CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:50 μ.μ. Page 78
ΑΛΗΘΕΙΑ 5η
Αν περιμένετε τα χειρότερα απ’ τους ανθρώπους, θα σας συμβούν τα χειρότερα Τι μας λένε Σύμφωνα με μια διάσημη φράση του Άνταμ Σμιθ, «το φαγητό δεν φτάνει στο τραπέζι μας επειδή ο χασάπης, ο ζυθοποιός και ο φούρναρης είναι καλοί μαζί μας, αλλά επειδή κοιτάνε το συμφέρον τους». Η αγορά τιθασεύει με μαεστρία την ενέργεια των εγωιστών ανθρώπων που σκέφτονται μόνο τον εαυτό τους (στην καλύτερη περίπτωση, και τις οικογένειές τους), για να δημιουργήσει κοινωνική αρμονία. Ο κομμουνισμός απέτυχε επειδή απαρνήθηκε αυτό το ανθρώπινο ένστικτο και επειδή διαχειρίστηκε την οικονομία υποθέτοντας ότι όλοι είναι ανιδιοτελείς, ή τουλάχιστον σε μεγάλο βαθμό αλτρουιστές. Πρέπει να περιμένουμε τα χειρότερα απ’ τους ανθρώπους (ότι, δηλαδή, νοιάζονται μόνο για τον εαυτό τους), αν θέλουμε να οικοδομήσουμε ένα ανθεκτικό οικονομικό σύστημα.
Τι δεν μας λένε Η ιδιοτέλεια είναι το πιο ισχυρό χαρακτηριστικό στα περισσότερα ανθρώπινα όντα. Δεν είναι, όμως, η μοναδική μας παρόρμηση. Συχνά δεν αποτελεί καν το βασικό μας κίνητρο. Πράγματι, αν ο κόσμος ήταν γεμάτος από τους εγωιστές που περιγράφουν τα οικονομικά εγχειρίδια, θα ακινητοποιούνταν τα πάντα, καθώς θα περνούσαμε όλο μας το χρόνο κλέβοντας και προσπαθώντας να πιάσουμε
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:50 μ.μ. Page 79
ΑΛΗΘΕΙΑ 5 η
79
και να τιμωρήσουμε τους κλέφτες. Ο κόσμος λειτουργεί όπως λειτουργεί μόνο και μόνο επειδή οι άνθρωποι δεν είναι εντελώς ιδιοτελείς, όπως πιστεύουν οι οικονομολόγοι της ελεύθερης αγοράς. Θα πρέπει να σχεδιάσουμε ένα οικονομικό σύστημα που, ενώ θα αντιλαμβάνεται ότι οι άνθρωποι είναι πολλές φορές εγωιστές, θα εκμεταλλεύεται τα υπόλοιπα ανθρώπινα κίνητρα στο έπακρο και θα βγάζει προς τα έξω τον καλύτερό τους εαυτό. Το πιο πιθανό είναι ότι, αν υποθέτουμε τα χειρότερα για τους ανθρώπους, θα λάβουμε τη χειρότερη συμπεριφορά.
Πώς (δεν πρέπει να) διευθύνεται μια εταιρεία Στα μέσα της δεκαετίας του ’90, είχα παρευρεθεί σ’ ένα συνέδριο που διοργάνωνε η Παγκόσμια Τράπεζα στην Ιαπωνία, με θέμα «Το αναπτυξιακό θαύμα της Ανατολικής Ασίας». Στη μια πλευρά του διαλόγου ήταν άνθρωποι όπως εγώ, που υποστήριζαν ότι η κρατική παρέμβαση είχε διαδραματίσει θετικό ρόλο στην ανάπτυξη της Ανατολικής Ασίας, αγνοώντας τα σημάδια της αγοράς και προστατεύοντας και ενισχύοντας βιομηχανίες όπως αυτές των αυτοκινήτων και των ηλεκτρονικών ειδών. Από την άλλη πλευρά, υπήρχαν οικονομολόγοι, υποστηρικτές της Παγκόσμιας Τράπεζας, σύμφωνα με τους οποίους η κρατική παρέμβαση είχε στην καλύτερη περίπτωση αδιάφορη επίδραση και στη χειρότερη έκανε περισσότερο κακό παρά καλό στην Ανατολική Ασία. Προσέθεταν επίσης ότι ακόμα και αν το θαύμα της Ανατολικής Ασίας οφειλόταν σε κάποιο βαθμό στην κρατική παρέμβαση, αυτό δεν συνεπάγεται ότι η πολιτική που ακολούθησαν τα κράτη της Ανατολικής Ασίας θα πρέπει να αποτελέσει παράδειγμα και για άλλες χώρες. Διακήρυτταν ότι οι κυβερνητικοί αξιωματούχοι που διαμορφώνουν την οικονομική πολιτική είναι (όπως όλοι μας) ατομιστές που ενδιαφέρονται περισσότερο να διευρύνουν την προσωπική τους δύναμη και το κύρος τους, παρά να προωθήσουν τα εθνικά συμφέροντα. Κατά την άποψή τους, η κρατική παρέμβαση στέφθηκε με επιτυχία στην Ανατολική Ασία μόνο και
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:50 μ.μ. Page 80
80
23 ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΜΑΣ ΛΕΝΕ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ
μόνο επειδή εκεί, λόγω ιστορικών συγκυριών (τις οποίες δεν χρειάζεται να αναλύσουμε εδώ), υπήρχαν εξαιρετικά ανιδιοτελείς και ικανοί γραφειοκράτες. Ακόμα και ορισμένοι από τους οικονομολόγους που ήταν υπέρ του ενεργού ρόλου του κράτους συμφώνησαν μ’ αυτό το επιχείρημα. Ακούγοντας αυτή την αντιπαράθεση, ένας ιάπωνας κύριος που καθόταν στο κοινό σήκωσε το χέρι του. Αφού συστήθηκε ως ένα απ’ τα ανώτατα διευθυντικά στελέχη της εταιρείας Kobe Steel, που τότε ήταν η τέταρτη μεγαλύτερη χαλυβουργία της Ιαπωνίας, επέπληξε τους οικονομολόγους, επειδή, κατά την άποψή του, είχαν παρανοήσει τη φύση της σύγχρονης γραφειοκρατίας, τόσο στον ιδιωτικό όσο και στον δημόσιο τομέα. Ο διευθυντής της Kobe Steel είπε (σε ελεύθερη απόδοση): «Λυπάμαι γι’ αυτό που θα πω, αλλά εσείς οι οικονομολόγοι δεν έχετε ιδέα για το πώς λειτουργεί ο πραγματικός κόσμος. Έχω διδακτορικό στη μεταλλουργία και εργάζομαι στην Kobe Steel εδώ και 30 χρόνια σχεδόν, οπότε ξέρω ένα-δυο πράγματα για το ατσάλι. Ωστόσο η εταιρεία μου είναι πλέον τόσο μεγάλη και περίπλοκη, που εγώ δεν καταλαβαίνω ούτε τα μισά απ’ όσα συμβαίνουν εκεί μέσα. Όσο για τους υπόλοιπους διευθυντές –με προϋπηρεσία στα λογιστικά και στο μάρκετινγκ–, στην πραγματικότητα δεν έχουν ιδέα. Παρ’ όλα αυτά, το διοικητικό συμβούλιο της εταιρείας κατά κανόνα εγκρίνει την πλειοψηφία των σχεδίων που μας υποβάλλουν οι υπάλληλοί μας, γιατί πιστεύουμε ότι οι υπάλληλοί μας εργάζονται για το καλό της εταιρείας. Αν υποθέταμε ότι όλοι επιδίωκαν να εξυπηρετήσουν τα προσωπικά τους συμφέροντα και αμφισβητούσαμε συνέχεια τα κίνητρα των υπαλλήλων μας, η εταιρεία θα έπεφτε σε τέλμα, καθώς θα τρώγαμε όλο μας το χρόνο εξετάζοντας προτάσεις που στην πραγματικότητα δεν καταλαβαίνουμε. Είναι αδύνατον να διευθύνει κανείς έναν μεγάλο γραφειοκρατικό οργανισμό, είτε μιλάμε για την Kobe Steel είτε για μια κυβέρνηση, αν υποθέτει ότι όλοι σκέφτονται μόνο τον εαυτό τους». Το παραπάνω είναι απλώς ένα ανέκδοτο περιστατικό, αλλά είναι μια πολύ παραστατική κατάθεση για τους περιορισμούς μιας
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:50 μ.μ. Page 81
ΑΛΗΘΕΙΑ 5 η
81
κλασικής οικονομικής θεωρίας, που υποθέτει ότι το προσωπικό συμφέρον είναι το μόνο ανθρώπινο κίνητρο που μετράει. Επιτρέψτε μου να σας εξηγήσω.
Εγωιστές χασάπηδες και φουρνάρηδες Η οικονομική θεωρία της ελεύθερης αγοράς έχει ως αφετηρία την υπόθεση ότι όλοι οι οικονομικοί παράγοντες λειτουργούν εγωιστικά, όπως αυτό συνοψίζεται στην εκτίμηση του Άνταμ Σμιθ για τον χασάπη, τον φούρναρη και τον ζυθοποιό. Διατείνονται ότι η ομορφιά του συστήματος της αγοράς έγκειται στο ότι μετατρέπει αυτό που θεωρείται ως η χειρότερη έκφανση της ανθρώπινης φύσης –η ιδιοτέλεια ή, αν θέλετε, η απληστία– σε κάτι παραγωγικό και κοινωνικά ωφέλιμο. Δεδομένης της εγωιστικής τους φύσης, οι καταστηματάρχες θα προσπαθήσουν να σας υπερχρεώσουν, οι εργάτες θα κάνουν ό,τι μπορούν για να τεμπελιάσουν και οι επαγγελματίες διευθυντές θα επιδιώξουν να μεγιστοποιήσουν τις απολαβές τους και το κύρος τους και όχι τα εταιρικά κέρδη, που τα καρπώνονται οι μέτοχοι. Ωστόσο η δύναμη της αγοράς θα περιορίσει σε μεγάλο βαθμό, αν δεν εξαλείψει τελείως, αυτού του είδους τις συμπεριφορές. Οι καταστηματάρχες δεν θα σας κλέψουν αν στην άλλη γωνία βρίσκεται κάποιος ανταγωνιστής. Οι εργάτες δεν θα τεμπελιάσουν αν γνωρίζουν ότι μπορούν να αντικατασταθούν πολύ εύκολα. Τα διευθυντικά στελέχη δεν θα μπορούν τόσο εύκολα να εξαπατήσουν τους μετόχους αν λειτουργούν στο πλαίσιο μιας δυναμικής χρηματαγοράς που διασφαλίζει ότι τα στελέχη που δεν επιτυγχάνουν ικανοποιητικά κέρδη, με αποτέλεσμα την πτώση της τιμής της μετοχής, κινδυνεύουν να βρεθούν χωρίς δουλειά έπειτα από μια επιθετική εξαγορά. Για τους οικονομολόγους της ελεύθερης αγοράς, τα κρατικά στελέχη, οι πολιτικοί και οι γραφειοκράτες του δημοσίου, αποτελούν μοναδική πρόκληση απ’ αυτή τη σκοπιά. Η επιδίωξη των προσωπικών συμφερόντων τους είναι αδύνατον να χαλιναγωγηθεί επαρκώς, αφού δεν υπόκεινται στην πειθαρχία της αγοράς. Οι πολιτικοί α-
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:50 μ.μ. Page 82
82
23 ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΜΑΣ ΛΕΝΕ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ
νταγωνίζονται σε κάποιο βαθμό ο ένας τον άλλο, αλλά οι εκλογές γίνονται τόσο σπάνια, που τα πειθαρχικά τους αποτελέσματα είναι περιορισμένα. Συνεπώς, βρίσκουν ελεύθερο έδαφος για να ασκήσουν πολιτικές με στόχο την αύξηση του πλούτου και της δύναμής τους σε βάρος της εθνικής ευημερίας. Σε ό,τι αφορά δε τους γραφειοκράτες καριέρας, οι δυνατότητες επιδίωξης των προσωπικών τους συμφερόντων είναι ακόμα μεγαλύτερες. Ακόμα και αν οι προϊστάμενοί τους, οι πολιτικοί, προσπαθήσουν να τους επιβάλουν πολιτικές που θα εξυπηρετούν τις ανάγκες του εκλογικού σώματος, οι γραφειοκράτες του δημοσίου μπορούν πάντα να παραπλανήσουν και να χειραγωγήσουν τους πολιτικούς, όπως απεικόνισε ευφυέστατα η κωμική σειρά του BBC «Μάλιστα, κύριε υπουργέ» και η συνέχειά της, με τίτλο «Μάλιστα, κύριε πρωθυπουργέ». Επιπλέον, οι γραφειοκράτες καριέρας είναι συνήθως μόνιμοι ή ισόβιοι, οπότε μπορούν απλώς να κωλυσιεργούν περιμένοντας να εξαντληθεί η θητεία των πολιτικών προϊστάμενων τους. Αυτό ήταν και το επίκεντρο των προβληματισμού που εξέφρασαν οι οικονομολόγοι της Παγκόσμιας Τράπεζας στο συνέδριο στην Ιαπωνία, στο οποίο αναφέρθηκα στην αρχή του κεφαλαίου. Συνεπώς, οι οικονομολόγοι της ελεύθερης αγοράς υποστηρίζουν ότι το μερίδιο της οικονομίας που ελέγχουν οι πολιτικοί και οι γραφειοκράτες θα πρέπει να περιοριστεί. Απ’ αυτή την άποψη, η απελευθέρωση των αγορών και οι ιδιωτικοποιήσεις είναι όχι μόνο οικονομικά αποδοτικές, αλλά και συνετές πολιτικά, υπό την έννοια ότι ελαχιστοποιούν την πιθανότητα οι κρατικοί αξιωματούχοι να εκμεταλλευτούν τον δημόσιο τομέα για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων τους, εις βάρος του δημοσίου συμφέροντος. Ορισμένοι –όσοι ανήκουν στην αποκαλούμενη σχολή «Νέας Δημόσιας Διοίκησης»– πηγαίνουν ακόμα πιο μακριά και προτείνουν ότι η ίδια η διακυβέρνηση του κράτους θα πρέπει να εκτεθεί περισσότερο στις δυνάμεις της αγοράς: μια πιο εκτεταμένη εφαρμογή της σύνδεσης των μισθών με την παραγωγικότητα και συμβάσεις ορισμένου χρόνου για τους γραφειοκράτες, μετάκυλιση περισσότερων δραστηριοτήτων του δημοσίου σε ιδιώτες και ανταλλαγές στελεχών μεταξύ ιδιωτικού και δημοσίου τομέα.
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:51 μ.μ. Page 83
ΑΛΗΘΕΙΑ 5 η
83
Μπορεί να μην είμαστε άγιοι, αλλά... Το αξίωμα περί ιδιοτέλειας, που αποτελεί θεμέλιο της οικονομικής θεωρίας της ελεύθερης αγοράς, συνάδει σε μεγάλο βαθμό με την προσωπική μας εμπειρία. Όλοι έχουμε εξαπατηθεί κατά καιρούς από αδίστακτους εμπόρους, είτε μιλάμε για τον μανάβη που μας έβαλε μερικά χαλασμένα ροδάκινα στον πάτο της σακούλας, είτε για τη γαλακτοκομική εταιρεία που υπερέβαλε για τα οφέλη των γιαουρτιών της. Έχουμε συναντήσει υπερβολικά πολλούς διεφθαρμένους πολιτικούς και οκνηρούς γραφειοκράτες ώστε να πιστεύουμε ότι όλοι οι δημόσιοι υπάλληλοι εργάζονται για την εξυπηρέτησή μας. Οι περισσότεροι, εμού συμπεριλαμβανομένου, έχουμε προσπαθήσει σε φάσεις να αποφύγουμε τη δουλειά και πολλοί από εμάς έχουμε εκνευριστεί με νεαρούς συναδέλφους και βοηθούς που σκαρφίζονται κάθε είδους δικαιολογία για να μη δουλέψουν όσο πρέπει. Επιπλέον, παρακολουθώντας τις ειδήσεις αυτές τις μέρες, διαπιστώνουμε ότι οι επαγγελματίες διευθυντές του ιδιωτικού τομέα, ακόμα και οι υποτιθέμενοι πρωταθλητές των μετοχικών συμφερόντων όπως ο Τζακ Ουέλς της General Electric και ο Ρικ Γουάγκονερ της General Motors, δεν υπηρετούσαν στην πραγματικότητα τα συμφέροντα των μετόχων (βλ. Αλήθεια 2η). Όλα αυτά αληθεύουν. Υπάρχουν όμως και πολλές αποδείξεις, και δεν μιλάμε μόνο για ιστορίες, αλλά για χειροπιαστές αποδείξεις, που δείχνουν ότι το προσωπικό συμφέρον δεν είναι το μοναδικό κίνητρο που μετράει, ακόμα και στην οικονομική ζωή. Σαφώς και είναι πολύ σημαντικό, αλλά έχουμε και πολλά άλλα κίνητρα, όπως ειλικρίνεια, αυτοσεβασμός, αλτρουισμός, συμπόνια, πίστη, αίσθηση καθήκοντος, αλληλεγγύη, αφοσίωση, πατριωτισμός, και ούτω καθεξής, που κάποιες φορές καθορίζουν τη συμπεριφορά μας σε μεγαλύτερο βαθμό απ’ ό,τι το συμφέρον μας.1 Το προηγούμενο παράδειγμα της Kobe Steel αποδεικνύει ότι οι επιτυχημένες εταιρείες διοικούνται με βάση την εμπιστοσύνη και την αφοσίωση, και όχι με βάση την καχυποψία και την ιδιοτέλεια. Αν πάλι πιστεύετε ότι το συγκεκριμένο παράδειγμα δεν είναι αντι-
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:51 μ.μ. Page 84
84
23 ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΜΑΣ ΛΕΝΕ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ
προσωπευτικό επειδή αφορά μια χώρα με εργάτες «ρομποτάκια» που καταπνίγει την προσωπικότητα του ατόμου ενάντια στην ανθρώπινη φύση, διαβάστε οποιοδήποτε βιβλίο διοίκησης επιχειρήσεων ή οποιαδήποτε αυτοβιογραφία επιτυχημένου επιχειρηματία έχει εκδοθεί στη Δύση και δείτε τι γράφουν. Γράφουν μήπως ότι πρέπει να υποψιάζεστε τους πάντες και να προσέχετε όλη την ώρα μην τεμπελιάζουν ή μη σας κλέψουν; Όχι, πιθανότατα θα γράφουν πώς να αποκτήσετε «σχέση» με τους υπαλλήλους, να αλλάξετε τον τρόπο με τον οποίο βλέπουν τα πράγματα, να τους εμπνεύσετε και να προάγετε την ομαδικότητα. Οι σωστοί διευθυντές αντιλαμβάνονται ότι οι άνθρωποι δεν είναι εγωιστικά ρομπότ με παρωπίδες. Ξέρουν ότι οι πάντες έχουν την «καλή» τους πλευρά και την «κακή» τους πλευρά, και ότι το μυστικό της καλής διοίκησης είναι να μεγιστοποιείται η πρώτη και να ελαχιστοποιείται η δεύτερη. Άλλο ένα καλό παράδειγμα που αντικατοπτρίζει την πολυπλοκότητα των ανθρώπινων κινήτρων είναι η πρακτική τής «κατά γράμμα εργασίας», όπου οι εργάτες μειώνουν την παραγωγή τηρώντας αυστηρά τους κανόνες που αφορούν την εκάστοτε εργασία. Μπορεί να αναρωτιέστε πώς είναι δυνατόν οι εργάτες να βλάψουν τους εργοδότες τους ακολουθώντας τους κανόνες. Ωστόσο αυτή η μέθοδος ημι-απεργίας, που είναι επίσης γνωστή με την ονομασία «ιταλική απεργία» (και ως «sciopero bianco», ή «λευκή απεργία», όπως την αποκαλούν οι Ιταλοί), μπορεί να επιφέρει μείωση της παραγωγής σε ποσοστό 30-50%. Αυτό ισχύει γιατί οι κανονισμοί εργασίας δεν είναι δυνατόν να ρυθμίζουν τα πάντα, και συνεπώς η διαδικασία παραγωγής βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στην καλή θέληση των εργατών να υπερβαίνουν τις απαιτήσεις που τίθενται με τις συμβάσεις και τους κανονισμούς και να αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες ή να ελίσσονται για να επιταχύνουν τα πράγματα, όταν οι κανονισμοί είναι ανελαστικοί. Τα κίνητρα αυτής της αλτρουιστικής συμπεριφοράς ποικίλλουν – αγάπη για τη δουλειά τους, υπερηφάνεια για το έργο που παράγουν, αυτοσεβασμός, αλληλεγγύη προς τους συναδέλφους, εμπιστοσύνη προς τους προϊστάμενους ή αφοσίωση προς την εταιρεία. Το θέμα είναι ότι οι εταιρείες, άρα και η οικονομία, θα έπεφταν σε
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:51 μ.μ. Page 85
ΑΛΗΘΕΙΑ 5 η
85
τέλμα αν οι άνθρωποι ενεργούσαν εντελώς εγωιστικά, κατά την πεποίθηση των οικονομολόγων της ελεύθερης αγοράς. Οι καπιταλιστές της πρώιμης εποχής της μαζικής παραγωγής δεν είχαν κατανοήσει την περίπλοκη φύση της εργασιακής συμπεριφοράς και πίστευαν ότι η εξάλειψη της διακριτικής ευχέρειας των εργατών ως προς την ταχύτητα και την ένταση της δουλειάς θα περιόριζε και τη δυνατότητά τους να τεμπελιάζουν. Επινόησαν, λοιπόν, τη γραμμή παραγωγής, η οποία θα μεγιστοποιούσε την παραγωγικότητα. Ωστόσο, όπως γρήγορα συνειδητοποίησαν οι εν λόγω καπιταλιστές, όταν τους στερούσαν την αυτονομία και την αξιοπρέπειά τους, οι εργάτες γίνονταν τελείως παθητικοί, άβουλοι, έως και μη συνεργάσιμοι. Έτσι, ξεκινώντας από τη Σχολή Ανθρωπίνων Σχέσεων που πρωτοεμφανίστηκε τη δεκαετία του 1930, η οποία τόνιζε την ανάγκη για ποιοτική επικοινωνία με τους εργάτες και ανάμεσα στους εργάτες, προέκυψαν διάφορες διαχειριστικές προσεγγίσεις που έδωσαν έμφαση στην πολυπλοκότητα των ανθρώπινων κινήτρων και πρότειναν ιδέες που θα μεγιστοποιούσαν την εργασιακή απόδοση. Η κορωνίδα αυτών των προσεγγίσεων είναι το λεγόμενο «ιαπωνικό σύστημα παραγωγής» (κάποιες φορές το συναντάμε και ως «σύστημα παραγωγής Toyota»), που αξιοποιεί το φιλότιμο και τη δημιουργικότητα των εργαζομένων αναθέτοντάς τους ευθύνες και έχοντας εμπιστοσύνη στην ηθική τους υπόσταση. Στο ιαπωνικό σύστημα, οι εργάτες ελέγχουν σε σημαντικό βαθμό τη γραμμή παραγωγής. Ενθαρρύνονται επίσης να καταθέτουν προτάσεις για τη βελτίωση της παραγωγικής διαδικασίας. Με την προσέγγιση αυτή, οι ιαπωνικές εταιρείες μπόρεσαν να πετύχουν τόσο μεγάλες αποδόσεις, που πλέον τις μιμούνται και πολλές μη ιαπωνικές εταιρείες. Μην έχοντας τη χειρότερη άποψη για τους εργάτες τους, κατόρθωσαν να βγάλουν προς τα έξω τον καλύτερό τους εαυτό.
Η ηθική συμπεριφορά ως οφθαλμαπάτη; Επομένως, αν ρίξετε μια ματιά γύρω σας, θα διαπιστώσετε ότι ο κόσμος είναι γεμάτος από ηθικές συμπεριφορές που είναι εντελώς α-
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:51 μ.μ. Page 86
86
23 ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΜΑΣ ΛΕΝΕ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ
ντίθετες με τις υποθέσεις των οικονομολόγων της ελεύθερης αγοράς. Όταν τους αντιπαραθέτουν αυτές τις συμπεριφορές, οι οικονομολόγοι της ελεύθερης αγοράς τις απορρίπτουν ως οφθαλμαπάτες. Υποστηρίζουν ότι αν οι άνθρωποι φαίνονται να συμπεριφέρονται ηθικά, αυτό συμβαίνει μόνο και μόνο επειδή ο παρατηρητής δεν μπορεί να δει τις συγκαλυμμένες ανταμοιβές ή κυρώσεις στις οποίες ανταποκρίνονται. Σύμφωνα μ’ αυτή τη λογική, οι άνθρωποι είναι πάντοτε εγωιστές. Αν συμπεριφέρονται ηθικά, αυτό δεν οφείλεται στο ότι πιστεύουν σε κάποιον ηθικό κώδικα, αλλά επειδή, αν συμπεριφέρονται κατ’ αυτό τον τρόπο, θα λάβουν κάποια μεγαλύτερη ανταμοιβή ή θα αποφύγουν κάποιες κυρώσεις σε προσωπικό επίπεδο. Για παράδειγμα, αν οι έμποροι δεν κλέβουν ακόμα και όταν δεν υπάρχουν νομικές κυρώσεις ή κάποιος ανταγωνιστής για να τους πάρει τη δουλειά, αυτό δεν σημαίνει ότι είναι τίμιοι. Σημαίνει ότι αντιλαμβάνονται πως η καλή φήμη θα προσελκύσει μεγαλύτερη πελατεία. Ή πολλοί τουρίστες που συμπεριφέρονται άσχημα στις διακοπές τους δεν κάνουν τα ίδια στην πατρίδα τους, όχι επειδή γίνονται έντιμοι άνθρωποι όταν επιστρέφουν, αλλά επειδή δεν διαθέτουν πια την ανωνυμία του τουρίστα και συνεπώς φοβούνται μήπως δεχτούν κριτική ή τους κάνουν πέρα άνθρωποι τους οποίους γνωρίζουν και για τους οποίους νοιάζονται. Αυτό αληθεύει σε κάποιο βαθμό. Υπάρχουν όντως διακριτικές ανταμοιβές και κυρώσεις που δεν γίνονται άμεσα αντιληπτές και οι άνθρωποι ανταποκρίνονται σ’ αυτές. Ωστόσο αυτή η συλλογιστική τελικά δεν στέκει. Είναι γεγονός ότι, ακόμα και όταν δεν υφίστανται κρυφά κίνητρα, πολλοί από εμάς συμπεριφέρονται έντιμα. Για παράδειγμα, για ποιο λόγο, τουλάχιστον όσοι εξ ημών τρέχουν γρήγορα, δεν βγαίνουμε από ένα ταξί χωρίς να πληρώσουμε;2 Ο οδηγός δεν μπορεί να μας κυνηγήσει, γιατί δεν μπορεί να παρατήσει το ταξί του για πολλή ώρα. Αν ζείτε σε μεγάλη πόλη, είναι πρακτικά αδύνατον να ξαναπετύχετε τον ίδιο ταξιτζή, οπότε δεν χρειάζεται να φοβάστε τυχόν αντίποινα στο μέλλον. Δεδομένων όλων αυτών, είναι αξιοθαύμαστο
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:51 μ.μ. Page 87
ΑΛΗΘΕΙΑ 5 η
87
το πόσο λίγοι άνθρωποι εγκαταλείπουν ένα ταξί χωρίς να πληρώσουν. Ας πάρουμε ένα άλλο παράδειγμα. Πολλοί από εσάς, στη διάρκεια διακοπών στο εξωτερικό, μπορεί να πετύχατε κάποιον μηχανικό σε συνεργείο ή υπαίθριο πωλητή που δεν σας έκλεψε, παρόλο που δεν υπήρχε κανένας κίνδυνος να σπιλώσετε την καλή του φήμη, πράγμα ούτως ή άλλως δύσκολο όταν δεν μπορείτε καν να προφέρετε το όνομα του συνεργείου στα τούρκικα ή όταν η γριούλα με τα νουντλς απ’ την Καμπότζη, της οποίας το όνομα δεν θυμάστε άλλωστε, πιθανόν να μην πουλάει τα φαγητά της κάθε μέρα στο ίδιο σημείο. Ακόμα πιο βασικό, σε έναν κόσμο γεμάτο εγωιστές, αυτός ο αόρατος μηχανισμός ανταμοιβών/κυρώσεων δεν είναι δυνατόν να υπάρχει. Το πρόβλημα με αυτή τη συλλογιστική είναι ότι η ανταμοιβή και η τιμωρία των συμπεριφορών στοιχίζει χρόνο και χρήμα μόνο σ’ αυτούς που κάνουν την εν λόγω πράξη, ενώ τα οφέλη από τη βελτιωμένη συμπεριφορά διοχετεύονται στο σύνολο. Επιστρέφοντας στα προηγούμενα παραδείγματα, αν εσείς, ως οδηγός ταξί, θέλετε να κυνηγήσετε και να πλακώσετε έναν πελάτη που δεν πλήρωσε, θα πρέπει να ρισκάρετε το ενδεχόμενο να πληρώσετε πρόστιμο για παράνομη στάθμευση ή και να σας κλέψουν το ταξί. Τι πιθανότητα θα έχετε, όμως, να επωφεληθείτε από τη βελτιωμένη συμπεριφορά του συγκεκριμένου πελάτη, τον οποίο δεν θα ξαναδείτε ποτέ στη ζωή σας; Θα χρειαζόταν χρόνος και ενέργεια για να διαδώσετε τα καλά σας λόγια για το τουρκικό συνεργείο, γιατί να το κάνετε, όμως, αφού πιθανότατα δεν θα ξαναβρεθείτε ποτέ σ’ αυτή τη χώρα; Επομένως, ως άτομο που δρα εγωιστικά, περιμένετε κάποιον που είναι αρκετά αφελής ώστε να ξοδέψει το χρόνο και την ενέργειά του για να απονείμει την αρμόζουσα δικαιοσύνη σε δύστροπους επιβάτες ταξί ή πέρα για πέρα έντιμους μηχανικούς αυτοκινήτων, παρά να αναλάβετε οι ίδιοι το κόστος. Αν όμως όλοι ήταν ιδιοτελείς όπως εσείς, όλοι θα έκαναν τα ίδια με εσάς. Το αποτέλεσμα θα ήταν ότι κανείς δεν θα αντάμειβε ούτε θα τιμωρούσε τους άλλους για την καλή ή την κακή τους συμπεριφορά. Με άλλα λόγια, όλοι αυτοί οι αόρατοι μηχανισμοί ανταμοιβών/ κυρώσεων που οι οικονομολόγοι της ελεύθερης αγοράς υποστηρίζουν ότι δημιουργούν την ψευδαίσθηση
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:51 μ.μ. Page 88
88
23 ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΜΑΣ ΛΕΝΕ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ
της ηθικής, μπορούν να υπάρξουν ακριβώς επειδή δεν είμαστε εγωιστές και ανήθικοι. Η ηθική δεν είναι οφθαλμαπάτη. Όταν οι άνθρωποι ενεργούν ανιδιοτελώς, είτε μην κλέβοντας τους πελάτες τους, δουλεύοντας σκληρά ακόμα και όταν δεν τους επιβλέπει κανείς, είτε αρνούμενοι δωροδοκίες παρά το ότι είναι κακοπληρωμένοι δημόσιοι υπάλληλοι, οι περισσότεροι, αν όχι όλοι, λειτουργούν έτσι επειδή πραγματικά πιστεύουν ότι αυτό είναι το σωστό. Οι αόρατοι μηχανισμοί ανταμοιβών και κυρώσεων σαφώς και έχουν σημασία, αλλά δεν μπορούν να αιτιολογήσουν το σύνολο, κατά την άποψή μου ούτε καν την πλειοψηφία, των ανιδιοτελών συμπεριφορών, για τον απλούστατο λόγο ότι δεν θα υφίσταντο αν ήμασταν εντελώς εγωιστές. Αντίθετα με την πεποίθηση της κας Θάτσερ πως «αυτό το πράγμα που λέμε κοινωνία δεν υπάρχει. Υπάρχουν μονάχα άτομα και οικογένειες», οι άνθρωποι δεν λειτουργούσαν ποτέ ατομικιστικά, αποκομμένοι από κάθε είδους κοινωνία. Γεννιόμαστε σε κοινωνίες με συγκεκριμένους ηθικούς κώδικες και κοινωνικοποιούμαστε «αφομοιώνοντας» αυτούς τους ηθικούς κώδικες. Φυσικά, κανείς δεν αρνείται ότι το προσωπικό συμφέρον είναι ένα από τα πιο σημαντικά ανθρώπινα κίνητρα. Ωστόσο, αν όλοι επιδίωκαν μονάχα το συμφέρον τους, ο κόσμος θα είχε ήδη περιέλθει σε τέλμα λόγω της υπερβολικής ατιμίας στο εμπόριο και της οκνηρίας στην παραγωγή. Και κάτι ακόμα πιο σημαντικό: αν σχεδιάσουμε το οικονομικό μας σύστημα με βάση αυτή την παραδοχή, οι επιδόσεις θα είναι πιθανότατα χαμηλότερες παρά υψηλότερες. Αν πράτταμε κάτι τέτοιο, οι άνθρωποι θα αισθάνονταν ότι δεν τους εμπιστεύονται ως ηθικές οντότητες και θα αρνούνται να ενεργήσουν ηθικά, αναγκάζοντάς μας να αναλώσουμε ένα τεράστιο ποσοστό των πόρων μας παρακολουθώντας, δικάζοντας και τιμωρώντας τους ανθρώπους. Αν προσδοκούμε τα χειρότερα απ’ τους ανθρώπους, θα μας συμβούν τα χειρότερα.