Μαργαρίτα Καραπάνου, Φωτεινή Τσαλίκογλου - «Μήπως;»

TSALIKOGLOU-KARAPANOU_MHPOS sel_Final.qxp_Layout 1 08/03/2019 13:20 Page 5

ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΚΑΡΑΠΑΝΟΥ ΦΩΤΕΙΝΗ ΤΣΑΛΙΚΟΓΛΟΥ

ΜΗΠΩΣ; ‫ﱣﱢ‬

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

TSALIKOGLOU-KARAPANOU_MHPOS sel_Final.qxp_Layout 1 08/03/2019 13:20 Page 6

©

Copyright Μαργαρίτα Καραπάνου, Φωτεινή Τσαλίκογλου – Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2019

1η έκδοση: Μάρτιος 2019 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. ΓΡΑΦΕΙΑ : Θεμιστοκλέους 104, 106 81 Αθήνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ : Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα

% 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31 e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com

ISBN 978-960-03-6579-5

TSALIKOGLOU-KARAPANOU_MHPOS sel_Final.qxp_Layout 1 08/03/2019 13:20 Page 7

ΚΕΦΑΛΑΙΑ

2019. Δέκα χρόνια μετά... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Σαν να σε ξέρω από πάντα. Οι συναντήσεις είναι για τους ξένους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Θεραπεία σαν αγάπη, σαν ένεση χαράς . . . . . . . . . . . . . . Ο χρόνος και οι ζωές των συγγραφέων . . . . . . . . . . . . . . Μαζί με τον Προυστ και τα κρουασάν . . . . . . . . . . . . . . . Ναρκωμένες γυναίκες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ο Ουρανούλης, η ανάσα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ο Σαρτρ, ο Πικάσο και οι άλλες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ίβιτς και Τερέζ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ψυχιατρεία στ’ αλήθεια και στα ψέματα . . . . . . . . . . . . . Ποιος θα σε πιστέψει εσένα, πουλάκι μου; . . . . . . . . . . . . Οι μαύρες πλαστικές σακούλες του Ζενέ . . . . . . . . . . . . . Σαν βρέφος υπερήλικο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ο Μπάμπης και το ένστικτο της θεραπείας . . . . . . . . . . . Γιατί δεν μου τρως, μικρούλα μου; . . . . . . . . . . . . . . . . . Μακιγιαρισμένος ο θάνατος είναι πιο τρομακτικός . . . . . Τη νύχτα όλα είναι δυνατά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7

15 22 28 34 37 42 45 50 53 61 63 69 77 84 91 98

TSALIKOGLOU-KARAPANOU_MHPOS sel_Final.qxp_Layout 1 08/03/2019 13:20 Page 8

ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΚΑΡΑΠΑΝΟΥ – ΦΩΤΕΙΝΗ ΤΣΑΛΙΚΟΓΛΟΥ

Ένας θεραπευτής ακροβάτης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Αλλόκοτη θεραπεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Θα το έκανες και πάλι; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Πώς γράφει κανείς; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Μια ιστορία με δυο άλογα στη νήσο Αντιγόνη . . . . . . . . . Η δαγκωματιά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η μικρή πριγκίπισσα και ο Ρέμπραντ . . . . . . . . . . . . . . . Η ζαχαριέρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Έλα μέσα και μην κοιτάς. Ο θείος Γιώργος, που δεν έμενε σε όνειρο... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Μα πες μου στ’ αλήθεια, ποιος είναι τελικά ο τρελός; . . . Ευτυχία είναι... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Είναι πολύ δύσκολο να είσαι παιδί . . . . . . . . . . . . . . . . . . Φόνος και ενοχές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Πεθαίνοντας μαζί σου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ο Θεός μόνο ξέρει . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Πες μου γιατί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Δυο εκδοχές για μια ίδια ζωή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Μήπως; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8

104 106 111 114 118 121 126 134 135 139 143 145 156 160 168 170 172 175

TSALIKOGLOU-KARAPANOU_MHPOS sel_Final.qxp_Layout 1 08/03/2019 13:20 Page 9

Στην Κατερίνα Peradze, με όλη μου την αγάπη ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΚΑΡΑΠΑΝΟΥ

Στη Χρυσάνθη, λίγο πριν γεννηθεί... ΦΩΤΕΙΝΗ ΤΣΑΛΙΚΟΓΛΟΥ

TSALIKOGLOU-KARAPANOU_MHPOS sel_Final.qxp_Layout 1 08/03/2019 13:20 Page 10

TSALIKOGLOU-KARAPANOU_MHPOS sel_Final.qxp_Layout 1 08/03/2019 13:20 Page 11

«Tomorrow, and tomorrow, and tomorrow...» ΟΥΙΛΙΑΜ ΣΑΙΞΠΗΡ

TSALIKOGLOU-KARAPANOU_MHPOS sel_Final.qxp_Layout 1 08/03/2019 13:20 Page 12

TSALIKOGLOU-KARAPANOU_MHPOS sel_Final.qxp_Layout 1 08/03/2019 13:20 Page 13

2019. Δέκα χρόνια μετά, η συνάντησή μου με τη Μαργαρίτα συνεχίζεται. «Δεν υπάρχει θάνατος», της λέω, «το να πεθαίνεις είναι να φεύγεις για λίγο». «Ναι», μου γνέφει. Και μ ’ένα απαγορευμένο τσιγάρο στα χείλη, χαμογελώντας, μου κλείνει συνωμοτικά το μάτι. Φ.Τ.

TSALIKOGLOU-KARAPANOU_MHPOS sel_Final.qxp_Layout 1 08/03/2019 13:20 Page 14

TSALIKOGLOU-KARAPANOU_MHPOS sel_Final.qxp_Layout 1 08/03/2019 13:20 Page 15

Σαν να σε ξέρω από πάντα. Οι συναντήσεις είναι για τους ξένους ‫ﱣﱢ‬

Παρασκευή, Δεκέμβριος του 2005 , λίγο πριν από το νέο έτος

Μαργαρίτα: Η σχέση μας, Φωτεινή, είναι παράξενη. Βρισκόμαστε σαν τους εραστές. Έχει κάτι το παράνομο. Φωτεινή: Είναι οι απίθανες ώρες που τηλεφωνιόμαστε. Έξι η ώρα... πέντε η ώρα το πρωί. Είναι οι διαταραχές του ύπνου και η ιδιαίτερη σχέση που έχουμε με τον χρόνο. Επτά το πρωί τώρα, είμαστε εδώ στο «Saint Georges Lecabettus» και για μένα είναι σαν να πλησιάζει μεσημέρι. Μ.: Για μένα είναι βράδυ! Φ.: Ωραία! Ξεκινάμε, λοιπόν, μια πρωινή νύχτα κι όπου μας βγάλει. Μ.: Θα πω για σένα, Φωτεινή, κάτι που το σκέφτομαι χρόνια. Είναι σαν να μη σε γνώρισα ποτέ μου φάτσα με φάτσα. Είναι σαν να σε ξέρω από πάντα. Σαν τη μητέρα μου, σαν τον πατέρα μου, σαν κάποιους ανθρώπους που συναντάς 15

TSALIKOGLOU-KARAPANOU_MHPOS sel_Final.qxp_Layout 1 08/03/2019 13:20 Page 16

ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΚΑΡΑΠΑΝΟΥ – ΦΩΤΕΙΝΗ ΤΣΑΛΙΚΟΓΛΟΥ

στον δρόμο και λες «αυτόν τον ξέρω», χωρίς όμως να έχεις ποτέ συναντηθεί μαζί του. Φ.: Κάποιοι στίχοι του Έλιοτ μου ’ρχονται στον νου: ... but who meets again?

Meeting is for strangers, Meeting is for those who do not know each other.*

Μ.: Ναι! Σαν να σε ξέρω από πάντα. Φ.: Ένα déjà-vu; Μ.: Είναι πιο δυνατό από déjà-vu, είναι ένα déjà vecu. Φ.: Το να νιώθεις είναι πιο δυνατό από το να βλέπεις. Μ.: Σαν να έχουμε κάνει μαζί πράγματα από χρόνια. Φ.: Ξέρεις κάτι, Μαργαρίτα; Με φυσικότητα, σαν να πίνεις νερό ή όπως τον καφέ που ετοιμάζεσαι τώρα να πιεις, μεταμορφώνεις τα πράγματα, τους δίνεις ένα άλλο βάθος. Κάνεις κάποιον να σκεφτεί ότι υπάρχει και κάτι άλλο πίσω απ’ αυτό που φαίνεται. Κι αυτό το «κάτι άλλο» αξίζει να φανερωθεί, αξίζει να κάνεις προσπάθειες για να το γνωρίσεις ή έστω να το μαντέψεις. Μ.: Τώρα που μιλάς, προσπαθώ να θυμηθώ πότε σε συνάντησα για πρώτη φορά και δεν τα καταφέρνω. Μαζί σου δεν είχα ποτέ την αίσθηση της πρώτης στιγμής. * ... μα ποιος συναντιέται ξανά; / Οι συναντήσεις είναι για τους ξένους, / οι συναντήσεις είναι γι ’αυτούς που δεν γνωρίζουν ο ένας τον άλλον.

16

TSALIKOGLOU-KARAPANOU_MHPOS sel_Final.qxp_Layout 1 08/03/2019 13:20 Page 17

ΜΗΠΩΣ;

Φ.: Εγώ, αντίθετα, έχω πολύ έντονα στο μυαλό μου τη στιγμή που σε γνώρισα. 1974. Σπουδάζω ψυχολογία στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης και έχω έρθει με τη συμφοιτήτριά μου Ελένη Βλάχου στην Αθήνα, για τη διπλωματική μας εργασία πάνω σ’ ένα ερευνητικό πείραμα του καθηγητή μας Ζαν Πιαζέ, σχετικά με τον τρόπο κατανόησης από το παιδί του υποκειμένου και του αντικειμένου μιας ενέργειας. Πώς αντιλαμβάνονται τα μικρά παιδάκια την αναφορική αντωνυμία «που» μέσα από τη φράση «ο σκύλος που σπρώχνει τη γάτα». Ανούσια μπορεί να ακούγονται τώρα όλα αυτά, αλλά και εμείς τότε μάλλον βαριεστημένες και χωρίς κανέναν ιδιαίτερο ενθουσιασμό φτάνουμε στο νηπιαγωγείο της Πάτυ Μόρφη εφοδιασμένες με παιχνίδια – μαλλιαρά ζωάκια, σκυλάκια και γατάκια. Πλησίαζαν Χριστούγεννα. Πρέπει να ήταν τέτοια εποχή. Όσο κι αν η μνήμη δεν αναπαράγει, αλλά ανακατασκευάζει κάθε φορά, η σκηνή είναι σαν να ξετυλίγεται τώρα δα ολοζώντανα μπροστά στα μάτια μου. Βρίσκομαι, λοιπόν, σ’ ένα υπέροχο νεοκλασικό κτήριο, σαν μαγικό, κάπου στην Πλάκα. Σε μια μεγάλη αίθουσα παιδάκια γελάνε, χοροπηδάνε, και στο βάθος μια πανέμορφη κοπέλα, ίσαμε είκοσι πέντε, είκοσι έξι ετών, με κάτι τρομερά μάτια. Είναι η νηπιαγωγός. Στέκεται μπροστά στην τζαμαρία, το φως λούζει τα μαλλιά της, σαν να είναι ένα με τον χώρο. Μας πλησιάζει. «Είμαι η Μαργαρίτα Καραπάνου», λέει. Μια μέρα πριν είχα διαβάσει το βιβλίο της Η Κασσάνδρα και ο Λύκος, που είχε μόλις κυκλοφορήσει. Ξεκινάμε το πείραμα-παιχνίδι, αλλά εγώ είμαι αλλού. Ταξιδεύω στο βιβλίο που με είχε ταράξει και στην παιδική 17 2o

TSALIKOGLOU-KARAPANOU_MHPOS sel_Final.qxp_Layout 1 08/03/2019 13:20 Page 18

ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΚΑΡΑΠΑΝΟΥ – ΦΩΤΕΙΝΗ ΤΣΑΛΙΚΟΓΛΟΥ

ηλικία, που μόνο «παιδική» και αθώα δεν είναι. Αποσπάσματα απ’ το βιβλίο έρχονται στο μυαλό μου και τα χαρούμενα γύρω μου παιδάκια μεταμορφώνονται. Αινιγματικά πλάσματα, που το καθένα τους κρατά μέσα του θησαυρούς εντάσεων, συγκρούσεων, ανομολόγητων επιθυμιών. Αδύνατον να συνεχίσω το πείραμα. Το μόνο που θέλω είναι να φύγω και να βρεθώ ξανά μες στο βιβλίο σου. Αυτή είναι η πρώτη εικόνα μου από σένα. Μ.: Δεν το θυμάμαι καθόλου αυτό. Φ.: Μετά κύλησαν χρόνια πολλά μέχρι να βρεθούμε ξανά. Μ.: Έχω δυο διαφορετικές εικόνες από σένα. Στη μια, χωρίς να μπορώ να διευκρινίσω πού και πώς, είσαι θλιμμένη και μόνη. Η εικόνα αυτή με στενοχωρεί, γιατί χωρίς να σε γνωρίζω σ’ ένιωθα πολύ κοντά μου. Έπειτα από δεν ξέρω πόσα χρόνια η εικόνα αλλάζει. Είναι στη λαϊκή αγορά της Παρασκευής, εδώ στο Κολωνάκι. Ήσουν με τον άντρα σου τον Κωνσταντίνο. Είχατε πάρει λουλούδια, πάρα πολλά. Φορούσες γυαλιά, φαινόσασταν τόσο δεμένοι, χωρίς ούτε να χαμογελάτε, ούτε να πιανόσαστε. Ήσασταν μαζί και μου ’κανε τρομερή εντύπωση αυτή η εικόνα. Κι ήταν πολλά λουλούδια, σαν να ’χατε σηκώσει όλη τη λαϊκή. Είπα μέσα μου: «Είναι ευτυχισμένη!» Φ.: Είναι αλήθεια. Και οι δυο εικόνες είναι αληθινές. Κι εγώ στο παρελθόν σ’ έχω νιώσει πολύ χάλια, Μαργαρίτα. Δυστυχισμένη... Αλλά όχι απλώς δυστυχισμένη. Σαν να ήσουν ολόκληρη μέσα σ’ ένα πράγμα... πώς να το ονομάσω; Απόγνωση; 18

TSALIKOGLOU-KARAPANOU_MHPOS sel_Final.qxp_Layout 1 08/03/2019 13:20 Page 19

ΜΗΠΩΣ;

Μ.: Οδύνη είναι αυτό το πράγμα. Φ.: Ναι. Σ’ έχω δει μέσα στην οδύνη. Μ.: Ξαφνικά, σ’ ένα κλάσμα του δευτερολέπτου, σκοτεινιάζει, κάτι μουλωχτό σ’ αρπάζει απ’ τον λαιμό, έξω σκοτάδι, ο χώρος και ο χρόνος αλλάζουνε τροχιά. Δεν αντέχεις να μένεις όρθια, πας και ξαπλώνεις, ιδέες θανάτου στριφογυρίζουν και σ’ αγγίζουν με τα φτερά τους. Σαν την Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων, βυθίζομαι σιγά σιγά σ’ ένα βαθύ πηγάδι με ράφια, όπου δεν έχει μαρμελάδες και αστεία ανθρωπάκια, αλλά σκελετούς που μουγκρίζουν, βρωμάει θανατίλα κι εμετό. Φ.: Όμως, Μαργαρίτα, ως διά μαγείας μετά... έχω δει, με τα μάτια μου το έχω δει, αυτό το πράγμα να χάνεται. Όχι όμως ως διά μαγείας. Λάθος διατύπωση. Εσύ το κατακτάς, δεν γίνεται από μόνο του. Μου λες: «Μα αυτό είναι η αρρώστια μου, έρχεται και φεύγει». Δεν το πιστεύω. Ποτέ δεν έρχεται από μόνη της και ποτέ δεν φεύγει από μόνη της. Εσύ την κάνεις να φεύγει. Έστω, «ως διά μαγείας» η οδύνη έφευγε κι εμφανιζόταν μια άλλη Μαργαρίτα, με μια τρελή χαρά ζωής. Μ.: Έτσι είναι! Όταν το κακό φεύγει, βρίσκομαι πάλι καθιστή, χαρούμενη. Όταν το κακό φεύγει, ο ουρανός είναι μπλε, εκτυφλωτικός. Η καρδιά μου πάει να σπάσει από χαρά. Έχω πάλι χέρια, πόδια, νύχια, μάτια. Φ.: Έζησα από κοντά το πέρασμά σου απ’ τη μια κατάσταση στην άλλη. Όταν ήσουν μέσα στην οδύνη, «θα βγει και 19

TSALIKOGLOU-KARAPANOU_MHPOS sel_Final.qxp_Layout 1 08/03/2019 13:20 Page 20

ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΚΑΡΑΠΑΝΟΥ – ΦΩΤΕΙΝΗ ΤΣΑΛΙΚΟΓΛΟΥ

πάλι», συλλογιζόμουν, όμως φοβόμουνα με τι κόστος κάθε φορά θα γινόταν η έξοδος. Μ.: Και πόσο χρόνο θα κρατήσει. Φ.: Τα ξεχνάμε όλα τώρα. Βρισκόμαστε στη χαρά. Έτσι δεν είναι; Ας πούμε ότι ήρθε για να μείνει. Ας κάνουμε σαν να ήρθε για να μείνει. Συμφωνείς; Μ.: Είμαι πολύ καλά αυτόν τον καιρό. Φ.: Κάτι να το κάνουμε αυτό το «πολύ καλά», Μαργαρίτα. Να μεταδοθεί και σ’ άλλους έξω από μας. Κι άλλος κόσμος να νιώσει τη δυνατότητα χαράς που έρχεται... τη χαρά που, ακόμα κι όταν καταργείται, είναι πάντα εκεί. Μια σταθερή δυνατότητα. Ένας ακοίμητος φρουρός. Φεύγει για να επιστρέψει. Για μένα αυτό είναι το μεγάλο μάθημα που προσφέρει η μανιοκατάθλιψη, η δική σου αρρώστια. Μ.: Και οι δυο μας λατρεύουμε τη ζωή. Σ’ όλες τις μορφές της. Φ.: Είναι μία φράση που θα ήθελα να την έχω σκεφτεί εγώ: «Η ζωή δεν είναι ποτέ ούτε τόσο όμορφη ούτε τόσο άσχημη όσο φανταζόμαστε. Είναι όμως το μόνο που έχουμε». Μ.: Όταν σε βλέπω, μου δίνεις τρομερή ενέργεια. Είσαι εντέλει ένας χαρούμενος άνθρωπος κι ας μη βγαίνει αυτό μέσα απ’ τα βιβλία σου. Φ.: Για σένα τι θα ’λεγες, Μαργαρίτα; 20

TSALIKOGLOU-KARAPANOU_MHPOS sel_Final.qxp_Layout 1 08/03/2019 13:20 Page 21

ΜΗΠΩΣ;

Μ.: Εγώ είμαι ένας άνθρωπος πολύ βασανισμένος, αλλά έχω μια τέτοια χαρά της ζωής που, όπως είπες κι εσύ πριν, μόλις φύγει η οδύνη σε μία ώρα είμαι θηρίο. Έχω μια δίψα ζωής φοβερή. Να κάνω πράγματα. Φ.: Είσαι αγωνίστρια. Μ.: Είμαι αγωνίστρια. Φ.: Και η ζωή, αν κάπου ανήκει τελικά, ανήκει στους αγωνιστές. Μ.: Ο γιατρός μου με λέει ήρωα. Φ.: Καταλαβαίνω γιατί. Μ.: Μου το είπε χτες. Φ.: Πες μου τι έγινε χτες.

21