Το στέμμα των αυγών

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 5

ΚΩΣΤΑΣ ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ

ΤΟ ΣΤΕΜΜΑ ΤΩΝ ΑΥΓΩΝ ἕνα βυζαντινό χειρόγραφο Μυθιστόρημα

‫ﱣﱢ‬

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 6

©

Copyright Κώστας Χατζηαντωνίου – Ἐκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2020

1η ἔκδοση: Νοέμβριος 2020 Ἀπαγορεύεται ἡ ἀναδημοσίευση ἤ ἀναπαραγωγή τοῦ παρόντος ἔργου στό σύνολό του ἤ τμημάτων του μέ ὁποιονδήποτε τρόπο, καθώς καί ἡ μετάφραση ἤ διασκευή του ἤ ἐκμετάλλευσή του μέ ὁποιονδήποτε τρόπο ἀναπαραγωγῆς ἔργου λόγου ἤ τέχνης, σύμφωνα μέ τίς διατάξεις τοῦ ν. 2121/1993 καί τῆς Διεθνοῦς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιοῦ, πού κυρώθηκε μέ τόν ν. 100/1975. Ἐπίσης ἀπαγορεύεται ἡ ἀναπαραγωγή τῆς στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, ἐξωφύλλου καί γενικότερα τῆς ὅλης αἰσθητικῆς ἐμφάνισης τοῦ βιβλίου, μέ φωτοτυπικές, ἠλεκτρονικές ἤ ὁποιεσδήποτε ἄλλες μεθόδους, σύμφωνα μέ τό ἄρθρο 51 τοῦ ν. 2121/1993.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. ΓΡΑΦΕΙΑ : Θεμιστοκλέους 104, 106 81 Ἀθήνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ : Ζαλόγγου 11, 106 78 Ἀθήνα

% 210-330.12.08 – 210-381.63.10 FAX: 210-382.25.30 e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com

ISBN 978-960-03-6810-9

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 7

ΚΕΦΑΛΑΙΑ .,

Τό χειρόγραφο τῶν Σωσάνδρων καί πῶς ἦρθε στά χέρια μου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11

Ν Υ Χ ΤΑ Π Ρ Ω Τ Η

(20 πρός 21 Αὐγούστου) 1. Ἐν τῇ Μονῇ τῶν Σωσάνδρων . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Οἱ κλεισοῦρες τοῦ Τζυβρίτζη . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Ἦταν κάποτε μιά Πόλη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Διεμερίσαντο τά ἱμάτια αὐτῆς . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. Πρῶτες ἐνθυμήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6. Μᾶς μένει ἕνας πλοῦτος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

23 32 41 50 59 68

Ν Υ Χ ΤΑ Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Η

(21 πρός 22 Αὐγούστου) 7. Ἔχομε πάλι βασιλέα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8. Ἐκτίναξαι τόν χοῦν καί ἀνάστηθι . . . . . . . . . . . . . . . .

9. Μονομαχία στόν Μαίανδρο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7

79 88 97

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 8

ΚΩΣΤΑΣ ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ

10. Αὐτοί οἱ αὐθάδεις Γραικοί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 11. Ἐπίστρεφε, ἐπίστρεφε, ἡ Σουλαμίτις . . . . . . . . . . . . 115 12. Ὑμέναιοι καί Τουρκομάνοι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

Ν Υ Χ ΤΑ Τ Ρ Ι Τ Η

(22 πρός 23 Αὐγούστου) 13. Οὐκ ἀρνησόμεθά σου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14. Ἀπό ποιόν μυρεψό ἀγόρασες τό μύρο; . . . . . . . . . . . .

15. Ἡ πτώση τοῦ ὑψαύχενος δεσπότου . . . . . . . . . . . . . .

16. Στήν Μονή τοῦ Ἀρταμίτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17. Οὐδέποτε παυσόμεθα μαχόμενοι . . . . . . . . . . . . . . . .

18. Καί μαχαίρας καί ἄροτρα, καί ζιβύνας καί δρέπανα . .

135 144 153 162 171 180

Ν Υ Χ ΤΑ Τ Ε ΤΑ Ρ Τ Η

(23 πρός 24 Αὐγούστου) 19. Εἰρήνη Λασκαρίνα Δούκαινα . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

20. Τό φάντασμα τοῦ Κιοσέ ντάγ . . . . . . . . . . . . . . . . . .

21. Γερμανικό συνοικέσιο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

22. Τοῖς ἀναιτίοις εἰσφέροντας ἀντέγκλημα . . . . . . . . . .

23. Ἡ μαρκεσίνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

24. Φιλέρημος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8

191 199 208 217 226 235

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 9

ΤΟ ΣΤΕΜΜΑ ΤΩΝ ΑΥΓΩΝ

Ν Υ Χ ΤΑ Π Ε Μ Π Τ Η

(24 πρός 25 Αὐγούστου) 25. Ἕνας μελαγχολικός διάδοχος . . . . . . . . . . . . . . . . . .

26. Οἱ ἁλυσίδες τοῦ Ἁγίου Λουδοβίκου . . . . . . . . . . . . . .

27. Ἡ τελευταία ἐκστρατεία τοῦ Βατάτζη . . . . . . . . . . .

28. Νικαίας ἐγκώμιον . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

29. Ἔξελθε, βασιλεῦ. Καλεῖ σε ὁ Βασιλεύς . . . . . . . . . . .

30. Οὐ κατ’ εὐγένειαν ἀλλ’ ἀριστίνδην . . . . . . . . . . . . . . .

247 256 265 274 283 292

Ν Υ Χ ΤΑ Ε Κ Τ Η

(25 πρός 26 Αὐγούστου) 31. Ἡ ὑπερφυής κρυφιομυστία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

32. Μόνον τό ἑλληνικόν βοηθεῖ ἑαυτῷ . . . . . . . . . . . . . . .

33. Ἕνας βασιλέας φιλόσοφος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

34. Ἡ πρόρρηση μιᾶς στάσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

35. Ὅτι ἡτοιμάσθη σοι τόπος ἀναπαύσεως . . . . . . . . . .

36. Ὁ ἔσχατος λόγος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

303 312 321 330 339 348

ΕΠΙΜΕΤΡΟ

Τό σημείωμα τοῦ λοχαγοῦ Ἀναγνώστου . . . . . . . . . . . . 357 Κατάλογος ἀναφερόμενων ἱστορικῶν προσώπων . . . . . . 367

9

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 10

10

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 11

Τό χειρόγραφο τῶν Σωσάνδρων καί πῶς ἦρθε στά χέρια μου

Ο

ΛΑ

ἄρχισαν ἕνα κρύο πρωί τοῦ Γενάρη τοῦ 2012. Εἶχαν περάσει λίγες ἑβδομάδες ἀφότου κυκλοφόρησε ἀπό τίς Ἐκδόσεις Γόρδιος καί ὁ τρίτος τόμος τῆς Ἱστορίας τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, καί μέσα σέ μιάν Ἀθήνα πού βίωνε μέ δακρυγόνα τίς σκληρές ἡμέρες τῆς χρεωκοπίας, ἔνιωθα μιά μικρή ἀλλά βαθιά ἱκανοποίηση· εἶχα ὁλοκληρώσει ἕνα συνθετικό ἔργο, συμβολή στήν συνοπτική ὅσο καί συνεκτική μνήμη τοῦ κόσμου τῆς Ἀνατολῆς, ἑνός κόσμου μυθικοῦ στήν συνείδησή μου ἀπό τά πρῶτα μου χρόνια, ἀπό τά πρῶτα μου ἀκούσματα καί διαβάσματα. Ὁ ἀγαπητός φίλος καί ἐκδότης Θόδωρος Σωσάνογλου –καλή του ὥρα ἐκεῖ στό χωριό τοῦ Κιλκίς ὅπου ἔχει ἐδῶ καί χρόνια ἀποσυρθεῖ– μέ ἐνημέρωσε ἐκεῖνο τό πρωί πώς μιά ἀναγνώστρια, συγκινημένη μέ τήν Ἱστορία, ζητοῦσε μέ ἰδιαίτερη ζέση νά μέ συναντήσει. Δέν εἶχα λόγο, φυσικά, νά μήν ἀνταποκριθῶ, κι ἔτσι τοῦ εἶπα νά τήν εἰδοποιήσει ὥστε τήν ἑπόμενη ἡμέρα νά βρεθοῦμε στά γραφεῖα τοῦ ἐκδοτικοῦ οἴκου, σ’ ἕναν πεζόδρομο τῶν Ἐξαρχείων.

11

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 12

ΚΩΣΤΑΣ ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ

Ἡ ἡλικιωμένη γυναίκα, πού, κρατώντας μιά τσάντα ἀπό τήν ὁποία προεξεῖχε ἕνα μαῦρο ντοσιέ, κατέβηκε μέ προσοχή τά τρία σκαλιά τῆς εἰσόδου γιά νά εἰσέλθει στόν Γόρδιο τό ἄλλο πρωί, ἀφοῦ μέ συνεχάρη θερμά καί μέ ὁλοφάνερη συγκίνηση γιά τά βιβλία –γρήγορα ἀντιλήφθηκα πώς εἶχε διαβάσει συστηματικά καί τά τρία, τί σπάνια χαρά!–, προχώρησε, μέ κάποιο δισταγμό, στό θέμα πού τήν ἀπασχολοῦσε καί γιά τό ὁποῖο εἶχε σκεφθεῖ νά ἀπευθυνθεῖ σ’ ἐμένα. Κατά τήν τραγική ὀπισθοχώρηση τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ ἀπό τήν Μικρά Ἀσία τόν Αὔγουστο τοῦ 1922, ἕνας δάσκαλος ἀπό τήν Μαγνησία, λόγιος ἄσημος μά φωτισμένος, ὅπως σύντομα θά διαπίστωνα, γιά λόγους ἄγνωστους στούς οἰκείους του, λίγο πρίν ἡ φλεγόμενη πόλη τους ἐκκενωθεῖ ἀπό τά τελευταῖα τμήματα τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ, τήν αὐγή τῆς 26ης Αὐγούστου 1922, ξεκίνησε μέ κατεύθυνση τό παρακείμενο ὄρος Σίπυλος. Ἔκτοτε χάθηκε. Οἱ δικοί του μάταια προσμένανε νά φτάσει στήν Σμύρνη, ὅπου κατέφυγαν μέ τήν ψυχή στό στόμα, ἕως ὅτου τήν ἐγκαταλείψουν κι αὐτήν, ἐκεῖνες τίς ἡμέρες τῆς συμφορᾶς. Φοβοῦνταν πώς μή ἀντέχοντας τήν ζωή χωρίς τήν Ἰδέα πού οἰστρηλατοῦσε τόν βίο καί νοηματοδοτοῦσε τόν κόσμο του, ὁ ἀγαπημένος τους ἀρνήθηκε νά ἐγκαταλείψει τήν πατρίδα του καί ἔτσι βρῆκε οἰκτρό τέλος, ὅπως χιλιάδες ἄλλοι. Μερικά χρόνια ἀργότερα, στήν Ἀθήνα πιά, ἡ ἀδελφή τοῦ δασκάλου δέχθηκε μιά παράξενη ἐπίσκεψη. Ἕνας νεαρός λοχαγός χτύπησε τήν ἐξώπορτα τοῦ σπιτιοῦ της στήν Κοκκινιά καί τῆς ἔφερε, σάν δῶρο ἀπό τόν ἄλλο κόσμο, ἕνα δέμα μέ ἕξι πυκνογραμμένα τετράδια, στά ὁποῖα ἡ τελευ12

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 13

ΤΟ ΣΤΕΜΜΑ ΤΩΝ ΑΥΓΩΝ

ταία κληρονόμος ἐκείνης τῆς ἰωνικῆς οἰκογένειας ἀναγνώρισε τρέμοντας τόν γραφικό χαρακτήρα τοῦ χαμένου ἀδελφοῦ της. Ὁ λοχαγός Ἀναγνώστου, ὅπως ὀνομαζόταν ὁ ἀξιωματικός, ἀναζητοῦσε χρόνια, ἔτσι τῆς εἶπε, κάποιον συγγενή τοῦ δασκάλου γιά νά παραδώσει τό κειμήλιο αὐτό. Ὅπως τῆς ἀποκάλυψε, ἦταν ὁ τελευταῖος ἄνθρωπος πού τόν εἶδε ζωντανό, τό πρωί τῆς 26ης Αὐγούστου. Εἶχαν συναντηθεῖ μερικά χιλιόμετρα ἔξω ἀπό τήν πόλη τῆς Μαγνησίας, στά μισά τοῦ δρόμου γιά τήν Μαινεμένη, κοντά στά ἐρείπια τῆς Μονῆς τῶν Σωσάνδρων. Ἐκεῖ ὁ δάσκαλος Φίλων Καπετανίδης –αὐτό ἦταν τό ὄνομά του– τοῦ παρέδωσε, πρίν φονευθεῖ ἀπό σφαίρα ἀτάκτου, ἕνα δέμα μέ ἕξι τετράδια στά ὁποῖα ὑπῆρχε ἡ νεοελληνική ἀπόδοση βυζαντινοῦ χειρογράφου πού εἶχε στά ἐρείπια ἐκεῖνα ἀνακαλύψει. Ὁ ἀναγνώστης θά καταλάβει τήν δική μου ἐμπλοκή ἄν τόν ἐνημερώσω πώς ἡ ἡλικιωμένη κυρία πού γνώρισα ἐκεῖνο τό πρωί τοῦ 2012 στά γραφεῖα τοῦ Γόρδιου ἦταν μικρανιψιά τῆς ἀδελφῆς τοῦ χαμένου δασκάλου. Ἡ γυναίκα αὐτή φύλαξε μέ εὐλάβεια τά ἐν λόγῳ τετράδια σέ ὅλη της τήν ζωή, ἀλλά καθώς δέν εἶχε οἰκογένεια, κληρονόμος αὐτοῦ τοῦ πραγματικοῦ θησαυροῦ –πού θά εἶχε τεράστια φιλολογική καί ἱστορική σημασία, πιστεύω, ἄν εἶχε σωθεῖ καί τό πρωτότυπό του– εἶχα τήν τύχη νά γίνω ἐγώ. Δυστυχῶς, στά ἕξι τετράδια πού ἔφθασαν στά χέρια μου ὑπῆρχε μόνο τό μεταγεγραμμένο ἀπό τόν δάσκαλο Καπετανίδη νεοελληνικό κείμενο. Ἡ δημοτική τοῦ κειμένου μπορεῖ βέβαια νά πείθει τόσο γιά τήν γλωσσική ἐγκράτεια ὅσο καί γιά τήν κατασταλαγμένη θέση τοῦ Μικρασιάτη δασκάλου στό γλωσσικό 13

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 14

ΚΩΣΤΑΣ ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ

ζήτημα, ἴσως καί γιά τό λογοτεχνικό ταλέντο του, ἡ ἔλλειψη ὡστόσο τοῦ πρωτοτύπου μᾶς ὁδηγεῖ σέ ποικίλες εἰκασίες, ἀφοῦ ἡ ὑπόθεση πώς πρόκειται γιά μιά βυζαντινή χρονογραφία ἤ πρώιμη μυθιστορία δέν φαίνεται πειστική. Τό πιθανότερο, κατά τήν γνώμη εἰδικῶν στούς ὁποίους προσέτρεξα, εἶναι νά πρόκειται γιά κείμενο μυθοπλασίας, γραμμένο ἐξ ὁλοκλήρου ἀπό τόν ἴδιο τόν δάσκαλο – ὁ λοχαγός ἀποκλείεται, ἀφοῦ ἡ παράδοση τῶν τετραδίων στήν ἀδελφή τοῦ δασκάλου ἀπεδείκνυε τήν ἰδιοκτησία τους. Σέ κάθε περίπτωση ὅμως, τί νόημα εἶχε ἡ μυστηριώδης μετάβαση τοῦ Φίλωνος Καπετανίδη στά ἐρείπια τῆς μονῆς μέσα στόν ἀφάνταστο χαλασμό τοῦ Αὐγούστου τοῦ 1922; Ἡ ἐκδοχή τοῦ λοχαγοῦ, τήν ὁποία θά διαβάσει ὁ ἀναγνώστης στό ἐπίμετρο αὐτοῦ τοῦ βιβλίου, ἔχει ἀρκετά κενά. Διαβλέπω ἤδη τήν εὔλογη καχυποψία τοῦ ἀναγνώστη πού ὅλα αὐτά μπορεῖ νά τά θεωρεῖ ἕνα δικό μου συγγραφικό τέχνασμα – εἶναι τόσο σύνηθες ἄλλωστε. Ἄς κάνει ὡστόσο λίγη ὑπομονή αὐτός, κι ἐγώ ἄς πῶ δυό λόγια γιά τό χειρόγραφο, τό ὁποῖο ἀναφέρεται σέ γεγονότα καί πρόσωπα τῆς ἐποχῆς τῆς Αὐτοκρατορίας τῆς Νικαίας, περιόδου κρισιμότατης σημασίας τόσο γιά τήν καθόλου βυζαντινή ὅσο καί γιά τήν νεοελληνική ἱστορία. Πρόκειται οὐσιαστικά γιά μιάν ἱστορία τοῦ 13ου αἰώνα, καί ἐνέχει ὡς ἐκ τούτου ἰδιαίτερη ἀξία, καθώς εἶναι σαφεῖς μεταξύ ἄλλων οἱ ἀναφορές πού προοιωνίζονται τήν γέννηση τῆς νεοελληνικῆς συνείδησης, τά χρόνια ἐκεῖνα ἀκριβῶς πού οἱ Βυζαντινοί –Ρωμαῖοι γιά λίγο ἀκόμη– πάσχιζαν νά διασώσουν τήν ἐλευθερία τους μαχόμενοι σκληρά ἐναντίον Ἀνατολῆς καί Δύσης καί ἀγωνιζό14

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 15

ΤΟ ΣΤΕΜΜΑ ΤΩΝ ΑΥΓΩΝ

μενοι νά ἀνασυστήσουν τήν «βασίλειον ἀρχή» στήν Κωνσταντινούπολη πού εἶχε πέσει στά χέρια Φράγκων, Φλαμανδῶν καί Βενετσιάνων σταυροφόρων τό 1204. Συγγραφέας-ἀφηγητής ἐμφανίζεται νά εἶναι μοναχός τῆς Μονῆς Σωσάνδρων, ἡ ὁποία βρισκόταν στό φημισμένο ἀπό τήν ἀρχαιότητα βουνό Σίπυλος, νοτίως τῆς κοιλάδας τοῦ Ἕρμου καί δυτικά τῆς Μαγνησίας, περίπου στό μέσον τῆς ὁδοῦ πρός Μαινεμένη. Ὡς χρόνος τῆς συγγραφῆς δηλώνονται μόλις ἕξι ἡμέρες τοῦ Αὐγούστου τοῦ 1258: ἀπό τήν νύχτα τῆς 20ῆς Αὐγούστου, τρίτη νύχτα ἀπό τόν θάνατο τοῦ βασιλέως Θεοδώρου Β΄ Λασκάρεως, μέχρι τό τρομερό πρωινό τῆς 26ης Αὐγούστου, ὅταν σφαγιάστηκαν ἐκεῖ οἱ ἐπίτροποι τοῦ ἀνήλικου διαδόχου, κατά τήν διάρκεια τοῦ ἐννιάμερου μνημοσύνου τοῦ βασιλέως. Ἡ διήγηση διακόπτεται ἀπότομα, λίγη ὥρα πρίν τό ἀποτρόπαιο γεγονός, μέ συνέπεια νά γεννῶνται ἐρωτήματα γιά τήν τύχη τοῦ συγγραφέως, πού σάν ἀπό προαίσθημα δέν πρέπει νά ἔκανε ἄλλη δουλειά ἐκεῖνο τό ἑξαήμερο παρά νά γράφει ἤ νά μεταγράφει κάποιο προϋπάρχον κείμενο: ἕξι ἡμέρες μᾶλλον δέν ἐπαρκοῦν γιά ἕνα τόσο ἐκτεταμένο χειρόγραφο σάν αὐτό πού, ἔστω μεταφρασμένο, παραδόθηκε στά δικά μου χέρια. Ἀξιοσημείωτες θεωρῶ πώς εἶναι οἱ προφητικές προρρήσεις πού ὑπάρχουν στό τελευταῖο κεφαλαῖο καί οἱ ὁποῖες ἀποδίδονται στόν Στέφανο τόν Ἀλεξανδρέα, φιλόσοφο πού ἔζησε τόν 7ο αἰώνα. Οὔτε αὐτές οἱ προρρήσεις ὅμως ἀναφέρονται σέ κάποια ἄλλη πηγή (παρά κάποιες ὁμοιότητες μέ ἐκεῖνες τοῦ Λέοντος τοῦ Σοφοῦ), τό δέ ἀναφερόμενο «Ἀλχημιστικό Ἐγχειρίδιο» δέν περιέχει αὐτό τό χρησμοδοτικό 15

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 16

ΚΩΣΤΑΣ ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ

μέρος. Ἡ ἑπταετής ἔρευνα τοῦ ὑποφαινομένου, ἀπό τότε πού περιῆλθε στήν κατοχή μου τό χειρόγραφο ὥς τήν σημερινή του ἔκδοση, σέ κώδικες μεσαιωνικῶν ἔργων, σέ μονές τοῦ Ἁγίου Ὄρους, στήν βιβλιοθήκη τοῦ Βατικανοῦ, σέ βυζαντινά τμήματα πανεπιστημίων καί βιβλιοθηκῶν, καί φυσικά στό διαδίκτυο, οὐδέν ἀπέδωσε ὡς πρός τήν ταυτοποίηση ἤ τήν σύνδεση τοῦ ὅλου χειρογράφου μέ παρεμφερές ἔργο. Τό ὄνομα τοῦ φερομένου ὡς συγγραφέως ἱερομόναχου Εὐψύχιου δέν ἀπαντᾶται πέρα ἀπό τόν μάρτυρα πού ἀποκεφαλίστηκε στήν Καισάρεια κατά τούς χρόνους τοῦ Ἰουλιανοῦ. Αὐτό πού κινεῖ ὑποψίες, πάντως, εἶναι τό γεγονός ὅτι ὁ καθηγούμενος τῆς Μονῆς Σωσάνδρων στά μέσα τοῦ 13ου αἰῶνος ὀνομαζόταν ὄντως Ἰωαννίκιος, ὅπως ἀναφέρεται στό χειρόγραφο. Μήπως λοιπόν ὁ Εὐψύχιος εἶναι ἕνα προσωπεῖο τοῦ Ἰωαννίκιου; Στό χειρόγραφο ὑπάρχει ἐπίσης μιά ἀκόμη σημαντική πληροφορία, τήν ὁποία ὡστόσο δέν μπόρεσα –οὔτε αὐτήν– νά διασταυρώσω. Λίγο πρίν τό τέλος τῆς ἀφήγησής του, ὁ Εὐψύχιος ἀποκαλύπτει πώς ὁ βασιλέας Θεόδωρος Β΄ τοῦ ἐμπιστεύθηκε προτοῦ πεθάνει τό περίφημο «ὠάτον», τό «στέμμα τῶν αὐγῶν». Τό στέμμα αὐτό ἦταν ἕνα διάδημα πού δώρισε στήν σύζυγό του Εἰρήνη ὁ αὐτοκράτορας Ἰωάννης Γ ΄ Βατάτζης. Διακοσμημένο μέ μαργαριτάρια καί πολύτιμους λίθους τούς ὁποίους ἀπέκτησε ἀπό τήν πώληση αὐγῶν τῶν βασιλικῶν κτημάτων πού ὁ ἴδιος καλλιεργοῦσε, τό στέμμα αὐτό ἐνσάρκωνε ἕνα ὁλόκληρο πρόγραμμα γιά τήν ἀνόρθωση τῆς οἰκονομίας καί τήν ἀποκατάσταση τῆς ἐδαφικῆς ἀκεραιότητας μιᾶς χώρας πού ἀγωνιζόταν νά 16

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 17

ΤΟ ΣΤΕΜΜΑ ΤΩΝ ΑΥΓΩΝ

ἐπιβιώσει μαχόμενη σέ ὅλα τά μέτωπα. Τό στέμμα ἀναφέρεται ἀπό Βυζαντινούς χρονογράφους, ἀλλά ἡ κατοπινή τύχη του ἀγνοεῖται, μέ συνέπεια ἡ ἀναφορά τοῦ Εὐψύχιου νά ἔχει ἰδιαίτερη σημασία, νομίζω, καθώς εἶναι πιθανό, μαζί μέ τό πρωτότυπο χειρόγραφο, νά εἶχε φυλαχτεῖ καί τό στέμμα, πού δέν παραδόθηκε ποτέ στόν διάδοχο Ἰωάννη, ὁ ὁποῖος, ἀφοῦ ἀνατράπηκε καί τυφλώθηκε ἀπό τόν Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο, τελείωσε τήν ζωή του ὡς μοναχός. Δέν μποροῦσα, φυσικά, νά μήν ἀναζητήσω στοιχεῖα καί στόν τόπο ὅπου κατά τήν διήγηση συντάχθηκε τό χειρόγραφο, στήν Μονή τῶν Σωσάνδρων. Δυστυχῶς μόνον ἐρείπια σώζονται πλέον ἐκεῖ πού ὑψωνόταν τό λαμπρό μοναστήρι, ἐρείπια τά ὁποῖα δέν βρίσκουν ὅλους τούς βυζαντινολόγους σύμφωνους ὅτι πρόκειται γι’ αὐτά τῆς μονῆς. Ὅμως τό ταξίδι καί ἡ ἀνάβασή μου στόν λόφο πού δεσπόζει πανοραμικά τῆς κοιλάδας τοῦ ποταμοῦ Ἕρμου (τώρα Γεντίζ), στά ἀπομεινάρια τοῦ Γιογουρττσού Καλεσί ὅπως ὀνομάζονται σήμερα τά χαλάσματα τοῦτα, εἴκοσι χιλιόμετρα δυτικά τῆς Μαγνησίας καί στόν δρόμο πρός τήν Σμύρνη, λίγο νοτιότερα τοῦ χωριοῦ Οὐζούν Μπουρούν, ἦταν μιά ἐμπειρία μοναδική. Ἐκεῖ συναντήθηκα μέ ὅ,τι μέ ξεπερνάει, μέ ὅ,τι μέ κοιτάζει ἀπό ψηλά χωρίς νά προδίδει τήν παρουσία του καί θά βρίσκεται κάθε στιγμή τῆς ἀφήγησης ἐδῶ, στό πλάι μας, ἄν φυσικά σέ ἐνδιαφέρουν, φίλε ἀναγνώστη, τέτοιες μεταφυσικές συντροφιές. Δέν θέλω νά προκαταλάβω τήν ἀνάγνωση μέ ἄλλες πληροφορίες, κρίσεις ἤ εἰκασίες. Ὁ καθένας ἄς διαβάσει αὐτό τό βιβλίο μέ τόν τρόπο πού ἐπιθυμεῖ· σάν ἕνα κείμενο ἱστο17

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 18

ΚΩΣΤΑΣ ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ

ρικό ἤ σάν προϊόν μυθοπλασίας, εἴτε δικῆς μου εἴτε κάποιου γενναίου ἀνθρώπου πού κανείς δέν θά μάθει πῶς πέθανε καί πῶς τάφηκε. Ἡ παρέμβαση, τήν ὁποία ὁμολογῶ, ἐπί τοῦ κειμένου ἔγκειται στόν χωρισμό τοῦ μεταφράσματος σέ ἕξι κεφάλαια καί τριάντα ἕξι ὑποκεφάλαια μέ βάση τά ἕξι μέρη στά ὁποῖα ἀρχικά χωριζόταν, ἰσομερῶς, κατά τήν πρώτη γραφή του σέ ἕξι νύχτες ἀπό τόν μοναχό Εὐψύχιο. Ἡ ἰσομέρεια αὐτή παραπέμπει προφανῶς στίς πυθαγόρειες ἐμμονές τοῦ συγγραφέα. Οἱ τίτλοι τους ὡστόσο εἶναι δικοί μου. Σέ κάθε περίπτωση, εὔχομαι οἱ ἄνθρωποι πού ἔχουν παρόμοιες μέ τίς δικές μου εὐαισθησίες (δέν πιστεύω στόν ἀντικειμενικό καί ἀδιαφοροποίητο ἀναγνώστη, μετά ἀπό τόσα βιβλία κάτι ἔχω καταλάβει καί ἐγώ καί οἱ... κριτικοί) νά νιώσουν ὅπως ἐγώ τήν συγκίνηση γιά τό ἔργο αὐτό, πού ἄφησε ὡς μαρτυρία πρίν χαθεῖ ἕνας ἄνθρωπος πού θέλησε νά μείνει ἐκεῖ καί νά σβήσει ὅταν ἔσβησε καί ἡ Ἰδέα πού ἔδινε νόημα στόν κόσμο του. Ἡ τύχη πού ἔφερε τό κείμενο αὐτό στά χέρια μου, τέλος, μέ ὑποχρεώνει νά δημοσιεύσω, ὡς ἐπίμετρο, τό λιτό ἀλλά πολύ ἐνδιαφέρον σημείωμα τοῦ λοχαγοῦ Ἀναγνώστου, πού μοῦ παραδόθηκε καί αὐτό, μαζί μέ τό μετάφρασμα τοῦ δασκάλου Καπετανίδη, ἀπό τήν μικρανιψιά τοῦ τελευταίου. Ἡ πληθώρα ἱστορικῶν στοιχείων καί ὀνομάτων καθιστᾶ ἀναγκαία ἐν κατακλεῖδι τήν παράθεση σχετικοῦ καταλόγου. Ὁ φιλίστωρ ἀναγνώστης, φυσικά, μπορεῖ νά ἀναζητήσει περισσότερες πληροφορίες σέ χρονογράφους τῆς ἐποχῆς, τά γραφόμενα τῶν ὁποίων θά δεῖ ὅτι ἐπιβεβαιώνουν τήν ἱστορική ἀξιοπιστία τοῦ μοναχοῦ-συγγραφέα. Θά διαπιστώσει, 18

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 19

ΤΟ ΣΤΕΜΜΑ ΤΩΝ ΑΥΓΩΝ

λόγου χάρη, ὅτι φράσεις τοῦ Νικήτα Χωνιάτη, τοῦ Γεωργίου Ἀκροπολίτη, τοῦ Νικηφόρου Γρηγορᾶ, τοῦ Νικηφόρου Βλεμμύδη, λόγοι καί ἔργα τοῦ Θεοδώρου Β΄ Λασκάρεως ἤ ἐπιστολές τοῦ οἰκουμενικοῦ πατριάρχη Γερμανοῦ καί τοῦ βασιλέα Ἰωάννη Βατάτζη πρός τόν πάπα τῆς Ρώμης Γρηγόριο Θ ΄ ἤ τοῦ Γερμανοῦ αὐτοκράτορα Φρειδερίκου Β΄ πρός τόν Βατάτζη, περιέχονται καί στό ἐκδιδόμενο χειρόγραφο, σέ νεοελληνική ἀπόδοση ἤ καί αὐτούσιες. Κλασικό ἔργο παραμένει, ἀσφαλῶς, ἡ Ἱστορία τοῦ βασιλείου τῆς Νικαίας καί τοῦ δεσποτάτου τῆς Ἠπείρου (1898) τοῦ Ἀντωνίου Μηλιαράκη. Τελειώνοντας, δέν μπορῶ νά μήν ἐκφράσω τήν βαθύτατη εὐγνωμοσύνη μου, γιά τήν ἐμπιστοσύνη πού μοῦ ἔδειξε, πρός τήν ἀξιοσέβαστη, ἀείμνηστη Δέσποινα Καπετανίδη, στήν ὁποία καί ἀφιερώνω τό βιβλίο αὐτό, μέ ἕνα πικρό αἴσθημα ἐπειδή δέν πρόλαβε νά τό δεῖ πρίν πεθάνει. Κάτι τέτοιες ἐνοχές στήν ζωή μέ κάνουν νά εὔχομαι γιά μιάν ἄλλη...

19

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 20

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 21

ΝΥΧΤΑ ΠΡΩΤΗ

(20 πρός 21 Αὐγούστου 1258)

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 22

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 23

[ 1 ]

Ἐν τῇ Μονῇ τῶν Σωσάνδρων

Η Σιπύλου κειμένης Μονῆς τῶν Σωσάνδρων ἐγκάτοικος, τήν νύχτα αὐτήν, εἰκοστή τοῦ μηνός Αὐγούστου, χίλια διαΕΜΗ ἀναξιότης Εὐψύχιος ἱερομόναχος, τῆς ἐπί τοῦ ὄρους

κόσια πενῆντα ὀκτώ ἔτη ἀπό τήν τοῦ Λόγου ἐνανθρώπηση καί ἕξι χιλιάδες ἑπτακόσια ἑξῆντα ἕξι ἀπό Κτίσεως κόσμου, πού ἔρχονται στιγμές καί λέω ποτέ νά μή χτιζόταν –ἥμαρτον, Κύριε, σάν μιλᾶ μέ τήν γλώσσα μου ἡ θλίψη τῶν ἀνθρώπων–, νύχτα τρίτη ἀπό τήν κοίμηση τοῦ ἐν Χριστῷ τῷ Θεῷ πιστοῦ τῶν Ρωμαίων βασιλέως Θεοδώρου Λασκάρεως τοῦ Δευτέρου, ὁ ὁποῖος πλήρωσε προχθές κι αὐτός τό κοινό κι ἀναπόδραστο τῶν θνητῶν χρέος, ἀφοῦ προσευχήθηκα πάλι, ὕστερα ἀπό χρόνους πολλούς πού ὁ δόλιος τῆς ἀκηδίας Βελίαρ μέ μωρίες σοφές μέ εἶχε ναρκώσει, βάζω νέα ἀρχή καί ἀκούγοντας στιχηρά ἐπικήδεια, ὅσα γνώρισα διηγοῦμαι. Ὅτι ὁ καιρός ἐγγύς, πλήν ἐγώ, μιᾶς ματαίας δόξης δορυάλωτος ἔτι, τόν κάλαμο ἐμβάπτω ὄχι γιά νά λάβουν οἱ ἐπιγενόμενοι γνώση ὑπάρξεώς τινος πού ἔτυχε νά δεῖ τό φῶς σέ ἐποχή τραχεία καί ζοφώδη, ἀλλά εὐχόμενος νά στοχαστοῦν ἐπί ὅσων ἡ Πρόνοια ἐπέτρεψε αὐτή ἡ ὕπαρξη νά συλλέξει, 23

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 24

ΚΩΣΤΑΣ ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ

τήν σκοτεινή διαπλέοντας θάλασσα ἐντός τῆς ὁποίας ἡ ἐπίγεια πολιτεία τοῦ Παλαιοῦ Ἡμερῶν ὁσημέραι καταποντίζεται. Βαρύ πηχτό σκοτάδι, πού τά ἁγιοκέρια δέν φωτίζουν, τυλίγει ἀπόψε τήν ἱερά μονή ὅπου ἐναποτέθηκε ἡ σεπτή σορός μετά ἀπό βραχεία, μικρότερη τῶν τεσσάρων ἐτῶν βασιλεία. Δέν εἶχε τύχη ἀγαθή ὁ μοναχογιός τοῦ ἐλεήμονος βασιλέως Ἰωάννου Βατάτζη, κι ἄς ἦταν εὐοίωνα τά σημεῖα σάν ἀνερχόταν στῶν Ρωμαίων τόν ἐξόριστο θρόνο: τό ἀντίπαλο δέος τῶν Δουκῶν τῆς Ἠπείρου φαινόταν νά ἔχει ἐξουδετερωθεῖ, οἱ Βούλγαροι καίσαρες εἶχαν ταπεινωθεῖ καί ἀλληλοσπαράσσονταν, οἱ σουλτάνοι τοῦ Ἰκονίου φιλικῶς ἐφέροντο καί ὅλοι προέβλεπαν πώς ἡ ψευδώνυμη τῶν Λατίνων στήν Βασιλεύουσα ἐξουσία δέν εἶχε πολλές ἡμέρες νά μετρήσει ἀκόμη. Ὁσονούπω, ἔλεγαν, οἱ νόμιμοι κληρονόμοι της θά ἐπέστρεφαν σέ αὐτήν καί ὁ λόγος τοῦ θρόνου τοῦ ἀοιδίμου πάππου τοῦ ἄρτι κηδευθέντος, τοῦ πρώτου Θεοδώρου Λασκάρεως καί νέου Κωνσταντίνου τῆς ἡμετέρας βασιλείας, θά πραγματοποιεῖτο: «Καί τίς πατρίδες πού ἐξαιτίας τῶν ἁμαρτιῶν μας στερηθήκαμε πίσω ξανά θά πάρουμε. Καί πρώτη πρώτη ἀπ’ αὐτές, τό ἀρχαῖο μας ἐνδιαίτημα καί παράδεισο, τήν πρός τόν Ἑλλήσποντο κειμένη Πόλη τοῦ Κυρίου τῶν δυνάμεων, τήν Πόλη τοῦ Θεοῦ ἡμῶν, τό εὔρριζον ἀγαλλίαμα πάσης τῆς γῆς, τήν πλέον ἀπροσμάχητη καί περιώνυμη ἀνάμεσα στά ἔθνη. Καί γένοιτο, Χριστέ βασιλεῦ». Γνωρίζω βέβαια πώς ἡ ἡλικία καί ἡ ὑγεία μου δέν ἐπιτρέπουν πολλές ἐλπίδες νά ζήσω ἐκείνη τήν πολυπόθητη 24

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 25

ΤΟ ΣΤΕΜΜΑ ΤΩΝ ΑΥΓΩΝ

ὥρα, χώρια ἡ ἄδηλη μοίρα τοῦ βιαίου θανάτου πού παραφυλάει ἐδῶ γύρω. Μά δέν εἶναι αὐτό ὅ,τι περισσότερο φοβᾶμαι τήν ἀσέληνη τούτη νύχτα πού μαῦρα σύννεφα προμηνᾶνε πρώιμου φθινοπώρου καταιγίδα ἀφοῦ δέν φυσᾶ βοριάς νά τά διασκορπίσει. Ἡ καμπάνα πού ἀκούγεται –ἐννιά ἡμέρες εἶναι ὁρισμένο νά σημαίνει–, δείχνει πώς ὁ Σίπυλος δέν μπορεῖ νά κόψει τόν νοτιά ἀπ’ τό Νυμφαῖο, καί ὀξύνοντας τήν ἀγωνία γιά τό αὔριο, κάνει πιό βαρύ τό πένθος, μέ τήν ὀδύνη τῆς ἀνάμνησης πώς ἦταν κάποτε καιροί πού προσκυνούσαμε τούς νεκρούς μας βασιλεῖς στό τρικλίνιο τῶν δεκαεννέα ἀκκουβιτῶν. Καί πῶς νά μή μᾶς κεντρίζει ἡ ἀγκούσα ὅταν ὁ διάδοχος Ἰωάννης εἶναι δέν εἶναι ὀκτώ ἐτῶν καί δέν ὑπάρχει οὔτε ἕνας συγγενής μέ δύναμη καί λόγο; Ὅλα μποροῦνε νά συμβοῦν στά χρόνια πού ἀπομένουν μέχρι νά ἀναλάβει ὁ ἴδιος τήν ἀρχή. Οἱ ἀδελφές του, ἡ Θεοδώρα καί ἡ Εὐδοκία, εἶναι ἄγαμες ἀκόμη, ἡ Εἰρήνη εἶναι γυναίκα τοῦ Βούλγαρου Τοίχου, κι ὅσο γιά τήν δύσμοιρη Μαρία, λειώνει στό χῶμα, σκοτωμένη ἀπό δαρμό καθώς λένε, ἀπό τά χέρια τοῦ ἀλιτήριου συζύγου της, δεσπότη Νικηφόρου τῆς Ἠπείρου. Μπορεῖ ὁ ἐπίτροπος πού ὅρισε πρίν πεθάνει ὁ κεκοιμημένος αὔγουστος, ὁ παιδιόθεν φίλος του πρωτοσεβαστός Μουζάλων, νά κρατήσει τό οἰάκιο μέ σθένος; Ὁ Θεός νά μέ βγάλει ψεύτη, δέν τόν βλέπω νά μακροημερεύει. Χθές τό πρωί ἦρθε ὁ δρουγγάριος Λέων νά ἐξομολογηθεῖ, καί ὅσα ψιθυρίζουν στά στενά, στά καπηλειά καί στούς καστρόπυργους τῆς Μαγνησίας καί τοῦ Νυμφαίου ἔφτασαν στό κελί μου. Σέ ἀρχοντικά καί φτωχικά μούρτζουφλοι ἀστροφένακες καί ἀόμματες γριές μαῦρο αἷμα θωροῦν καί 25

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 26

ΚΩΣΤΑΣ ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ

συμφορές προμαντεύουν. Κάποιοι ἀνοίγουν λαγούμια, ἄλλοι συνάζουν ἀγαθά, γεμίζουν πάλι τά κελάρια. Ντυμένο τόν μοναχικό τρίχινο σάκο, μπρός στό ἅγιο βῆμα θυμᾶμαι ἐγώ τόν μακαριστό βασιλέα νά κλαίει, ὄχι πού δέν θά προλάβαινε νά γίνει ἐλευθερωτής τῆς Πόλης ἤ γιά τοῦ κορμιοῦ τούς ἀβάσταχτους πόνους, ἀλλά γιατί προέβλεπε τοῦ οἴκου του τήν μοίρα: τό ἔβλεπε στό μάτι τοῦ στρατηγοῦ Μιχαήλ Παλαιολόγου τό κακό. Ὁ Κύριος ἄς μήν τό ἐπιτρέψει. Φέρνω ξανά στόν νοῦ τά λόγια τοῦ Λέοντος, «ὅταν διασταυρώθηκαν τά βλέμματά μας, ἡ στάση καί τό ὕφος του ἀνέδιδαν μιάν ἀνεμελιά, δέν ἔμοιαζε στενοχωρημένος μέ τόν θάνατο τοῦ βασιλέως, μοῦ φάνηκε κιόλας σάν νά χαμογελοῦσε ὁ Μιχαήλ. Τό αἰσθάνεται, νομίζω, πώς ἦρθε ἡ ὥρα του». Σύγκρυο ἤ ἀεράκι σηκώθηκε; Σκέπτομαι πώς ὅσο κι ἄν ἀναπέμπουν γκρίζο κι ἀνάλαφρο καπνό στόν οὐρανό τά λεβέτια μέ τό θυμίαμα καί τό λιβάνι, ὅσο κι ἄν ψάλλουνε μέρα νύχτα ἱερεῖς καί μοναχοί, δάκρυ ἀληθινό οἱ ἄρχοντες δέν χάρισαν τοῦ θεοστέπτου· δέν τόν ἀγαποῦσαν. Εἶπε κι ἄλλα ὁ Λέων, τόν πλησίασαν κι αὐτόν οἱ φίλοι τοῦ Παλαιολόγου κι ἔμαθε πώς τόν προτρέπουν, «Γιατί δέν τό ἀποφασίζεις; Εἶναι καιρός. Κινήσου κι ὅλοι θά ἀκολουθήσουν». Ἐκεῖνος δέν ἀποκρίνεται, ζυγίζει τά πράγματα, θέλει νά εἶναι σίγουρος, νά ζητήσουν αὐτό τό βῆμα ἐπίσημα εὐγενεῖς, λαός καί ὀφικιάλιοι παρακαλώντας. Τό κεφάλι μου γυρίζει πάλι, τά μάτια καῖνε, τίποτε δέν μπορῶ νά πράξω καί δέν εἶναι μονάχα τό μυστικό μιᾶς ἐξομολόγησης αὐτό πού μ’ ἐμποδίζει. Μιά ἀποτυχία δέν θά καταστρέψει τόν Παλαιολόγο μόνο, θάνατος ἤ τύφλωση δέν ἔχει σημασία, ἀλλά θά ἐξανεμίσει καί 26

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 27

ΤΟ ΣΤΕΜΜΑ ΤΩΝ ΑΥΓΩΝ

τίς ἐλπίδες γιά τήν Βασιλεύουσα. Καί δέν μέ παρηγορεῖ πώς ὅ,τι κι ἄν γίνει κάποιοι θά μείνουμε ἐδῶ. Ἡ γῆ τῆς Ἰωνίας εἶναι τόπος φωτεινός. Σκληρό νά διαπεραιωθεῖ κανείς ἀπ’ αὐτήν τήν πανδαισία χρωμάτων στό σκοτεινό βασίλειο τοῦ χρόνου, ἐκεῖ ὅπου τέλος δέν ὑπάρχει· καθώς ἱδρώνουμε κωπηλατώντας ἀπό τό ἐπιμέρους πρός τό μυστήριο τοῦ καθόλου, γιά νά περάσουμε δηλαδή ἀπό τήν στιγμή –τό νησάκι μας στόν ὠκεανό τοῦ χρόνου– στό ἄπειρο, ἐκεῖ ὅπου οἱ ψυχές περπατοῦν στούς δρόμους τοῦ αἰωνίου πού πολλοί ὀνομάζουν θάνατο, ξέρω πώς ἐκεῖ θά βροῦμε ὅλες τίς ἀπαντήσεις. Γιατί λοιπόν κάποιοι πού ἔζησαν κάποτε ἐδῶ, πατρίκιοι καί πληβεῖοι, ἱερεῖς ἤ στρατιῶτες, κάπηλοι καί ξωμάχοι, πηγαινοέρχονται πλάι μας; Γιατί δέν ἡσυχάζουν; Τούς βλέπω ὅποτε εἰσέρχομαι στήν κάμαρα τοῦ ἄλλου χρόνου, στήν κηροφώτιστη βιβλιοθήκη, ἐνόσῳ ἔξω ἡ ἀπόκοσμη πλαγιά γεμίζει μέ ψιθύρους πού γίνονται φωνές κι ὕστερα ξεψυχοῦν σάν ἀεράκι, τούς βλέπω τήν ὥρα πού γύρω ἀπό τίς πέτρες τῶν βωμῶν ἀντηχοῦν οἱ θρῆνοι τῶν αἱματοχαρισμένων ἐνῶ στά βάθη μιᾶς ἀόρατης σπηλιᾶς, μέ τρόμο βαριανασαίνουν κρυμμένοι πρόσφυγες πού ἔρχονται ἀπό τό κοντινό χθές, ἀπό τό μακρινό μέλλον. Τό πρωί ἡ ἡμέρα μέ τόν πέπλο της ὅλα τά κάνει πάλι ἕνα τοπίο ὡραιότητας καί γαλήνης. Ἔτσι ξεκίνησε κι αὐτή ἡ αὐγή. Μά γρήγορα συννέφιασε ὁ τρυφερός οὐρανός κι ὁ μέγας κόκκινος ἔγινε βυσσινής, ντροπιασμένος θαρρεῖς ἀπό κάποιο ἐπερχόμενο βάρος, ὅπως αὐτό πού ἐγώ, σέ μιάν ἀπόμερη κόγχη μέ σῶμα ἀσθενικό σάν ἐκείνου, μέ τήν ἴδια ἐμμονή γραφῆς, παλεύω νά ἀποσείσω.

27

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 28

ΚΩΣΤΑΣ ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ

Δύσμοιρος, ξαναλέω, βασιλέας ὁ Θεόδωρος ἦταν, τόν χτύπησε νωρίς ἡ ἀρρώστια. Καθώς ἀντίκριζα σήμερα τά κεριά νά καίγουν γύρω ἀπό τό σκήνωμά του καί τήν βασιλική οἰκογένεια λευκοντυμένη νά σιγοκλαίει στά τριήμερά του, ἐνῶ σπιθίζανε τυφλώνοντας τά μάτια οἱ πολύτιμοι λίθοι, σκεπτόμουν φοβισμένος αὐτό πού ὑφορμᾶ καί ὑποτρέχει. Γιά τοῦτο ἐπείγει νά φωτίσω ὅσα τρεμοσβήνουν, λησμονημένα ὄνειρα, ἀγαπημένα πρόσωπα, χαμένα τοπία, ὅλα ὅσα ἀναπαύονται στό χθές, εἰκόνες πού σώζονται ἀκόμη στό μυαλό μου, μέχρι ν’ ἀφανιστοῦν μαζί του. Ἔτσι γίνεται πάντοτε, ἀπό Κτίσεως, μά ἐπιμένω πώς ἡ θλίψη εἶναι προτιμότερη τῆς λήθης, νά νιώθεις σημαίνει νά ζεῖς. Νά γιατί κάνω στόν χρόνο νεῦμα, μιά στιγμή ἀκόμη ζητώντας, μιά στιγμή, σάν ἀνοιγόκλειμα τῶν ματιῶν κι ὅλη μου ἡ ζωή μά ἐγώ λίγες ἡμέρες μόνο ζητιανεύω, ἴσα γιά νά προλάβω νά κρύψω ὅσα εἶδα, μήπως τά βροῦνε ἐκεῖνοι πού θά ἔρθουν. Καί αὐτοί ἄς κρίνουν. Ἄν ἐμβαπτίζω ὡστόσο τόν κάλαμο στήν μελάνη, ἀντί νά ἀναπαύομαι πρίν τήν ὥρα τοῦ κανόνα, δέν εἶναι ἐπειδή πιστεύω στό τῆς ἱστορίας χρήσιμον ἤ θεωρώντας πώς κάποιο νόημα καινό θά ἐπινοήσω. Ὅλα τά παρασύρει ὁ χρόνος πού ἀκάθεκτος ρέει, τίποτε δέν τόν ἀνακόπτει καί στόν βυθό τῆς ἀφάνειας καταποντίζει καί ἀνάξια λόγου καί ἀξιομνημόνευτα. Κραταιό ὀχύρωμα ἐνάντια στό ρεῦμα του δέν ὑπάρχει. Ὅσο γιά τήν ἱστορία, πού ὅταν ἤμασταν δυνατοί γράφαμε ἐμεῖς, τώρα τήν γράφουν βάρβαροι πού, ἀφοῦ κατέκτησαν τήν παλαιά Ρώμη, ὑφάρπαξαν καί τήν νέα: δυνατοί εἶναι αὐτοί πλέον. Τί θά γράψουν γιά τήν βασιλεία μας; Τά δικά μας λόγια ποιός θά τά πιστέψει; Ἄν ἀποφάσισα λοιπόν 28

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 29

ΤΟ ΣΤΕΜΜΑ ΤΩΝ ΑΥΓΩΝ

νά ἱστορήσω, μέ τίς ἰσχνές δυνάμεις μου, ὅσα ἐν ἐξορίᾳ οἱ βασιλεῖς τῶν Ρωμαίων ἔπραξαν, μαχόμενοι πρός τά ἑῷα καί τά ἑσπέρια, πρός τήν ἄρκτο καί πρός τήν μεσημβρία, δέν εἶναι ἐπειδή ὁ αἰώνας ἔρημα λόγου καί ἐξίτηλα καθιστᾶ πλεῖστα σπουδαῖα, ἀλλά γιατί μέ συνθλίβει ἡ ἰδέα πώς οἱ ἄνθρωποι πού θά ἔρθουν σέ παρόμοιες περιστάσεις ὁλοένα θά πέφτουν, σέ ἄλλο κύκλο τῆς ἱστορίας δεμένοι μά στήν ἴδια πάντα ἀγωνία ριγμένοι. Ἄραγε θά φωτίσουν γεγονότα τοῦ δικοῦ τους καιροῦ ὅσα γράφω; Θά διδαχθοῦν κάτι ἀπό τίς πράξεις καί τίς παραλείψεις μας γιά νά καταστρώσουν τά δικά τους σχέδια ἐπί τά βελτίω; Δέν ἔχω ἀπάντηση. Δέν ἔλαβα τάλαντο δασκάλου ἤ χάρη προφήτη. Ἔζησα ὅ,τι γράφω, γράφω ὅ,τι ἔζησα. Ἀπαιτεῖ εὐστροφία ἡ ρητορική, φαντασία ἡ ποίηση, πάθος γιά τήν ἀλήθεια ἡ ἱστορία. Ἄν ὁ Παντεπόπτης εὐστροφία καί φαντασία δέν μοῦ χάρισε, τήν ἀλήθεια τουλάχιστον, στήν ἡλικία πού εἶμαι, θέλω νά τήν πῶ. Δέν θά ἀποκρύψω σφάλματα καί ἀποτυχίες, βέβηλες σκέψεις, ἁμαρτίες, πάθη. Μπορεῖ νά μήν εἶμαι βέβαιος πλέον πώς ἡ ἱστορία νομοθετεῖ ποιῶν πράξεων ζηλωτές πρέπει νά γινόμαστε καί ποιές νά ἀπορρίπτουμε –βασανιστική ἡ ἀμφιθυμία γιά τήν σημασία της–, διαισθάνομαι ὡστόσο πώς δέν ἀρκεῖ ἡ ἀγαθή προαίρεση γιά νά κρυβόμαστε πίσω ἀπό αὐτήν. Ὁμιλώντας γιά ἀλλοιώσεις χωρῶν καί συρρήξεις πολεμικές, γιά συμφορές ἤ θριάμβους, γιά ἐρωτικά αἰσθήματα ἤ στάσεις ἀσκητικές, θά προσπαθῶ νά ἀκολουθῶ τίς διδαχές τῶν φιλολόγων. Τά ἀνθρώπινα δέν εἶναι αἰώνια, τό ξέρω, δέν εἶμαι δά ἄμοιρος παιδείας· καί φιλοσοφία τῶν Ἑλλήνων σπούδασα καί τά θεῖα γράμ29

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 30

ΚΩΣΤΑΣ ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ

ματα δέν παραμέλησα. Μά καθώς δέν ἐμπιστεύομαι πιά τόν Πλάτωνα –ἴσως φταίει γι’ αὐτό ὁ ἄθλιος ἐκεῖνος μαθητής του, ὁ Ψελλός, ὁ ἀδίστακτος κόλακας καί ἀγνώμων πού κατέστρεψε τήν βασιλεία μας–, μέ ὅλα ὅσα ἡ φύση καί ἡ ἐπιστήμη προσέφεραν, χαρά δέν ἀποκομίζω. Φοβᾶμαι πώς ἡ πρόγνωση εἶναι συνεργός τῶν δεινῶν. Πόσο ἀθῶος εἶμαι ἄν παρατηρῶ κάποιον νά κακοπραγεῖ καί, ἐνῶ προβλέπω τίς δεινές συνέπειες, ἀδυνατῶ νά τόν ἐμποδίσω; Δέν μεμψιμοιρῶ. Ἀναλογίζομαι τήν εὐθύνη τοῦ πολύτιμου κειμηλίου πού ὁ ἀοίδιμος μοῦ ἐμπιστεύθηκε καί ὀφείλω νά διαφυλάξω ὡς κόρην ὀφθαλμοῦ μέχρι τήν ἡμέρα τῆς ἐνηλικίωσης τοῦ διαδόχου. Ἔζησα κρίσιμους καιρούς, καί ἐδῶ, στήν ἁγία Μονή τῶν Σωσάνδρων, μά καί πρωτύτερα, ἀπό τότε πού παιδί μέ φυγάδευαν γιά νά μή δῶ τήν Βασιλεύουσα νά πέφτει στά χέρια τῶν Λατίνων. Τριάντα γενιές ἀπόρθητη ἡ Θεοφύλακτη κι ἔτυχε στήν δική μου νά γνωρίσει τόν πόνο μιᾶς συντέλειας. Τώρα πρέπει νά ἀνακαλύψουμε νέες ἀπαντήσεις στά μυστήρια τοῦ κόσμου, νά σκάψουμε βαθιά ἐντός μας, νά μάθουμε ποιοί εἴμαστε. Ἴσως πρέπει νά βροῦμε καί νέο ὄνομα. Ρωμανία εἶπαν οἱ ἀναιδῶς τόν σταυρό φέροντες καί τήν δική τους πολιτεία. Θράσος, σχισματικούς ἐμᾶς νά ἀποκαλοῦν καί ὡς Ἕλληνες νά μᾶς καταγγέλλουν! Καί λοιπόν; Ἑλληνική εἶναι ἡ γλώσσα, Ἕλληνες οἱ πρόγονοί μας, δέν τό κρύβουμε, τό ἔγραφε ὁ βασιλέας πού ἀναπαύθηκε, τό κήρυξαν ἀκόμη καί πατριάρχες. Μά πιστέψαμε στόν Λόγο καί σταθήκαμε ἄξιοι, ἐμεῖς οἱ Γραικοί, τήν βασιλεία τοῦ Καλιγούλα καί τοῦ Νέρωνα, τήν αὐτοκρατορία πού πέθαινε, νά τῆς δώσουμε νέα ζωή στήν Ἀνατολή.

30

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 31

ΤΟ ΣΤΕΜΜΑ ΤΩΝ ΑΥΓΩΝ

Μακρηγόρησα στό προοίμιο τοῦτο. Ὥρα νά συντάξω ἐξαρχῆς ὅσα στήν μνήμη φύλαξα, ἐπιθυμώντας νά περισωθοῦν ἀπό τήν ἄβυσσο τοῦ χρόνου γεγονότα ὀδύνης μά καί δόξας πολιτείας τῆς ὁποίας ἄδηλη ἡ συνέχεια. Προσεύχομαι ἡ πρόνοια νά μήν ἐπιτρέψει ἐν ταυτῷ τήν δική μου καί τήν δική της ἐξαφάνιση. Διότι ἄν κοινός ὁ βίος, πρίν ἤ μετά τήν ἀποταγή τοῦ κόσμου πρός διακονία Ἐκείνου πού ὑπέστη ἑκουσίως τά ἀνθρώπινα πάθη, τό ἐπίγειο πολίτευμά Του δέν ὑπῆρξε τόπος κοινός ἀλλά καινός καί αἰώνιος. Ἕνα Του νεῦμα ἀρκοῦσε γιά νά μήν κενωθεῖ κατ’ ἐλάχιστον ἡ δόξα Του. Δέν τό ἔκαμε. Ἄφησε γιά ἐμᾶς τόν στέφανο τοῦ θριάμβου ἐπί τῶν δαιμόνων πού ἐν ἐναντίᾳ περιπτώσει θά ἐπαίροντο ὅτι κατενίκησαν τόν ἄνθρωπο καί μόνο ἀπό τόν Θεό νικήθηκαν. Ἀρχή λοιπόν. Γεννήθηκα στήν Βασιλεύουσα.

31

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 32

[ 2 ]

Οἱ κλεισοῦρες τοῦ Τζυβρίτζη

Ο

ΤΑΝ

ὁ πατέρας μου Γεώργιος –γόνος παλαιῶν συγκλητικῶν πού μιά οἰκογενειακή παράδοση, πιθανότατα ἐκ τῶν ὑστέρων ἐπινοημένη, ἤθελε νά κατάγονται ἀπό ἕναν πρωτονοτάριο τῆς Ρόδου, ὀνόματι Ἀπολλώνιο, καί μιά θυγατέρα τοῦ Ἡράκλειου, ἐξόριστη μετά τόν θάνατο τοῦ βασιλέως, μαζί μέ τήν μητέρα της Μαρτίνα καί τόν ἀδελφό της Ἡρακλεωνᾶ στό νησί τοῦ ἡλίου–, ὅταν ὁ πατέρας μου λοιπόν εἶδε τόν στόλο τῶν σταυροφθόρων κάτω ἀπό τά τείχη τῆς Κωνσταντινούπολης, κατάλαβε εὐθύς ποιά θά ἦταν ἡ τύχη τῆς Βασιλεύουσας ἀλλά κι ἡ δική του, καί μόλις ὁ μέγας δομέστικος Ἀλέξιος Μούρτζουφλος ἀνέτρεψε τόν βασιλέα Ἀλέξιο Ἄγγελο καί τόν πατέρα του Ἰσαάκιο, ζήτησε ἀπό τόν δικό του κύρη, τόν παλαιό τουρμάρχη Ἰωάννη, νά μέ πάρει, ἐννιά χρονῶν παιδί, καί νά μέ πάει στήν Νίκαια γιά νά μέ ἀσφαλίσει. Αὐτός μέ ἀνάθρεψε, μέ ἱστορίες ἀρχαῖες καί ἄσματα ἀκριτικά, κι ἀπό τό στόμα του πρωτάκουσα γιά τό Μυριοκέφαλο καί τίς κλεισοῦρες τοῦ Τζυβρίτζη, τόν τόπο ὅπου ἄρχισαν οἱ παροῦσες συμφορές τῆς πολιτείας. «... Λέγαμε πώς τοῦ Καλογιάννη Κομνηνοῦ ὁ τέταρτος 32

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 33

ΤΟ ΣΤΕΜΜΑ ΤΩΝ ΑΥΓΩΝ

γιός, ὁ Μανουήλ, θά καθάριζε τήν Ἀνατολή ἀπό τήν τουρκομάνικη ἀκρίδα. Μά ἀπό τότε πού διαδέχθηκε τόν πατέρα του, σκοτωμένο ἀπό φαρμακωμένο βέλος σέ κυνήγι, οἱ Νορμανδοί καί οἱ Γερμανοί δέν τόν ἄφηναν στιγμή ἥσυχο ἀπό τήν Δύση, κι ὅταν κάποτε μπόρεσε νά κινήσει ἐπιτέλους γιά νά συντρίψει τόν σουλτάνο τῶν Σελτζούκων, νά σηκώσει τόν μαῦρο βράχο ἀπό τό στέρνο τῆς Ἀσίας, ἡ καταστροφή παραφύλαγε στίς κλεισοῦρες τοῦ Τζυβρίτζη». «Στίς κλεισοῦρες τοῦ Τζυβρίτζη;» «Σάν ἀφήσεις πίσω σου τό παλαιό, ἀοίκητο πιά φρούριο τοῦ Μυριοκέφαλου καί πάρεις τόν δρόμο τῆς ἐρήμου γιά τό Ἰκόνιο, ἀπό κεῖ θά περάσεις. Τόν γνωρίζαμε καλά τόν σουλτάνο Κιλιτζασλάν, μέ τιμές καί πανηγύρεις τόν εἴχαμε φιλοξενήσει, σάν ἦταν νεαρός, χρόνια στήν Βασιλεύουσα. Ὅταν κατάφερε κι ἀνέβηκε στόν θρόνο ὅμως, τίς πόλεις μας δέν τίς ἀπέδωσε ὅπως εἶχε ὑποσχεθεῖ, καί σάν νά μήν ἔφτανε αὐτό, συνωμοτοῦσε μέ τόν αὐτοκράτορα τῆς Γερμανίας, τόν τρομερό Φρειδερῖκο Βαρβαρόσσα, ἐναντίον μας. Κρίνοντας λοιπόν ὁ Μανουήλ πώς ἦταν ἀνάγκη πᾶσα νά καταφέρει χτύπημα καίριο στούς Ἰσμαηλίτες, στήν καρδιά, πρίν βρεθεῖ καί πάλι ἀνάμεσα σέ δυό θηρία, ἄρχισε νά συγκεντρώνει στό Λοπάδιο, στό παλαιό ἄπληκτο, τό στράτευμα – ἄν μποροῦσε νά εἰπεῖς στράτευμα ἐκεῖνο τό συνονθύλευμα πονηρῶν μισθοφόρων καί ἀγύμναστων Ρωμαίων πού προσέρχονταν ἀτάκτως χωρίς καμιάν ἐπιμελητεία. Βάνδα μέ σκουριασμένα ὅπλα καί ξεθωριασμένα φλάμουλα, τοῦρμες λειψές καί ἀξιολύπητοι λωρικάτοι, καμπουριασμένοι κατάφρακτοι πάνω σέ φαριά καχεκτικά, μέ τρύπιες ἀρματωσιές, σιδερο33 2o

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 34

ΚΩΣΤΑΣ ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ

πουκάμισα ὀξειδωμένα καί λωρίκια πού τά κρατάγανε σπάγκοι. “Ἄς εἶναι”, λέγαμε, “θά δώσει ὁ Θεός καί θά μεταμορφωθεῖ αὐτό τό πλῆθος”. Κρεμάσαμε λοιπόν τό σκουτάρι στήν Χαλκή Πύλη, καί σύντομα, μέ γυμνάσια σκληρά καί τιμωρίες, τό θαῦμα ἔγινε, τό φουσάτο ἀνδρώθηκε, ἐνῶ νέα κάστρα ὑψώθηκαν, ξαναχτίστηκε τό Δορύλαιο, ἀνοικοδομήθηκε τό Μυριοκέφαλο. Δείλιασε σάν ἔμαθε τά νέα αὐτά ὁ σουλτάνος, ἔσπευσε νά ζητήσει εἰρήνη, μά τοῦ Μανουήλ ἡ ἀπάντηση κοφτή. “Θά τήν ὑπογράψουμε στό Ἰκόνιο”. Κι ἔτσι, ἀφοῦ πῆγε, ὅπως ὅριζε τό ἔθος, στήν Ἁγια-Σοφιά γιά νά λειτουργηθεῖ καί νά μεταλάβει μέ τούς ὀφικιάλιους, χωρίς νά δίνει καμιά σημασία στίς εἰδοποιήσεις τῶν ἀστρολόγων πού ἔλεγαν “τό Ταῦ νά προσέχεις”, τήν αὐγή τῆς δεκάτης ἑβδόμης τοῦ Σεπτέμβρη, στά χίλια ἑκατόν ἑβδομῆντα ἕξι, ἕξι χιλιάδες ἑξακόσια ὀγδόντα τέσσερα ἔτη ἀπό Κτίσεως κόσμου, μπῆκε μπροστά καί ἔκανε, ὅπως ἔπρεπε, αὐτός τό πρῶτο βῆμα στήν ὁδό τῆς Φρυγίας, τό κύριο σῶμα ὁδηγώντας ἀπό τόν δρόμο τῆς Λαοδικείας...» Παιδί ἤμουν καί νόμιζα πώς ἔβλεπα τό φουσάτο μέ τίς σημαῖες ν’ ἀνεμίζουν, πώς ἄκουγα τά βούκινα καί τίς σάλπιγγες πού φυσοῦσαν οἱ τουβάτορες, τίς ὁπλές καί τά πέταλα τῶν φαριῶν πού βροντούσανε στίς πέτρες, τά καμπάγια τῶν πεζῶν πού σπιθίζανε, τά τριξίματα ἀπό τά βαρυφορτωμένα μέ ἐφόδια μάγγανα καί κάρα, κι ἔνιωθα κι ἐγώ τά αἰσθήματα τοῦ πλήθους πού σταυροκοπιόταν καθώς πέρναγε τό στράτευμα, μέ τήν εὐχή νά τερματίσει τήν ἀπειλή τοῦ κούρσου καί τοῦ φόνου, γιά νά ξαναφᾶμε χωρίς φόβο τό ψωμί, νά χτίσουμε πάλι σπίτια καί ἀποθῆκες, νά μήν κινδυ34

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 35

ΤΟ ΣΤΕΜΜΑ ΤΩΝ ΑΥΓΩΝ

νεύει πιά ἡ ζωή, ἡ τιμή, τά ἀγαθά μας. Τό θυμᾶμαι καλά τό παραμύθι: «... Στράτα φαρδιά πού ψήνει ὁ ἥλιος, βαριανάσαινε πυρωμένη ἡ γῆ ἀπό τό καλοκαίρι πού ἀνάρμοστα τεντωνόταν. Ἐμπρός οἱ διαλεχτοί πεζομάχοι καί μετά οἱ καβαλλάριοι καί τά σκευοφόρα, τό οἰκετικό, τά μάγγανα, τά κάρα καί οἱ ἑλεπόλεις. Τρεῖς χιλιάδες κατάφορτα ἁμάξια βραδαίνανε τήν πορεία, ἀνάγκαζαν κάθε τόσο τό σιδεροντυμένο φίδι νά σταματᾶ. Λαοδίκεια, Χῶνες, Λάμπη, Κελαινές, Χῶμα, ὁ πιό ἐπικίνδυνος, ὁ πιό σκληρός δρόμος μέχρι νά πήξουμε χάρακα στό Μυριοκέφαλο. Οἱ προσβολές ἀπό τό ἱππικό τῶν Τουρκομάνων, τό κάψιμο τῶν χόρτων ἤ τῶν σπαρτῶν, τά ψοφίμια στά πηγάδια καί οἱ δυσεντερίες δέν μᾶς πτοοῦσαν, τίποτε δέν μποροῦσε νά σταματήσει τήν προέλαση γιά τήν πόλη τοῦ Περσέως πού εἴχανε κάνει παλάτι τους οἱ σουλτάνοι. Βιαζόταν ὁ Μανουήλ, δέν ἄκουγε τόν Κοντοστέφανο πού ἔλεγε νά πάρουμε τήν ὁδό τῆς κοιλάδας τοῦ Μαιάνδρου, οὔτε περίμενε τούς δέκα χιλιάδες ἄνδρες τοῦ Ἀνδρόνικου Βατάτζη πού γιά ἀντιπερισπασμό καί παραπλάνηση τοῦ ἐχθροῦ εἶχε πάρει τόν ἀνατολικό δρόμο, πρός τήν Νεοκαισάρεια. Ἡ Ἄτροπος ἔσερνε τόν Μανουήλ καί μαζί του ἐμᾶς...» Κόμπιαζε μιά στιγμή, μά ἔνιωθε πώς ἦταν ὑποχρεωμένος νά συνεχίσει. «Οἱ ἐξπλοράτορες δέν ἀναφέρανε παρουσία Τούρκων, τό Μυριοκέφαλο δέν φαινόταν πιά, σημάνανε οἱ τοῦβες καί τά βούκινα σάν ἔφτασε στίς κλεισοῦρες τοῦ Τζυβρίτζη ἡ στρατιά, χωρίς κανένας τό ἐπίβουλο μοιραῖο Ταῦ τῶν ἀστρολό35

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 36

ΚΩΣΤΑΣ ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ

γων νά θυμᾶται. Δέκα ἄντρες χωροῦσαν κατά μέτωπο σάν ἀρχίσαμε νά μπαίνουμε σ’ ἐκείνη τήν στενωπό, ὅταν ξαφνικά, σάν ἀπό κάποιο τσίμπημα, ὅλοι ταχύνανε τό βῆμα. Δέν προλάβαμε. Εἶχε βγεῖ ἡ ἐμπροσθοφυλακή κι εἶχε εἰσέλθει γιά καλά ἡ φάλαγγα στήν παγίδα, ὅταν βέλη, ἀκόντια καί σφεντονόπετρες ἄρχισαν νά πέφτουν σύννεφο ἀπό τά βράχια. Πιό πολύ χτυπούσανε τά μεταγωγικά, γιά νά διασπάσουν τήν παράταξη. Τραβήξαμε τό σπαθί καί σηκώσαμε τό σκουτάρι, ἄναψε ἡ ἄνιση μάχη. Μέ κόπο ἡ κύρια δύναμή μας ἔπιασε σ’ ἕναν λοφίσκο θέσεις ἐνόσῳ ἡ ὀπισθοφυλακή δεχόταν λυσσασμένες ἐπιθέσεις. Ἔχω στ’ αὐτιά ἀκόμη τά τύμπανα τῆς ὀρδῆς, τήν κλαγγή, τό ποδοβολητό καί τίς φωνές, τίς οἰμωγές τῶν λαβωμένων, τόν βόγγο τοῦ θανάτου. Μάταια ἔκαμαν μέτωπο οἱ τοῦρμες, ἔτρεμε τό χῶμα ὅταν μέσα σέ νεφέλες σκόνης χυμήξανε στίς φάλαγγές μας. Λόγχες, πελέκια καί σπαθιά ἔκοβαν ζωές μές στήν σταχτιά θολούρα, ἐνῶ ἄλλοι καλπάζοντας πρός τά ψηλά ἔπεφταν στήν χαράδρα, μέ οὐρλιαχτά καί βούκινα ἀπό τίς πλαγιές πού μοιάζαν κατευόδιο. Μακελειό, δέν θέλω νά θυμᾶμαι. Ποιός ν’ ἀκούσει τόν τουβάτορα πού καλοῦσε τούς πεζομάχους νά πυκνώσουν τίς τάξεις καί νά σχηματίσουν τριπλή γραμμή, νά γονατίσουν οἱ πρῶτοι προβάλλοντας τίς λόγχες γιά νά σταματήσουν τ’ ἄλογα τῶν Τούρκων, νά τεντώσουν οἱ πίσω τίς δικές τους, πιό πάνω ἀπό τίς λόγχες τῶν πρώτων, ἀδιαπέραστο τοῖχο στό καβαλλαρικό τοῦ ἐχθροῦ νά ὀρθώσουν. Θέριζε κορμιά ὁ Χάρος, λιάνιζε τά βάνδα ὁ Σελτζοῦκος...» Λεπτομέρειες γιά τό τί ἔκανε ὁ ἴδιος δέν ἔλεγε ποτέ, πῶς εἶχε ἀποκάμει νά κρατάει τό σπαθί μέ τό ἕνα χέρι καί τά ρέ36

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 37

ΤΟ ΣΤΕΜΜΑ ΤΩΝ ΑΥΓΩΝ

τενα τοῦ φαριοῦ μέ τό ἄλλο, ματωμένος ἀπορώντας τί εἶναι αὐτή ἡ συνήθεια νά κόβεις κεφάλια, νά τρυπᾶς κορμιά. Εἶμαι σίγουρος πώς αὐτό ἀναρωτιόταν γιατί τό γνώρισα κι ἐγώ ἀργότερα τοῦτο τό παιχνίδι μέ τόν θάνατο: εἶναι ὡραῖο νά νικᾶς καί νά ξεχωρίζεις, μά ἀνεξήγητο νά πεθαίνεις ἀφοῦ μονάχα νά παίξεις μαζί του ἤθελες κι ὄχι νά βλέπεις πέτρες, κοντάρια καί σαΐτες νά στρώνουν τίς κλεισοῦρες μέ τά κορμιά τῶν φίλων σου. «Κι ὁ βασιλιάς;» ρωτοῦσα. «Τραυματισμένος ὁ Μανουήλ κάλπασε πρός ἕνα γειτονικό δασύλλιο, δέν ξέρω πόσες φορές κόντεψε νά αἰχμαλωτιστεῖ, πόσες νά σκοτωθεῖ. Γεμάτος πληγές, μέ διάτρητη ἀσπίδα καί κράνος σπασμένο, σάν κόπασε ἡ μάχη, ἔκανε μιά γύρα τήν νύχτα γιά νά ἐκτιμήσει τήν κατάσταση. Τό ἔνιωσε εὐθύς πώς εἶχε χαθεῖ ὁ ἀνθός τῶν Ρωμαίων, καί τό χειρότερο, πώς ἤμασταν ἀπό κάθε μεριά περικυκλωμένοι. Τί θά γινόταν τό πρωί; Συναγμένοι σ’ ἕναν λόφο πήξαμε καί ὀχυρώσαμε πρόχειρο χάρακα, ἀκούγοντας πιό κάτω νά σκυλεύουν τούς νεκρούς καί νά σφάζουν τούς λαβωμένους, ἐνῶ στίς ἀνταύγειες ἀπό φωτιές, θέαμα ἀποτρόπαιο, κεφάλια σέ λόγχες καρφωμένα κι ἀνάμεσά τους σ’ ἕνα κοντάρι ἡ κεφαλή τοῦ Βατάτζη πού εἶχε πέσει σ’ ἐνέδρα. Γιά βοήθεια καμιά ἐλπίδα. Πιό κεῖ τό ἄψυχο σῶμα τοῦ γενναίου ἱππότη Βαλδουίνου, πού τήν τελευταία στιγμή εἴχαμε διασώσει. Ὁ βασιλιάς σκέφτονταν νά φύγει, ὅταν ἄκουσε μιάν ἀπόκοσμη φωνή ματωμένου πολεμιστῆ: “Καλύτερα νά σκοτωθεῖς στήν μάχη. Μᾶς ὁδήγησες στήν καταστροφή καί τώρα θά φύγεις; Θά εἶσαι ἀνάξιος πλέον νά βασιλεύεις τῶν Ρωμαίων”.

37

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 38

ΚΩΣΤΑΣ ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ

Κι ἔμεινε. Ἔμεινε ἀναμένοντας τό ὕστατο, τό λυτρωτικό χτύπημα, μέ τόν πρωθιερέα Κλαύδιο νά διαβάζει τήν εὐχή τῶν ἀχράντων μυστηρίων. Μόλις ξημέρωσε ἄναψε πάλι ἡ μάχη, μά εὐτυχῶς ἡ ἀπελπισμένη μας ἄμυνα στήν νέα ἐπίθεση ὁδήγησε τόν Κιλιτζασλάν νά προτείνει ἀνακωχή. Ἕνας ἐξωμότης ἄρχοντας, δικός μας, ἔφερε τίς προτάσεις τοῦ σουλτάνου. Ἑκατό χιλιάδες δίστηλα ὡς φόρος καί νά γκρεμιστοῦν τά ὀχυρά τοῦ Σουβλαίου καί τοῦ Δορυλαίου. Δέχτηκε ὁ Μανουήλ, τί ἄλλο νά ἔκαμνε; Μέ δάκρυα γιά τούς φίλους πού εἴχαμε χάσει καί στῆθος βαρύ ἀπό ντροπή, πήραμε τόν δρόμο τοῦ γυρισμοῦ, περνώντας ξανά τήν φοβερή κλεισούρα, ὅπου θά βλέπαμε μιάν εἰκόνα πού δέν θά ξεχνούσαμε σ’ ὅλη μας τήν ζωή· ἀνάμεικτους σωρούς μέ πτώματα ἀνδρῶν καί ψοφίμια ζώων. Ἀμίλητος μπροστά ὁ Μανουήλ, μέ τίς πληγές νά τρυποῦν τό σῶμα λιγότερο ἀπ’ ὅ,τι τό πένθος τήν ψυχή του. Εἶναι πολύ σκληρό νά περνᾶς ἀπ’ τίς κλεισοῦρες τοῦ Τζυβρίτζη...» Πνίγομαι σάν θυμᾶμαι συμφορές, δέν βρίσκω τρόπο νά ξεφύγω καί νά μιλῶ περί ἀνέμων καί ὑδάτων, ἀφοῦ εἶμαι στό χῶμα καρφωμένος καί δέν μπορῶ νά παρασυρθῶ ἀπό τούς ἀνέμους οὔτε νά βυθιστῶ στά ὕδατα, νά μέ πᾶνε σέ ἄλλους τόπους. Δέν μέ χωράει αὐτός ὁ τόπος πού πάει στήν καταστροφή. Ὀνειρεύομαι ἕναν κόσμο γαλήνιας μοναξιᾶς καί αἰώνιας ἄνοιξης, νά περπατῶ κάτω ἀπό ἀνθισμένα κλαδιά καί πλάι σέ ἄγριες τριανταφυλλιές, μέ τό περιπαθές ἄρωμά τους νά διώχνει κάθε ἰδέα θανάτου. Θέλω ἡ θαλπωρή ἑνός νοητοῦ ἥλιου νά ζεσταίνει τά βάθη τῆς ψυχῆς, νά φεύγουν ἀπ’ αὐτήν καί τά τελευταῖα μόρια ψύχους. Ἄλλο φῶς, 38

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 39

ΤΟ ΣΤΕΜΜΑ ΤΩΝ ΑΥΓΩΝ

ἄκτιστο, κι ἄλλον ἀέρα νά κατηφορίζει ἀπό τόν Σίπυλο γιά νά τυλίξει τήν κοιλάδα τοῦ Ἕρμου. «Κι ὕστερα;» ἐπέμενα, γιά δράση διψώντας. Κι ἐκεῖνος, πού ἤξερε πώς ἤμουν ἀκόμη πολύ μικρός γιά νά μοῦ πεῖ πώς ὕστερα εἶναι μονάχα ἡ λύπη καί ὁ θάνατος, μοῦ ἀφηγοῦνταν πῶς, λίγα χρόνια μετά, νέες ἐλπίδες καί νέες ἀπάτες συντάραζαν τήν Ρωμαιοσύνη, μέ τόν Ἀνδρόνικο Κομνηνό πού σύναξε νέο στρατό, ἀφοῦ ἡ πίστη καί ἡ δικαιοσύνη πάντα στρατολογοῦν λαό. « Ὅλοι πιστοί στόν Ἀνδρόνικο, τόν φίλτατο τοῦ λαοῦ, “ Ἕως τόν θάνατο!” φώναζαν. Ἔκλαιγε ἡ φτωχολογιά ὅταν μιλοῦσε καί κήρυσσε τήν στάση γιά τό γένος, γιά τήν σακάτισσα πλεμπάγια. “Ἀδέλφια καί παιδιά μου” ὀνόμαζε τούς ἀνθρώπους τοῦ μόχθου, χτυπώντας τό ἀρχοντολόι, πελεκώντας ἄγρια Βενετούς καί Φράγκους. Μέ βήματα ἀργά καί σταθερά ἐρχόταν, ἔβραζε ὁ λαός στά καπηλειά τῆς Πόλης, στίς φτωχογειτονιές, στούς φόρους. Κομνηνός εἶναι, θά συνεχίσει τό ἔργο πού ἄρχισαν οἱ θεῖοι του, λέγαμε. Μά γίνεται καλό μέ τήν τυραννία; Φρικτό πάντα τό τέλος». « Ἤσουν ἐκεῖ;» ρωτοῦσα μέ κρυφό φόβο, γιατί κάτι εἶχα ἀκούσει γιά τό τρομερό τέλος τοῦ Ἀνδρόνικου. « Ὄχι, εὐτυχῶς. Πολεμοῦσα τούς Νορμανδούς στήν Θεσσαλονίκη, καί σάν τήν πήρανε μέ θεωροῦσαν νεκρό γιά ἡμέρες. Μέ βρῆκαν σ’ ἕνα λεηλατημένο σπίτι, μέσα σέ σωρούς σκοτωμένων ν’ ἀνασαίνω. Ἕναν μήνα ἀργότερα, εἶχα συνέλθει πιά, ἔμαθα πῶς μαρτύρησε στά χέρια τοῦ ὄχλου, πῶς τοῦ ξερίζωσαν τά γένια, τοῦ συντρίψανε τά δόντια, τοῦ κόψαν τό δεξί χέρι καί μέ σκόρδα καί πράσα τόν στεφανώσα39

XATZHANTONIOU_STEMMA DDDD F.qxp_Layout 1 16/10/20 3:45 PM Page 40

ΚΩΣΤΑΣ ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ

νε, καί πῶς, ἀφοῦ τοῦ ἔβγαλαν ἕνα μάτι, ἀνάποδα τόν ἀνέβασαν σέ μιά ψωραλέα καμήλα μέ διάρροια, μέ τό κεφάλι του νά κρέμεται κάτω ἀπό τήν οὐρά τοῦ ρυπαροῦ ζώου, γιά ν’ ἀρχίσει ἀνά τίς ρύμες ἡ περιφορά του, μέ τό πλῆθος πού κάποτε τόν δόξαζε νά τοῦ ρίχνει ἀκαθαρσίες. Λένε πώς ὅταν ἔφερε τό ζερβί χέρι ματωμένο στό στόμα, κάποιος εἶπε: “Τώρα πού δέν μπορεῖ νά μεθύσει μέ τό αἷμα τῶν ὑπηκόων του, πίνει τό ἴδιο του τό αἷμα...” Ἐκεῖνος ἀμίλητος, νά ψιθυρίζει μόνο πότε πότε, “Κύριε, γενοῦ μοι ἵλεως, ἵνα τί θλᾶς κάλαμον συντετριμμένην ἤδη;”, μέχρι πού τόν πῆγαν στόν Ἱππόδρομο, ὅπου τόν κρέμασαν ἀπ’ τά πόδια γι’ ἄλλα βασανιστήρια, ὥσπου κάποιος τόν λυπήθηκε καί τόν ἀποτελείωσε μέ ξίφος». Ἄκουγα κι ἔφριττα καί λυπόμουν πού γεννήθηκα σέ τέτοιαν ἐποχή, καί δέν ἦρθα στόν κόσμο ὄχι σέ καιρό εἰρήνης –παιδί δέν ἐκτιμοῦσα τό μεγάλο αὐτό δῶρο– μά σέ δοξασμένα χρόνια τῶν Ρωμαίων. Τήν ἴδια ὥρα ὡστόσο μάθαινα πώς ἐμεῖς, μόνο ἐμεῖς, ἤμασταν τῆς βασιλείας μας οἱ δήμιοι.

40