Γεώργιος Μπαμπινιώτης - Διαλογισμοί για τη γλώσσα και τη γλώσσα μας

BABINIOTIS sel_D_Layout 1 25/10/2010 12:45 μ.μ. Page 11

Ἀντὶ Προλόγου

Τ

}

γράφτηκαν γιὰ ὅσους ἀγαποῦν τὴ γλῶσσα. Τὴ γλῶσσα μας, ἀλλὰ καὶ τὴ γλῶσσα γενικότερα. Καὶ εἶναι πολλοί. Εἶναι αὐτοὶ ποὺ διψοῦν ν’ ἀκούσουν μία διάλεξη γιὰ τὴ γλῶσσα. Μία σειρὰ μαθημάτων μὲ ἀντικείμενο τὴ γλῶσσα. Μία ὁμιλία μὲ γλωσσικὸ θέμα. Μία ἐκπομπὴ γιὰ τὴ γλῶσσα. Ὅ,τι ἔχει νὰ κάνει γενικῶς μὲ τὴ γλῶσσα. Μὲ ἄλλα λόγια, τὰ κείμενα αὐτὰ γράφτηκαν γιὰ τοὺς «ἐραστὲς τῆς γλώσσας», ὅπως συνηθίζω νὰ τοὺς ἀποκαλῶ, μὲ ἰδιαίτερη ἐκτίμηση καὶ σεβασμό. Γιατὶ ἡ ἀγάπη γιὰ τὴ γλῶσσα εἶναι ἡ πιὸ ἄδολη, ἡ πιὸ πηγαία καί, πάνω ἀπ’ ὅλα, ἡ πιὸ οὐσιαστική, ἀφοῦ ἔχει νὰ κάνει μὲ τὴν ἴδια τὴ σκέψη μας καὶ μὲ ὅ,τι πιὸ ἰδιαίτερο καὶ σημαντικὸ χαρακτηρίζει τὸν ἄνθρωπο. Τὰ κείμενα ποὺ ἀκολουθοῦν εἶναι σκέψεις, ἐκτιμήσεις, διαπιστώσεις, ἀλήθειες, διδάγματα, κατασταλάγματα μίας πολύχρονης πείρας καὶ ἐντατικῆς ἐνασχόλησης τοῦ γράφοα

κειμενα

αὐ τα

[  ]

BABINIOTIS sel_D_Layout 1 25/10/2010 12:45 μ.μ. Page 12

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ

ντος μὲ τὴ γλῶσσα. Εἶναι διαλογισμοὶ γιὰ τὴ γλῶσσα, ποὺ θέλω νὰ μοιρασθῶ μὲ ἕνα εὐρύτερο κοινὸ ἐνδιαφερομένων, οἱ ὁποῖοι μὲ ρωτοῦν, κατὰ καιρούς, ἂν μερικὰ ἀπὸ αὐτὰ ποὺ λέω σὲ ὁμιλίες μου ἢ σὲ μαθήματα γιὰ τὸ εὐρύτερο κοινὸ μπορεῖ νὰ τὰ βρεῖ κανεὶς σὲ κάποιο γραπτὸ κείμενό μου. Ἔτσι, μὲ τρόπο ἁπλό, ὅπως τὸ ἐπιδιώκω πάντοτε, μιλῶ στὸ βιβλίο αὐτὸ γιὰ πολὺ σημαντικὰ θέματα τῆς γλώσσας ἐν γένει καὶ τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας εἰδικότερα. Κι ὅλα αὐτὰ μέσα σὲ ἕνα πνεῦμα ποὺ διακηρύσσω ἀκατάπαυστα: νὰ μπορέσουμε νὰ μιλήσουμε ἁπλὰ γιὰ τὴν οὐσία καὶ τὴ λειτουργία τῆς γλώσσας, γιὰ τὶς ἀρετὲς καὶ τὶς δυσκολίες, γιὰ τὴ μαγεία τοῦ κόσμου τῆς γλώσσας, γιὰ τὰ κλειδιὰ ποὺ σοῦ ἀνοίγουν τὸν κόσμο τῆς ἔκφρασης, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸν ἀγῶνα, γιὰ «τὸ ἔργο ζωῆς» (opus vitae) ποὺ εἶναι πράγματι ἡ κατάκτηση τῆς ἴδιας τῆς μητρικῆς μας γλώσσας. Γιατὶ κάθε ἐθνικὴ ἢ φυσικὴ γλῶσσα εἶναι ἕνας γίγαντας ποὺ σὲ προκαλεῖ συνεχῶς ν’ ἀναμετρηθεῖς μαζί του στὴν προσπάθεια τῆς ἔκφρασης, σὲ ἕναν ὅμως ἐξ ἀρχῆς ἄνισο γιὰ σένα ἀγῶνα ποὺ εἶναι, στὴν πραγματικότητα, νὰ κυριαρχήσεις φραστικὰ σὲ ἕνα δημιούργημα αἰώνων, πάνω στὸ ὁποῖο δούλεψαν γενιὲς ἀνθρώπων πρὶν ἀπὸ σένα. «Εἶναι πολλῶν ἀνθρώπων παιδιὰ οἱ λέξεις μας», ἔχει πεῖ ὁ Σε[  ]

BABINIOTIS sel_D_Layout 1 25/10/2010 12:45 μ.μ. Page 13

ΔΙΑΛΟΓΙΣΜΟΙ ΓΙΑ ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ ΜΑΣ

φέρης χαρακτηριστικά, γιὰ νὰ δείξει τί κουβαλᾶνε μέσα τους οἱ λέξεις, ἀπὸ πόσο μακρινὸ παρελθόν, ἀπὸ πόσα στόματα καὶ πόσες πένες προέρχονται. Στὰ ἑξήντα τρία σύντομα κείμενα αὐτοῦ τοῦ βιβλίου, σκόπιμα περιορισμένου σὲ ἔκταση, παίρνω τὸν φακὸ τοῦ γλωσσολόγου καὶ μπαίνω μπροστὰ σὲ μία περιδιάβαση στὰ μονοπάτια τῆς γλώσσας, γιὰ νὰ δείξω μερικὰ ἀπὸ τὰ μυστικά της, ἀπὸ στοιχεῖα, συστατικά, μηχανισμούς, ἐπίπεδα, λειτουργίες, σχέσεις καὶ δυνατότητες τῆς γλώσσας, ποὺ δὲν ἔχουμε συνειδητοποιήσει. Λέξεις, φθόγγοι, σημασίες, ἔννοιες, νοήματα, στοιχεῖα γραμματικά, συντακτικὲς λειτουργίες, κείμενο, προθέσεις τοῦ δημιουργοῦ, περιβάλλον, σκέψη, νόηση, κάποιες πλευρὲς τοῦ σύνθετου, πολύμορφου, συχνὰ ἄγνωστου κόσμου τῆς ἐπικοινωνίας ἀνοίγονται μπροστά μας σ’ αὐτὴ τὴν περιδιάβαση καὶ γίνονται κίνητρα γιὰ νὰ ἀναλογισθοῦμε μαζὶ τὴ σημασία τοῦ κόσμου τῆς γλώσσας καὶ τὴν πραγματικὴ ἀξία του στὴ ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου. Κι ὅλα αὐτὰ –τὸ ξαναλέω– μὲ τρόπο ἁπλό, λιτό, κατανοητό, γιατί, ὅταν ἔχεις νὰ φανερώσεις πράγματα σημαντικά, σπουδαῖα καὶ μεγάλα ἀπὸ τὴ φύση τους, δὲν χρειάζεσαι μεγάλα λόγια οὔτε λεκτικὲς ἐπιδείξεις. Χρειάζεσαι ἀλήθειες καὶ καθαρὸ βλέμμα. Νὰ γιατί μιλάω γιὰ «ἁπλᾶ [  ]

BABINIOTIS sel_D_Layout 1 25/10/2010 12:45 μ.μ. Page 14

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ

μαθήματα γλώσσας καὶ γλωσσολογίας». Καὶ τὸ ἐννοῶ. Τὰ σύνθετα μποροῦν νὰ γίνουν ἁπλᾶ, φτάνει νὰ θέλεις νὰ συναντήσεις τὸν ἄλλο. Καὶ τί ἄλλο εἶναι στὸ βάθος καὶ στὸν προορισμό της ἡ γλωσσικὴ ἐπικοινωνία παρὰ συνάντηση ἀνθρώπου μὲ ἄνθρωπο; Αὐτὴ τὴ συνάντηση ὑπηρετοῦν οἱ γλωσσικοὶ διαλογισμοὶ αὐτοῦ τοῦ (κυριολεκτικὰ) πονήματος τοῦ γράφοντος, ἀφοῦ εἶναι προϊὸν διανοητικοῦ μόχθου μίας μακρᾶς διαδρομῆς στὸν κόσμο τῆς γλώσσας, ἑνὸς προσωπικοῦ πόνου γιὰ τὸ μυστήριο τῆς γλώσσας, μυστήριο καὶ στὴ σημασία τοῦ (κατὰ βάθος) ἀγνώστου καὶ στὴ σημασία τοῦ (βαθύτατα) ἱεροῦ.

[  ]

BABINIOTIS sel_D_Layout 1 25/10/2010 12:45 μ.μ. Page 15

I

}

BABINIOTIS sel_D_Layout 1 25/10/2010 12:45 μ.μ. Page 16

BABINIOTIS sel_D_Layout 1 25/10/2010 12:45 μ.μ. Page 17

Ἡ γλῶσσα ὡς καθολικὸ γνώρισμα τοῦ ἀνθρώπου }

Ο

, ἀσχέτως χρώματος καὶ φυλῆς, ἀσχέτως τόπου καὶ χρόνου, ὅπου γῆς, ξεχωρίζουμε γιὰ ἕνα εὐδιάκριτο χαρακτηριστικό μας, τὴν ἱκανότητα νὰ ἐπικοινωνοῦμε μὲ τὴ γλῶσσα. Ξεχωρίζουμε ἀπὸ τὴν ἱκανότητά μας νὰ μιλοῦμε – καὶ πολλοὶ ἀπὸ ἐμᾶς, ὅλο καὶ περισσότεροι, ἀπὸ τὴν ἱκανότητά μας καὶ νὰ γράφουμε. Μὲ ἄλλα λόγια, ὁ ἄνθρωπος ἔχει τὸ χάρισμα –τὸ προνόμιο θὰ ἦταν πιὸ σωστὸ– τῆς γλώσσας. Βεβαίως, τὸ χάρισμα αὐτὸ εἶναι ἄμεσα συνδεδεμένο μὲ ἕνα ἄλλο χάρισμα-προνόμιο τοῦ ἀνθρώπου, τὴ νόησή του, τὴν ἱκανότητα νὰ σκέπτεται μὲ τὸν νοῦ του, νὰ συλλαμβάνει νοήματα, νὰ συνδέει, νὰ διακρίνει, νὰ γενικεύει, νὰ ἐξειδικεύει, νὰ ταξινομεῖ, νὰ τακτοποιεῖ μὲ τὴ νόησή του τὸν κόσμο καὶ νὰ τὸν ἐκφράζει μὲ τὴ γλῶσσα του. Εἶναι φανερό, λοιπόν, πὼς ἡ γλῶσσα εἶναι καθολικὸ λοι

οι

ανθρωποι

[  ] o

BABINIOTIS sel_D_Layout 1 25/10/2010 12:45 μ.μ. Page 18

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ

γνώρισμα τοῦ ἀνθρώπου. Θὰ μπορούσαμε νὰ προχωρήσουμε περισσότερο γιὰ νὰ ποῦμε ὅτι ἡ γλῶσσα εἶναι βιολογικὸ γνώρισμα τοῦ ἀνθρώπου, ποὺ γεννιέται μὲ γλωσσικὲς καταβολές. Ἔτσι ἐξηγεῖται –ὅπως ἔχει δείξει ὁ Chomsky– πῶς ἕνα μικρὸ παιδὶ μὲ περιορισμένη ἐμπειρία, μὲ μὴ ἀνεπτυγμένη ἀκόμη τὴ νοητική του ἱκανότητα, ἔχει ὡστόσο τὸ κατ’ ἐξοχὴν διακριτικὸ γνώρισμα τῆς γλώσσας: τὴ δημιουργικότητα. Μπορεῖ νὰ παράγει δηλαδὴ καὶ νὰ καταλαβαίνει τεράστιο ἀριθμὸ νέων προτάσεων· μπορεῖ νὰ δημιουργεῖ γλωσσικά. Σὲ ὅλη τὴ ζωή του ὁ ἄνθρωπος καλλιεργεῖ, ἀναπτύσσει, βελτιώνει, διευρύνει καὶ ὀξύνει τὴ γλωσσικὴ ἱκανότητα καὶ τὸν γλωσσικὸ κόσμο του. Πράγματι ἡ γλῶσσα, ἡ κατάκτηση τῆς γλώσσας γιὰ τὸν ἄνθρωπο, εἶναι «ἔργο ζωῆς» (opus vitae). Γνώρισμα καὶ συστατικὸ ποιότητας τῆς ζωῆς, τῆς σκέψης καὶ τοῦ πολιτισμοῦ τοῦ ἀνθρώπου.

[  ]

BABINIOTIS sel_D_Layout 1 25/10/2010 12:45 μ.μ. Page 19

Γλωσσολογία: ἡ ἀναζήτηση τῆς οὐσίας τῆς γλώσσας }

Ε

ὅτι ἡ γλῶσσα τοῦ ἀνθρώπου εἶναι τόσο πολύπλευρη, σύνθετη, λεπτὴ καὶ βαθιά, ὥστε παραμένει, ἐν μέρει, ἀκόμη ἀνεξιχνίαστη ἀπὸ τοὺς γλωσσολόγους καὶ ὅσους ἄλλους ἀσχολοῦνται μὲ αὐτὴν (φιλολόγους, λογοτέχνες, φιλοσόφους, κοινωνιολόγους κ.ἄ.). Γιατὶ ἐνῶ ἔχουν φωτισθεῖ ἐπιστημονικὰ ἀρκετὲς πλευρές, λειτουργίες, ἐπίπεδα, χρήσεις καί «μυστικὰ» ἀκόμη τῆς ὑφῆς καὶ τοῦ πολυδιάστατου χαρακτῆρα της, ἐξακολουθοῦν –φρονῶ– νὰ μᾶς διαφεύγουν κύριες πλευρὲς τῆς οὐσίας της: τῆς σχέσης τῆς γλώσσας μὲ τὸν ἄνθρωπο καὶ τὸν κόσμο τῆς πραγματικότητας, κυρίως τῆς σχέσης τῆς γλώσσας μὲ τὸ πνεῦμα τοῦ ἀνθρώπου, τὴ νόησή του καὶ τὴ δήλωσή της (ὡς ἐννοιῶν καὶ νοημάτων) στὴν ποικιλία τῶν μορφῶν ἐπικοινωνίας. Ἡ γλωσσικὴ ἐπιστήμη ὑστερεῖ στὴ γνώση τῶν πλευρῶν αὐτῶν ὄχι ἀπὸ ὀλιγωρία ἀλλὰ ἀπὸ τὸν ἐξαιρετικὰ σύνιναι αληθεια

[  ]

BABINIOTIS sel_D_Layout 1 25/10/2010 12:45 μ.μ. Page 20

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ

θετο καὶ πολυεπίπεδο μηχανισμὸ ποὺ συνιστᾶ ἡ ἴδια ἡ γλῶσσα ὡς ἐνσάρκωση τοῦ πνεύματος στὴν ἐπικοινωνία του. Στὴν πραγματικότητα, ἡ γνώση καὶ ἡ ἐμβάθυνση στὴ βαθύτερη οὐσία τῆς γλώσσας θὰ ἀπαιτοῦσε διεπιστημονικὲς προσεγγίσεις ποὺ ἢ δὲν ὑπάρχουν ἀκόμη (παρὰ τὴν ποικιλία τῶν ἐπιστημῶν ποὺ ἔχουν ὡς δεύτερο συνθετικὸ τὸ -γλωσσολογία, π.χ. ψυχογλωσσολογία, νευρογλωσσολογία, κοινωνιογλωσσολογία, ἐθνογλωσσολογία κ.τ.ὅ.) ἢ δὲν εἶναι ἐπαρκεῖς. Μὲ λίγα λόγια, ὅπως ὁ ἄνθρωπος ἀναζητεῖ μέσῳ τῆς φιλοσοφίας τὴ σχέση τοῦ ἀνθρώπου (τῶν ὄντων) μὲ τὸ πνεῦμα του καὶ μὲ τὸν κόσμο στὶς ποικίλες ἐκφάνσεις του, τὸ ἴδιο θὰ πρέπει νὰ ἀναζητηθεῖ μέσῳ τῆς γλωσσολογίας ἡ οὐσία τῆς γλώσσας καθὼς καὶ ἡ ἀξιακή της ὑπόσταση. Ἡ δομικὴ ἀνάλυση τῆς γλώσσας ἀπὸ τὴ γλωσσικὴ ἐπιστήμη ἔχει φωτίσει εἰς βάθος ποικίλες πλευρές της, τὸ ἴδιο καὶ ἄλλοι διεπιστημονικοὶ γλωσσικοὶ κλάδοι. Τώρα πρέπει νὰ ἀρχίσει νὰ μᾶς ἀπασχολεῖ ἡ οὐσία καὶ ἡ ἀξία τῆς γλώσσας ὡς κατάκτησης καὶ χαρακτηριστικοῦ τοῦ πνεύματος τοῦ ἀνθρώπου, ποὺ δὲν εἶναι ἀντικείμενο μόνο τῆς φιλοσοφίας τῆς γλώσσας ἀλλὰ τῆς ἴδιας τῆς γλωσσικῆς ἐπιστήμης.

[  ]

BABINIOTIS sel_D_Layout 1 25/10/2010 12:45 μ.μ. Page 21

Γλῶσσα: ὅ,τι ἑνώνει καὶ χωρίζει τοὺς ἀνθρώπους }

Η

καὶ ἡ γλῶσσα χωρίζει καὶ διαχωρίζει τοὺς ἀνθρώπους. Κι αὐτὸ δὲν εἶναι κανενὸς εἴδους ἀντίφαση, ἀλλὰ συνιστᾶ ἐγγενὲς χαρακτηριστικὸ τῆς γλώσσας. Ὡς ἐθνικὴ ἔκφραση, λόγου χάριν, μία γλῶσσα ἑνώνει τὰ μέλη τῆς ἐθνικῆς κοινότητας ποὺ ἔχουν τὴ συγκεκριμένη γλῶσσα ὡς μητρική, ἀλλὰ συγχρόνως διαφοροποιεῖ τοὺς ὁμιλητὲς αὐτῆς τῆς γλώσσας ἀπὸ ὅλους τοὺς ἄλλους ποὺ μιλοῦν διαφορετικὲς ἐθνικὲς γλῶσσες. Ὁμοίως, μέσα στὴν ἴδια γλῶσσα, οἱ ὁμιλητὲς μίας διαλέκτου ἑνώνονται ἀπὸ τὴ διάλεκτο ποὺ μιλοῦν ἀπὸ κοινοῦ, ἀλλὰ διαφοροποιοῦνται ἀπὸ τοὺς ὁμιλητὲς ἄλλων διαλέκτων τῆς ἴδιας ἐθνικῆς γλώσσας. Ἀκόμη, εἶναι γενικότερα παραδεκτὸ ὅτι ἡ γλῶσσα ὡς βιολογικὸ χαρακτηριστικὸ τοῦ ἀνθρώπου «ἑνώνει» τοὺς ἀνθρώπους διαφοροποιῶντας τους ἀπὸ ὅλα τὰ ἄλλα ζωικὰ γλωσσα ενωνει

[  ]

BABINIOTIS sel_D_Layout 1 25/10/2010 12:45 μ.μ. Page 22

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ

εἴδη, καὶ κυρίως εἶναι σήμερα εὐρύτερα ἀποδεκτὸ στὴν ἐπιστήμη ὅτι ἡ γλῶσσα τῶν ἀνθρώπων ὅπου γῆς ἐμφανίζει ὁρισμένα καθολικὰ χαρακτηριστικά, ὅπως συμβαίνει στὴ σύνταξη, λόγου χάριν, μὲ δομὲς ὅπως «δράστης – ἐνέργεια – ἀποδέκτης τῆς ἐνέργειας» (ὅ,τι ὀνομάζουμε στὸ σχολεῖο Ὑποκείμενο – Ρῆμα – Ἀντικείμενο) ἢ «προσδιορισμὸς – οὐσιαστικὸ» (ὅ,τι ὀνομάζουμε «προσδιορισμὸ τοῦ ὀνόματος») κ.λπ., χαρακτηριστικὰ ποὺ ἑνώνουν γλωσσικὰ ὅλους τοὺς ἀνθρώπους. Παρὰ ταῦτα, ἡ γλῶσσα εἶναι τὸ κατ’ ἐξοχὴν στοιχεῖο ποὺ διαφοροποιεῖ ἐθνικὰ τοὺς λαοὺς οἱ ὁποῖοι μιλοῦν διαφορετικὲς γλῶσσες, ἀποτελῶντας τὸ πιὸ ἀδρὸ χαρακτηριστικὸ τῆς ἐθνικῆς τους ἰδιοπροσωπίας. Τελικά, μέσα στὴ μαγεία τῆς γλώσσας ὑπάρχει κι αὐτὸ τὸ μεγαλειῶδες καὶ καίριο χαρακτηριστικό, ὅτι εἶναι ἕνας παράγοντας ποὺ μπορεῖ συγχρόνως νὰ ἑνώνει καὶ νὰ χωρίζει, δηλαδὴ νὰ διαφοροποιεῖ τοὺς ἀνθρώπους.

[  ]