TANPINAR_ROLOGIA DD F.qxp_Layout 1 13/03/2019 12:12 Page 5
ΑΧΜΕΤ ΧΑΜΝΤΙ ΤΑΝΠΙΝΑΡ
ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΡΥΘΜΙΣΗΣ ΡΟΛΟΓΙΩΝ
d
Μυθιστόρημα ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΠΟ ΤΑ ΤΟΥΡΚΙΚΑ
ΣΤΕΛΛΑ ΧΡΗΣΤΙΔΟΥ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ
TANPINAR_ROLOGIA DD F.qxp_Layout 1 13/03/2019 12:12 Page 6
Το παρόν έργο εκδόθηκε με την αρωγή του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού της Δημοκρατίας της Τουρκίας.ß ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥ: Ahmet Hamdi Tanpınar,
Saatleri Ayarlama Enstitüsü Copyright Ahmet Hamdi Tanpınar Copyright Kalem Agency © Copyright για την ελληνική γλώσσα Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2015 © ©
1η έκδοση: Μάρτιος 2019 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. ΓΡΑΦΕΙΑ: Θεμιστοκλέους 104, 106 81 Αθήνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα % 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31
e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-6441-5
TANPINAR_ROLOGIA DD F.qxp_Layout 1 13/03/2019 12:12 Page 7
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝA
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
Μεγάλες προσδοκίες [ 11 ]
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ
Μικρές αλήθειες [ 113 ]
ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ
Προς το πρωί [ 253 ]
ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ
Κάθε εποχή έχει το τέλος της [ 471 ]
TANPINAR_ROLOGIA DD F.qxp_Layout 1 13/03/2019 12:12 Page 8
TANPINAR_ROLOGIA DD F.qxp_Layout 1 13/03/2019 12:12 Page 9
Έχουν απομείνει στο μυαλό μου κάποια ίχνη παράνοιας. Ζητώ ταπεινά τη βοήθεια του Αλλάχ για την εξάλειψή τους, στο όνομα του αξιομνημόνευτου Μετζνούν, του προφήτη των τρελών. Ι ΖΕΤ Μ ΟΛΑ
TANPINAR_ROLOGIA DD F.qxp_Layout 1 13/03/2019 12:12 Page 10
TANPINAR_ROLOGIA DD F.qxp_Layout 1 13/03/2019 12:12 Page 11
ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ
ΜΕΓΑΛΕΣ ΠΡΟΣΔΟΚΙΕΣ
TANPINAR_ROLOGIA DD F.qxp_Layout 1 13/03/2019 12:12 Page 12
TANPINAR_ROLOGIA DD F.qxp_Layout 1 13/03/2019 12:12 Page 13
I
Όφέρον για τη γραφή και την ανάγνωση. Όλα κι όλα τα ασοι
με γνωρίζουν ξέρουν πως δεν τρέφω ιδιαίτερο ενδια-
ναγνώσματά μου μάλιστα, αν εξαιρέσουμε τις ιστορίες του Ιουλίου Βερν και του Νικ Κάρτερ που διάβαζα στα παιδικά μου χρόνια, απαρτίζονται από ορισμένα ιστορικά βιβλία που έχω διατρέξει παραλείποντας τις αραβικές και τις περσικές τους λέξεις, όπως και τα βιβλία Τουτιναμέ, Χίλιες και Μία Νύχτες, αλλά και τις ιστορίες του Αμπού Αλί Ιμπν Σινά. Αργότερα, πριν ακόμα ιδρυθεί το ινστιτούτο μας, έριχνα πότε πότε μια ματιά στα σχολικά βιβλία των παιδιών τότε που ήμουν άνεργος στο σπίτι, άλλες φορές διάβαζα μικρές επιφυλλίδες και άρθρα στις εφημερίδες τότε που περνούσα όλη μου τη μέρα στα καφενεία του Εντιρνέκαπι και του Σεχζαντέμπασι. Θα μπορούσα να αναφέρω επίσης τις μελέτες σχετικά με την ψυχανάλυση που δημοσίευσε ο γιατρός Ραμίζ, ο οποίος προσπάθησε να με θεραπεύσει τον καιρό που βρισκόμουν υπό παρακολούθηση στο Ιατροδικαστικό Νοσοκομείο και η βοήθειά του ήταν πολύτιμη για μένα. Μπορώ να σας διαβεβαιώσω ότι δεν παρέλειψα ούτε μια αράδα αυτών των άρθρων και των βιβλίων, προκειμένου να θεωρηθώ άξιος της εύνοιας την οποία έδειξε προς το άτομό μου ένας επιστήμονας που ασχολούνταν με τόσο σοβαρά ζητήματα. Ωστόσο τα συγκεκριμένα έργα που γράφτηκαν για ιδιαίτερα σημαντικές υποθέσεις –την προέλευση των οποίων δεν γνωρίζω– δεν ταίριαζαν με τα λογοτεχνικά
TANPINAR_ROLOGIA DD F.qxp_Layout 1 13/03/2019 12:12 Page 14
14
ΑΧΜΕΤ ΧΑΜΝΤΙ ΤΑΝΠΙΝΑΡ
μου γούστα ούτε με την αντίληψή μου. Ωφέλησαν μόνο στη συγκάλυψη της άγνοιάς μου κατά τη διάρκεια των μακροσκελών μας συζητήσεων –πάντα εκείνος μιλούσε, εγώ άκουγα– με τον γιατρό Ραμίζ. Κανείς δεν ξεχνάει την ανατροφή που πήρε μικρός. Ο πατέρας μου ήταν αντίθετος με το διάβασμα εξωσχολικών βιβλίων, εκτός από τα βιβλία Εμσαλέ και Αβαμίλ, γραμματικής και συντακτικού των αραβικών που διαβάζαμε τον πρώτο καιρό. Ενδεχομένως λόγω αυτής της λογοκρισίας και των περιορισμών να αρνιόμουν πεισματικά κάθε είδους ανάγνωσμα. Παρ’ όλα αυτά σε μια φάση της ζωής μου κατόρθωσα να γράψω ένα μικρό έργο. Το έργο όμως αυτό δεν το έγραψα λόγω κάποιας έπαρσης, πράγμα που έτσι κι αλλιώς κατέκρινα – δεν το έγραψα δηλαδή για να κάνω τους ανθρώπους του περιβάλλοντός μου να πουν «Για δες, ο Χαϊρί Ιρντάλ έγραψε βιβλίο!», ούτε επειδή με ώθησε κάποιο μεγάλο κι ακαταμάχητο ταλέντο. Παρακάτω θα σας αφηγηθώ υπό ποιες συνθήκες, με ποιο σκοπό, πώς και γιατί έγραψα αυτό το έργο που εκδόθηκε από το ινστιτούτο μας, το οποίο έχει καταργηθεί πλέον, ή μάλλον βρίσκεται σε κατάσταση μόνιμης εκκαθάρισης με την καίρια παρέμβαση του Χαλίτ Αγιαρτζί.1 Θέλω όμως να πω ότι το βιβλίο αυτό που αφηγείται τη ζωή και τις ανακαλύψεις του σοφότερου των ωρολογοποιών, του αξιότιμου σεΐχη Ζαμανί, το οφείλω αποκλειστικά και μόνο στις υψηλές αρετές του αγαπητού ευεργέτη και μεγάλου μου φίλου Χαλίτ Αγιαρτζί, ο οποίος με βοήθησε να αποκτήσω, ξεκινώντας κυριολεκτικά από το μηδέν, την προσωπικότητα που έχω σήμερα. Ό,τι καλό, όμορφο και χρήσιμο υπάρχει στη ζωή μου είναι άλλωστε δημιούργημα αυτού του άντρα, που έφυγε μακριά μας πριν από τρεις εβδομάδες σε ένα αυτοκινητικό δυστύχημα. Για να το αποδείξω, νομίζω πως αρκεί να αναφέρω ότι επινόησε αίφνης τον σεΐχη Αχμέτ Ζαμανί εφέντη –μια επινόηση εξίσου μεγάλη με το ινστιτούτο μας–, ο οποίος θα έπρεπε να τοποθετηθεί την
TANPINAR_ROLOGIA DD F.qxp_Layout 1 13/03/2019 12:12 Page 15
ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΡΥΘΜΙΣΗΣ ΡΟΛΟΓΙΩΝ
15
περίοδο του σουλτάνου Μεχμέτ Δ΄, συνθέτοντας όσα του περιέγραψα για τον ωρολογοποιό Νουρί εφέντη που κοντά του δούλεψα ένα διάστημα, όπως και τις επεξηγήσεις που του έδωσα για την ωρολογοποιία. Αυτές οι δύο επισημάνσεις και ανακαλύψεις αποτέλεσαν τη βάση για τις γιορτές της «ώρας», που διοργανώνονταν άλλοτε με λαμπρότητα. Η μετάφραση του βιβλίου σε διάφορες γλώσσες, όπως και οι τόσο σοβαρές και σπουδαίες κριτικές που γράφτηκαν στο εσωτερικό και το εξωτερικό, απέδειξαν ότι ο αείμνηστος φίλος μου Χαλίτ Αγιαρτζί δεν έκανε λάθος που επέλεξε να εξιστορήσει τον βίο του αξιότιμου Αχμέτ Ζαμανί εφέντη, αλλά και στον αιώνα που επέλεξε να τον τοποθετήσει. Όσο για μένα, μπορώ να πω ότι η μετάφραση αυτού του βιβλίου σε δεκαοχτώ γλώσσες, ενός βιβλίου που φέρει την υπογραφή μου, παρότι η κεντρική του ιδέα δεν μου ανήκει, οι κριτικές που δημοσιεύτηκαν στις εφημερίδες σε όλες αυτές τις γλώσσες, όπως και η άφιξη ενός επιστήμονα όπως ο Φαν Χούμπερτ από την Ολλανδία, με μοναδικό σκοπό να με γνωρίσει αλλά και να επισκεφτεί τον τάφο του Αχμέτ Ζαμανί, αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα της ζωής μου. Είναι αλήθεια πως αυτό το τελευταίο ήταν εξαιρετικά δύσκολο. Η συζήτηση με έναν ξένο επιστήμονα, ακόμα και με τη βοήθεια μεταφραστή, για ένα τόσο απαιτητικό αντικείμενο όπως ο εντοπισμός του τάφου ενός ανθρώπου που δεν υπήρξε ποτέ, είναι πιο περίπλοκο πράγμα απ’ όσο φαντάζεται κανείς. Από το πρώτο μας γλίτωσαν κατά τα λεγόμενα των εφημερίδων η ανατολίτικη φιλοσοφία της ζωής και της συμπεριφοράς μας, όπως και η αδιάκριτη και μάλλον πληθωρική στάση μας. Στο δεύτερο μας βοήθησε η συνήθεια των προγόνων μας να χρησιμοποιούν ψευδώνυμα. Όπως και να ’χει, μετά από μερικές μέρες περιπλάνηση στα νεκροταφεία του Εντιρνέκαπι και του Έγιουπ, καθώς και στην τοποθεσία Καρατζάαχμετ, όλο και κάποιος Αχμέτ Ζαμανί ε-
TANPINAR_ROLOGIA DD F.qxp_Layout 1 13/03/2019 12:12 Page 16
16
ΑΧΜΕΤ ΧΑΜΝΤΙ ΤΑΝΠΙΝΑΡ
φέντης θα βρισκόταν. Και πράγματι τον βρήκαμε. Δεν αισθάνομαι ιδιαίτερη λύπη για τούτη τη μικρή παρέμβαση που έκανα στην προσωπικότητα ενός νεκρού. Χάρη σ’ αυτήν, επισκευάστηκε τουλάχιστον ο τάφος του ανθρωπάκου κι έγινε γνωστό το όνομά του. Η δόξα και η συμφορά δίνουν άλλωστε αφορμή για να μνημονεύεται κάποιος. Οι φωτογραφίες του τάφου του δημοσιεύτηκαν σε όλες τις εφημερίδες του κόσμου, αρχής γενομένης από την Ολλανδία, με την προϋπόθεση να στέκεται η αφεντιά μου ακριβώς δίπλα στον τάφο, με το ένα μου χέρι να ακουμπάει στο μάρμαρο και το άλλο να κρατάει το αδιάβροχο και το καπέλο μου. Όσο τα σκέφτομαι όλα τούτα, στενοχωριέμαι μονάχα για ένα πράγμα. Για το ότι δεν επέτρεψα στον Φαν Χούμπερτ, που έγραψε τόσο καλές κριτικές για το βιβλίο μου και με έκανε γνωστό ακολουθώντας με για μέρες, να βγάλει μια φωτογραφία πάνω στον τάφο. Κάθε φορά που μου το ζητούσε το αρνιόμουν, λέγοντας «Εσείς ούτως ή άλλως είστε χριστιανός, μη βασανίζετε το πνεύμα του!», και του επέτρεπα να στέκεται μονάχα στα δεξιά μου. Ίσως, αν το σκεφτεί κανείς λίγο καλύτερα, να με δικαιολογήσει. Ο τύπος με ταλαιπωρούσε εδώ και μήνες. Καλά να πάθει! Γιατί σηκώνονται κι έρχονται στα καλά του καθουμένου και δεν αφήνουν τον κόσμο στην ησυχία του. Εμείς είμαστε άνθρωποι που ζουν σ’ έναν δικό τους κόσμο. Τα πάντα είναι σύμφωνα με τα δικά μας μέτρα. Παρ’ όλα αυτά, όπως θα φανεί στη συνέχεια, ο Φαν Χούμπερτ με εκδικήθηκε. Ναι, δεν μου αρέσει ούτε η γραφή ούτε η ανάγνωση. Κι ενώ έτσι έχουν τα πράγματα, σήμερα το πρωί κάθομαι και γράφω τα απομνημονεύματά μου σ’ ένα τεράστιο τετράδιο που έχω μπροστά μου. Γι’ αυτόν τον λόγο μάλιστα ξύπνησα νωρίτερα απ’ ό,τι κάθε μέρα, στις πέντε το πρωί. Δεν είχε ξυπνήσει κανένας από τους ανθρώπους που με μεγάλο κόπο και καλή πρόθεση φρόντιζαν τη Βίλα Ρολόι· ούτε οι υπηρέτριές μας ούτε ο μάγειρας Αρίφ εφέντης –το μοναδικό του ελάττωμα είναι ότι
TANPINAR_ROLOGIA DD F.qxp_Layout 1 13/03/2019 12:12 Page 17
ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΡΥΘΜΙΣΗΣ ΡΟΛΟΓΙΩΝ
17
δεν είναι από την πόλη Μπόλου, κατά τα άλλα μαγειρεύει πολύ ωραία– ούτε η Αράβισσα βοηθός Ζεϊνέπ χανίμ, που τη βρήκαμε μετά κόπων και βασάνων, ώστε να δώσουμε στο σπίτι μας έναν αέρα παλιάς δυναστείας, και τι παράξενο, ενώ στα παιδικά μου χρόνια η Ιστανμπούλ ήταν γεμάτη νέγρους, τώρα οι μελαψοί άνθρωποι σπανίζουν σαν τα εισαγόμενα προϊόντα. Έτσι, θέλοντας και μη, έψησα μόνος μου τον πρωινό μου καφέ. Ύστερα βυθίστηκα στην πολυθρόνα μου κι άρχισα να σκέφτομαι τη ζωή μου, να ξεκαθαρίζω ποια πράγματα δεν έπρεπε να ειπωθούν και ποια έπρεπε να ειπωθούν αλλαγμένα, να εμβαθύνω σ’ αυτά που έπρεπε να γραφτούν οπωσδήποτε, με λίγα λόγια προσπάθησα να βάλω σε μια σειρά τα γεγονότα στον νου μου, λαμβάνοντας υπόψη όλες τις αυστηρές προϋποθέσεις που απαιτεί η λεγόμενη ειλικρινής γραφή, και μάλιστα των απομνημονευμάτων. Καθότι εγώ, ο Χαϊρί Ιρντάλ, είμαι πρώτα απ’ όλα λάτρης της ειλικρίνειας. Γιατί να καθίσει και να γράψει κανείς άλλωστε, αν δεν πρόκειται να τα πει όλα καθαρά και ξάστερα; Ακόμα και η άνευ όρων ειλικρίνεια όμως απαιτεί κάποιο φιλτράρισμα, κάποιο κοσκίνισμα. Θα συμφωνείτε κι εσείς ότι δεν είναι δυνατό να ειπωθούν όλα όπως είναι. Αντί λοιπόν να μιλάμε με μισόλογα, πρέπει καταρχήν να σχεδιάσουμε και να επιλέξουμε τα σημεία επαφής μας με τον αναγνώστη. Διότι η ειλικρίνεια δεν είναι κάτι που εξασφαλίζεται από μόνη της. Κι όπως τα διαβάζετε όλα αυτά, μη σκεφτείτε ότι θεωρώ πως η ζωή μου είναι τόσο σημαντική, ώστε να πρέπει να καταγραφεί οπωσδήποτε και ότι της δίνω μεγαλύτερη αξία από αυτήν που της πρέπει. Ανέκαθεν πίστευα ότι ο Ύψιστος έχει χαρίσει τη ζωή στους ανθρώπους για να τη ζήσουν καλά ή κακά και όχι για να την καταγράψουν. Η γραπτή μορφή της προϋπάρχει άλλωστε. Αναφέρομαι στο αντίγραφο του Θεού επί της γης, στης μοίρας μας το γραφτό. Όχι, δεν γράφω τα απομνημονεύματά μου για να αφηγηθώ τα του εαυτού μου. Σκο-
TANPINAR_ROLOGIA DD F.qxp_Layout 1 13/03/2019 12:12 Page 18
18
ΑΧΜΕΤ ΧΑΜΝΤΙ ΤΑΝΠΙΝΑΡ
πός μου είναι να συμβάλω κι εγώ από την πλευρά μου, ώστε να μη λησμονηθούν ορισμένα γεγονότα των οποίων έχω υπάρξει μάρτυρας. Όπως και το να αφηγηθώ και να τιμήσω τον αγαπητό φίλο που κηδέψαμε πριν από τρεις εβδομάδες. Εγώ, ο πιο ασήμαντος κι ο πιο κούφιος απ’ τους ανθρώπους, ο πιο μονόχνοτος σύμφωνα με τα λεγόμενα της γυναίκας μου πριν ιδρυθεί το ινστιτούτο μας, γνώρισα έναν πραγματικά σπουδαίο άντρα, μια διάνοια σε ό,τι αφορά την εφευρετικότητα. Έζησα κοντά του για χρόνια. Είδα τον τρόπο που δούλευε. Υπήρξα μάρτυρας της στιγμής που μια ιδέα άστραφτε στο κεφάλι του σαν δέντρο που ψήλωνε απότομα και τον έκλεινε ολόκληρο μέσα στα κλαδιά του και μετά έπαιρνε σάρκα και οστά. Έζησα μέρα με τη μέρα, ως αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής μου, τη δημιουργία του μεγαλύτερου, του χρησιμότερου ίσως ιδρύματος του αιώνα μας, του Ινστιτούτου Ρύθμισης Ρολογιών, από μια λάμψη που άστραψε ξαφνικά στα μάτια του. Μπορώ να πω μάλιστα, χωρίς να φανώ γελοίος παινεύοντας τον εαυτό μου, ότι η τύχη και η σύμπτωση οδήγησαν τον άμοιρο Χαϊρί Ιρντάλ να παίξει σημαντικό ρόλο στη δημιουργία αυτού του ιδρύματος. Μου φαίνεται πως η καταγραφή όσων είδα και άκουσα είναι το μεγαλύτερο καθήκον μου απέναντι στις επερχόμενες γενιές. Εξάλλου ο μοναδικός άνθρωπος που θα μπορούσε να γράψει καλύτερα από μένα το ιστορικό του ιδρύματός μας δεν βρίσκεται ανάμεσά μας. Χθες το βράδυ είδα πάλι τη θέση του άδεια στο τραπέζι μας. Δεν θα ξεχάσω ποτέ πώς κοιτούσε η γυναίκα μου την άδεια καρέκλα με βουρκωμένα μάτια σε όλη τη διάρκεια του δείπνου. Θαρρείς πως είχε αποκοπεί από τα πάντα γύρω της. Εντέλει δεν άντεξε, σκούπισε τα μάτια της με την πετσέτα, σηκώθηκε από το τραπέζι και πήγε και κλείστηκε στο δωμάτιό της. Είμαι σίγουρος ότι έκλαιγε όλη νύχτα. Και δικαιολογημένα. Ο Χαλίτ Αγιαρτζί μπορεί να ήταν ο ευεργέτης μου, ήταν όμως και ο καλύτερος φίλος της. Την ιδέα άλλω-
TANPINAR_ROLOGIA DD F.qxp_Layout 1 13/03/2019 12:12 Page 19
ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΡΥΘΜΙΣΗΣ ΡΟΛΟΓΙΩΝ
19
στε να γράψω αυτά τα απομνημονεύματα μου την αφύπνισε κατά κάποιον τρόπο και η δική της δικαιολογημένη θλίψη. Κάθισα στο κρεβάτι μου και σκέφτηκα για ώρες. «Χαϊρί Ιρντάλ», είπα, «είδες και πέρασες πολλά. Μολονότι είσαι μόνο εξήντα χρονών, είναι σαν να έχεις ζήσει πολλές ζωές. Γεύτηκες την πίκρα της εξαθλίωσης και του παραγκωνισμού. Ανέβηκες γρήγορα τα σκαλιά της επιτυχίας. Τακτοποιήθηκαν υποθέσεις σου που δεν υπήρχε περίπτωση να τακτοποιηθούν ποτέ και με καμία κυβέρνηση. Και όλα αυτά έγιναν χάρη σ’ εκείνον, τον Χαλίτ Αγιαρτζί. Εκείνος σε τράβηξε και σ’ έβγαλε από τον σκουπιδότοπο. Εκείνος κατάφερε να σε συμφιλιώσει με ό,τι και με όσους έθεταν αληθινά εμπόδια στη ζωή, τη σκέψη και την ηρεμία σου. Ενώ ήσουν ένας άνθρωπος που είχε γνωρίσει μονάχα ένα περιβάλλον ασχήμιας, φτώχειας και εξαθλίωσης, συνειδητοποίησες ξαφνικά ότι υπάρχουν ευγενείς απολαύσεις και χαρές που αξίζουν στον άνθρωπο και ανακάλυψες την ευγένεια του ανθρώπινου πνεύματος. Διδάχτηκες την αγάπη για τον πλησίον σου. Εκείνος σου γνώρισε την ευγενική μορφή της Πακιζέ, της γυναίκας σου· ενώ θεωρούσες τα παιδιά σου κακόμοιρα πλάσματα που σου τα έστειλε ο Ύψιστος για να σε βασανίσει, ξαφνικά, χάρη σ’ εκείνον, ανακάλυψες τις χαρές του πατέρα. Δεν θα κάνεις τίποτε για τη μνήμη ενός τόσο καλού, καθαρού και, με όλη τη σημασία της λέξης, σπουδαίου φίλου; Θα αφήσεις τη μνήμη του να λησμονηθεί και να τη σβήσει ο χλευασμός και η συκοφαντία; Για σκέψου πώς ήταν η ζωή σου πριν γνωρίσεις τον Χαλίτ Αγιαρτζί. Και ποιος είσαι τώρα. Σκέψου το σπίτι σου στο Εντιρνέκαπι, τους δανειστές που σου χτυπούσαν καθημερινά την πόρτα ή σου έκλειναν τον δρόμο, τη λαχτάρα σου για ένα κομμάτι ψωμί... Κι έπειτα αναλογίσου την ηρεμία και την ευτυχία που νιώθεις σήμερα!»
TANPINAR_ROLOGIA DD F.qxp_Layout 1 13/03/2019 12:12 Page 20
IΙ
ΜΉταν ζωή όμως αυτή; Αν ζωή σημαίνει να στερείσαι τα ίλησα
για τη ζωή μου πριν γνωρίσω τον Χαλίτ Αγιαρτζί.
πάντα, να σε μειώνουν ανά πάσα ώρα και στιγμή, και να το νιώθεις, να σπαρταράς μέσα σ’ έναν ασφυκτικό κλοιό απ’ τον οποίο δεν πρόκειται να βγεις ποτέ και με κανέναν τρόπο, τότε, κι εγώ και οι δικοί μου, ζούσαμε αναμφίβολα μια ζωή πραγματικά γεμάτη. Αν όμως η συγκεκριμένη λέξη συμπεριλαμβάνει την ευρύτητα του πνεύματος και των δυνατοτήτων του ανθρώπου, τη συνειδητοποίηση και την αναγνώριση των δικαιωμάτων του, την κατάκτηση της εσωτερικής του ηρεμίας, την εμπιστοσύνη του στους ανθρώπους που τον περιβάλλουν, και την αναμέτρησή του με αυτούς επί ίσοις όροις, τότε αλλάζει το πράγμα. Θέλω να προσέξετε ότι δεν αναφέρθηκα καθόλου στη διάσταση εκείνη του ανθρώπου που τον καθιστά χρήσιμο στους συνανθρώπους του. Ώσπου να γνωρίσω τον Χαλίτ Αγιαρτζί άλλωστε δεν αντιλαμβανόμουν πως υπήρχε μια τέτοια απόλαυση. Σήμερα όμως η ζωή μου έχει αποκτήσει έναν σκοπό. Αφήνω πίσω μου μια δουλειά, που αρκεί, πιστεύω, για να με θυμούνται. Υπήρξα για δέκα χρόνια ο υποδιευθυντής του νεότερου, του πλέον χρήσιμου ιδρύματος στον κόσμο. Έκανα το καλό, βρήκα δουλειά και εξασφάλισα όχι μόνο τα παιδιά μου, αλλά όλους τους κοντινούς και μακρινούς συγγενείς, τις συζύγους και τους φίλους μου, ακόμα και όσους με είχαν πληγώσει. Αρκεί, νομίζω, να θυμηθεί κανείς τις υπηρεσίες που προσφέ-
TANPINAR_ROLOGIA DD F.qxp_Layout 1 13/03/2019 12:12 Page 21
ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΡΥΘΜΙΣΗΣ ΡΟΛΟΓΙΩΝ
21
ραμε στην οικοδόμηση της πόλης μας, χτίζοντας μια ολόκληρη γειτονιά στην περιοχή του Σουάντιγε μονάχα για τους υπαλλήλους του ινστιτούτου μας – εκ των οποίων οι μισοί είναι συγγενείς δικοί μου και του Χαλίτ Αγιαρτζί, διότι μόλις ιδρύθηκε το ινστιτούτο ο Χαλίτ Αγιαρτζί αποφάσισε πολύ εύστοχα να το επανδρώσει τόσο μ’ εκείνους που μας πρότειναν λόγω της σημαντικής τους θέσης όσο και με γνωστούς και συγγενείς μας, μια απόφαση που την εφαρμόσαμε πιστά. Δεν ξέρω αν υπάρχει λόγος να αναφερθώ εδώ στις επιθέσεις του Τύπου εναντίον μας, που ξεκίνησαν πολύ πριν από την απόφαση να κλείσει το ινστιτούτο μας και εντάθηκαν ακόμα περισσότερο στη συνέχεια. Πόσο παράξενη είναι η ζωή! Οι εφημερίδες, που εκθείαζαν και ενέκριναν ό,τι κάναμε δέκα χρόνια πριν παρουσιάζοντας το μεγάλο μας ίδρυμα σαν πρότυπο για τον υπόλοιπο κόσμο, που άλλοτε συμμετείχαν φιλικά στα επίσημα κοκτέιλ μας και που ανυπομονούσαν να παρευρεθούν στις συνεντεύξεις Τύπου, τώρα δεν παύουν να γράφουν διαρκώς εναντίον μας. Πρώτα απ’ όλα ισχυρίστηκαν ότι το ινστιτούτο μας ήταν τεράστιο και ότι δεν υπήρχε κανένας απολύτως λόγος να ιδρυθεί. Χωρίς να λογαριάσουν καθόλου ότι δώσαμε δουλειά σε τόσους ανθρώπους, σε μια χώρα με υψηλά ποσοστά ανεργίας, έλεγαν και ξανάλεγαν πόσο περιττές ήταν οι τρεις διευθύνσεις, οι έντεκα υποδιευθύνσεις, οι σαράντα εφτά γραμματείς και οι διακόσιοι εβδομήντα ελεγκτές. Έπειτα άρχισαν να χλευάζουν τις ονομασίες των υποδιευθύνσεών μας, θαρρείς και ο Λεπτοδείκτης, ο Ωροδείκτης, το Ελατήριο, το Εκκρεμές και ο Άξονας δεν αποτελούν πράγματι μέρη ενός ρολογιού και θαρρείς πως αυτό που λέγεται χρόνος δεν χωρίζεται σε ώρες, λεπτά, δευτερόλεπτα και κλάσματα του δευτερολέπτου. Αργότερα καταπιάστηκαν με τις σπουδές, την ειδικότητα και τις αρμοδιότητες των υπαλλήλων μας, που εδώ και δέκα χρόνια ανταποκρίνονταν απόλυτα στα καθήκοντά τους σ’ αυτές τις διευθύν-
TANPINAR_ROLOGIA DD F.qxp_Layout 1 13/03/2019 12:12 Page 22
22
ΑΧΜΕΤ ΧΑΜΝΤΙ ΤΑΝΠΙΝΑΡ
σεις και ήξεραν πολύ καλά τη δουλειά τους και, τέλος, επιτέθηκαν ανελέητα στις εκδόσεις μας που κάποτε τις εκτιμούσαν. Εξέτασαν εξονυχιστικά όλες τις μελέτες που εκδώσαμε, με πρώτη και καλύτερη τη δική μου, με τίτλο Ο σεΐχης Αχμέτ Ζαμανί και το έργο του. Τα εξώφυλλα του βιβλίου του διευθυντή της υπηρεσίας Κλάσματα Δευτερολέπτων –ο σύζυγος της μικρής κουνιάδας μου– με τίτλο Η επίδραση των νοτίων ανέμων στη ρύθμιση των κοσμικών ρολογιών –ένα βιβλίο που το έγραψε με μεγάλη προσοχή και πολύ κόπο–, των βιβλίων του γιατρού Ραμίζ με τίτλους Ρολόι και ψυχανάλυση και Μέθοδος επεξεργασίας της χαρακτηρολογίας των ρολογιών, και των βιβλίων του Χαλίτ Αγιαρτζί Κοινωνικός μονισμός και ρολόι και Το δευτερόλεπτο και η κοινωνία εκτέθηκαν για μέρες κάτω από απίθανους τίτλους στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων, λες και επρόκειτο για εξαιρετικά γελοίες μελέτες ή για επικίνδυνα ντοκουμέντα. Και δεν έμειναν σ’ αυτά, καταπιάστηκαν επίσης με το προσθετικό, εκπτωτικό, συλλογικό και επαυξανόμενο σύστημα χρηματικού προστίμου που εφάρμοσε το ίδρυμά μας και μας κατηγορούσαν για εξαπάτηση, κατακρίνοντας ένα σύστημα που αφενός διευκόλυνε το σύνολο των επιστημονικών και κοινωνικών λειτουργιών του ινστιτούτου μας, και αφετέρου διασκέδασε τους συμπολίτες μας και τους πρόσφερε μεγάλη χαρά. Ενώ είχαν χειροκροτήσει κάποτε αυτό το σύστημα χρηματικού προστίμου που επινόησα από τη βαρεμάρα μου, καθώς παρακολουθούσα τις ατελείωτες παρτίδες τάβλι που έπαιζε η γυναίκα μου με τον Χαλίτ Αγιαρτζί. Ένας μεγάλος οικονομολόγος μας δήλωσε επίσημα πως το συγκεκριμένο σύστημα χρηματικής ποινής αποτελούσε μια πραγματική επινόηση στην ιστορία των οικονομικών, και επαναλάμβανε διαρκώς πως δεν θα δίσταζε καθόλου να μνημονεύει το όνομά μου δίπλα στους Τιργκό, Νεκέρ και Σαχτ. Και είχε δίκιο. Αν λάβουμε υπόψη ότι η δυσαρέσκεια αποτελεί βασικό παράγοντα στις υποχρεωτικές χρηματικές συναλ-
TANPINAR_ROLOGIA DD F.qxp_Layout 1 13/03/2019 12:12 Page 23
ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΡΥΘΜΙΣΗΣ ΡΟΛΟΓΙΩΝ
23
λαγές του κοινού με το δημόσιο. Ξέρουμε ότι το χρηματικό πρόστιμο πάντοτε ενοχλεί. Το δικό μας πρόστιμο δεν λειτουργούσε κατ’ αυτόν τον τρόπο. Ο παραβάτης μόλις άκουγε τον ελεγκτή να του κόβει πρόστιμο, πρώτα απορούσε, έπειτα άρχιζε να χαμογελά καταλαβαίνοντας τη βασιμότητα της λογικής του και μόλις αντιμετώπιζε τη σοβαρότητα της εφαρμογής του λυνόταν πλέον στα γέλια. Μάλιστα, ειδικά τις πρώτες μέρες, αρκετά άτομα έτειναν την κάρτα τους στους υπαλλήλους μας λέγοντας «Σας παρακαλώ, ελάτε και μια φορά στο σπίτι μας, πρέπει να το δει εξάπαντος αυτό και η γυναίκα μου», πληρώνοντας επιπλέον και τα ναύλα μας. Η αρχή στην οποία βασιζόταν η χρηματική ποινή που επιβάλαμε ήταν πέντε γρόσια για κάθε ρολόι που δεν ήταν ρυθμισμένο σύμφωνα με τα δημόσια ρολόγια της πόλης. Αν υπήρχε όμως διαφορά στη ρύθμιση ανάμεσα στο συγκεκριμένο ρολόι και σε κάποιο άλλο, τούτη τη φορά η ποινή διπλασιαζόταν. Έτσι, καθώς πολλαπλασιαζόταν ο αριθμός των αρρύθμιστων ρολογιών, η ποινή αυξανόταν με γεωμετρική πρόοδο. Στην πραγματικότητα, επειδή η ακριβής ρύθμιση είναι αδύνατη –πρόκειται για την ιδιωτική ελευθερία των ρολογιών, κάτι που δεν μπορούσα βέβαια να το εξηγήσω τότε–, είχαμε τη δυνατότητα να εισπράξουμε ένα σημαντικό χρηματικό ποσό μ’ έναν και μοναδικό έλεγχο σε κάποιο πολυσύχναστο σημείο. Σ’ αυτόν τον περίπλοκο υπολογισμό είχαμε επιμετρήσει άλλωστε και τον βαθμό επιτάχυνσης ή επιβράδυνσης του ρολογιού. Όλοι ξέρουν πως ένα ρολόι ή μένει μια ώρα πίσω ή πάει μπροστά. Δεν υπάρχει τρίτη εναλλακτική. Και αυτός είναι ένας γενικός κανόνας, όπως και η αδυναμία ρύθμισης των ρολογιών· και μάλιστα όταν σταματάνε να δουλεύουν. Εδώ όμως μιλάμε για μια εξαίρεση, για ένα εξατομικευμένο παράδειγμα. Σύμφωνα με τη θεωρία μου, επειδή οι άνθρωποι δημιουργήθηκαν για να κυριαρχήσουν στην οικουμένη, η φύση των αντικειμένων τείνει να προσαρμόζεται σ’ αυτούς. Την εποχή του
TANPINAR_ROLOGIA DD F.qxp_Layout 1 13/03/2019 12:12 Page 24
24
ΑΧΜΕΤ ΧΑΜΝΤΙ ΤΑΝΠΙΝΑΡ
Αμπντουλχαμίτ, για παράδειγμα, όταν ήμουν παιδί, η κοινωνία μας ήταν κατηφής. Η κατήφεια τούτη, που πήγαζε πρώτα απ’ όλα από τη σκυθρωπή όψη του σουλτάνου και εξαπλωνόταν σε κύκλους στο περιβάλλον, είχε μεταδοθεί και στα αντικείμενα. Όλοι όσοι είναι στην ηλικία μου ξέρουν την πίκρα, τη μελαγχολία και τη δριμύτητα των μπουρούδων των βαποριών. Για δείτε όμως τη χαρά που βγάζουν σήμερα οι μπουρούδες όπως και οι κλαγγές του τραμ, που έχουμε τόσες ευκαιρίες για να χαμογελάμε! Έτσι είναι και τα ρολόγια. Θέλοντας και μη, αλλάζουν το βήμα τους ανάλογα με το βάρος του χαρακτήρα, την ανυπόμονη φύση, τον έγγαμο βίο και τις πολιτικές πεποιθήσεις του κατόχου τους. Ειδικά σε μια κοινωνία σαν τη δική μας, που έκανε απανωτές μεταρρυθμίσεις και προχώρησε καλπάζοντας, αφήνοντας πίσω της διαφορετικές γενιές και ολιγαρχίες, είναι απολύτως φυσικό να επικρατεί η πολιτική διάσταση των πραγμάτων. Οι πολιτικές πεποιθήσεις όμως τις περισσότερες φορές –για τον έναν ή τον άλλο λόγο– αποσιωπώνται. Δεν σηκώνεται κανείς να φωνάξει στα καλά του καθουμένου, εφόσον υπάρχουν τόσοι κανονισμοί και κυρώσεις, «Εγώ έτσι σκέφτομαι». Ή το λέει στα κρυφά. Τα ρολόγια μας λοιπόν είναι το μέρος όπου εκφράζονται κυρίως αυτές οι αποσιωπήσεις, οι διαφορές ιδιοσυγκρασίας και πεποιθήσεων. Το ρολόι, που αποτελεί τον πιο πιστό φίλο του ανθρώπου, που συντροφεύει τον χτύπο της καρδιάς πάνω στον καρπό του, που μοιράζεται όλες τις αγωνίες πάνω στον κόρφο του, με λίγα λόγια, που θερμαίνεται από τη θερμότητά του και γίνεται ένα μαζί του ή ζει πάνω στο τραπέζι του τη μονάδα του χρόνου που λέγεται μέρα με όλα της τα πεπραγμένα, προσαρμόζεται θέλοντας και μη στον κάτοχό του και συνηθίζει να ζει και να σκέφτεται όπως εκείνος. Να σημειώσω επίσης, χωρίς να υπεισέλθω σε περισσότερες λεπτομέρειες, ότι αυτός ο τρόπος ταύτισης και προσαρμογής
TANPINAR_ROLOGIA DD F.qxp_Layout 1 13/03/2019 12:12 Page 25
ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΡΥΘΜΙΣΗΣ ΡΟΛΟΓΙΩΝ
25
χαρακτηρίζει όλα μας τα αντικείμενα, όχι φυσικά τόσο έντονα όσο τα ρολόγια. Τα παλιά καπέλα, τα παπούτσια και τα ρούχα μας δεν γίνονται μέρα με τη μέρα κομμάτι του εαυτού μας; Και ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο δεν είναι που θέλουμε να τα αλλάζουμε διαρκώς; Όταν φοράμε ένα καινούριο ρούχο αποποιούμαστε έστω και για λίγο την προσωπικότητά μας: είναι η ανάγκη μας να αποστασιοποιηθούμε από τον εαυτό μας και να τον παρατηρήσουμε μέσ’ από μια αλλαγή, η ευτυχία που νιώθουμε όταν λέμε «Είμαι κάποιος άλλος πλέον!». Μπορώ να ισχυριστώ ότι –ο μακαρίτης Χαλίτ Αγιαρτζί με συμβούλευε επισταμένως να αποφεύγω τέτοιους ισχυρισμούς, από φόβο μη βλάψουν το ινστιτούτο μας· εφόσον όμως δεν υπάρχει πλέον για να με προστατεύει–, μπορώ να ισχυριστώ άφοβα ότι σ’ ένα παλιό καπέλο ή σε κάποια παλιά παπούτσια μπορεί να παρατηρήσει κανείς όλες τις ιδιοτροπίες, τις συνήθειες, τις ταλαιπωρίες, ακόμα και τα βάσανα του κατόχου τους. Και αυτή η συγκεκριμένη γνώση πρέπει να είναι εκείνη που μας ωθεί να χαρίσουμε ένα κοστούμι, κάνα-δυο παλιά πουκάμισα, μια γραβάτα, ή τουλάχιστον ένα ζευγάρι παλιά παπούτσια στους υπηρέτες μας μόλις έρθουν στο σπίτι μας. Αυτός ο άνθρωπος, που μας γνωρίζει ελάχιστα, φορώντας αίφνης το κοστούμι μας ή περπατώντας με τα παπούτσια μας έρχεται κοντά μας λόγω του κρυφού καταναγκασμού που επιβάλλουν τα ρούχα και τα παπούτσια μας, και οικειοποιείται τις συνήθειες και τις σκέψεις μας χωρίς καν να το συνειδητοποιεί. Κάτι ανάλογο το έχω δοκιμάσει δυο φορές στη ζωή μου. Ο διευθυντής Τζεμάλ μπέης, που έγινε αιτία να απολυθώ από την Τράπεζα Ποικιλώνυμων Επαγγελμάτων και να με βρουν έκτοτε τόσες συμφορές, μου χάρισε κάποτε ένα παλιό του κοστούμι. Με τον Τζεμάλ μπέη είχαμε μεγάλες διαφορές όσον αφορά την ιδιοσυγκρασία. Εκείνος ήταν ανάποδος, σχολαστικός, υπεροπτικός, του άρεσε να υποβιβάζει τους άλλους και να παίρνει τα πάντα πολύ στα σοβαρά. Μια ιδιοσυγκρα-
TANPINAR_ROLOGIA DD F.qxp_Layout 1 13/03/2019 12:12 Page 26
26
ΑΧΜΕΤ ΧΑΜΝΤΙ ΤΑΝΠΙΝΑΡ
σία εντελώς αντίθετη προς τη δική μου μειλίχια φύση, που δεν την απασχολούσε άλλο εκτός από το βάσανο της επιβίωσης. Είναι αλήθεια πως δεν μπόρεσα να οικειοποιηθώ αυτές τις πλευρές του. Μου ήταν αδύνατο. Μ’ αυτό το κοστούμι όμως θαρρείς πως πέρασε σ’ εμένα η μοναδική του αδυναμία, η αγάπη που έτρεφε προς τη συμβία του. Την εβδομάδα που το φόρεσα, παρά την αυστηρή μουσουλμανική ανατροφή μου και παρότι ήμουν πατέρας τριών παιδιών και σύζυγος της Πακιζέ, μιας γυναίκας ανώτερής μου από κάθε άποψη, ερωτεύτηκα τρελά τη Σελμά χανίμ. Τα χρόνια πέρασαν, αποχώρησα από την τράπεζα, το κοστούμι έλιωσε πάνω μου. Η αγάπη μου γι’ αυτή τη γυναίκα όμως δεν μ’ άφησε σε ησυχία. Το δεύτερο κοστούμι μού το χάρισε ο Χαλίτ Αγιαρτζί τις πρώτες μέρες της ίδρυσης του ινστιτούτου μας, σκεπτόμενος πως δεν θα μπορούσα να έρθω στη δουλειά με τα ρούχα που είχα. Από την πρώτη μέρα που το φόρεσα, είδα ολόκληρη την ύπαρξή μου να μεταμορφώνεται. Διευρύνθηκε αίφνης ο ορίζοντάς μου, η οπτική μου. Έμαθα να αντιλαμβάνομαι τη ζωή ως ένα σύνολο όπως έκανε εκείνος. Άρχισα να μιλώ χρησιμοποιώντας όρους όπως «αλλαγή», «συντονισμός», «οργάνωση εργασίας», «διαφορά αντίληψης», «ανώτερη σκέψη», «επιστημονική αντίληψη», να χαρακτηρίζω ό,τι δεν ήθελα να κάνω ως «ανέφικτο» και «αδύνατο», να κάνω απεριόριστες έως και αδιάκριτες συγκρίσεις μεταξύ Ανατολής και Δύσης, και να καταλήγω σε συμπεράσματα των οποίων η σοβαρότητα τρόμαζε ακόμα κι εμένα τον ίδιο. Παρατηρούσα τους ανθρώπους με ματιά παρόμοια με τη δική του λέγοντας «Σε τι μπορεί να φανεί χρήσιμος;», κι έβλεπα τη ζωή σαν ζυμάρι που θα το ζύμωνα στη σκάφη μου. Με δυο λόγια, ήταν σαν να μου είχε εμφυσήσει το θάρρος και τη δύναμη της εφευρετικότητάς του. Λες και δεν φορούσα ρούχο αλλά φίλτρο μαγικό. Ακόμα και η Σελμά χανίμ, η σύζυγος του Τζεμάλ μπέη, έπαψε να μου φαίνεται απρόσιτη. Όλα αυτά βέβαια δεν μου συνέβαιναν τόσο ομαλά όπως
TANPINAR_ROLOGIA DD F.qxp_Layout 1 13/03/2019 12:12 Page 27
ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΡΥΘΜΙΣΗΣ ΡΟΛΟΓΙΩΝ
27
στον Χαλίτ Αγιαρτζί. Παρενέβαινε κάθε τόσο η τρυφερή, μειλίχια και συμπονετική φύση μου που είχε γευτεί όλες τις βαθμίδες της εξαθλίωσης, με σταματούσε και μου άλλαζε τις αποφάσεις. Εν ολίγοις είχα γίνει ένας σκεπτόμενος άνθρωπος που έπαιρνε αποφάσεις και που δεν δίσταζε να μιλήσει. Όταν το είπα αυτό στον Χαλίτ Αγιαρτζί, γέλασε και μου είπε με την καλή του την καρδιά: «Βάζετε τη δική σας πνοή στα πράγματα, συνεχίστε!». Δεν μπορώ να μην αναφέρω εδώ όσα μου είπε μια μέρα που συζητούσαμε πάλι το ίδιο θέμα: «Αγαπητέ Χαϊρί Ιρντάλ, οι παρατηρήσεις σας είναι πολύ σωστές. Και γι’ αυτόν τον λόγο όλοι οι μεγάλοι άντρες συνηθίζουν να δίνουν τα ρούχα και τα πράγματά τους στους υφισταμένους τους. Οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες, οι βασιλιάδες, οι δικτάτορες χάριζαν πάντοτε τα ρούχα τους στους φίλους τους, για να τους κάνουν να σκέφτονται όπως εκείνοι. Μάλιστα, γι’ αυτό πρέπει να δώριζαν και οι Οθωμανοί ηγεμόνες τις γούνες και τα καφτάνια τους. Εσείς, χωρίς να το συνειδητοποιήσετε, ανακαλύψατε ένα μεγάλο μυστικό, έναν ψυχολογικό μηχανισμό της ιστορίας!» Είχε δίκιο αναμφισβήτητα. Μην ξεχνάτε πως έκανα αυτή την ανακάλυψη αφού φόρεσα το κοστούμι του. Ναι, εκείνος ήταν διάνοια σε ό,τι αφορά την εφευρετικότητα, κάτι που ανακάλυψα εγώ αφού φόρεσα τα ρούχα του. Ας ξαναγυρίσουμε όμως στα ρολόγια. Εδώ θα ήθελα να αναφερθώ στην πολύ σημαντική μελέτη του γιατρού Ραμίζ με τίτλο Η ψυχανάλυση των ρολογιών που εκδόθηκε από το ινστιτούτο μας. Δεν θα το κάνω όμως, επειδή φοβάμαι μην παραφορτώσω τούτα τα απομνημονεύματα με ολότελα επιστημονικές γνώσεις και λεπτομέρειες. Το βιβλίο υπάρχει. Όποιος θέλει μπορεί να ανατρέξει σ’ αυτό. Η διαφορά μας με τον γιατρό Ραμίζ είναι ότι –εδώ μεταφέρω μόνο ό,τι μου έχει πει εκείνος– σε αντίθεση μ’ εμένα, που
TANPINAR_ROLOGIA DD F.qxp_Layout 1 13/03/2019 12:12 Page 28
28
ΑΧΜΕΤ ΧΑΜΝΤΙ ΤΑΝΠΙΝΑΡ
χειρίζομαι το θέμα με τη μέθοδο της γενικής ψυχολογίας και κοινωνιολογίας, εκείνος προσεγγίζει το θέμα κυρίως με βάση το φύλο και τη σεξουαλικότητα, όπως όλοι οι ψυχαναλυτές. Μολονότι δεν έχω ιδέα από γενική ψυχολογία και κοινωνιολογία, είμαι ικανοποιημένος με το αποτέλεσμα. Ο γιατρός Ραμίζ που είχε την καλοσύνη να με παίρνει πάντα στα σοβαρά, πρόσθεσε μάλιστα στο τέλος αυτών των σκέψεών του ότι ήμουν ένας μεγάλος ιδεαλιστής. Η δε γυναίκα μου, με την οποία συζητούσαμε το συγκεκριμένο θέμα, έχει την άποψη πως το γεγονός ότι αγνόησα εντελώς την πλευρά της σεξουαλικότητας σε μια υπόθεση που σχετίζεται άμεσα με τον άνθρωπο, όπως είναι το ρολόι και ο χρόνος, δεν απορρέει μονάχα από τον ιδεαλισμό μου αλλά από άλλες πιο σοβαρές οργανικές, ακόμα και ιατρικές, αιτίες. Απ’ όποια πλευρά και να το δει κανείς, το σίγουρο είναι ότι υπάρχει μια διαφορά στον βαθμό επιτάχυνσης και επιβράδυνσης των ρολογιών, και αυτή είναι μια σημαντική διαφορά. Υπ’ αυτή την έννοια, όλοι βρήκαν απολύτως φυσιολογική την αύξηση της χρηματικής ποινής κατά δύο γρόσια που επιβάλαμε σε όσους πήγαινε το ρολόι τους πίσω. Μάλιστα, τους άρεσε κιόλας. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, και επιβάλλαμε το απαραίτητο πρόστιμο στα ρολόγια που πήγαιναν πίσω και απονέμαμε τα εύσημα στην επιτάχυνση. Η φύση του ανθρώπου δεν μπορεί να δεχτεί την απόλυτη ισότητα μεταξύ των ανθρώπων. Ενίοτε χρειάζεται τη συμβολή μιας μικρής επιβράβευσης. Μπορώ να πω ότι ακόμα και το καλό είναι εφικτό μονάχα όταν το κακό υπόκειται στην τιμωρία και την ντροπή. Ο αείμνηστος δάσκαλός μου, ο ωρολογοποιός Νουρί εφέντης, που το όνομά του θα το συναντήσετε αρκετά συχνά παρακάτω, αναφερόμενος στον ισλαμικό μυστικισμό έλεγε ότι «τα πάντα είναι εφικτά μόνο όταν υπάρχει το αντίθετό τους». Συνεπώς, ο Χαλίτ Αγιαρτζί θεώρησε αξιόλογη την πρότασή μου για την αύξηση του χρηματικού προστίμου και τη δέχτηκε.
TANPINAR_ROLOGIA DD F.qxp_Layout 1 13/03/2019 12:12 Page 29
ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΡΥΘΜΙΣΗΣ ΡΟΛΟΓΙΩΝ
29
Το τρίτο χαρακτηριστικό αυτού του συστήματος προστίμου ήταν η έκπτωση από δέκα έως και τριάντα τοις εκατό που γινόταν στα επαναλαμβανόμενα πρόστιμα. Όπως είναι γνωστό –σε όλα τα νομικά και εθιμικά δίκαια του κόσμου–, όταν οι παραβάσεις επαναλαμβάνονται, οι ποινές τους αυξάνονται. Το γεγονός αυτό προκαλεί ένα είδος ανταγωνισμού, ακόμα και πείσμα στη σχέση παραβάτη και νομοθέτη. Δεν αναφέρομαι στην πρώτη παράβαση. Η πρώτη παράβαση είναι πολύ πιθανό να δημιουργήσει τύψεις σε κάποιον, σαν ένας πρώτος γάμος. Είναι όμως προφανές ότι στις αυξήσεις των προστίμων που επιβάλλονται στη δεύτερη παράβαση, επικρατεί η λογική της δημοπρασίας, που στο κλείσιμό της ωθεί την άλλη πλευρά στην απελπισία. Εμείς λοιπόν, μειώνοντας τα πρόστιμά μας έως και τριάντα τοις εκατό, αποτρέπαμε αυτό το φυσικό αποτέλεσμα και τις συνέπειές του. Έτσι, το προσθετικό και επαυξανόμενο σύστημα προστίμων θα έκανε το ίδρυμά μας να τραβήξει την προσοχή του κόσμου. Πόσο μάλλον που ενείχε και μια εμπορική πλευρά. Η συγκεκριμένη χρηματική ποινή, από την οποία ο δήμος μας είχε την καλοσύνη να μας αποδίδει ένα μέρος της, ήταν μια μορφή εμπορικής συναλλαγής. Υπάρχει άλλωστε εμπορικό κατάστημα που να μην κάνει προσφορές στους σταθερούς πελάτες του; Δεν είχα κάνει λάθος στην προκαταβολική μου σκέψη ότι κάτι τέτοιο θα ευχαριστούσε τον λαό της Ιστανμπούλ, που ανέκαθεν ήταν μαθημένος στις εκπτώσεις λόγω τέλους εποχής, και μόνο τότε αντιλαμβανόταν τα τεράστια κέρδη των εμπορικών εταιρειών. Κανείς όμως δεν περίμενε κάτι ανάλογο από μια σχεδόν δημόσια υπηρεσία. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο το κοινό θα δεχόταν το σύστημα αυξάνοντας ακόμα περισσότερο την προσέλευση του κόσμου. Κι έτσι έγινε τελικά. Οι πολίτες, για να δουν με τα ίδια τους τα μάτια αυτή την αδιανόητη έκπτωση, που την περνούσαν για ανέκδοτο, άρχισαν να σπεύδουν στα γραφεία μας με τα
TANPINAR_ROLOGIA DD F.qxp_Layout 1 13/03/2019 12:12 Page 30
30
ΑΧΜΕΤ ΧΑΜΝΤΙ ΤΑΝΠΙΝΑΡ
αρρύθμιστα ρολόγια τους στο χέρι ή να σταματούν τους ελεγκτές μας στον δρόμο για να τους κόψουν πρόστιμο. Η μόδα του προστίμου που ο κόσμος έδινε με τη θέλησή του και με το γέλιο στο στόμα κυρίευσε ξαφνικά όλη την πόλη. Δεν υπήρχε πια η ανάγκη να αγοράζουμε παιχνίδια στα παιδιά. Τα αξιαγάπητα μικρά πλάσματα είχαν βρει επιτέλους τον πιο όμορφο, τον πιο γαργαλιστικό τρόπο να συμμετέχουν στη χαρά των μεγάλων. Πρέπει επίσης να πω ότι το γεγονός αυτό κέντρισε το ενδιαφέρον όχι μόνο του λαού της Ιστανμπούλ αλλά και των περιχώρων της, όπως και κάποιων άλλων πόλεων. Σε τέτοιο βαθμό, ώστε τους πρώτους μήνες εφαρμογής του εκπτωτικού προστίμου και ιδίως των εκπτωτικών δελτίων προστίμου, σε ορισμένες γραμμές η Διοίκηση των Σιδηροδρόμων αναγκάστηκε να βάλει συμπληρωματικά δρομολόγια. Οι σιδηροδρομικοί σταθμοί του Χαϊντάρπασα και του Σίρκετζι γέμιζαν καθημερινά με κόσμο που έλεγε: «Κοίτα να δεις!» ή «Απίστευτο κι όμως αληθινό!» και γελούσε, γελούσε σπαρταριστά. Η δε ανυπομονησία όσων έρχονταν από την επαρχία έφτασε σε τέτοιο σημείο, ώστε να διαθέσουμε τους περισσότερους ελεγκτές μας στους σταθμούς των επαρχιακών πόλεων, από το Παντείχι στην πλευρά της Ανατολίας ως τα Τσατάλτζα στη θρακική πλευρά, καθώς επίσης επειδή δεν επαρκούσαν τα στελέχη μας, αναγκαστήκαμε να προβούμε σε μετακινήσεις προσωπικού από τους Σταθμούς Ρύθμισης Ρολογιών και να προσλάβουμε νεαρούς υπαλλήλους από τις Ομάδες Ρύθμισης, που θα μετακινούνταν στα χωριά. Καλό θα ήταν να πούμε επίσης ότι ένα σημαντικό μέρος της φήμης του ιδρύματός μας στο εξωτερικό οφείλεται σ’ αυτό το σύστημα χρηματικού προστίμου. Θα έχετε διαβάσει σίγουρα στις εφημερίδες ότι οι επιβάτες ορισμένων ταξιδιωτικών πλοίων υποχρέωναν τον καπετάνιο να αλλάξει επιτόπου δρομολόγιο, για να μείνουν μια εβδομάδα στην Ιστανμπούλ και να αναχω-
TANPINAR_ROLOGIA DD F.qxp_Layout 1 13/03/2019 12:12 Page 31
ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΡΥΘΜΙΣΗΣ ΡΟΛΟΓΙΩΝ
31
ρήσουν αφού αποκτήσουν τα εκπτωτικά δελτία προστίμου, και ότι οι περισσότεροι ταξιδιώτες δεν σκόπευαν να αναχωρήσουν αν δεν συζητούσαν πρώτα με τον Χαλίτ Αγιαρτζί ή μ’ εμένα, καθώς και ότι λεηλατούνταν κυριολεκτικά οι φωτογραφίες μας που πουλιούνταν σε διάφορα καταστήματα της πόλης. Δεν πρόκειται να απαριθμήσω εδώ μία προς μία όλες τις αδικίες που έγιναν σε βάρος του ιδρύματός μας τον τελευταίο καιρό. Οι αναγνώστες μου θα τις δουν διαβάζοντας τα απομνημονεύματά μου και θα αποφασίσουν οι ίδιοι για το άδικο που μας βρήκε. Δεν μπορώ όμως να μην αναφερθώ σε κάτι που αφορά το πρόσωπό μου. Έπαινος ή επίκριση, δεν ξέρω, εκείνο όμως που λησμονιέται κάθε φορά που γίνεται αναφορά στο Ινστιτούτο Ρύθμισης Ρολογιών είναι το γεγονός ότι το ίδρυμα αυτό συνδέεται στενά με το πρόσωπό μου, αλλά και με το παρελθόν μου. Οφείλω να παραδεχτώ ότι το ίδρυμά μας είναι προϊόν της επιχειρηματικής πρωτοβουλίας και της πρωτοπόρας σκέψης του Χαλίτ Αγιαρτζί. Ήταν ο ευεργέτης μου, με όλη τη σημασία της λέξης, και ο καλύτερος φίλος μου. Στο Ινστιτούτο Ρύθμισης Ρολογιών όμως, ούτε εκτελούσα απλώς εντολές ούτε και πειθήνιο όργανο ήμουν, όπως πολύ συχνά θεωρούν και υπαινίσσονται ορισμένοι. Μολονότι το ινστιτούτο το γέννησε η σκέψη του Χαλίτ Αγιαρτζί, θέλω να επισημάνω ότι έζησα κι εγώ τις συμπτώσεις που το γέννησαν, και με μεγάλο κόστος μάλιστα. Γι’ αυτό αποτελεί καρπό της ζωής μου. Αν κύριος σκοπός αυτών των απομνημονευμάτων είναι να διαψεύσω τις συκοφαντίες εναντίον του μακαρίτη Χαλίτ Αγιαρτζί αλλά και εναντίον του ιδρύματος, ο δεύτερος και διόλου υποδεέστερος είναι να διασαφηνίσω αυτή τη μικρή, αλλά και σημαντική αλήθεια.