Georges Banu - Η λήθη

BANOU sel_final_Layout 1 25/11/13 1:07 μ.μ. Page 5

GEORGES BANU

Η ΛΗΘΗ Ψιχία δοκιμίου

‫ﱣﱢ‬

μ ε ε π τα σ χ ε δ ι α

του Γιάννη Κόκκου μ ε ταφ ρα σ η

δηω καγγελαρη – δημητρησ κοσμιδησ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

BANOU sel_final_Layout 1 25/11/13 1:07 μ.μ. Page 6

τιτλοσ πρωτοτΥποΥ: Georges Banu, L’Oubli, Essai en miettes (Avec sept dessins de Yiannis Kokkos) © ©

Copyright Les Solitaires Intempestifs, Éditions, 2002 Copyright για την ελληνική γλώσσα δηώ καγγελάρη, αθήνα 2013

Έτος 1ης έκδοσης: 2013 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της διεθνούς σύμβασης Βέρνης-παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

εκδοσεισ κασταΝιωτη α.ε. Ζαλόγγου 11, 106 78 αθήνα % 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31

e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com

ISBN 978-960-03-5604-5

BANOU sel_final_Layout 1 25/11/13 1:07 μ.μ. Page 7

Για τον Émile

BANOU sel_final_Layout 1 25/11/13 1:07 μ.μ. Page 8

BANOU sel_final_Layout 1 25/11/13 1:07 μ.μ. Page 9

προλογοσ στηΝ ελληΝικη εκδοση rs Ξ α Ν α Β ρ ι σ κ ο Ν τα σ τ η Λ Η Θ Η

ακόμα και σήμερα δεν ξεχνώ ότι η Λήθη παραμένει συνδεδεμένη με έναν φίλο σκηνοθέτη που μου ζήτησε να «γράψω γι’ αυτόν», όπως η κάρμεν λέει στον δον χοσέ ότι «θα χορέψει γι’ αυτόν». δώρο που συνδέει για πάντα, δώρο-δεσμός ακατάλυτος, αυτό το κείμενο έγινε, χάρη στον Mihai Maniutiu, ένα από εκείνα τα υβριδικά θεάματα, τα τόσο συνήθη σήμερα, που μου αρέσει να τα αποκαλώ με τον γενικό όρο «ορφανές μορφές»· θεάματα όπως εκείνες οι ασθένειες που αντιστέκονται στη διάγνωση και δεν καταχωρίζονται σε ιατρικές λίστες. μια εικαστικός αποφάσισε να τοποθετήσει δεκάδες λευκοντυμένες νύφες-κούκλες στην πλατεία του θεάτρου, στην ορχήστρα, στα θεωρεία, ακόμα και στον επάνω εξώστη, τις οποίες θα ανακαλύπταμε έκθαμβοι με το άνοιγμα του σιδηρού παραπετάσματος. λευκό με τον διπλό συμβολισμό, της ευτυχίας και του πένθους, του πένθους των νέων· λευκό επίσης της λήθης, που στο τέλος σβήνει τα πάντα· λευκό που [  ]

BANOU sel_final_Layout 1 25/11/13 1:07 μ.μ. Page 10

GEORGES BANU

διαπερνούσε τον αμφιβληστροειδή και το οποίο προσέδιδε μιαν όψη φαντάσματος στο σύνολο – μήπως το φάντασμα δεν επιστρέφει από την πιο βαθιά λήθη που κατανικά στιγμιαία, μήπως το φάντασμα δεν είναι άλλο από μια φευγαλέα εκδίκηση ενάντια σε αυτό που πιστεύαμε ότι είχε εξαφανιστεί για πάντα; δεν έχω ξεχάσει τις λευκές νύφες ανάμεσα στις οποίες περιπλανήθηκα, μια που, με την προτροπή του φίλου μου, τάχθηκα να παίξω το ρόλο του συγγραφέα-ηθοποιού – διπλή ιδιότητα! οι γραπτές λέξεις θα έπρεπε να ειπωθούν με στεντόρεια φωνή από τη σκηνή ή την πλατεία. Έτσι περιπλανήθηκα ανάμεσα σε νύφες και χορευτές, βρίσκοντας τον εαυτό μου διαμελισμένο ανάμεσα στη σελίδα και τη σκηνή. στο σταυροδρόμι τους! Λήθη... αλησμόνητη! αυτά τα «ψιχία δοκιμίου» τα έγραψα για τη σκηνή, αλλά, όπως κάθε υβριδικό κείμενο, δεν της είναι απαραίτητα. μεταφρασμένα σε άλλες γλώσσες –τώρα και στα ελληνικά χάρη στην πρωτοβουλία της δηώς καγγελάρη, και θα ’θελα να την ευχαριστήσω γι’ αυτό– προσφέρονται μόνο για ανάγνωση, υπενθυμίζοντας την αιώνια πάλη της μνήμης και της λήθης, που είναι απαραίτητες τόσο η μία όσο και η άλλη. αναγκαίες εξίσου, αυτές οι δύο αλληλοσυμπληρούμενες συντρόφισσες δεν μας τρομάζουν όσο καμία από τις δύο δεν επικρατεί, όσο παραμένει αβέβαιο ποια από τις δύο θα νικήσει τελικά. η υπερβολική μνήμη, όπως μας υπενθύμισε ο Brook στην αξέχαστη παράστασή του Είμαι ένα φαινόμενο, προκαλεί ασφυξία, ενώ, αντίθετα, όταν κερδίζει η λήθη, σε κάνει γυμνό, σαστισμένο, σαν να μην έχεις ζήσει! σήμερα, πάνω [  ]

BANOU sel_final_Layout 1 25/11/13 1:07 μ.μ. Page 11

Η ΛΗΘΗ

από μία δεκαετία αφότου έγραψα αυτό το μικρό δοκίμιο, η λήθη δεν με εξουσιάζει τόσο. μπορώ να ξεχνώ μερικές φορές τον κόσμο, αλλά τίποτε ακόμη από αυτά που με αφορούν προσωπικά. κι έτσι, αν και η απειλή παραμένει, προχωρώ, ενώ πίσω μου συσσωρεύεται η κινούμενη άμμος του πρόσφατου παρελθόντος. η ηλικία δεν συγχωρεί, και τη λήθη που με φοβίζει σήμερα δεν τη θεωρώ και τόσο σύμμαχο όπως πριν. κι όμως, απελευθερώνει, επιτρέπει να πάρεις ανάσα και να ξαλαφρώσεις. Η Λήθη – ένα βιβλίο ακόμα κοντινό για μένα κι όχι τόσο απόμακρο! αν για όλους εμάς η ελλάδα παραμένει συνώνυμη της χώρας της μνήμης, η επίκληση της λήθης δεν είναι άτοπη! εδώ κατεξοχήν είναι ο τόπος όπου ο γάμος τους ολοκληρώνεται. και πόσο ευτυχισμένος νιώθω που μου έτυχε να είμαι μάρτυρας σ’ αυτόν το γάμο! στο πάντρεμα της μνήμης με τη λήθη.

G. Β.

9 αυγούστου 2013

[  ]

BANOU sel_final_Layout 1 25/11/13 1:07 μ.μ. Page 12

σημ. ορισμένα παραθέματα στο κείμενο προέρχονται από το βιβλίο του Harald Weinrich, Léthé, Éditions Fayard, παρίσι 1999.

BANOU sel_final_Layout 1 25/11/13 1:07 μ.μ. Page 13

Ξαφνικά έπαψα να θέλω να συσσωρεύω τα πάντα κι ένιωσα την επιθυμία της λήθης. Ώστε εγώ λοιπόν το αποφάσισα – έτσι ήθελα να πιστεύω. δεν με τρομοκρατούσε αυτό, και η λήθη δεν είχε ακόμα την έννοια του ναυαγίου, μάλλον έμοιαζε με απαρχή σοφίας. Ξέχνα για να σωθείς! η λήθη ενέχει μια εγκατάλειψη και μια δειλία. τι να κάνω με όλα αυτά που με περιβάλλουν; γιατί να μην τα ξεφορτωθώ; Aλλά να ξεχνάς τους ανθρώπους είναι τάχα το ίδιο με το να ξεχνάς τα πράγματα; οι ξεχασμένες φιλίες δεν είναι αναγκαστικά νεκρές. Υπάρχει πάντα κάποιος δρόμος επιστροφής. ο καθρέφτης ξεχνά τα πάντα. η μνήμη είναι καθησυχαστική, η λήθη όχι. η μνήμη είναι τάξη, η λήθη έχει πάντα να κάνει με την αταξία. συντρίβει τα εγκατεστημένα οικοδομήματα.

[  ]

BANOU sel_final_Layout 1 25/11/13 1:07 μ.μ. Page 14

GEORGES BANU

η μνήμη είναι στυπόχαρτο, η λήθη γομολάστιχα. Ένας φίλος, που εξαφανίστηκε στη Βενεζουέλα, μου ομολογεί φεύγοντας από το σπίτι μου: «μπορώ να κοιτάζω μόνο μπροστά, ό,τι μένει πίσω το ξεχνώ. πρέπει να συμβιβαστώ με αυτό». Έκτοτε κανένα νέο του. το ήξερε. με είχε προειδοποιήσει. η λήθη, αναπόφευκτα σχεδόν, επιτρέπει τη διατύπωση απαντήσεων που δεν θίγουν καθόλου το μεγάλο ερώτημα: πώς να υπάρχεις χωρίς να υποτάσσεσαι. ο άνθρωπος της μνήμης διακινδυνεύει να είναι ο υποταγμένος άνθρωπος· ο άνθρωπος της λήθης θα είναι πάντα, με τον τρόπο του, ο ελεύθερος άνθρωπος. το πένθος, οι ταφόπετρες, τα μαύρα ρούχα – δεκανίκια ενάντια στη λήθη! το ίδιο και οι σημειώσεις, τα τετράδια, οι καρτέλες. η απειλή της λήθης είναι διαρκής, και η πάλη, η ασίγαστη, φαντάζει για τη μνήμη σαν η πάγια πρόγνωση της σίγουρης ήττας της. η λήθη είναι μια χαίνουσα πληγή που δεν παίρνει γιατρειά, ακρωτηριασμός δίχως πατερίτσα. «γιατί ανεβάσατε μια παράσταση πάνω στη μνήμη;» ρωτά κάποιος ένα σκηνοθέτη. «Έχω ξεχάσει», απαντά εκείνος. με αυτή τη στιχομυθία αρχίζει το Μnémonic του τhéâtre de Complicité: η λήθη και η μνήμη είναι συνοδοιπόροι. η μία προστατεύει, η άλλη αντιστέκεται· η μία ψάχνει καταφύγιο, η άλλη προχωράει ακάθεκτη από κατάκτηση σε κατάκτηση. Όσο αυτές οι δυνάμεις συνυπάρχουν ανταγωνιστικά, η ισορροπία διασώζεται. σαν μια ανεξάντλητη παρτίδα σκάκι. [  ]

BANOU sel_final_Layout 1 25/11/13 1:07 μ.μ. Page 15

BANOU sel_final_Layout 1 25/11/13 1:07 μ.μ. Page 16

GEORGES BANU

ο χρόνος γεννάει τη λήθη, αλλά οι ουλές παραμένουν και, απρόβλεπτα, μια πληγή μπορεί να ξανανοίξει. προπαντός αν είναι πάντα η ίδια πληγή. Υπάρχουν σημάδια ανεξίτηλα που γι’ αυτά καμιά λύση δεν είναι αποτελεσματική. το αίμα στα χέρια της λαίδης μάκβεθ... κάνει το φόνο αλησμόνητο. Ένα πολύ ωραίο κουβανέζικο θεατρικό έργο: μετά από ένα ατύχημα, ο γιος χάνει τη μνήμη του και, παρ’ όλα αυτά, ελπίζει ότι θα ξαναβρεί το δρόμο του γυρισμού, ενώ η μητέρα, που δεν αντέχει πια να περιμένει, πάει να τον αναζητήσει. στο δρόμο, ο γιος που ξέχασε τα πάντα και η μητέρα που όλα τα θυμάται διασταυρώνονται χωρίς να αντιληφθούν ο ένας τον άλλον. Άραγε οι δύο μαζί δεν σχηματίζουν εκείνο το ενιαίο ον στο οποίο, συμπληρωματικά, η λήθη και η μνήμη συγκατοικούν; δείγμα ηλιθιότητας: η βιβλιοθηκάριος που δεν θέλει να συγκρατήσει στη μνήμη της τα στοιχεία ενός βιβλίου «για να μη σκοτίσει το μυαλό της». Έτσι δεν χρειάζεται καν να ξεχνά πλέον. μέτρο ασφαλείας. Όταν ο Kant διώχνει, για άγνωστους λόγους, τον πιστό υπηρέτη του Lampe, έναν ογδοντάρη, αφοσιωμένο όπως ο γεροφιρς στον Βυσσινόκηπο, επιβάλλει στον εαυτό του να ξεχάσει στις σημειώσεις του το όνομα εκείνου που ήταν στο πλάι του μια ολόκληρη ζωή (η λήθη ως τιμωρία). αλλά αυτή η ε[  ]

BANOU sel_final_Layout 1 25/11/13 1:07 μ.μ. Page 17

Η ΛΗΘΗ

πιλογή μαρτυρά τη δυσκολία να ακολουθηθεί μια τέτοια προσταγή. «Θυμήσου να ξεχάσεις» – παράδοξη συμβουλή που ο γηραιός φιλόσοφος δίνει απλόχερα στον εαυτό του. η θέληση δεν έχει εξουσία πάνω στη λήθη. η λήθη αντιστέκεται στην προσπάθεια, όχι η μνήμη. λησμονώ σημαίνει, επίσης, εξεγείρομαι μέσα από μία προσωπική μεταστροφή. σημαίνει θυσιάζω την αίγλη του παρελθόντος και διασαλεύω το θησαυρό της μνήμης· η ανταρσία του αδύναμου, που δεν μπορεί να βολευτεί με το κληροδότημα που τον πνίγει. η λήθη είναι μια ενστικτώδης εξέγερση. ερωτήματα: πες μου τι λησμόνησες και θα σου πω τι δεν αγάπησες! αλλά πώς να ειπωθεί η λήθη; τα λησμονημένα μόνο ο άλλος τα θυμάται. χωρίς αυτόν κανένα θυμητάρι. «η μνήμη μου είναι ο καλύτερος κριτικός», δεν έπαυε να επαναλαμβάνει ένας φημισμένος κριτικός. η λήθη ξεσκαρτάρει και επιδίδεται σε μια υγιή καθαριότητα: παραμερίζει τις αποτυχίες, τις ήττες, ξεφορτώνεται τα περιττά. κι όλα αυτά χωρίς να την προσκαλούμε ή να της το ζητάμε ευγενικά. «η καλλιέργεια είναι ό,τι παραμένει στον άνθρωπο όταν έχει λησμονήσει τα πάντα», λένε. η λήθη είναι μια δοκιμασία. με τις επιτυχίες και τις αποτυχίες της. [  ] 2o

BANOU sel_final_Layout 1 25/11/13 1:07 μ.μ. Page 18

GEORGES BANU

στις Τρεις αδελφές, η ιρίνα, χαμένη, κυνηγημένη από τη μόσχα, τον παράδεισό της, καταλαμβάνεται από πανικό όταν συνειδητοποιεί την απώλεια της μνήμης της: «δεν θυμάμαι πια πώς λέγεται το παράθυρο στα ιταλικά». στην επαρχιακή πόλη, η καθημερινότητα άδειασε τη μνήμη της που, άχρηστη πια, καταρρέει. μέσα στη γενικευμένη αποθάρρυνση, η λήθη είναι σύμπτωμα ήττας. αγαπώ τη λήθη γιατί δεν λησμονώ... με μέτρο. εκνευρισμένος ο Einstein από τη μανία του Valéry να διακόπτει τον περίπατό τους βγάζοντας συνεχώς το σημειωματάριό του, τον ρωτάει: «Mα τι στην ευχή γράφετε;» «κάθε φορά που έχω μια ιδέα, τη σημειώνω». «εγώ, όταν έχω μια ιδέα, δεν την ξεχνώ ποτέ», καταλήγει γελώντας ο Einstein. είναι καλύτερα να ξεχνάμε τις λεπτομέρειες για να διασώζουμε το ουσιώδες. «εάν υπάρχει ουσιώδες», θα μπορούσε να απαντήσει κάποιος. λευκή σελίδα διπλής όψης: αρχή ενός μελλοντικού κειμένου, ή απομεινάρι μιας καταστροφικής λήθης. «ευτυχείς αυτοί που λησμονούν!» λέει ο Nietzsche μες στα σκοτάδια της νύχτας του. μιλούσε για τον εαυτό του;

[  ]

BANOU sel_final_Layout 1 25/11/13 1:07 μ.μ. Page 19

Η ΛΗΘΗ

«Ξεχνώ τον Shakespeare, για να τον ξαναβρώ καλύτερα» – αποστροφή του Peter Brook. η λήθη παραμερίζει τα προσχωσιγενή στρώματα που έχουν επικαθίσει στο έργο κι αυτό, αποκαθαρμένο από τις παλιές χρήσεις, αναδύεται μέσα στην παρθενική του καθαρότητα. η λήθη των ερμηνειών και των αναγνώσεων, απαραίτητη προϋπόθεση για κάθε προσέγγιση των κλασικών. προσφιλής πεποίθηση του Brook, σε αντίθεση με τον Stein, άνευ όρων υπέρμαχο, άλλοτε, της μνήμης. ο ηθοποιός δεν μπορεί να ξεχάσει το κείμενό του, αλλά για να φτάσει στην ουσία, πρέπει ο ίδιος να ξεχάσει τον εαυτό του. αυτός είναι ο σπαρακτικός διχασμός του. ο Stanislavski αναδημιουργεί εκ βάθρων τον μοντέρνο ηθοποιό επανενεργοποιώντας τη συγκινησιακή μνήμη του. ο ηθοποιός που την έχασε θα παραμένει διαπαντός εγκλωβισμένος στα στερεότυπα των παθών και στην ξύλινη γλώσσα των δίχως μέτρο χειρονομιών και των ψεύτικων κραυγών. λησμονώ σημαίνει κατά κάποιον τρόπο αναχωρώ. δίχως προορισμό, ούτε δηλωμένο κίνητρο. ταξιδιώτης χωρίς αποσκευές, χωρίς μπούσουλα. η λήθη, όταν δεν είναι όψιμη, δίνει την ευκαιρία να ξαναγεννηθείς. Όταν ο Grotowski έφυγε για την ινδία, λησμόνησε τα πάντα... αλλά, στο τέλος, η μνήμη του τον πρόφτασε και οι θύμησες του θεάτρου επανήλθαν. [  ]