Κρίστα Βολφ «Τι απομένει»

WOLF_APOMENEI D SKLHRO Final.qxp_Layout 1 28/03/2019 14:02 Page 5

ΚΡΙΣΤΑ ΒΟΛΦ

Τι απομένει c

Νουβέλα ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΠΟ ΤΑ ΓΕΡΜΑΝΙΚΑ

ΒΑΣΙΛΗΣ ΤΣΑΛΗΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

WOLF_APOMENEI D SKLHRO Final.qxp_Layout 1 28/03/2019 14:02 Page 6

H παρούσα έκδοση πραγματοποιήθηκε με την οικονομική ενίσχυση του Ινστιτούτου Γκαίτε, που χρηματοδοτείται από το Γερμανικό Υπουργείο Εξωτερικών Υποθέσεων. ❧ ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥ: Christa Wolf, Was bleibt

Copyright First publication by Aufbau Verlag, Berlin and Weimar 1990 © Copyright Suhrkamp Verlag Frankfurt am Main 2007 All rights reserved by and controlled through Suhrkamp Verlag Berlin. © Copyright για την ελληνική γλώσσα Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2017 ©

1η έκδοση: Απρίλιος 2019 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. ΓΡΑΦΕΙΑ: Θεμιστοκλέους 104, 106 81 Αθήνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα % 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31

e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-6549-8

WOLF_APOMENEI D SKLHRO Final.qxp_Layout 1 28/03/2019 14:02 Page 7

Δ

λη γλώσσα που αντηχεί στ’ αυτιά μου αλλά δεν την έχω ακόμη στη γλώσσα μου, θα γράψω κάποια μέρα για όλα αυτά. Σήμερα –το ξέρω αυτό– θα ήταν πολύ νωρίς. Όμως θα το ένιωθα όταν θα έφτανε η ώρα; Θα έβρισκα ποτέ τη γλώσσα μου; Κάποια μέρα θα έχω γεράσει. Και τότε πώς θα θυμάμαι αυτές τις μέρες; Μέσα μου σφίχτηκε κάτι. Κάτι σφίχτηκε μέσα μου από φόβο, εκείνο που στη χαρά χαλαρώνει. Πότε ήταν η τελευταία φορά που ήμουν χαρούμενη; Αυτό δεν ήταν κάτι που ήθελα οπωσδήποτε να το ξέρω. Αυτό που ήθελα να ξέρω είναι –ήταν ένα πρωί του Μάρτη, ψυχρό, γκρίζο και όχι πολύ πρωί– πώς θα μπορούσα, μετά από δέκα είκοσι χρόνια, να θυμηθώ αυτή την ημέρα που μόλις είχε αρχίσει. Τρομαγμένη, σαν να είχε σημάνει μέσα μου συναγερμός, πήδησα όρθια και στη στιγμή βρέθηκα ξυπόλυτη πάνω στο χαλί με τα όμορφα σχέδια, στο βερολινέζικο διαμέρισμα, τράβηξα τις κουρτίνες, άνοιξα το παράθυρο που έβλεπε στην εσωτερική αυλή, η

7

ΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΛΟΓΟΣ ΑΝΗΣΥΧΙΑΣ. Σ’ ΕΚΕΙΝΗ ΤΗΝ ΑΛ-

8

WOLF_APOMENEI D SKLHRO Final.qxp_Layout 1 28/03/2019 14:02 Page 8

οποία ήταν γεμάτη από ξέχειλους σκουπιδοτενεκέδες και μπάζα, όπου όμως δεν υπήρχε ψυχή, σαν να την είχαν εγκαταλείψει για πάντα τα παιδιά με τα ποδήλατα και τα φορητά ραδιόφωνα, οι υδραυλικοί και οι οικοδόμοι, ακόμη και η κυρία Γκ., που έπαιρνε τα χαρτόκουτα του καταστήματος με τους σπόρους, του αρωματοπωλείου και του Ίντερσοπ1 από τα μεγάλα κοντέινερ, τα πατίκωνε, τα έδενε σε ρολό με σπάγκο και τα μετέφερε με το τετράτροχο καρότσι της στον παλιατζή στη γωνιά. Θα βλαστημούσε δυνατά για τους ενοίκους, που από τεμπελιά πετούσαν τα άδεια μπουκάλια τους στους σκουπιδοτενεκέδες, αντί να τα τακτοποιήσουν όμορφα στα κιβώτια που ήταν γι’ αυτή τη δουλειά, για τους αργοπορημένους, που σχεδόν κάθε βράδυ παραβίαζαν την εξώπορτα επειδή είχαν ξεχάσει πάλι το κλειδί τους, για τις δημοτικές αρχές, που δεν ήταν σε θέση να τους βάλουν ένα ηλεκτρικό κουδούνι, κυρίως όμως για τους μεθυσμένους που έβγαιναν από το διπλανό εστιατόριο του ξενοδοχείου και κατουρούσαν ξεδιάντροπα πίσω από την παραβιασμένη πόρτα. Εκείνα τα μικρά τεχνάσματα που έβαζα κάθε πρωί σ’ εφαρμογή: μάζευα τις εφημερίδες απ’ το τραπέζι και τις τακτοποιούσα στη θέση τους, έστρωνα με την παλάμη μου το τραπεζομάντιλο καθώς περνούσα από δίπλα, τακτοποιούσα τα ποτήρια, σιγομουρμούριζα ένα τραγούδι («Δύο φορές το δύο, μας κάνει πάντα τέσσερα, λένε οι ξύπνιοι»), ήξερα μάλλον ότι όλα ήταν μια πρόφαση και στην πραγματικότητα πήγαινα σαν να με

τραβούσαν απ’ το λουρί στο μπροστινό δωμάτιο, στη μεγάλη μπαλκονόπορτα που έβλεπε στη Φρίντριχ Στράσε, από το οποίο μπορεί να μην έμπαινε ο πρωινός ήλιος, καθώς η άνοιξη δεν ήταν ιδιαίτερα ηλιόλουστη, αλλά το πρωινό φως, που το αγαπώ και θέλω απ’ αυτό να βάζω ένα γερό απόθεμα στην άκρη, για να περνάω τις σκοτεινές ώρες. Αλλά ξέρω ότι δεν αρκεί η απλή βούληση για να έχεις τον ουρανό με τ’ άστρα στα πόδια σου, ν’ αυξάνεται και να πληθύνεται· όμως ξέρω: κάθε πράγμα που υπερβαίνει τις απλές ανάγκες του σώματος μεγαλώνει μέσα μας δίχως να πρέπει ή να μπορούμε να το συλλέξουμε κομμάτι κομμάτι, μαζεύεται σαν από μόνο του, και μάλιστα φοβάμαι ότι όλες αυτές οι στείρες μέρες δεν θα συνεισφέρουν τίποτα στη μόνιμη αυτή ψυχική ανάγκη και γι’ αυτό θα παρασυρθούν αναπότρεπτα από το ρεύμα της λήθης. Κυριευμένη από την αγωνία, πανικόβλητη, ήθελα τώρα να γαντζωθώ σε μια από αυτές τις μέρες τις προορισμένες να μαραζώσουν και να την κρατήσω σφιχτά, δίχως να μ’ ενδιαφέρει αυτό που θα κρατούσα, αν θα ήταν κοινότοπο ή βαρυσήμαντο και αν θα παραδινόταν γρήγορα ή θα αντιστεκόταν μέχρι το τέλος. Στεκόμουν, λοιπόν, όπως κάθε πρωί, πίσω από την κουρτίνα, που ήταν έτσι τραβηγμένη ώστε να μπορώ να κρύβομαι πίσω της και κοίταζα, χωρίς να γίνομαι αντιληπτή ελπίζω, πέρα στον μεγάλο χώρο στάθμευσης αυτοκινήτων μετά τη Φρίντριχ Στράσε. Μια που το ’φερε η κουβέντα, να πω ότι δεν ήταν ε-

9

WOLF_APOMENEI D SKLHRO Final.qxp_Layout 1 28/03/2019 14:02 Page 9

10

WOLF_APOMENEI D SKLHRO Final.qxp_Layout 1 28/03/2019 14:02 Page 10

κεί. Αν έβλεπα σωστά –φυσικά, φορούσα τα γυαλιά μου– όλα τα αυτοκίνητα στην πρώτη και στη δεύτερη σειρά στάθμευσης ήταν άδεια. Στην αρχή, πάνε δυο χρόνια τώρα, πάνω κάτω τόσο το υπολογίζω, με μπέρδευαν τα ψηλά κεφαλάρια στα καθίσματα κάποιων οχημάτων, τα περνούσα για κεφάλια και η ακινησία τους μου προκαλούσε μια δυσάρεστη ταραχή· όχι ότι δεν έκανα και τώρα λάθη, όμως αυτό το στάδιο το είχα ξεπεράσει. Τα κεφάλια είναι ανομοιόμορφα, εύκαμπτα, τα κεφαλάρια ομοιόμορφα, στρογγυλεμένα, άκαμπτα – μια τεράστια διαφορά, την οποία κάποτε θα μπορούσα να την περιγράψω επακριβώς στη νέα μου γλώσσα, που θα ήταν πιο σκληρή από αυτήν που χρησιμοποιούσα ακόμα για να σκέφτομαι. Πόσο επίμονα διατηρεί μια φωνή το τονικό ύψος στο οποίο έχει σταθεροποιηθεί και πόσος κόπος απαιτείται ακόμη και για τις πλέον ανεπαίσθητες μεταπτώσεις. Κι ας μην πούμε τίποτα για τις λέξεις, σκέφτηκα, καθώς έμπαινα κάτω απ’ το ντους – για τις λέξεις που βιαστικά ξεχύνονται, αφοσιωμένες, όταν ανοίγω το στόμα μου, παραγεμισμένες από πεποιθήσεις, προκαταλήψεις, φιλαρέσκεια, οργή, απογοήτευση και μεμψιμοιρία. Αυτό που θα ήθελα να μάθω είναι γιατί χτες βράδυ την είχαν στήσει εκεί μέχρι αργά μετά τα μεσάνυχτα και σήμερα το πρωί είχαν γίνει καπνός. Έπλυνα τα δόντια μου, χτενίστηκα, χρησιμοποίησα χωρίς να το πολυσκέφτομαι, συνειδητά όμως, διάφορα σπρέι, φόρεσα τα ίδια που φορούσα χτες, παντελόνι, πουλόβερ, δεν περίμενα επισκέψεις και μπορούσα να μείνω

μόνη, αυτό ήταν η πιο ευχάριστη προοπτική για την υπόλοιπη ημέρα. Πετάχτηκα ακόμη μια φορά στα γρήγορα μέχρι το παράθυρο. Τίποτε! Ήταν μια ανακούφιση, όπως και να το κάνουμε, είπα μέσα μου, ή μήπως στην πραγματικότητα ήθελα να πιστεύω ότι θα έλθουν; Χτες βράδυ μάλλον είχα καταντήσει γελοία· κάποια στιγμή θα ένιωθα πολύ άσχημα στη σκέψη ότι κάθε μισή ώρα διέσχιζα το σκοτεινό δωμάτιο ακροπατώντας μέχρι το παράθυρο και κρυφοκοίταζα από τη χαραμάδα της κουρτίνας· δυσάρεστα, το παραδέχομαι. Όμως για ποιον λόγο κάθονταν τρεις νεαροί άντρες επίμονα, ώρες ολόκληρες μέσα σε ένα λευκό Βάρτμπουργκ, και περίμεναν ακριβώς απέναντι απ’ το παράθυρό μου; Ερωτηματικό. Να παίρνω επιτέλους τη στίξη πιο σοβαρά στο μέλλον, σκέφτηκα. Γενικώς: να τηρώ με μεγαλύτερη συνέπεια τις αθώες συμβάσεις. Στο παρελθόν ήταν πιο εύκολο. Πότε; Όταν πίσω από τις φράσεις κρύβονταν περισσότερα θαυμαστικά παρά ερωτηματικά; Όμως αυτή τη φορά δεν θα τη γλίτωνα με απλά αισθήματα ενοχής. Έβαλα νερό να βράζει. Το mea culpa το αφήνουμε για τους καθολικούς. Όπως και το pater noster. Δεν διαφαίνεται κάποια άφεση αμαρτιών στον ορίζοντα. Λευκό, γιατί ειδικά λευκό τις τελευταίες μέρες; Γιατί όχι κατακόκκινο ή γαλαζοπράσινο όπως τις προηγούμενες εβδομάδες; Λες και τα χρώματα είχαν κάποια σημασία, ή οι διαφορετικές μάρκες των αυτοκινήτων. Σαν να είχε το σκοτεινό σχέδιο σύμφωνα με το οποίο άλλαζαν τα αυτοκίνητα, στάθμευαν στην πρώτη ή στη δεύ-

11

WOLF_APOMENEI D SKLHRO Final.qxp_Layout 1 28/03/2019 14:02 Page 11

12

WOLF_APOMENEI D SKLHRO Final.qxp_Layout 1 28/03/2019 14:02 Page 12

τερη σειρά, κάποιο κρυφό νόημα που θα μπορούσα να το αποκρυπτογραφήσω με την επίμονη παρατήρηση· ή σαν να άξιζε τον κόπο να συλλογιστείς τι γύρευαν από εμάς οι επιβάτες αυτών των αμαξιών – δυο τρεις εύρωστοι, ικανοί για εργασία νεαροί άντρες με πολιτικά, οι οποίοι είχαν ως μοναδική απασχόληση να κάθονται στο αυτοκίνητο και να παρακολουθούν το παράθυρό μας. Ο καφές έπρεπε να είναι δυνατός και καυτός, φίλτρου, το αυγό όχι πολύ μελάτο, η σπιτική μαρμελάδα ήταν ευπρόσδεκτη, μαύρο ψωμί. Πολυτέλεια! Πολυτέλεια! σκεφτόμουν όπως κάθε πρωί που τα έβλεπα όλα μαζί – ένα ατέρμονο αίσθημα ενοχής, το οποίο διαπερνάει όλους εμάς που ξέρουμε τι σημαίνει έλλειψη και αυξάνει την απόλαυση. Τις ειδήσεις από τη Δύση (ενεργειακή κρίση, εκτελέσεις στο Ιράν, συμφωνία για τον περιορισμό των στρατηγικών όπλων: μπαγιάτικα νέα!) δεν τις άκουγα, το βλέμμα μου είχε καρφωθεί στη σιδερένια μπάρα που έφραζε τη δεύτερη είσοδο του διαμερίσματος – την πόρτα εκείνη που οδηγεί από την πίσω σκάλα στην έξοδο της εσωτερικής αυλής. Θυμήθηκα ότι στο χτεσινό όνειρό μου αυτή η αχρησιμοποίητη, βρώμικη, γεμάτη άχρηστα έπιπλα σκάλα ήταν καθαρή, κατακλυσμένη από ένα πλήθος θρασίμια, κάθε καρυδιάς καρύδι, που στο όνειρό μου τους αποκαλούσα «αλανιάρηδες»· μια λέξη που αυτοί οι νευρώδεις, σβέλτοι και εντελώς ξεδιάντροποι άντρες δεν θα άκουγαν ποτέ να βγαίνει από το στόμα μου και οι οποίοι –αυτό που φοβόμουν!– είχαν καταφέρει να παραβιάσουν την ασφα-

λή πίσω πόρτα της κουζίνας, στριμώχνονταν τώρα στο κατώφλι, κολλημένοι πάνω στη σιδερένια μπάρα, που στεκόταν ακλόνητο εμπόδιο στις βλέψεις τους και που εκείνοι κατά περίεργο τρόπο τη σέβονταν, κι ενώ πολύ εύκολα θα μπορούσαν να είχαν περάσει αποκάτω, ζουλούσαν τα κορμιά τους πάνω της, ενώ πίσω τους ένα αόρατο σπηλαιώδες λαρύγγι ξερνούσε όλο και περισσότερους –έμοιαζαν σαν επίπεδες φιγούρες από χαρτόνι– απίστευτα ευκίνητους και πολυλογάδες. Να δεις, τι έλεγαν! Έλεγαν να μην ενοχλούμαστε. Να κάνουμε σαν να μην τους βλέπουμε. Ότι αυτό ήταν το καλύτερο και ότι θα ξεχνούσαμε εντελώς την παρουσία τους. Δεν ειρωνεύονταν, μιλούσαν σοβαρά και αυτό ήταν που με έκανε έξαλλη από οργή στο όνειρο. Επειδή το όνειρο δεν μπορείς να το απαγορεύσεις, μάλλον ούτε να το κατηγορήσεις, έβαλα τα γέλια, για ν’ αποδείξω ότι τελικά όλα αυτά με αφήνουν αδιάφορη. Το γέλιο ακούστηκε βεβιασμένο. Δεν υπάρχει λόγος ανησυχίας. Η άλλη γλώσσα μου, συνέχισα να κοροϊδεύω τον εαυτό μου ενώ τοποθετούσα τα άπλυτα πιατικά στον νεροχύτη, έστρωνα το κρεβάτι, πήγαινα στο μπροστινό δωμάτιο και επιτέλους καθόμουν στο γραφείο – η άλλη γλώσσα μου, που είχα αρχίσει να την καλλιεργώ, η οποία όμως δεν είχε αναπτυχθεί ακόμα πλήρως, άνετα θα πρόσφερε το ορατό θυσία στον βωμό του αοράτου, δεν θα περιέγραφε πια τα αντικείμενα με βάση την εμφάνισή τους –κατακόκκινα, λευκά αυτοκίνητα, για όνομα του Θεού!– και θα απο-

13

WOLF_APOMENEI D SKLHRO Final.qxp_Layout 1 28/03/2019 14:02 Page 13

14

WOLF_APOMENEI D SKLHRO Final.qxp_Layout 1 28/03/2019 14:02 Page 14

κάλυπτε σταδιακά τα ουσιώδη χαρακτηριστικά του αοράτου. Συναρπαστική θα ήταν αυτή η γλώσσα, έτσι πίστευα τουλάχιστον, ευαίσθητη και τρυφερή. Δεν θα προξενούσε πόνο σε άλλον εκτός από εμένα. Προσπαθούσα να καταλάβω γιατί δεν πήγαινα ένα βήμα πιο πέρα από τις σύντομες σημειώσεις, τις μεμονωμένες φράσεις. Προφασίστηκα ότι θα το σκεφτόμουν σοβαρά το θέμα. Στην πραγματικότητα δεν σκεφτόμουν τίποτα. Ήταν πάλι εκεί. Ήταν εννιά και πέντε το πρωί. Είχαν έρθει πριν από τρία λεπτά, το κατάλαβα αμέσως. Είχα νιώσει ένα τράνταγμα, το τσίμπημα ενός αιχμηρού δείκτη μέσα μου, που συνέχισε να δονείται. Μια ματιά, περιττή άλλωστε, το επιβεβαίωσε. Το αυτοκίνητο σήμερα είχε ανοιχτό πράσινο χρώμα, οι επιβάτες του ήταν τρεις νεαροί άντρες. Άλλαζαν κι αυτοί κάθε φορά, όπως τα αυτοκίνητα; Και τι θα προτιμούσα – να είναι πάντα οι ίδιοι ή να είναι κάθε φορά διαφορετικοί; Δεν τους ήξερα, δηλαδή έναν από αυτούς τον ήξερα: αυτόν που πρόσφατα είχε κατέβει από το αυτοκίνητο και διασχίζοντας τον δρόμο ήρθε προς το μέρος μου, βέβαια μόνο για να στηθεί στην καντίνα κάτω απ’ το παράθυρό μας και ύστερα να επιστρέψει στο αυτοκίνητο κρατώντας ένα μεγάλο χάρτινο πιάτο με τρία λουκάνικα και τρία ψωμάκια στις τσέπες της γκριζοπράσινης καμπαρντίνας του. Σ’ ένα μπλε αυτοκίνητο, μια που το ’φερε ο λόγος, με πινακίδες κυκλοφορίας... Έψαξα να βρω το χαρτάκι όπου είχα σημειώσει τις πινακίδες κυκλοφορίας – αν τις είχα διαβάσει

σωστά. Αυτός ο νεαρός κύριος ή σύντροφος είχε σκούρα μαλλιά που είχαν αρχίσει να αραιώνουν στην κορυφή· φαινόταν από ψηλά. Για μια στιγμή είχα την εντύπωση ότι ήμουν η πρώτη που είχε διακρίνει την αρχή φαλάκρας στον νεαρό κύριο, πριν ακόμα κι απ’ τη γυναίκα του, η οποία πιθανότατα δεν τον είχε κοιτάξει ποτέ τόσο προσεκτικά από ψηλά. Ύστερα τους φαντάστηκα να βολεύονται αναπαυτικά ο ένας δίπλα στον άλλον μέσα στο αυτοκίνητο (είναι πολύ βολικό να είσαι μέσα στο αυτοκίνητο, ιδιαιτέρως όταν φυσάει έξω ή όταν βρέχει), να τρώνε τα λουκάνικα δίχως να ξεπαγιάζουν, καθώς η μηχανή ήταν σε λειτουργία και το καλοριφέρ δούλευε. Τι έπιναν όμως; Είχαν μαζί τους, όπως όλοι οι άλλοι εργαζόμενοι, ο καθένας το δικό του θερμός με καφέ; Τα συναισθήματά μας σε κάτι τέτοιες περιπτώσεις είναι περίπλοκα. Και τις σωστές λέξεις δεν τις είχα ακόμα, ήταν λέξεις από τον φλοιό, ταίριαζαν, όμως δεν ήταν εύστοχες, αναφέρονταν σε γεγονότα μόνο και μόνο για να τα συγκαλύψουν, δεν γινόταν πια να συνεχίζω να μιλάω έτσι ξέγνοιαστα, όμως τι είναι κάποιος ο οποίος δεν είναι ξέγνοιαστος; Λυπημένος; Θλιμμένος; «Στεναχώρια», διάβασα στο Γερμανικό Λεξικό του Χέρμαν Πάουλ, εισχωρώντας όλο και πιο βαθιά στις εμμονές μου: «Στεναχώρια» στα μεσαιωνικά γερμανικά θα μπορούσε να σημαίνει «σωρός από πέτρες, δήμευση, ένδεια» και στην παλαιότερη νομική ορολογία «κράτηση». Δήμευση, ναι, αυτό ήταν εύστοχο, φυτοζωώντας δίχως περιουσιακά στοιχεία. «Και μετάνιωσε ο Θεός, που αυτός είχε δημιουρ-

15

WOLF_APOMENEI D SKLHRO Final.qxp_Layout 1 28/03/2019 14:02 Page 15