ που προβλήθηκε στο Κανάλι 1, μια εις βάθος και ανησυχητική έρευνα για τις ρίζες του φανατισμού και τις εκφάνσεις του στην εβραϊκή Αντίσταση.2 Υπάρχουν όμως είδη φανατισμού λιγότερο έντονα και λιγότερο εμφανή, που επικρατούν γύρω και μερικές φορές ίσως και μέσα μας. Ακόμα και στην καθημερινή

ζωή νομοθετημένων κοινωνιών και ανθρώπων που γνωρίζουμε πολύ καλά υπάρχουν εκδηλώσεις, όχι απαραίτητα βίαιες, φανατισμού. εδώ και εκεί συναντάς, για παράδειγμα, φανατικούς αντικαπνιστές που αντιδρούν λες και θα έπρεπε να καεί ζωντανός όποιος τόλμησε να ανάψει τσιγάρο δίπλα τους. Ή φανατικούς χορτοφάγους και vegans που ακούγονται μερικές φορές έτοιμοι να καταβροχθίσουν ζωντανούς τους κρεατοφάγους. Κάποιοι από τους συντρόφους μου στο κίνημα ειρήνης με αποδοκιμάζουν με μανία μόνο και μόνο επειδή έχω διαφορετική αντίληψη για τον ορθό τρόπο επίτευξης της ειρήνης μεταξύ ισραήλ και παλαιστίνης. Ασφαλώς, δεν είναι ύποπτοι φανατισμού όσοι υψώνουν τη φωνή τους υπέρ ή κατά κάποιου ζητήματος, ούτε όσοι διαμαρτύρονται με οργή για κάποια αδικία μετατρέπονται εξαιτίας της ίδιας της διαμαρτυρίας και της οργής τους σε φανατικούς. Κάθε άνθρωπος με οξεία αντίληψη των πραγμάτων δεν έχει αυτομάτως κλίση προς τον φανατισμό. ούτε όταν εκφράζει τις αντιλήψεις του ή τα συναισθήματά του φωναχτά. Δεν είναι η ένταση της φωνής σου που σε ορίζει ως φανατικό, αλλά κυρίως η ανοχή σου ή η έλλειψη ανοχής σου απέναντι στις φωνές των αντιπάλων σου. πράγματι, το περισσότερο ή λιγότερο κρυμμένο μικρόβιο του φανατισμού φωλιάζει μερικές φορές στις διάφορες εκδηλώσεις ενός ανυποχώρητου δογματισμού, μιας απολυτότητας, αν όχι και εχθρότητας απέναντι σε θέσεις που θεωρούνται απαράδεκτες. Αυτή η σταθερή πεποίθηση ότι έχεις το δίκιο με το μέρος σου, που περιχαρακώνεται και οχυρώνεται γύρω από τον ίδιο της τον εαυτό, χωρίς να αφήνει περιθώριο για παράθυρα και πόρτες, είναι το αναγνωριστικό σημάδι αυτής της αρρώστιας, κα-

25

OZ_ZHLOTES_SKLHRO DD Final_Layout 1 24/4/18 4:22 μ.μ. Page 25

OZ_ZHLOTES_SKLHRO DD Final_Layout 1 24/4/18 4:22 μ.μ. Page 26

26

θώς επίσης και η υιοθέτηση θέσεων που προέρχονται από αμιγείς πηγές περιφρόνησης και αποστροφής, που απωθούν οποιαδήποτε άλλη συναισθηματική παρόρμηση. (η αποστροφή αυτή καθ’ εαυτήν δεν είναι κάτι κακό: στα έργα του ςαίξπηρ και του Ντοστογιέφσκι, του Μπρεχτ, του Μπιάλικ3 και του Μπρένερ4 και του χανόχ λεβίν,5 υπάρχει αδιαφιλονίκητα το στοιχείο της αποστροφής. Μια αποστροφή μάλιστα βίαιη, αλλά όχι αποκλειστική: γι’ αυτούς τους μεγάλους δημιουργούς η αποστροφή συνοδεύεται και από άλλα συναισθήματα, όπως κατανόηση, συμπόνια, νοσταλγία, χιούμορ, ακόμα και μια κάποια συμπάθεια.)

Υπάρχουν στον κόσμο διάφορα επίπεδα του κακού. η διάκριση των βαθμίδων του κακού είναι ίσως το κύριο ηθικό καθήκον που έχει ο καθένας από εμάς: κάθε παιδί ξέρει πως η σκληρότητα είναι κακή και απρεπής, ενώ το αντίθετό της, η συμπόνια, είναι αξιέπαινη. Αυτή είναι μια ηθική διάκριση απόλυτα εύκολη και απλή. το σημαντικότερο και πολύ δυσκολότερο είναι να διακρίνουμε τις διαφορετικές αποχρώσεις του γκρίζου, τις βαθμίδες του κακού. οι πιο επιθετικοί υπέρμαχοι της προστασίας του περιβάλλοντος, για παράδειγμα, ή αυτοί που αντιτίθενται με μανία στην παγκοσμιοποίηση, μπορεί κάποιες φορές να αποδειχτούν βίαιοι φανατικοί. το κακό όμως που προκαλούν είναι μικρό σε σύγκριση με το κακό ενός φανατικού που προκαλεί ένα μακελειό. Και ακόμα και τα εγκλήματα αυτού του φανατικού δράστη δεν εξισώνονται με τα εγκλήματα των φανατικών που διαπράττουν εθνοκάθαρση ή γενοκτονία. Όποιος δεν είναι ικανός ή δεν προτίθεται να «διαβαθ-

OZ_ZHLOTES_SKLHRO DD Final_Layout 1 24/4/18 4:22 μ.μ. Page 27

27

μίσει» το κακό καταλήγει πάντα να γίνει υπηρέτης του κακού. Όποιος βάζει στο ίδιο καλάθι το απαρτχάιντ και την αποικιοκρατία, το ισλαμικό Κράτος και τον σιωνισμό, την παραβίαση της πολιτικής ορθότητας και τους θαλάμους αερίων, τον σεξισμό, τα πλούτη των μεγιστάνων και τη μόλυνση της ατμόσφαιρας, υπηρετεί το κακό με την άρνησή του να δεχτεί διαβαθμίσεις. Όλοι οι φανατικοί τείνουν να ζουν σε έναν κόσμο μαυρόασπρο. ςε ένα απλοϊκό γουέστερν «καλών» εναντίον «κακών». ο φανατικός είναι στην πραγματικότητα ένας άνθρωπος που ξέρει να μετράει μέχρι το ένα. Και παράλληλα, χωρίς καμία εξαίρεση, σχεδόν πάντα ο φανατικός τείνει να βυθίζεται σε μια γλυκόπικρη συναισθηματικότητα, ένα μίγμα φλογερής οργής και γλοιώδους μεμψιμοιρίας. Αυτή ή αυτός προτιμούν πάντα να «νιώθουν» παρά να σκέφτονται. ο θάνατος, ο δικός του όπως και των άλλων, συναρπάζει και συνταράσσει τη φαντασία του φανατικού. ςυχνά αυτός ο κόσμος τού φαίνεται αποκρουστικός και κατάπτυστος, έτσι προσπαθεί να ελευθερωθεί γρήγορα από αυτόν (και να πάρει μαζί του όσο περισσότερους μπορεί). ο φανατικός ανυπομονεί να αντικαταστήσει αυτόν τον σατανικό κόσμο με «έναν κόσμο όλο καλοσύνη», «τον επόμενο κόσμο» (με ή χωρίς τις εβδομήντα δυο παρθένες που τον αναμένουν εκεί ως επιβράβευση και αποζημίωση που θυσίασε τη ζωή του). πράγματι, πολλές φορές «ο επόμενος κόσμος» ζωγραφίζεται από τον φανατικό με διάφορες αποχρώσεις γλυκανάλατου κιτς.

28

OZ_ZHLOTES_SKLHRO DD Final_Layout 1 24/4/18 4:22 μ.μ. Page 28

ο κομφορμισμός, το να ακολουθεί κανείς τυφλά την πεπατημένη, η υπακοή χωρίς κανέναν προβληματισμό και καμία ένσταση, η τόσο διαδεδομένη επιθυμία να ανήκει σε μια ομάδα ανθρώπων σφιχτοδεμένη και συμπαγή, είναι και αυτά θεμέλιοι λίθοι της ψυχής του φανατικού. ςτην καταπληκτική ταινία των Μόντι πάιθον Ένας προφήτης μα τι προφήτης ο σωτήρας Μπράιαν απευθύνεται ως εξής στο ακροατήριό του: «είστε όλοι άτομα!» το κοινό τού απαντάει με έναν ενωμένο βρυχηθμό: «Ναι! είμαστε όλοι άτομα!» «είστε όλοι διαφορετικοί!» «Ναι! είμαστε όλοι διαφορετικοί!» Μόνο ένας κοντούλης μέσα στο πλήθος βελάζει με ψιλή φωνή: «εγώ όχι». Αν πράγματι η παρόρμηση να βαδίζουν στην πεπατημένη και η επιθυμία να ανήκουν κάπου αποτελούν επίσης μικρόβια του φανατισμού, το ίδιο συμβαίνει και με τη λατρεία του ατόμου στις διάφορες εκφάνσεις της, τη θεοποίηση θρησκευτικών και πολιτικών ηγετών, τη λατρεία των αστέρων του θεάματος και του αθλητισμού. Βέβαια, υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα στην τυφλή υπακοή σε αιμοσταγείς τυράννους, το να παραδίνεσαι άνευ όρων σε μια δολοφονική ιδεολογία ή ένα σωβινισμό γεμάτο μίσος, και την παιδιάστικη, ενθουσιώδη λατρεία για κάποιον αστέρα του θεάματος. εντούτοις υπάρχει ίσως ένα κοινό σημείο: εκείνος που λατρεύει παραιτείται από την προσωπικότητά του. ποθεί να συγχωνευτεί μέχρι αυταπάρνησης με το ρεύμα των πιστών και να εξαφανιστεί μέσα στη ζωή και τα έργα των πρωταγωνιστών της λατρείας του. ο πιστός που έχει εκμηδενί-

OZ_ZHLOTES_SKLHRO DD Final_Layout 1 24/4/18 4:22 μ.μ. Page 29

ο αυξανόμενος παλιμπαιδισμός πάρα πολλών ανθρώπων σε όλο τον κόσμο δεν είναι τυχαίος: υπάρχουν εκείνοι που ενδιαφέρονται γι’ αυτόν, και υπάρχουν εκείνοι που τον εκμεταλλεύονται για να αποκτήσουν είτε εξουσία είτε πλούτη. ο διαφημιστής και όποιος τον χρηματοδοτεί θέλουν με κάθε κόστος να ξαναγίνουμε όλοι μας μικρά και χαϊδεμένα παιδιά, γιατί τα μικρά και χαϊδεμένα παιδιά είναι οι καταναλωτές που πείθονται πιο εύκολα. Μπροστά στα μάτια μας όλο και σβήνουν τα όρια μεταξύ της πολιτικής και της βιομηχανίας του θεάματος. Όλος ο κόσμος μετατρέπεται σε «παγκόσμια παιδική χαρά». οι αρετές που απαιτούνται για να καταφέρει κάποιος να εκλεγεί είναι σχεδόν αντίθετες με τις αρετές που απαιτούνται για να κυβερνήσει. τόσο η πολιτική όσο και

29

σει τον εαυτό του συνθλίβεται από ένα περίπλοκο σύστημα προπαγάνδας και πλύσης εγκεφάλου, ένα σύστημα που αρχικά απευθύνεται σκόπιμα στην παιδική πλευρά της ανθρώπινης ψυχής, την πλευρά που διψάει τόσο να εκμηδενιστεί, να συρθεί και πάλι μέσα σε μια ζεστή μήτρα, να ξαναγίνει ένα μικροσκοπικό κύτταρο μέσα σε ένα σώμα πελώριο, δυνατό και προστατευτικό – το έθνος, την εκκλησία, το κίνημα, το κόμμα, τους οπαδούς μιας ομάδας, την κοινότητα των πιστών: να ανήκει κάπου, να ενωθεί με ένα τεράστιο πλήθος κάτω από τις ανοιχτές φτερούγες ενός μεγάλου πατέρα, ενός φανταστικού ήρωα, μιας εκθαμβωτικής καλλονής, μιας λαμπερής διασημότητας, στα χέρια των οποίων οι ακόλουθοι εναποθέτουν τις ελπίδες τους και τα όνειρά τους, αλλά και το δικαίωμά τους να σκέφτονται, να κρίνουν και να εκφράζουν γνώμη.

OZ_ZHLOTES_SKLHRO DD Final_Layout 1 24/4/18 4:22 μ.μ. Page 30

30

η επικοινωνία έχουν μετατραπεί σε παρακλάδια της βιομηχανίας θεάματος: ακριβώς όπως στην αρχαία Ρώμη, η επικοινωνία ρίχνει καθημερινά στα λιοντάρια δυο-τρία διάσημα θύματα, ένοχους ή αθώους, για να διασκεδάσει τα πλήθη, να τους αποσπάσει την προσοχή και να τους αρπάξει τα λεφτά. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι ψηφίζουν εκείνον που καταφέρνει να τους συγκινήσει και να τους διασκεδάσει, αυτόν που μπερδεύει όλους τους κανόνες του παιχνιδιού. Όλο και περισσότεροι ψηφίζουν για τη «φάση», ή για την «πλάκα», ή για τα «σλόγκαν». η έκφραση «δεν υπάρχει» είναι μεγάλο κομπλιμέντο στις μέρες μας, όπως επίσης «είναι τρέλα», «σκίζει», «τα σπάει», «δεν παίζεται». Όλα αυτά είναι προφανώς τελείως άλλο πράγμα από τη ζοφερή αποφασιστικότητα των φανατικών που βαδίζουν σε τριάδες με τα μάτια κλειστά υπό τον ήχο των τυμπανοκρουσιών ενός χαρισματικού ηγέτη. η αντίθεση αυτή όμως είναι φαινομενική: ο φανατικός είναι όντως πάντα σοβαρός μέχρι θανάτου, εκείνοι όμως που παλιμπαιδίζουν και αρέσκονται στις εξυπνάδες και στα σλόγκαν ποθούν ομοίως να παραιτηθούν από το δικαίωμά τους να απολαμβάνουν την πλούσια και πολύχρωμη ποικιλία που μας προσφέρει η ζωή, αρκούμενοι στα τρισάθλια σκουπίδια που τους ταΐζει όποιος έχει συμφέρον να τους εξαπατήσει για να τους χρησιμοποιήσει προς όφελός του. τόσο αυτοί που βαδίζουν σε τριάδες σοβαροί μέχρι θανάτου όσο και εκείνοι που αναζητούν διασκεδαστικές «φάσεις» απαρνούνται με μεγάλη ευκολία την ελευθερία να σκέφτονται, να ζυγίζουν, να επιλέγουν και να δίνουν διάφορες αποχρώσεις στην επιλογή τους.

OZ_ZHLOTES_SKLHRO DD Final_Layout 1 24/4/18 4:22 μ.μ. Page 31

ο φανατικός πασχίζει ακούραστα να σε βελτιώσει και να σε τελειοποιήσει, να σου ανοίξει τα μάτια για να δεις και εσύ το φως. οπωσδήποτε από αυτή την προοπτική ο φανατικός είναι ένα πλάσμα εκπληκτικά αλτρουιστικό, ένας άνθρωπος που σίγουρα δεν είναι εγωιστής: ενδιαφέρεται για σένα πολύ περισσότερο απ’ όσο ενδιαφέρεται για τον εαυτό του. Μέρα νύχτα πολεμάει να σώσει την ψυχή σου, να σε ελευθερώσει από τα δεσμά σου, να σε βγάλει από το σκοτάδι στο άπλετο φως, να σε λυτρώσει μια για πάντα από το λάθος και την αμαρτία. ιδού, τρέχει να σε αγκαλιάσει, στάζοντας ολόκληρος ένα μίγμα από ιερή οργή και έξτρα παρθένο ελαιόλαδο, σχεδόν άρρωστος από την έγνοια σου, ξεχειλίζοντας καλή θέληση να αλλάξει για σένα τον τρόπο που προσεύχεσαι (ή δεν προσεύχεσαι), που ψηφίζεις ή που καπνίζεις, τις συνήθειές σου στο φαγητό, τις προτιμήσεις σου, όλο τον

31

Ένα από τα πλέον έντονα στοιχεία αναγνώρισης ενός φανατικού είναι ο διακαής πόθος του να σε αλλάξει για να σε κάνει ίδιο με εκείνον. Να σε πείσει ότι πρέπει αμέσως να αλλάξεις τη θρησκεία σου. Να εγκαταλείψεις τον κόσμο σου και να μετακομίσεις στον δικό του. ο φανατικός δεν θέλει να υπάρχουν διαφορές μεταξύ των ανθρώπων. η επιθυμία του είναι να γίνουμε όλοι «σαν ένας άνθρωπος». η επιθυμία του είναι να μην υπάρχουν στον κόσμο κλειστές κουρτίνες, ούτε σφαλισμένα παντζούρια, ούτε κλειδωμένες πόρτες, ούτε ίχνος ιδιωτικής ζωής, επειδή όλοι οφείλουμε να είμαστε ένα σώμα, μια ψυχή. Όλοι οφείλουμε να βαδίζουμε μαζί του, σε τριάδες, στον δρόμο που οδηγεί στη λύτρωση (μια οποιαδήποτε λύτρωση).