Στιγκ Ντάγκερμαν «Γερμανικό φθινόπωρο»

DAGERMAN_FTHINOPORO_SKLHRO sel_DDDD.qxp_Layout 1 13/03/2019 13:27 Page 5

ΣΤΙΓΚ ΝΤΑΓΚΕΡΜΑΝ

ΓΕΡΜΑΝΙΚΟ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ

d

Αφηγήματα ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΠΟ ΤΑ ΣΟΥΗΔΙΚΑ

ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΝΑΤΣΗ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

DAGERMAN_FTHINOPORO_SKLHRO sel_DDDD.qxp_Layout 1 13/03/2019 13:27 Page 6

Το παρόν έργο μεταφράστηκε με οικονομική στήριξη του Σουηδικού Συμβουλίου Τεχνών. ß ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥ: Stig Dagerman, Tysk höst

Copyright Stig Dagerman, first published by Norstedts, Sweden, in 1947.

Published by agreement with Norstedts Agency © Copyright για την ελληνική γλώσσα Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2018 ©

1η έκδοση: Μάρτιος 2019 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. ΓΡΑΦΕΙΑ: Θεμιστοκλέους 104, 106 81 Αθήνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα % 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31

e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-6543-6

DAGERMAN_FTHINOPORO_SKLHRO sel_DDDD.qxp_Layout 1 13/03/2019 13:27 Page 7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Γερμανικό φθινόπωρο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Ερείπια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Βομβαρδισμένο νεκροταφείο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Η τούρτα του φτωχού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Η τέχνη της βύθισης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Οι ανεπιθύμητοι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Οι αντίπαλοι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Χαμένη γενιά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Ο δρόμος της δικαιοσύνης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Κρύα μέρα στο Μόναχο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Διασχίζοντας το δάσος των κρεμασμένων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Επιστροφή στο Αμβούργο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Λογοτεχνία και πόνος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΡΙΑΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 ΣΧΟΛΙΑ

ΕΠΙΜΕΤΡΟ

DAGERMAN_FTHINOPORO_SKLHRO sel_DDDD.qxp_Layout 1 13/03/2019 13:27 Page 8

DAGERMAN_FTHINOPORO_SKLHRO sel_DDDD.qxp_Layout 1 13/03/2019 13:27 Page 9

Στην Ανεμαρί

DAGERMAN_FTHINOPORO_SKLHRO sel_DDDD.qxp_Layout 1 13/03/2019 13:27 Page 10

DAGERMAN_FTHINOPORO_SKLHRO sel_DDDD.qxp_Layout 1 13/03/2019 13:27 Page 11

Γερμανικό φθινόπωρο

Τ

του 1946 στη Γερμανία τα φύλλα έπεσαν από τα δέντρα για τρίτη φορά μετά την περίφημη ομιλία του Τσόρτσιλ για το επικείμενο πέσιμο των φύλλων. Ήταν ένα θλιβερό φθινόπωρο, βροχερό και παγωμένο, με αύξηση της πείνας στο Ρουρ και πείνα χωρίς αυξήσεις σε ό,τι είχε απομείνει από το παλιό Τρίτο Ράιχ. Όλο το φθινόπωρο τρένα με πρόσφυγες από την ανατολική ζώνη κατέφθαναν στη δυτική ζώνη. Κουρελιασμένοι, πεινασμένοι και ανεπιθύμητοι, στριμώχνονταν σε σκοτεινά βρομερά σιδηροδρομικά κοντέινερ ή στα ψηλά, χωρίς παράθυρα, τεράστια κοντέινερ που μοιάζουν με τετράγωνους μετρητές γκαζιού και ορθώνονται σαν μεγαλοπρεπή μνημεία της ήττας πάνω από τις κατεστραμμένες γερμανικές πόλεις. Η σιωπή και η παθητική υποταγή αυτών των, προφανώς, ασήμαντων ανθρώπων χάραξε ανεξίτηλα μια σκοτεινή πικρία τούτο το γερμανικό φθινόπωρο. Έγιναν σημαντικοί ακριβώς επειδή ήρθαν και ποτέ δεν σταμάτησαν να έρχονται – και γιατί ήρθαν τόσο πολλοί. Έγιναν σημαντικοί ίσως όχι παρά τη σιωπή τους αλλά εξαιτίας της, γιατί καμιά κουβέντα δεν φαντάζει πιο απειλητική από αυτήν που ποτέ δεν ειπώθηκε. Η παρουσία τους ήταν και δυσάρεστη και ευχάριστη· δυσάρεστη επειδή κατέφθασαν με μόνα υπάρχοντα την πείνα και τη δίψα τους και ευχάριστη επειδή έδωσαν τροφή στο είδος των υποψιών στο οποίο αρέσκεται ο κόσμος, στην καχυΟ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ

DAGERMAN_FTHINOPORO_SKLHRO sel_DDDD.qxp_Layout 1 13/03/2019 13:27 Page 12

12

ΣΤΙΓΚ ΝΤΑΓΚΕΡΜΑΝ

ποψία την οποία με ευχαρίστηση καλλιεργεί, στην απελπισία στην οποία απολαμβάνει να βυθίζεται. Όποιος βίωσε πραγματικά τούτο το γερμανικό φθινόπωρο μπορεί άραγε να ισχυριστεί ότι αυτή η καχυποψία δεν ήταν δικαιολογημένη ή ότι αυτή η απελπισία δεν είχε κίνητρο; Οφείλουμε να παρατηρήσουμε ότι τα ατέλειωτα προσφυγικά ρεύματα που πλημμύρισαν τις γερμανικές πεδιάδες, από το χαμηλότερο σημείο του Ρήνου και το υψηλότερο σημείο του Έλβα μέχρι τα ανεμοδαρμένα οροπέδια κοντά στο Μόναχο, ήταν ένα από τα σημαντικότερα ζητήματα της εσωτερικής πολιτικής σε αυτή τη χώρα που δεν είχε εσωτερική πολιτική. Ένα ακόμη ζήτημα εσωτερικής πολιτικής περίπου ανάλογης σημασίας ήταν η βροχή, που το ύψος της έφτασε τα δυο πόδια στα κατοικημένα υπόγεια της περιοχής του Ρουρ. Μια γυναίκα ξυπνάει παγωμένη –αν βέβαια κατάφερε να κοιμηθεί– σε ένα κρεβάτι χωρίς κουβέρτες, προχωράει βουτώντας τα πόδια της στο παγωμένο νερό για να φτάσει στη σόμπα και προσπαθεί να την ανάψει με τα ελάχιστα βρεγμένα κλαριά ενός βομβαρδισμένου δέντρου. Κάπου πίσω της στο νερό φυματικά παιδιά πνίγονται στον βήχα. Αν κάποια στιγμή καταφέρει να ανάψει τη σόμπα που με κίνδυνο της ζωής της κουβάλησε από ένα ετοιμόρροπο ερείπιο και της οποίας ο ιδιοκτήτης ήταν επί δύο χρόνια θαμμένος κάμποσα μέτρα από κάτω της, ο καπνός ντουμανιάζει το υπόγειο και όσοι βήχουν ήδη βήχουν ακόμη περισσότερο. Στη σόμπα είναι τοποθετημένη μια χύτρα γεμάτη νερό – νερό υπάρχει άφθονο. Η γυναίκα σκύβει πάνω απ’ το νερό και μαζεύει μερικές πατάτες από το αόρατο πάτωμα του υπογείου. Στέκεται με τους αστραγάλους βυθισμένους στο παγωμένο νερό, ρίχνει αυτές τις πατάτες μέσα στη χύτρα και περιμένει ότι, πού θα πάει, θα τρώγονται, κι ας ήταν κοκαλιασμένες ήδη από τη στιγμή που περιήλθαν στην κατοχή της.

DAGERMAN_FTHINOPORO_SKLHRO sel_DDDD.qxp_Layout 1 13/03/2019 13:27 Page 13

ΓΕΡΜΑΝΙΚΟ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ

13

Οι γιατροί που διηγούνται στους ξένους ανταποκριτές τις διατροφικές συνήθειες αυτών των οικογενειών λένε πως ό,τι μαγειρεύεται στις χύτρες τους είναι «απερίγραπτο». Στην πραγματικότητα, τίποτα δεν είναι πιο απερίγραπτο από τον τρόπο με τον οποίο επιβιώνουν αυτοί οι άνθρωποι. Το απροσδιόριστο κρέας που με κάποιον τρόπο φτάνει στα χέρια τους ή τα βρομερά λαχανικά τα οποία ένας θεός ξέρει πού τα βρίσκουν δεν είναι απερίγραπτα, είναι απλώς αηδιαστικά, αλλά το αηδιαστικό δεν είναι απερίγραπτο – είναι απλώς αηδιαστικό. Με τον ίδιο τρόπο μπορεί κανείς να αρνηθεί ότι τα βάσανα που περνούν τα παιδιά σε αυτές τις υπόγειες δεξαμενές είναι απερίγραπτα. Αν θέλεις να τα περιγράψεις, και μάλιστα με έξοχο τρόπο, μπορείς να πεις ότι η γυναίκα που στέκεται μέσα στο νερό πλάι στη σόμπα παρατάει το φαγητό στη μοίρα του και πηγαίνει στο κρεβάτι όπου είναι ξαπλωμένα τα τρία παιδιά που βήχουν και τα διατάζει να πάνε αμέσως στο σχολείο. Το υπόγειο είναι γεμάτο καπνό, παγωνιά και πείνα, και τα παιδιά που κοιμήθηκαν με όλα τους τα ρούχα βαδίζουν μέσα στο νερό που τους φτάνει σχεδόν μέχρι το ψηλότερο σημείο των τρύπιων παπουτσιών τους, διασχίζουν τον σκοτεινό υπόγειο διάδρομο στον οποίο κοιμούνται διάφοροι άνθρωποι, ανεβαίνουν τη σκοτεινή σκάλα στην οποία επίσης κοιμούνται διάφοροι και βγαίνουν έξω, στο παγωμένο και υγρό γερμανικό φθινόπωρο. Το σχολείο θα αρχίσει σε δύο ώρες και οι δάσκαλοι μιλούν στους ξένους επισκέπτες για τη σκληρότητα των γονέων που πετούν τα παιδιά τους στον δρόμο. Θα μπορούσαμε όμως να διαφωνήσουμε με αυτούς τους δασκάλους σχετικά με την εν τοιαύτη περιπτώσει σημασιολογική ερμηνεία της συμπόνιας. Ο ναζιστής αφοριστής δήλωνε ότι η συμπόνια του δήμιου έγκειται στο ακαριαίο –ή ίσως στο ακριβές– χτύπημα. Η συμπόνια αυτών των γονέων έγκειται στο να βγάλουν τα παιδιά τους από το εντός της οικίας νερό και να τα στείλουν στη βροχή, εκτός σπιτιού. Από τη βάναυση υγρασία του υπογείου στην γκριζάδα του δρόμου.

DAGERMAN_FTHINOPORO_SKLHRO sel_DDDD.qxp_Layout 1 13/03/2019 13:27 Page 14

14

ΣΤΙΓΚ ΝΤΑΓΚΕΡΜΑΝ

Φυσικά δεν πηγαίνουν στο σχολείο, αφενός επειδή το σχολείο δεν έχει ανοίξει ακόμη, αφετέρου γιατί το να «πηγαίνεις σχολείο» είναι απλώς ένας από αυτούς τους ευφημισμούς που δημιουργεί κατά σωρούς η ανάγκη σε όσους πρέπει να μιλήσουν τη γλώσσα της ανάγκης. Πηγαίνουν να κλέψουν ή να προσπαθήσουν να βρουν κάτι φαγώσιμο χρησιμοποιώντας το τέχνασμα της κλεψιάς ή κάτι πιο αθώο, αν υπάρχει. Θα μπορούσαμε λοιπόν να περιγράψουμε την «απερίγραπτη» πρωινή περιπλάνηση αυτών των τριών παιδιών μέχρι την ώρα που πραγματικά αρχίζει το σχολείο και μετά να παρουσιάσουμε μια σειρά «απερίγραπτες» εικόνες από τις σχολικές τους δραστηριότητες: Τους μαυροπίνακες που είναι καρφωμένοι στα παράθυρα για να μην μπαίνει μέσα η παγωνιά, το φως που μένει εκτός και έτσι όλη μέρα πρέπει να καίει μια λάμπα, μια λάμπα τόσο αδύναμη, ώστε με τεράστια δυσκολία μπορεί ο μαθητής να διαβάσει το κείμενο που πρέπει να αντιγράψει, τη θέα στο προαύλιο, κυκλωμένη σε τρεις μεριές από τρίμετρους σωρούς ερειπίων διεθνούς τύπου, και πώς αυτοί οι σωροί ερειπίων ταυτόχρονα χρησιμοποιούνται ως σχολικές τουαλέτες. Θα ήταν επίσης σωστό να περιγραφούν οι «απερίγραπτες» δραστηριότητες με τις οποίες γεμίζουν τη μέρα τους όσοι παραμένουν στο σπίτι, μέσα στο νερό τους, ή τα «απερίγραπτα» συναισθήματα της μητέρας των τριών πεινασμένων παιδιών όταν τη ρωτάνε γιατί δεν βάφεται σαν τη Θεία Σούλτσε, μήπως και της δώσει κάποιος συμμαχικός στρατιώτης σοκολάτες, κονσέρβες και τσιγάρα. Η τιμιότητα και η ηθική κατάπτωση είναι και οι δυο τόσο «απερίγραπτες» σε τούτο το πλημμυρισμένο υπόγειο, που αυτή η μάνα απαντάει ότι οι στρατιώτες του απελευθερωτικού στρατού δεν γίνεται να είναι τόσο συμπονετικοί ώστε να συμβιβαστούν με ένα βρόμικο, ταλαιπωρημένο και σύντομα γερασμένο σώμα, τη στιγμή που η πόλη είναι γεμάτη νεότερα, δυνατότερα και καθαρότερα σώματα.

DAGERMAN_FTHINOPORO_SKLHRO sel_DDDD.qxp_Layout 1 13/03/2019 13:27 Page 15

ΓΕΡΜΑΝΙΚΟ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ

15

Αναμφίβολα, αυτό το φθινοπωρινό υπόγειο αποτέλεσε μείζον ζήτημα εσωτερικής πολιτικής. Το ίδιο και το χορτάρι, οι θάμνοι και τα βρύα που πρασίνιζαν τους λόφους των ερειπίων, για παράδειγμα στο Ντίσελντορφ και στο Αμβούργο (είναι η τρίτη χρονιά που ο κύριος Σούμαν περνάει μπροστά από τα ερείπια του γειτονικού τετραγώνου καθώς πηγαίνει στη δουλειά του στην τράπεζα, και λογομαχεί καθημερινά με τη γυναίκα του και τους συναδέλφους του για το αν αυτό το πρασίνισμα πρέπει να θεωρηθεί ένδειξη ανάπτυξης ή ύφεσης). Τα χλωμά πρόσωπα όσων εδώ και τέσσερα χρόνια ζουν σε κοντέινερ και μοιάζουν με ψάρια που ανεβαίνουν να ρουφήξουν αέρα στην επιφάνεια, αλλά και τα εντυπωσιακά ροδαλά πρόσωπα μερικών κοριτσιών που κάποιες φορές τον μήνα χαίρουν προνομιακής μεταχείρισης με σοκολάτες, μια κούτα τσιγάρα Τσέστερφιλντ, στιλό ή σαπούνια ήταν τα άλλα δύο πασιφανή γεγονότα που σημάδεψαν αυτό το γερμανικό φθινόπωρο, αν και σε κάπως μικρότερη κλίμακα, μιας και η κατάσταση με τους πρόσφυγες που κατέφθαναν σταθερά από τα ανατολικά επιδεινωνόταν συνεχώς, σημαδεύοντας ανεξίτηλα τον περασμένο γερμανικό χειμώνα, την άνοιξη και το καλοκαίρι. Σίγουρα, το να κρατάς λογαριασμό είναι μια θλιβερή δουλειά, ιδίως όταν μετράς θλιβερά πράγματα, αλλά σε κάποιες περιπτώσεις είναι μια δουλειά που πρέπει να γίνει. Αν πρόκειται να επιχειρηθεί κάποιο σχόλιο προς τους Συμμάχους με διάθεση πικρίας συνδυασμένης με αυτοπεριφρόνηση, απάθεια και με μια γενική τάση για συγκριτική αντιπαραβολή με τα μειονεκτήματα της παρούσας κατάστασης –κάτι που αναμφίβολα πέρασε από το μυαλό του επισκέπτη εκείνο το θλιβερό φθινόπωρο–, τότε πρέπει να κρατήσεις ζωντανή στη μνήμη σου μια ολόκληρη σειρά συγκεκριμένων γεγονότων και σωματικών καταστάσεων. Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι οι δηλώσεις που υπονοούσαν δυσαρέσκεια, ίσως και έλλειψη εμπιστοσύνης για την καλή θέληση των νικητριών δημοκρατιών, δεν έγιναν σε

DAGERMAN_FTHINOPORO_SKLHRO sel_DDDD.qxp_Layout 1 13/03/2019 13:27 Page 16

16

ΣΤΙΓΚ ΝΤΑΓΚΕΡΜΑΝ

κάποια κλειστή αίθουσα ή πάνω σε μια θεατρική σκηνή με ιδεολογικό ρεπερτόριο, αλλά σε αληθινά υπόγεια στο Έσεν, στο Αμβούργο και στη Φρανκφούρτη. Στη φθινοπωρινή εικόνα με την οικογένεια στο πλημμυρισμένο υπόγειο περιλαμβάνεται επίσης ένας δημοσιογράφος, ο οποίος, ακροβατώντας προσεκτικά σε σανίδες τοποθετημένες πάνω από το νερό, παίρνει συνέντευξη από τα μέλη της οικογένειας σχετικά με τις απόψεις τους για την πρόσφατα εγκαθιδρυμένη γερμανική δημοκρατία, ρωτώντας για τις ελπίδες και τις ψευδαισθήσεις τους. Οι ερωτήσεις του, ωστόσο, στρέφονται κυρίως γύρω από το αν η οικογένεια περνούσε καλύτερα επί Χίτλερ. Η απάντηση που ακολουθεί κάνει τον –γεμάτο οργή, αηδία και περιφρόνηση– επισκέπτη να τραβηχτεί βιαστικά προς τα πίσω για να απομακρυνθεί από το βρομερό δωμάτιο. Μπαίνει φουριόζος στο νοικιασμένο αγγλικό αυτοκίνητό του ή στο αμερικανικό τζιπ και μισή ώρα αργότερα πίνει ένα ποτό ή ένα ποτήρι ωραία αυθεντική γερμανική μπίρα στο μπαρ του ξενοδοχείου όπου διαμένουν οι δημοσιογράφοι, συντάσσοντας ένα άρθρο με τίτλο «Ο ναζισμός ζει στη Γερμανία».

Η αντίληψη για την πνευματική κατάσταση της Γερμανίας τούτο το τρίτο φθινόπωρο την οποία ο εν λόγω καθώς και πολλοί άλλοι δημοσιογράφοι ή ξένοι επισκέπτες αναμεταδίδουν στον κόσμο, συμβάλλοντας στο να γίνει κτήμα αυτού του κόσμου, φυσικά και ήταν σωστή – με τον τρόπο της. Ρωτάς τους Γερμανούς των υπογείων αν περνούσαν καλύτερα επί Χίτλερ και αυτοί οι Γερμανοί απαντούν: Ναι. Αν ρωτήσεις κάποιον που πνίγεται αν περνούσε καλύτερα όταν στεκόταν στην αποβάθρα θα σου απαντήσει: Ναι. Αν ρωτήσεις κάποιον που λιμοκτονεί τρώγοντας δυο φέτες ψωμί τη μέρα αν περνούσε καλύτερα όταν λιμοκτονούσε με πέντε φέτες λαμβάνεις, αναμφίβολα, την ίδια απάντηση. Καμία ανάλυση των ιδεολογικών τοποθετή-

DAGERMAN_FTHINOPORO_SKLHRO sel_DDDD.qxp_Layout 1 13/03/2019 13:27 Page 17

ΓΕΡΜΑΝΙΚΟ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ

17

σεων του γερμανικού λαού αυτό το δύσκολο φθινόπωρο, τα όρια του οποίου πρέπει σαφώς να επεκταθούν και να συμπεριλάβουν και τον παρόντα χρόνο –στον βαθμό που οι έσχατες μορφές της ανάγκης και της εξαθλίωσης που το χαρακτήρισαν εξακολουθούν να υφίστανται–, δεν έχει ισχύ εάν ταυτόχρονα δεν χαρίζει απλόχερα μια ικανοποιητική, παραστατική περιγραφή του περιβάλλοντος, του τρόπου ζωής στον οποίο καταδικάστηκαν αυτοί οι άνθρωποι τους οποίους εμείς τώρα καθόμαστε και αναλύουμε. Ένας ομολογουμένως ταλαντούχος Γάλλος δημοσιογράφος μού πρότεινε –πάντα με καλή θέληση και στο όνομα της αντικειμενικότητας– να διαβάζω γερμανικές εφημερίδες αντί να κοιτάζω τα γερμανικά σπίτια και να μυρίζω τις γερμανικές χύτρες. Άραγε αυτή η τοποθέτηση δεν χαρακτηρίζει και ένα μεγάλο μέρος της παγκόσμιας κοινής γνώμης, κάνοντας τον κύριο Γκόλανζ, τον Εβραίο εκδότη από το Λονδίνο, να αισθανθεί μετά το ταξίδι του στη Γερμανία το φθινόπωρο του 1946 ότι «Οι αξίες του δυτικού κόσμου απειλούνται», οι αξίες που βασίζονται στον σεβασμό της προσωπικότητας, έστω κι αν αυτή η προσωπικότητα έχει απολέσει τη συμπάθεια και τη συμπόνια μας, δηλαδή την ικανότητά μας να αντιδρούμε στη θέα της δυστυχίας, αυτής της δυστυχίας που κάποιος την αξίζει ή δεν την αξίζει; Ακούς φωνές που λένε ότι πριν ήταν καλύτερα, αλλά τις απομονώνεις από την κατάσταση στην οποία βρίσκονται οι κάτοχοί τους και τις ακούς όπως θα άκουγες μια φωνή στο ραδιόφωνο. Αυτό οι άνθρωποι το ονομάζουν αντικειμενικότητα, μη διαθέτοντας την απαραίτητη φαντασία να αναπαραστήσουν νοερά την κατάσταση. Και πάλι όμως, για λόγους ηθικής αξιοπρέπειας θα απέρριπταν μια τέτοια «αναπαράσταση» η οποία θα ξυπνούσε μέσα τους έναν αδικαιολόγητο οίκτο. Οι άνθρωποι αναλύουν. Στην πραγματικότητα, το να αναλύεις τις πολιτικές απόψεις του πεινασμένου χωρίς παράλληλα να αναλύεις την πείνα του είναι κάπως εκβιαστικό.

2o

DAGERMAN_FTHINOPORO_SKLHRO sel_DDDD.qxp_Layout 1 13/03/2019 13:27 Page 18

18

ΣΤΙΓΚ ΝΤΑΓΚΕΡΜΑΝ

Για τις φρικαλεότητες του παρελθόντος που διαπράχθηκαν από Γερμανούς εντός και εκτός Γερμανίας ισχύει ένα πράγμα – μιας και για όλες τις φρικαλεότητες, άσχετα από το με ποιον τρόπο και από ποιους διαπράχθηκαν, ένα πράγμα ισχύει. Το να αναρωτιέσαι βέβαια μήπως τελικά είναι σωστό, μήπως τελικά δεν είναι και τόσο σκληρό να θεωρείς τα βάσανα των Γερμανών δικαιολογημένα, αφού αναμφίβολα αποτελούν τις συνέπειες ενός αποτυχημένου κατακτητικού γερμανικού πολέμου, είναι κάτι διαφορετικό. Ακόμη και από νομική άποψη μια τέτοια θέση εμπεριέχει αρκετές ανακρίβειες, και αυτό γιατί η γερμανική εξαθλίωση είναι συλλογική, ενώ οι γερμανικές φρικαλεότητες, όπως και να το δει κανείς, δεν ήταν. Επιπλέον, η πείνα και η παγωνιά δεν περιλαμβάνονται στις προτεινόμενες ποινές του Ποινικού Δικαίου, για τον ίδιο λόγο που επίσης δεν περιλαμβάνονται τα βασανιστήρια, η κακοποίηση και μια «ηθική» καταδίκη που επιβάλλει στους κατηγορουμένους μια κατάσταση απάνθρωπη, δηλαδή μια κατάσταση που καταποντίζει την ανθρώπινη αξία των κατηγορουμένων αντί να την εξυψώνει. Αυτή οφείλει να είναι η εξοστρακισμένη πλευρά της επίγειας δικαιοσύνης, η οποία αυτοαναίρεσε τα θεμέλια της ύπαρξής της.

Η αρχή της ενοχής και της αντεκδίκησης θα μπορούσε να διεκδικήσει, αν μη τι άλλο, μια επίφαση δικαιοσύνης, εάν οι ίδιοι οι κριτές εφάρμοζαν μια αρχή εκ διαμέτρου αντίθετη από αυτή που οδήγησε την πλειοψηφία των Γερμανών να βιώσουν τούτο το φθινόπωρο ως μια παγωμένη βροχερή ερειπωμένη κόλαση. Δεν έγινε όμως έτσι: Οι μαζικές κατηγορίες εναντίον του γερμανικού λαού αφορούν την υπακοή in absurdum, την υπακοή ακόμη και στις περιπτώσεις όπου η ανυπακοή θα ήταν η μοναδική ανθρωπίνως δικαιολογημένη συμπεριφορά. Η υπακοή όμως δεν είναι αυτό που τελικά χαρακτηρίζει τη σχέση του ατόμου με

DAGERMAN_FTHINOPORO_SKLHRO sel_DDDD.qxp_Layout 1 13/03/2019 13:27 Page 19

ΓΕΡΜΑΝΙΚΟ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ

19

την εξουσία σε όλα τα κράτη του κόσμου; Ακόμη και στα λιγότερο απολυταρχικά καθεστώτα το καθήκον του πολίτη να υπακούει το κράτος αναπόφευκτα συγκρούεται με το καθήκον του να αγαπά ή να σέβεται τον πλησίον του (ο δικαστικός κλητήρας που πραγματοποιεί έξωση πετώντας τα έπιπλα μιας οικογένειας στον δρόμο, ο αξιωματικός που αφήνει έναν κατώτερο να πεθάνει σε μια μάχη η οποία δεν τον αφορούσε προσωπικά). Όλα καταλήγουν στη βασική αρχή της παραδοχής της επιβολής της υποταγής. Άπαξ και το παραδεχτούμε, σύντομα αποδεικνύεται ότι το κράτος που απαιτεί υποταγή διαθέτει τα μέσα να επιβάλει υποταγή ακόμη και στο πλέον ειδεχθές έγκλημα. Η υποταγή στο κράτος είναι ενιαία και αδιαίρετη. Γι’ αυτόν τον λόγο, και στον βαθμό που η αντίδρασή του οφείλεται σε συνειδητές ηθικές αξίες, ο δημοσιογράφος που οπισθοχώρησε στο πλημμυρισμένο υπόγειο του Ρουρ είναι ένας άνθρωπος ανήθικος, ένας υποκριτής. Θεωρεί τον εαυτό του ρεαλιστή, κανείς όμως δεν είναι λιγότερο ρεαλιστής από εκείνον. Άκουσε με τα ίδια του τ’ αυτιά την πεινασμένη οικογένεια να ομολογεί ότι περνούσε καλύτερα επί Χίτλερ. Άκουσε πολλές ακόμη οικογένειες σε πολλά άλλα –και ίσως χειρότερα– υπόγεια ή δωμάτια να παραδέχονται το ίδιο πράγμα, και έτσι έβγαλε το συμπέρασμα ότι ο γερμανικός λαός εξακολουθεί να βρίσκεται υπό την επήρεια του ναζισμού. Η έλλειψη ρεαλισμού του σε αυτή την περίπτωση συνίσταται στο γεγονός ότι θεωρεί τους Γερμανούς μια συμπαγή μάζα που εκπέμπει ναζιστική παγωνιά και όχι ένα πλήθος από πεινασμένους και ξυλιασμένους από το κρύο ανθρώπους. Προσβάλλεται ιδιαιτέρως από την απάντηση που λαμβάνει στην περίπλοκη ερώτησή του, επειδή θεωρεί ότι οι Γερμανοί που ζουν στα υπόγεια έχουν καθήκον να πάρουν πολιτικά μαθήματα από την υγρασία των υπογείων τους, τη φυματίωση, την έλλειψη φαγητού, ειδών ένδυσης και θέρμανσης: Το μάθημά τους οφείλει να είναι ότι αυτό που τους εξαθλίωσε ολοκληρωτικά και τους οδήγησε σε ε-

DAGERMAN_FTHINOPORO_SKLHRO sel_DDDD.qxp_Layout 1 13/03/2019 13:27 Page 20

20

ΣΤΙΓΚ ΝΤΑΓΚΕΡΜΑΝ

κείνο το πλημμυρισμένο υπόγειο ήταν η πολιτική του Χίτλερ – και η δική τους συμμετοχή στην άσκησή της. Όποια αλήθεια κι αν κρύβεται όμως σ’ αυτό, η παρουσίαση του ζητήματος υπό τους συγκεκριμένους όρους υποδεικνύει την έλλειψη ρεαλισμού και ψυχολογικής εμβάθυνσης. Όλοι απαίτησαν από τους πληγέντες εκείνου του γερμανικού φθινοπώρου να πάρουν ένα μάθημα από τη δυστυχία τους. Κανείς όμως δεν σκέφτηκε πως η πείνα δεν είναι καλός δάσκαλος. Ο πραγματικά πεινασμένος, ο αληθινά αβοήθητος, δεν κατηγορεί για την πείνα του τον εαυτό του, αλλά όσους, κατά τη γνώμη του, όφειλαν να τον βοηθήσουν. Επίσης, η πείνα δεν προάγει την έρευνα για την αλληλουχία των αιτιών. Ο διαρκώς πεινασμένος δεν έχει το κουράγιο να διερευνήσει σχέσεις και συνάφειες πέρα από τις πολύ κοντινές του, πράγμα που σημαίνει ότι, σε αυτή την περίπτωση, κατηγορεί εκείνους που γκρέμισαν το καθεστώς το οποίο κάποτε τον συντηρούσε – για να τον συντηρούν τώρα με τρόπο χειρότερο απ’ ό,τι είχε συνηθίσει. Βεβαίως, αυτή η σκέψη δεν είναι ιδιαιτέρως ηθική, αλλά η πείνα δεν έχει καμιά σχέση με την ηθική. Erst kommt das Fressen, dann die Moral...1 Η Όπερα της πεντάρας παρουσιάστηκε σε πολλά μέρη της Γερμανίας κατά τη διάρκεια του φθινοπώρου και το κοινό την υποδέχτηκε με ενθουσιασμό, αν και με άλλου είδους ενθουσιασμό από τον συνηθισμένο: Ό,τι κάποτε έβριθε από κοινωνική κριτική, αυτή την πανέξυπνη ανοιχτή επιστολή προς την κοινωνική συνείδηση, μεταμορφώθηκε στον «εθνικό ύμνο» της κοινωνικής ανευθυνότητας.

Ο πόλεμος είναι εξίσου ανίκανος δάσκαλος. Προσπαθείς να αντλήσεις από το γερμανικό υπόγειο τα διδάγματα που έλαβες για τον πόλεμο, αλλά δυστυχώς η απάντηση δεν είναι ότι έμαθες να μισείς και να περιφρονείς το καθεστώς που τον προκάλεσε – και ο λόγος είναι ότι, απλούστατα, ο διαρκής φόβος

DAGERMAN_FTHINOPORO_SKLHRO sel_DDDD.qxp_Layout 1 13/03/2019 13:27 Page 21

ΓΕΡΜΑΝΙΚΟ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ

21

του θανάτου μόνο δύο πράγματα έχει να σε διδάξει: τον φόβο και τον θάνατο. Το φθινόπωρο του 1946 ο επισκέπτης βρήκε τον γερμανικό λαό σε τέτοια κατάσταση, ώστε ήταν ηθικώς αδύνατον να αντληθούν συμπεράσματα για την ιδεολογική του τοποθέτηση. Η πείνα είναι, σαφώς, μια μορφή ανεπάρκειας, μια κατάσταση όχι μόνο σωματική αλλά και ψυχική, που αφήνει υπερβολικά λίγο χώρο για μεγάλες σκέψεις. Έτσι, φυσικά, ακούστηκαν μερικά πολύ άσχημα πράγματα, τα οποία, ωστόσο, υπό τις παρούσες συνθήκες, δεν δικαιολογούσαν ασφαλείς προγνώσεις. Το χειρότερο που άκουσα προσωπικά ήταν η δήλωση ενός διευθυντή τράπεζας στο Αμβούργο ο οποίος πίστευε ότι οι Νορβηγοί, παρά το ό,τι συνέβη, θα έπρεπε να είναι ευγνώμονες για τη γερμανική κατοχή, μιας και έτσι απέκτησαν ένα σωρό δρόμους στα βουνά τους! Η απάθεια και ο κυνισμός (...dann kommt die Moral) ήταν δύο καταστάσεις που χαρακτήρισαν τις αντιδράσεις για τα δυο πλέον σημαντικά πολιτικά γεγονότα: τις εκτελέσεις στη Νιρεμβέργη και τις πρώτες εκλογές. Οι κάτοικοι του Αμβούργου σχημάτιζαν γκριζωπούς σωρούς μπροστά στις πινακίδες που ανακοίνωναν ότι οι καταδικασμένοι σε θάνατο είχαν εκτελεστεί. Κανείς δεν είπε λέξη. Απλώς διάβαζαν τις πινακίδες και συνέχιζαν τον δρόμο τους. Δεν φαίνονταν καν προβληματισμένοι, απλώς αδιάφοροι. Βέβαια, κάποιες μαθήτριες σε ένα γυμνάσιο θηλέων στο Βούπερταλ τη 15η Οκτωβρίου προσήλθαν στο σχολείο μαυροντυμένες και σε μια γέφυρα στο Ανόβερο κάποιος έγραψε μες στη νύχτα με τεράστια γράμματα Pfui Nürnberg.2 Σε έναν σταθμό του μετρό, μπροστά από μια αφίσα που απεικόνιζε μια βόμβα να πέφτει, ένας άντρας με άρπαξε από το χέρι και μου ψιθύρισε: Όχι, να μην καταδικαστούν, όχι! Αυτές οι εξαιρέσεις, όμως, απλώς επιβεβαίωσαν λίγο περισσότερο τη γερμανική αδιαφορία. Στο Βερολίνο, όπου βασιλεύει άκρα του τάφου σιωπή, η 20ή Οκτωβρίου, η πρώτη μέρα των ε-

DAGERMAN_FTHINOPORO_SKLHRO sel_DDDD.qxp_Layout 1 13/03/2019 13:27 Page 22

22

ΣΤΙΓΚ ΝΤΑΓΚΕΡΜΑΝ

κλογών, δεν διέφερε σε τίποτε από τις υπόλοιπες νεκρές Κυριακές. Στα μπουλούκια των νεκρικά σιωπηλών ψηφοφόρων δεν υπήρχε ίχνος ενθουσιασμού ή χαράς.

Κατά τη διάρκεια του φθινοπώρου πραγματοποιήθηκαν εκλογές σε διάφορα μέρη της Γερμανίας. Η συμμετοχή ήταν ίσως απρόσμενα μεγάλη, αλλά οι πολιτικές δραστηριότητες περιορίστηκαν στη διαδικασία ψήφου. Η κατάσταση ήταν τέτοια, ώστε η εξαγωγή συμπερασμάτων από τα αποτελέσματα της εκλογικής διαδικασίας έπρεπε να γίνει με τεράστια προσοχή: μια νίκη των Σοσιαλδημοκρατών και μια κομμουνιστική ήττα – δύο γεγονότα καθαρά και ξάστερα, τα οποία όμως πόρρω απέχουν από τη σαφήνεια που θα είχαν σε ένα ομαλό, λειτουργικό περιβάλλον. Η εκλογική προπαγάνδα των Σοσιαλδημοκρατών ασχολήθηκε ιδιαιτέρως με προβλήματα εξωτερικής πολιτικής, δηλαδή με τη Ρωσία, ενώ η αντίστοιχη κομμουνιστική ασχολήθηκε κατά κύριο λόγο με προβλήματα εσωτερικής πολιτικής, δηλαδή με το ψωμί. Με δεδομένη την κατάσταση στα υπόγεια, θα ήταν λάθος να υποθέσουμε ότι το εκλογικό αποτέλεσμα καταδεικνύει ότι ο γερμανικός λαός διαθέτει δημοκρατικό ένστικτο. Θα ήταν όμως σωστό να υποθέσουμε ότι ο φόβος ήταν σαφώς δυνατότερος από την πείνα. Όπως θα ήταν λάθος να εξαγάγουμε γενικά συμπεράσματα για την αποδοχή του ναζισμού από τους Γερμανούς βασισμένοι στα λόγια πικρίας που ξεπετάγονται από τα γερμανικά υπόγεια, εξίσου λάθος είναι να συσχετίζουμε τη λέξη δημοκρατία με τα αριθμητικά αποτελέσματα των εκλογών του γερμανικού φθινοπώρου. Αν ζεις στα όρια της λιμοκτονίας δεν αγωνίζεσαι κατά κύριο λόγο για τη δημοκρατία, αλλά για να απομακρυνθείς όσο γίνεται από αυτά τα όρια. Η ερώτηση είναι λοιπόν η εξής: Μήπως οι εκλογές διεξήχθησαν πολύ νωρίς; Απέτυχαν παταγωδώς να αποτελέσουν άσκηση για την εφαρμογή της δημο-

DAGERMAN_FTHINOPORO_SKLHRO sel_DDDD.qxp_Layout 1 13/03/2019 13:27 Page 23

ΓΕΡΜΑΝΙΚΟ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ

23

κρατίας, διότι παρακωλύθηκαν από ένα σωρό σημαντικούς αρνητικούς παράγοντες στο επίπεδο της εξωτερικής πολιτικής: Η περιορισμένη δυνατότητα ελιγμών των Γερμανών πολιτικών αποτέλεσε την αιτία να αντιμετωπιστούν οι εκλογές με δυσπιστία από τους σκεπτικιστές, καθώς θεωρήθηκαν «κόλπο» από την πλευρά των Συμμάχων προκειμένου να στραφούν αλλού οι κατηγορίες σχετικά με το πρόβλημα του ανεφοδιασμού προμηθειών: από τους Συμμάχους στις γερμανικές αρχές. Ένα αλεξικέραυνο – τίποτα περισσότερο. Προϋπόθεση για τη δημοκρατία δεν αποτελούν μόνο οι εκλογές, αλλά και ένα καλύτερο σύστημα ανεφοδιασμού προμηθειών. Οτιδήποτε για μια ύπαρξη γεμάτη ελπίδα. Όλα τα παρακάτω όμως στέρησαν την ελπίδα από την ανθρώπινη ύπαρξη: οι περιορισμένες διανομές με δελτίο, σε αντίθεση με την ευημερία των συμμαχικών στρατιωτικών δυνάμεων, οι τσαπατσούλικες πλιατσικολογικές επιδρομές στις οποίες τα κατασχεμένα υλικά σκούριαζαν παρατημένα στις φθινοπωρινές βροχές, το να αφήνεις άστεγες πέντε γερμανικές οικογένειες για να κάνεις χώρο για μία «συμμαχική» οικογένεια και, πάνω από όλα, η προσπάθεια να ξεριζώσεις τον μιλιταρισμό μέσω ενός επίσης μιλιταριστικού καθεστώτος και να παλεύεις να ξυπνήσεις την περιφρόνηση για τις γερμανικές στολές σε μια χώρα γεμάτη συμμαχικές στολές – όλα αυτά περισσότερο έβλαψαν παρά ωφέλησαν το έδαφος στο οποίο φυτρώνει η δημοκρατία, τη στιγμή που η ωφέλεια έπρεπε να είναι αυτονόητη. Με δυο κουβέντες, o δημοσιογράφος που οπισθοχώρησε για να βγει έξω από το φθινοπωριάτικο υπόγειο όφειλε να είναι πιο ταπεινός. Ταπεινός μπροστά στα βάσανα, όσο κι αν τ’ αξίζει κανείς, γιατί τα βάσανα που σου αξίζουν είναι εξίσου βαριά με τα βάσανα που δεν σου αξίζουν. Δημιουργούν την ίδια αίσθηση στο στομάχι, στο στήθος και στα πόδια, και αυτοί οι τρεις πολύ συγκεκριμένοι πόνοι δεν πρέπει να λησμονούνται στη σκληρή πνοή της πίκρας που φυσάει ένα βροχερό γερμανικό μεταπολεμικό φθινόπωρο.