ANDRIC sel - Final_Layout 1 01/03/2012 3:54 ΜΜ Page 3
ΙΒΟ ΑΝΤΡΙΤΣ
Η ΚΑΤΑΡΑΜΕΝΗ ΑΥΛΗ Νουβέλα
zå ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΠΟ ΤΑ ΣΕΡΒΟΚΡΟΑΤΙΚΑ
ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΚΟΥΒΗΣ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ
ANDRIC sel - Final_Layout 1 01/03/2012 3:54 ΜΜ Page 4
ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥ: Ivo Andrić, Prokleta Avlija © ©
Copyright Zadužbina Ive Andrića, Beograd, Serbia Copyright για την ελληνική γλώσσα Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2008
Έτος 1ης έκδοσης: 2012 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα % 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31
e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-5435–5
ANDRIC sel - Final_Layout 1 01/03/2012 3:54 ΜΜ Page 5
ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ
Η εμμονή του Ίβο Άντριτς στις «γέφυρες» και στη σύζευξη των «διαφορετικών»
Το 2011 έκλεισαν πενήντα χρόνια από την απονομή του βραβείου Νόμπελ Λογοτεχνίας στον Ίβο Άντριτς (1961), ενώ το 2012 είναι η επέτειος των εκατόν είκοσι χρόνων από τη γέννησή του στο χωριό Ντόλατς, κοντά στο Τράβνικ της Βοσνίας (1892). Προερχόταν από φτωχή οικογένεια και είχε την ατυχία να χάσει τον πατέρα του σε ηλικία μόλις δύο ετών. Η μητέρα του αναγκάστηκε να τον στείλει στη θεία του (αδελφή του πατέρα του) στο Βίσιεγκραντ όπου έμεινε ώσπου να τελειώσει το δημοτικό σχολείο (1903). Τη χρονιά αυτή ξανασυνάντησε τη μητέρα του στο Σαράγεβο, όταν εκείνη άρχισε να δουλεύει σε υφαντήριο της πόλης. Εκεί, ο νεαρός Άντριτς τέλειωσε το γυμνάσιο κι από νωρίς (1911) άρχισε να δημοσιεύει ποιήματα στον νεανικό Τύπο της πόλης. Την περίοδο εκείνη, τον συνεπαίρνει η ιδέα της απελευθέρωσης της πατρίδας του από την αυστριακή κατοχή και της ένωσης των «Νότιων Σλάβων» σε ενιαίο κράτος. Γίνεται ιδρυτικό μέλος της οργάνωσης «Mlada Bosna» (σε ελεύθερη απόδοση «Βοσνιακή Νεολαία») που έχει ανάλογους σκοπούς. Η ιδέα της ενιαίας Γιουγκοσλαβίας τον διακατέχει, τον
ANDRIC sel - Final_Layout 1 01/03/2012 3:54 ΜΜ Page 6
ΙΒΟ ΑΝΤΡΙΤΣ
καθοδηγεί σ’ όλη τη ζωή του κι αποτελεί για τον Άντριτς διαχρονική αξία, η οποία, όπως φαίνεται, του δίνει δύναμη να συνυπάρξει με δύο αυταρχικές διακυβερνήσεις της χώρας του (η μία του βασιλιά Αλέξανδρου, προπολεμική, και η άλλη του Τίτο, μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο) και να τις υπηρετήσει την πρώτη φορά από τη θέση του διπλωμάτη και τη δεύτερη ως διεθνώς αναγνωρισμένος συγγραφέας της πατρίδας του. Το 1918 σε σχετικό άρθρο του (εφημ. Νovosti του Ζάγκρεμπ 8.11.1918) και με τίτλο «Οι απρόσκλητοι να σιωπούν» γράφει για όσους αντιδρούν στην ιδέα της ενιαίας Γιουγκοσλαβίας: «... Η ιδέα της ενότητας είναι κληρονομιά των καλύτερων γενεών μας και καρπός μεγάλων θυσιών. Αυτήν την ενότητα, όνειρο της ζωής μας, των αγώνων και των παθών μας, δεν έχουμε το δικαίωμα, σήμερα που την πετύχαμε, να την παραδώσουμε στα χέρια των άκλητων για ν’ αφήσουν πάνω της τα ίχνη των λερωμένων χεριών τους...». Χαρακτηριστική είναι και η άρνησή του σε εκδότη του Ζάγκρεμπ να περιλάβει έργα του σε ανθολογία «Κροατών ποιητών». Στη σχετική επιστολή του γράφει: «Ποτέ μου δεν θα μπορούσα να συμμετάσχω σε έκδοση η οποία θα είχε ως αρχή τον αποκλεισμό άλλων δικών μας, κι αγαπημένων μου, ποιητών για τον λόγο και μόνο ότι ανήκουν σε άλλη θρησκεία ή γεννήθηκαν σε κάποια άλλη περιοχή». Δείγματα αυτής της εμμονής στην ιδέα της ενότητας είναι και το γεγονός ότι χρησιμοποιεί στα κείμενά του, εναλλάξ, κυριλλικούς χαρακτήρες (σερβικούς) ή λατινικούς (κροατικούς) κι όλα τα ιδιώματα της σερβοκροατικής γλώσσας. Όπως ομολογούν όσοι τον γνώρισαν από κοντά, απέφευγε συστηματικά να δηλώνει θρησκεία ή εθνική ταυτότητα αρκούμενος να αναφέρει τον τόπο καταγωγής και την
ANDRIC sel - Final_Layout 1 01/03/2012 3:54 ΜΜ Page 7
Η ΚΑΤΑΡΑΜΕΝΗ ΑΥΛΗ
υπηκοότητά του (Βόσνιος Γιουγκοσλάβος), πιστός στο νεανικό του όνειρο. Περαστικός από την Αθήνα (Μάρτιος 1962), δηλώνει: «Είμαι ένας άνθρωπος της πατρίδας μου». Στην προσωπική του ζωή ήταν συγκρατημένος, προσπαθώντας να μένει μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας. Όσοι ασχολήθηκαν μαζί του τον χαρακτηρίζουν ως έναν ουμανιστή συγγραφέα που με το έργο αλλά και τη ζωή του υπερασπίστηκε τις ιδέες του, ανακηρύσσοντας τις «γέφυρες» ως υπέρτατες αξίες. Γέφυρες ανάμεσα στα έθνη, τις θρησκείες, τους πολιτισμούς για να υπάρξει η σύζευξη των «διαφορετικών» και η αρμονία στη ζωή των ανθρώπων. Το 1911 δημοσιεύει μεταφράσεις αποσπασμάτων από έργα των Ουίτμαν και Στρίντμπεργκ αλλά και το πρώτο λυρικό έργο του U sumrak (Στο σούρουπο), ενώ το 1918 εκδίδει την ποιητική συλλογή Ex ponto. Μ’ αυτά κλείνει η νεανική περίοδος του ποιητικού του προσανατολισμού και ο Άντριτς στρέφεται στον πεζό λόγο που τον εγκαινιάζει ουσιαστικά με το αφήγημά του Το ταξίδι του Άλιγια Γκιέρζελεζ (1920). Τον επόμενο χρόνο κυκλοφορεί το έργο του Nemiri (Ανησυχίες), από εκδοτικό οίκο του Ζάγκρεμπ, με λυρικά κείμενα. Το 1912, αποφοιτώντας από το γυμνάσιο του Σαράγεβο, φοιτά, διαδοχικά, στα Πανεπιστήμια του Ζάγκρεμπ, της Βιέννης και της Κρακοβίας μέχρι τον Ιούλιο του 1914. Το ξέσπασμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου τον βρίσκει στην Πολωνία απ’ όπου γυρίζει στο Σπλιτ και συλλαμβάνεται από τους Αυστριακούς ως μέλος «επαναστατικής-τρομοκρατικής» οργάνωσης. Μέχρι τον Ιούλιο του 1917 που αμνηστεύεται, περνάει, διαδοχικά, από τις φυλακές του Σπλιτ και του Μάριμπορ αλλά και από το χωριό Οβτσιάρεβο, κοντά στο Τράβνικ, που χρησίμευσε ως τόπος εξορίας του. Από το 1920 και μέχρι τον Ιούνιο του 1941 υπηρετεί ως διπλω-
ANDRIC sel - Final_Layout 1 01/03/2012 3:54 ΜΜ Page 8
ΙΒΟ ΑΝΤΡΙΤΣ
μάτης σε διάφορες θέσεις στην Ευρώπη με τελευταία αυτήν του πρέσβη της χώρας του στο Βερολίνο, με τον τίτλο του πληρεξούσιου υπουργού. Το 1923, υπηρετώντας στο προξενείο του Γκρατς, συνέχισε τις πανεπιστημιακές του σπουδές, και στις 15 Ιουνίου του 1924 ανακηρύσσεται σε διδάκτορα, υποβάλλοντας τη διατριβή του με τίτλο «Η εξέλιξη της πνευματικής ζωής στη Βοσνία κατά την περίοδο της τουρκικής διοίκησης», όπου στον πρόλογο, μεταξύ άλλων, σημειώνει: «Ειπώθηκε ότι με την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης πληγώθηκε βαθύτατα ο ευρωπαϊκός ουμανισμός». Στη διάρκεια της κατοχής (1941-1944) ζει στο Βελιγράδι σε πλήρη σχεδόν απομόνωση από τη δημόσια και πνευματική ζωή, αρνούμενος να δημοσιεύσει καινούργια έργα του αλλά και να επιτρέψει την αναδημοσίευση παλαιών. Αυτή η περίοδος είναι η πιο γόνιμη του συγγραφέα. Αμέσως μετά την απελευθέρωση της πατρίδας του, τον Μάιο του 1945, βγαίνει το πρώτο του μυθιστόρημα Na Drini Ćuprija (Το γεφύρι του Δρίνου) και ακολουθούν μέσα στον ίδιο χρόνο (Αύγουστος 1945) τα Travnička Hronika) (Το χρονικό του Τράβνικ) και Gospodjica (Δεσποινίδα) (Νοέμβριος 1945). Με το σύντομο μυθιστόρημά του Prokleta Avlija (Καταραμένη Αυλή), που εκδίδεται το 1954, συμπληρώνεται ο κύκλος των μεγάλων έργων του. Τόσο κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου όσο και μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ο Άντριτς δέχεται σειρά τιμητικών διακρίσεων από ενώσεις και πολιτιστικά, κρατικά, ιδρύματα (Ακαδημίες, Ενώσεις Λογοτεχνών κ.λπ.), μέσα και έξω από τη χώρα του, με κορύφωμα το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1961. Ο θάνατος τον βρίσκει στο Βελιγράδι σε ηλικία 83 ετών (13 Μαρτίου 1975). Μέχρι τότε δεν παύει να γράφει διηγήματα, άρθρα και δοκίμια. Μετά τον θάνατό
ANDRIC sel - Final_Layout 1 01/03/2012 3:54 ΜΜ Page 9
Η ΚΑΤΑΡΑΜΕΝΗ ΑΥΛΗ
του βρέθηκαν στα κατάλοιπά του ολοκληρωμένα ή ημιτελή κείμενά του, τα οποία το «Ίδρυμα Άντριτς» που, σύμφωνα με την επιθυμία του συγγραφέα, συστήθηκε μετά τον θάνατό του, φρόντισε να τα περιλάβει στις σειρές επανεκδόσεων των έργων του. Στα τρία μεγάλα μυθιστόρημά του ο Άντριτς ολοκληρώνει την καταγραφή των ιστορικών γεγονότων της ιδιαίτερης πατρίδας του, της Βοσνίας, καλύπτοντας χρονική περίοδο πάνω από 400 χρόνια (1500-1935). Ο χώρος και η ιστορία τον ενδιαφέρουν έντονα κι αποτελούν το ζωντανό σκηνικό, το πλαίσιο και τον καμβά της αφήγησής του, όμως η προσοχή και η ευαισθησία του επικεντρώνονται στον άνθρωπο. Η ζωή και τα πάθη του απλού ανθρώπου είναι αυτά που τον συγκινούν ανεξάρτητα από θρησκείες ή εθνικές συνειδήσεις. Το έλεος είναι διάχυτο στα μυθιστορήματα και τα διηγήματά του. Ο Πέτερ Χάντκε σε συνέντευξή του (Η Καθημερινή, 28.4.2002) λέει: «Όλοι θα έπρεπε να έχουν διαβάσει τον Ίβο Άντριτς. Είναι ένας μεγάλος συγγραφέας, πιο μεγάλος από τον Τόμας Μαν, γιατί την αφήγησή του την υπαγορεύει το έλεος για τον άνθρωπο και ο καλλιτεχνικός ρυθμός, ενώ το έργο του Τόμας Μαν είναι μόνο καλλιτεχνικός ρυθμός». Στο Γεφύρι του Δρίνου πρωταγωνιστής είναι η γέφυρα των παιδικών του χρόνων στο Βίσιεγκραντ, αλλά δίπλα της είναι κι ο Αλή-Χότζα ο οποίος παρά τη μουσουλμανική του ταυτότητα είναι εκφραστής ενός ουμανισμού που αντιπαρατίθεται στη βάναυση τουρκική διοίκηση. Ο Αλή-Χότζα, βλέποντας να καταστρέφεται «το πανέμορφο γεφύρι» και λίγο πριν ξεψυχήσει, λέει: «... Όλα μπορούν να συμβούν. Ένα όμως δεν μπορεί. Δεν γίνεται να λείψουν από παντού και για πάντα οι σπουδαίοι και σοφοί άνθρωποι με τη μεγάλη ψυχή που για την αγάπη του Θεού θα στήνουν στέ-
ANDRIC sel - Final_Layout 1 01/03/2012 3:54 ΜΜ Page 10
ΙΒΟ ΑΝΤΡΙΤΣ
ρεα κι αιώνια κτίσματα για να γίνει η γη πιο όμορφη κι ο άνθρωπος να ζει πάνω της ευκολότερα και καλύτερα. Αν λείψουν κι αυτοί, τότε κι η αγάπη του Θεού θα σβήσει και θα χαθεί από τον κόσμο. Αυτό όμως δεν γίνεται». Στο Χρονικό του Τράβνικ, πάλι, στα χείλη του Κολόνια, του παράξενου αυτού «ντοτόρου από την Ιλλυρία», βάζει λόγια όπως: «... Στο τέλος, στο πραγματικό και ακραίο τέλος, όλα θα βρουν τη θέση τους κι όλα θα καταλήξουν αρμονικά... Όλοι ακολουθούμε τον σωστό δρόμο και θα ξαφνιαστούμε όταν συναντηθούμε. Και θα συναντηθούμε φυσικά όλοι, όσο κι αν περιπλανιόμαστε και προς όποια κατεύθυνση κι αν προχωρούμε σήμερα. Αυτή θα είναι μια συνάντηση χαράς, ένα σωτήριο και θριαμβικό ξάφνιασμα». Αυτό, βέβαια, το όραμα της εξαφάνισης των διαφορών ανάμεσα στους ανθρώπους και της παγκόσμιας συναδέλφωσης που επιθυμεί κι ελπίζει ο Άντριτς δεν τον κάνει αισιόδοξο. Τρέμει την κάθε φορά που τα άγρια ένστικτα βγαίνουν στην επιφάνεια και κατευθύνουν τις πράξεις των ανθρώπων, αφού, τότε, γίνονται «... πράγματα που δεν λέγονται κι απλά ξεχνιούνται, γιατί, αν δεν ξεχνιόνταν πώς θα ξαναγίνονταν;...» Με φόντο τα ιστορικά γεγονότα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και τις πόλεις του Σαράγεβο και του Βελιγραδίου, ο Άντριτς στη Δεσποινίδα σκιαγραφεί το σκοτεινό πορτρέτο μιας Σερβίδας, ενός «Σάιλοκ με φούστα», που η λατρεία της για το χρήμα την οδηγεί σε απάνθρωπες συμπεριφορές. Στις τοκογλυφικές εργασίες της συνεργάζεται με τον Εβραίο Ράφο ο οποίος αδυνατεί να την ακολουθήσει στις ακρότητές της. Όταν τα πράγματα δυσκολεύουν, γιατί ο κόσμος πεινάει και υποφέρει από τις περιπέτειες του πολέμου, ο τελευταίος δεν αντέχει, λυγίζει μπροστά στα ανθρώπινα δράματα και γίνεται συμπαραστάτης των δοκιμαζόμενων,
ANDRIC sel - Final_Layout 1 01/03/2012 3:54 ΜΜ Page 11
Η ΚΑΤΑΡΑΜΕΝΗ ΑΥΛΗ
έστω κι αν αυτό τον οδηγεί στην τρέλα. Την ίδια στιγμή η γυναίκα αυτή «ήταν αδύνατο, μα εντελώς αδύνατο, να καταλάβει τι συνέβαινε με τον Ράφο...». Έτσι πορεύτηκε, άφιλη, ανέραστη, δίχως αισθήματα χαράς και αγάπης μέχρι την ώρα που πεθαίνει αγκαλιά με τον θησαυρό της που τόσο λάτρεψε. Τέλος, στην Καταραμένη Αυλή ο Άντριτς δίνει μια ζοφερή εικόνα της «μεγαλύτερης φυλακής της Κωνσταντινούπολης» που, μεταφορικά, θα μπορούσε κανείς να την υποκαταστήσει με μια αυταρχική εξουσία, όπως τουλάχιστον υπονοεί ο ίδιος ο συγγραφέας, όταν κάπου στις τελευταίες σελίδες του μυθιστορήματος βαζει στα χείλη ενός «αστείου Λιβανέζου, χριστιανού» τα παρακάτω λόγια: «... Αν θες να ξέρεις τι πράμα είναι ένα κράτος και η διοίκησή του, κοίταξε μόνο να μάθεις πόσοι έντιμοι κι αθώοι άνθρωποι βρίσκονται στις φυλακές, κι από την άλλη, πόσοι εγκληματίες και παράνομοι είναι ελεύθεροι. Έτσι θα το μάθεις με τον καλύτερο τρόπο». Στο λόγο του Άντριτς ο αναγνώστης παρατηρεί μια λυρική-φιλοσοφική διάθεση. Τόσο στα μυθιστορήματα όσο και στα διηγήματά του οι εικόνες, οι μεταφορές, ο ρυθμός, όλα οδηγούν στο περιεχόμενο με το οποίο δένουν. Κάθε πρόταση αλλά και κάθε λέξη, πάντα συγκεκριμένη γι’ αυτό που χρειάζεται, καλοζυγισμένη, εντάσσεται στο σωστό σημείο, με αποτέλεσμα να αιχμαλωτίζει τον αναγνώστη. Ο Άντριτς λατρεύει τη φύση της γενέτειράς του και μιλάει για τους απλούς ανθρώπους του τόπου του με τρόπο που σχεδόν ταυτίζεται μαζί τους. Πολλές φορές ο λόγος του εκπέμπει μουσικότητα, οι λέξεις έχουν υφέσεις και διέσεις και επιλέγονται από τον συγγραφέα ανάλογα με τις γειτονικές τους λέξεις, με σκοπό τον ρυθμό και τη μουσικότητα της φράσης.
ANDRIC sel - Final_Layout 1 01/03/2012 3:54 ΜΜ Page 12
ΙΒΟ ΑΝΤΡΙΤΣ
Στην αντι-ουμανιστική εποχή μας οι ακραίοι, οι φανατικοί (Βόσνιοι μουσουλμάνοι, Κροάτες καθολικοί και Σέρβοι ορθόδοξοι) δεν του συγχωρούν τις θέσεις και τη στάση του που οι ίδιοι αδυνατούν να κατανοήσουν. Τον αμφισβητούν, καταστρέφοντας ακόμα και τα σύμβολα της μνήμης του. Πάντως, κάτι μου λέει πως αν ο Ίβο Άντριτς ξαναγύριζε σήμερα στη ζωή, θα δήλωνε πάλι «Βόσνιος Γιουγκοσλάβος», έστω κι αν η «Γιουγκοσλαβία» δεν είναι παρά μια ανάμνηση. ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΚΟΥΒΗΣ