CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:50 μ.μ. Page 5
ΧΑ-ΤΖΟΥΝ ΤΣΑΝΓΚ
23 ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΜΑΣ ΛΕΝΕ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ ΠΡΟΛΟΓΟΣ
ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΛΠΑΔΑΚΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
ΤΑΣΟΣ ΣΑΜΟΥΗΛΙΔΗΣ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:50 μ.μ. Page 6
ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΩΤΟΠΥΠΟΥ:
© ©
Ha-Joon Chang, 23 things they don’t tell you about capitalism
Copyright Ha-Joon Chang, 2010 Copyright για την ελληνική γλώσσα Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2011
Έτος 1ης έκδοσης: 2011 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης ΒέρνηςΠαρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα % 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31
e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-5328-0
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:50 μ.μ. Page 7
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Ευχαριστίες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Πρόλογος στην ελληνική έκδοση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Εισαγωγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
Α Λ Η Θ Ε Ι Α 1η Δεν υφίσταται ελεύθερη αγορά . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
33
13 25
Α Λ Η Θ Ε Ι Α 2η Οι εταιρείες δεν πρέπει να διοικούνται με βάση
το συμφέρον των ιδιοκτητών τους. . . . . . . . . . . . . . . . .
45
Α Λ Η Θ Ε Ι Α 3η Οι περισσότεροι άνθρωποι στις πλούσιες χώρες
αμείβονται με περισσότερα απ’ όσα θα έπρεπε . . . . . .
58
Α Λ Η Θ Ε Ι Α 4 η Το πλυντήριο άλλαξε τον κόσμο περισσότερο
από το Ίντερνετ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
67
Α Λ Η Θ Ε Ι Α 5η Αν περιμένετε τα χειρότερα απ’ τους ανθρώπους,
θα σας συμβούν τα χειρότερα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
78
Α Λ Η Θ Ε Ι Α 6η Η μεγαλύτερη μακροοικονομική σταθερότητα δεν
έκανε την παγκόσμια οικονομία πιο σταθερή . . . . . . .
89
Α Λ Η Θ Ε Ι Α 7η Οι πολιτικές της ελεύθερης αγοράς σπάνια κάνουν
τις φτωχές χώρες πλουσιότερες . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
101
Α Λ Η Θ Ε Ι Α 8 η Το κεφάλαιο έχει πατρίδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
115
Α Λ Η Θ Ε Ι Α 9 η Δεν ζούμε σε μια μεταβιομηχανική εποχή . . . . . . . . . .
131
Α Λ Η Θ Ε Ι Α 10 η Οι ΗΠΑ δεν έχουν το υψηλότερο βιοτικό επίπεδο
στον κόσμο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
147
Α Λ Η Θ Ε Ι Α 11η Η Αφρική δεν είναι καταδικασμένη στην υπανάπτυξη 158
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:50 μ.μ. Page 8
8
23 ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΜΑΣ ΛΕΝΕ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ
Α Λ Η Θ Ε Ι Α 12η Οι κυβερνήσεις μπορούν να ποντάρουν στους νικητές
173
Α Λ Η Θ Ε Ι Α 13η Όταν κάνουμε τους πλούσιους πλουσιότερους,
δεν γινόμαστε κι εμείς πλουσιότεροι . . . . . . . . . . . . . . .
186
Α Λ Η Θ Ε Ι Α 14 η Τα διευθυντικά στελέχη στις ΗΠΑ είναι υπερτιμημένα
198
Α Λ Η Θ Ε Ι Α 15η Οι κάτοικοι των φτωχών χωρών είναι καλύτεροι
επιχειρηματίες από τους κατοίκους των πλούσιων χωρών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
209
Α Λ Η Θ Ε Ι Α 16 η Δεν είμαστε αρκετά έξυπνοι για να επαφιέμεθα
στην αγορά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
222
Α Λ Η Θ Ε Ι Α 17η Η καλύτερη εκπαίδευση από μόνη της δεν πρόκειται
να κάνει μια χώρα πλουσιότερη . . . . . . . . . . . . . . . . . .
234
Α Λ Η Θ Ε Ι Α 18 η Ό,τι είναι καλό για την General Motors δεν είναι
απαραίτητα καλό και για τις Ηνωμένες Πολιτείες . . . .
248
Α Λ Η Θ Ε Ι Α 19 η Παρά την πτώση του κομμουνισμού, εξακολουθούμε
να έχουμε οικονομίες κεντρικού σχεδιασμού . . . . . . . .
259
Α Λ Η Θ Ε Ι Α 20 ή Η ισότητα των ευκαιριών ενδέχεται να μην είναι δίκαιη 272 Α Λ Η Θ Ε Ι Α 21η Τα κράτη με αυξημένο ρόλο κάνουν τον κόσμο
πιο δεκτικό στην αλλαγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
284
Α Λ Η Θ Ε Ι Α 22η Οι χρηματιστηριακές αγορές πρέπει να γίνουν λιγότερο,
και όχι περισσότερο, αποδοτικές . . . . . . . . . . . . . . . . . .
295
Α Λ Η Θ Ε Ι Α 23η Η καλή οικονομική πολιτική δεν απαιτεί καλούς
οικονομολόγους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
308
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Πώς μπορούμε να ανοικοδομήσουμε την παγκόσμια
οικονομία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
319
Σημειώσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ευρετήριο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
333 343
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:50 μ.μ. Page 9
Στους Χι-Τζιονγκ, Γιούνα και Τζιν-Γκάιου
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:50 μ.μ. Page 10
7 τρόποι για να διαβάσετε το
23 αλήθειες που δεν μας λένε για τον καπιταλισμό
1ος Τρόπος: Αν δεν είστε καν βέβαιοι για το τι εστί καπιταλισμός, διαβάστε τις Αλήθειες 1, 2, 5, 8, 13, 16, 19, 20 και 22. 2ος Τρόπος: Αν νομίζετε ότι η πολιτική είναι χάσιμο χρόνου, διαβάστε τις Αλήθειες 1, 5, 7, 12, 16, 18, 19, 21 και 23. 3ος Τρόπος: Αν αναρωτιέστε γιατί η ζωή σας δεν βελτιώνεται παρά την αύ-
ξηση του εισοδήματός σας και τα σύγχρονα τεχνολογικά επιτεύγματα, διαβάστε τις Αλήθειες 2, 4, 6, 8, 9, 10, 17, 18 και 22. 4ος Τρόπος: Αν νομίζετε ότι ορισμένοι άνθρωποι είναι πλουσιότεροι επειδή είναι πιο ικανοί, μορφωμένοι, και επειδή διαθέτουν επιχειρηματικό δαιμόνιο, διαβάστε τις Αλήθειες 3, 10, 13, 14, 15, 16, 17, 20 και 21. 5ος Τρόπος: Αν θέλετε να μάθετε γιατί οι φτωχές χώρες είναι φτωχές και πώς μπορούν να γίνουν πλουσιότερες, διαβάστε τις Αλήθειες 3, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 15, 17 και 23. 6ος Τρόπος: Αν νομίζετε ότι ο κόσμος είναι άδικος και ότι δεν μπορεί να γίνει τίποτα για να βελτιωθεί, διαβάστε τις Αλήθειες 1, 2, 3, 4, 5, 11, 13, 14, 15, 20 και 21. 7ος Τρόπος: Διαβάστε ολόκληρο το βιβλίο με την ακόλουθη σειρά...
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:50 μ.μ. Page 11
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ
Πολλοί συνέδραμαν στη συγγραφή αυτού του βιβλίου. Αφού διαδραμάτισε καίριο ρόλο στην έκδοση του προηγούμενου βιβλίου μου με τίτλο Κακοί Σαμαρείτες, το οποίο επικεντρωνόταν στον αναπτυσσόμενο κόσμο, ο Άιβαν Μάλκεϊ, ο ατζέντης μου, με παρακινούσε συνεχώς να γράψω ένα βιβλίο με ευρύτερη απήχηση. Ο Πίτερ Τζίνα, ο επιμελητής μου στον εκδοτικό οίκο Bloomsbury USA, πέρα από τις πολύτιμες επισημάνσεις του, έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του ύφους του βιβλίου, καθώς σ’ αυτόν οφείλεται ο τίτλος, 23 αλήθειες που δεν μας λένε για τον καπιταλισμό, τον καιρό που το βιβλίο βρισκόταν στα σκαριά. Ο Ουίλιαμ Γκούντλαντ, ο επιμελητής μου στον εκδοτικό οίκο Allen Lane, ανέλαβε τις διορθώσεις κάνοντας εξαιρετική δουλειά. Πολλοί διάβασαν κεφάλαια του βιβλίου κάνοντας εποικοδομητικά σχόλια. Ο Ντάνκαν Γκριν τα διάβασε όλα και μου έδωσε πολύ χρήσιμες συμβουλές τόσο για τη δομή, όσο και για το περιεχόμενο. Ο Τζεφ Χάρκορτ και ο Ντίπακ Ναγιάρ διάβασαν πολλά κεφάλαια και μου προσέφεραν ιδιαίτερα οξυδερκείς επισημάνσεις. Οι Ντιρκ Μπεζέμερ, Κρις Κρέιμερ, Σαϊλάτζα Φένελ, Πάτρικ Ιμάμ, Ντέμπορα Τζόνστον, Έιμι Κλάτσκιν, Μπάρι Λιν, Κένια Πάρσονς και Ρομπ Ρόουθορν διάβασαν επίσης διάφορα κεφάλαια, και τα σχόλιά τους αποδείχτηκαν πολύτιμα. Χωρίς τη συνδρομή των συνεργατών μου στον τομέα της έρευνας, θα ήταν αδύνατη η συλλογή των λεπτομερέστατων πληροφοριών πάνω στις οποίες δομήθηκε το παρόν πόνημα. Ευχαριστώ τους Μπάργκαβ Αντβάριου, Χασάν Άκραμ, Αντόνιο Αντρεόνι, Γιουρέντα Μπάσνετ, Μοχάμεντ Ιρφάν, Βιράγιου Καντσούλα και Φραντσέσκα Ράινχαρτ για τη βοήθειά τους. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τους Σέουνγκ-ιλ Ζονγκ και Μπουμ Λι, που μου παρείχαν στοιχεία τα οποία δεν είναι εύκολα προσβάσιμα. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένειά μου, χωρίς την αγάπη
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:50 μ.μ. Page 12
12
23 ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΜΑΣ ΛΕΝΕ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ
και τη στήριξη της οποίας το βιβλίο αυτό δεν θα είχε ολοκληρωθεί. Η σύζυγός μου, Χι-Τζιονγκ, δεν μου προσέφερε μόνο συναισθηματική στήριξη την περίοδο της συγγραφής, αλλά διάβασε και όλα τα κεφάλαια και βοήθησε ώστε τα επιχειρήματά μου να αποκτήσουν μεγαλύτερη συνοχή και να γίνουν πιο εύληπτα. Είμαι πολύ ευτυχής που όταν συζήτησα ορισμένες ιδέες μου με τη Γιούνα, την κόρη μου, επέδειξε εκπληκτική διανοητική ωριμότητα για δεκατετράχρονο κορίτσι. Ο γιος μου, Τζιν-Γκάιου, μου προσέφερε μερικές πολύ ενδιαφέρουσες ιδέες, καθώς και αμέριστη ηθική υποστήριξη. Τους αφιερώνω αυτό το βιβλίο.
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:50 μ.μ. Page 13
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ
Στα μέσα της δεκαετίας του 1990, οι φίλοι ενός διακεκριμένου καθηγητή Θεολογίας του Χάρβαρντ τον προέτρεψαν να εξοικειωθεί με κάποιες βασικές αρχές των σύγχρονων οικονομικών, προκειμένου να αποκτήσει μια σφαιρικότερη αντίληψη για τις διεθνείς εξελίξεις. Eκείνος συγκατατέθηκε, καίτοι απρόθυμα. Με το θεωρητικό του οπλοστάσιο να το απαρτίζουν κατά κύριο λόγο διανοητικά εργαλεία από το πεδίο της Θεολογίας, ο Χάρβεϊ Φοξ εισήλθε σε ένα χώρο που υποψιαζόταν ότι θα αποτελούσε terra incognita για τον ίδιο, κι έτσι προετοιμάστηκε να αντιμετωπίσει «ένα καινούργιο και δυσνόητο λεξιλόγιο». Προς μεγάλη του έκπληξη, ωστόσο, βρέθηκε σε γνώριμα νερά. Σύντομα αντιλήφθηκε ότι το ιδίωμα που χρησιμοποιείτο από τα κορυφαία οικονομικά έντυπα του καιρού μας θύμιζε σε πολλά τη γλώσσα της «Γένεσης», την «Επιστολή Προς Ρωμαίους» και την Πολιτεία του Θεού διά χειρός Αγίου Αυγουστίνου. Διαπίστωσε ότι οι οικονομικές συνταγές για τη μεταρρύθμιση της αγοράς, οι νομισματικές πολιτικές και τα συνήθη ερμηνευτικά σχήματα που επιστρατεύονται για να εξηγήσουν τις διακυμάνσεις του Dow Jones δεν συνιστούν παρά «αμυδρώς συγκεκαλυμμένα» στοιχεία μιας μεγάλης θεολογικής αφήγησης για το απόκρυφο νόημα της Ιστορίας (μύθοι καταγωγής), για τα αίτια πίσω από την οικονομική παρακμή (θρύλοι περί πτώσης) και για τους τρόπους εξυγίανσης της οικονομίας (δόγματα περί αμαρτίας και λύτρωσης). Ο Κοξ ουσιαστικά εντόπισε την εσωτερική λογική μιας συνεκτικής «οικονομικής θεολογίας» που είναι «συγκρίσιμη σε εμβέλεια, αν όχι σε εμβρίθεια, με τη
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:50 μ.μ. Page 14
14
23 ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΜΑΣ ΛΕΝΕ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ
θεολογία του Θωμά Ακινάτη ή του Καρλ Μπαρτ». Προχωρώντας στην αποδόμησή της στο περιοδικό The Atlantic, o θεολόγος του Χάρβαρντ διέκρινε την ύπαρξη όλων εκείνων των οικείων στοιχείων που εμπεριέχονται και στο λόγο του Ευαγγελίου: «Τα αφηγήματα για τους τρόπους δημιουργίας του πλούτου και για τους σαγηνευτικούς πειρασμούς του κρατισμού, για την παγίδευση σε απρόσωπους οικονομικούς κύκλους και, τελικά, για τη σωτηρία που μπορεί να εξασφαλισθεί από την έλευση των ελεύθερων αγορών, με μια μικρή δόση ασκητικής λιτότητας στην πορεία». Στα κείμενα που χρησιμοποιούσαν αυτό το ιδίωμα εντόπισε «ως και ιερά μυστήρια που εμφυσούν μια ψυχοσωτήρια δύναμη στους απολωλότες, ένα εορτολόγιο αγίων εμφορούμενων από το επιχειρηματικό πνεύμα, αλλά κι αυτό που οι θεολόγοι αποκαλούν “εσχατολογία” – μια διδαχή περί του τέλους της Ιστορίας». Καταλήγοντας, παρατήρησε ότι δεν απομένει παρά να συστηματοποιηθεί περαιτέρω η θεολογία αυτή, προκειμένου «να σχηματισθεί μια εντελώς νέα Ιερά Σύνοψη». Μολονότι οι διαπιστώσεις του Κοξ δημοσιοποιήθηκαν όταν ο οικονομικός φιλελευθερισμός μεσουρανούσε, και, συνεπώς, αντιμετωπίστηκαν ως τα σκαλαθύρματα ενός θεολόγου, σύντομα η ουσία του μηνύματός του θα προσλάμβανε νέα δυναμική. Μεσούσης της κρίσης των στεγαστικών δανείων που έπληξε την αμερικανική οικονομία το 2008, ο επί μακρόν πρόεδρος της Ομοσπονδιακής Κεντρικής Τράπεζας των ΗΠΑ, Άλαν Γκρίνσπαν, παραδέχθηκε ότι η πίστη του στις «ελεύθερες αγορές» είχε ουσιαστικά θολώσει την κρίση του, κάτι που τον είχε εμποδίσει να συνδράμει στην αποτροπή του οικονομικού κραχ. Στη διάρκεια της ακροαματικής διαδικασίας της Επιτροπής Επιτήρησης και Κυβερνητικών Μεταρρυθμίσεων, ο άλλοτε υμνηθείς ως «άγιος» απ’ τους Financial Times ενημέρωσε με ταπεινότητα το εμβρόντητο κοινό του ότι είχε ανακαλύψει «μια ατέλεια στο μοντέλο που θεωρούσα ότι αποτελεί την ουσιώδη λειτουργική δομή η οποία υπαγορεύει το πώς κινείται ο κόσμος». Τρία χρόνια αργότερα, ο Γκρίνσπαν θα εξέφραζε μια κάποια μεταμέλεια για την πρότερη δυσπιστία του, επανερχόμενος στην ιδέα πως η επιβολή ενός ενισχυμένου ρυθμιστικού πλαισίου εί-
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:50 μ.μ. Page 15
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ
15
ναι μάταιη, εξαιτίας της εγγενούς συνθετότητας της σύγχρονης χρηματοοικονομικής αγοράς. Σε κάθε περίπτωση, η κρίση πίστης που βίωσε τόσο ο ίδιος όσο και άλλοι ομοϊδεάτες του, όπως ο Ρίτσαρντ Πόζνερ και ο Γουίλεμ Μπουίτερ, ουσιαστικά κατέδειξε τη θρησκευτική διάσταση του οικονομικού φιλελευθερισμού που είχε επισημάνει νωρίτερα ο Κοξ – μόνο που, αυτή τη φορά, η παραδοχή έγινε ενώπιον ενός παγκόσμιου ακροατηρίου με περισσότερες αμφιβολίες για την ορθότητα της τρέχουσας οικονομικής ορθοδοξίας. Μάλιστα, η κρίση πίστης είχε πολύ ευρύτερες συνέπειες απ’ ό,τι εκείνη που μπορεί να βιώσουν οι πιστοί ενός θρησκευτικού δόγματος. Κατ’ ουσίαν, έθετε υπό αμφισβήτηση τις θεμελιώδεις αρχές μιας προσέγγισης για την οργάνωση του κράτους και της κοινωνίας που έχει κυριαρχήσει τις τελευταίες δεκαετίες στον Δυτικό κόσμο. Ασφαλώς, πολλές από τις ρωγμές στην κοσμοθεώρηση δεν ήταν καινούργιες· ούτε ήταν πρωτάκουστες οι φωνές που επέκριναν τα –θεωρητικά– «αυτονόητα» αξιώματά της. Στο ακαδημαϊκό πεδίο, έχει σωρευθεί μια ευρεία γκάμα μελετών όλου του ιδεολογικού φάσματος, οι οποίες υποδεικνύουν τα θεωρητικά και εμπειρικά σφάλματα του μοντέλου της «ελεύθερης αγοράς». Αυτό που κατέστη ολοένα πιο προφανές μετά το 2008, ωστόσο, είναι ότι συντελέσθηκε ένα είδος απονομιμοποίησης της συναίνεσης που επέτρεπε, μέχρι τούδε, στους υποστηρικτές αυτού του μοντέλου να απορρίπτουν επιδεικτικά τις επικρίσεις των διαφωνούντων, συνεπικουρούμενοι από τη σιωπηρή συγκατάνευση του ευρέος κοινού. Τέτοια είναι η ανθεκτικότητα των πυλώνων που στηρίζουν τον φιλελευθερισμό της «ελεύθερης αγοράς», μάλιστα, ώστε το κριτικό αυτό ρεύμα δεν φαίνεται να βρίσκει έκφραση στη σφαίρα της δημόσιας πολιτικής. Αρκεί κανείς να ανατρέξει στους όρους που «συνταγογραφούνται» για τη διάσωση της ελληνικής οικονομίας από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, καθώς και στην ευρύτερη φιλοσοφία που διέπει το Ευρωπαϊκό Σύμφωνο Σταθερότητας, για να επιβεβαιωθεί η γενικότερη αίσθηση ότι, στο πολιτικό πεδίο, τα κεντρικά του αξιώματα παραμένουν κραταιά. Μάλιστα, εάν δεν είχαμε το έργο οικονομολόγων όπως του
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:50 μ.μ. Page 16
16
23 ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΜΑΣ ΛΕΝΕ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ
κου Χα-Τζουν Τσανγκ, είναι πιθανό οι ιστορικοί του εγγύς μέλλοντος να εξέταζαν την περίοδο που διανύουμε με ειλικρινή απορία ως προς το πόσο λίγο φαινόταν να αντιλαμβανόμαστε την απόκλιση ανάμεσα στις συνταγές που προωθούνταν στον αναπτυσσόμενο κόσμο και στις οικονομικές πρακτικές που ακολούθησαν οι Δυτικές χώρες όταν ακόμα βρίσκονταν σε αντίστοιχο στάδιο ανάπτυξης. Αφενός, οι ιστορικοί του μέλλοντος θα παρατηρήσουν ότι, όταν πολλές από τις προεξάρχουσες οικονομίες της ανεπτυγμένης Δύσης επλήγησαν από την κρίση, οι κυβερνήσεις τους αύξησαν τα δημοσιονομικά ελλείμματα, χαλάρωσαν τις νομισματικές πολιτικές τους και προστάτευσαν τους οικονομικούς τους θεσμούς μέσα από πολιτικές προστατευτισμού. Αφετέρου, δεν θα περάσει απαρατήρητο το γεγονός ότι οργανισμοί όπως το ΔΝΤ, η Παγκόσμια Τράπεζα και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου, με τη στήριξη των ίδιων αυτών κυβερνήσεων, ανάγκαζαν τις αναπτυσσόμενες χώρες, σε περίοδο κρίσης, να εφαρμόζουν πολιτικές που ήταν εκ διαμέτρου αντίθετες, όπως η άμεση αποπληρωμή του εξωτερικού χρέους, η αύξηση των επιτοκίων σε αστρονομικά επίπεδα, ο ισοσκελισμός του προϋπολογισμού (φτάνοντας μέχρι και στη δημιουργία πλεονασμάτων), η αποδυνάμωση των δασμολογικών περιορισμών, η απορρύθμιση της αγοράς εργασίας και η προώθηση προγραμμάτων ιδιωτικοποίησης. Όπως επισημαίνει ο Τσανγκ, η εφαρμογή δύο μέτρων και δύο σταθμών στην παγκόσμια μακροοικονομική πολιτική, που συνοψίζεται επιγραμματικά ως «κεϋνσιανισμός για τους πλούσιους και μονεταρισμός για τους φτωχούς», δεν είναι πρωτοφανής: σε όλη τη διάρκεια της νεότερης ιστορίας, οι ανεπτυγμένες χώρες «κλοτσούσαν τη σκάλα» με την οποία είχαν σκαρφαλώσει στην κορυφή. Ο κορεάτης οικονομολόγος του Πανεπιστημίου του Κέμπριτζ, ο οποίος, παραφράζοντας τον Ουίνστον Τσόρτσιλ, υποστηρίζει ότι ο καπιταλισμός είναι «το χειρότερο οικονομικό σύστημα, εξαιρουμένων όλων των υπολοίπων», είναι ένας μετριοπαθής επιστήμονας που έχει εργαστεί με συμβουλευτική ιδιότητα στον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών, την Παγκόσμια Τράπεζα και την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων. Ο ίδιος επιμένει ότι δεν επιδέχεται εύκολη ιδεολογική κατη-
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:50 μ.μ. Page 17
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ
17
γοριοποίηση, ισχυριζόμενος ότι τον έχουν επηρεάσει «οι πάντες, από τον Χάγιεκ έως τον Γκράμσι», αλλά και ότι έχει κάνει δηλώσεις που «έχουν εξοργίσει τόσο τη Δεξιά όσο και την Αριστερά». Το 2002 δημοσίευσε μια συγκριτική μελέτη που επικεντρωνόταν στην ιστορία των επενδυτικών στρατηγικών, για την οποία έλαβε το βραβείο Gunnar Myrdal από την Ευρωπαϊκή Ένωση για την Εξελικτική Πολιτική Οικονομία. Τρία χρόνια αργότερα, το Ινστιτούτο Παγκόσμιας Ανάπτυξης και Περιβάλλοντος του απένειμε το βραβείο Wassily Leontief για τη Διεύρυνση των Οριζόντων της Οικονομικής Σκέψης. Ο συγγραφέας θεωρείται από τους Financial Times ως «πιθανώς ο αποτελεσματικότερος επικριτής της παγκοσμιοποίησης» και έχει υμνηθεί από συναδέλφους του όπως ο Τσαρλς Κίντλμπεργκερ και ο μέντοράς του, ο νομπελίστας Τζόζεφ Στίγκλιτς. Έχει ασκήσει σημαντική επίδραση στον πρόεδρο του Ισημερινού, Ραφαέλ Κορέα, ως προς τους τρόπους με τους οποίους μια χώρα μπορεί να κατακτήσει την οικονομική της ανεξαρτησία, ενώ προσφάτως η βρετανική Guardian απηύθυνε έκκληση προς τη νέα ηγεσία του Εργατικού Κόμματος να λάβει πολύ σοβαρά υπ’ όψιν της το έργο του ανερχόμενου οικονομολόγου. Μολονότι έχει αντλήσει έμπνευση από ένα ευρύ φάσμα πηγών, οι κύριες επιρροές του περιλαμβάνουν τον Φρήντριχ Λιστ, που ανέπτυξε περαιτέρω τις προστατευτικές θεωρίες του Αλεξάντερ Χάμιλτον για τις νεοσύστατες βιομηχανίες, τον Καρλ Μαρξ, ιδίως στην κεντρική θέση που απέδιδε στην αλληλεπίδραση μεταξύ τεχνολογίας και θεσμών, τους Γιόζεφ Σουμπέτερ και Νίκολας Κάλντορ, τον Φρήντριχ Χάγιεκ, που κατέδειξε τη θεμελιωδώς πολιτική φύση της οικονομίας, τον Χέρμπερτ Σάιμον, καθώς και τον Άλμπερτ Χίρσμαν. Αν και αναγνωρίζει τις ωφέλειες που μπορούν να αποκομισθούν από τον καπιταλισμό, ο Τσανγκ αντιτίθεται ταυτόχρονα στην άποψη ότι η αγγλοαμερικανική εκδοχή του, που έχει ως επίκεντρο την «ελεύθερη αγορά», αποτελεί το ύψιστο οικονομικό επίτευγμα των σύγχρονων φιλελεύθερων δημοκρατιών. Έχοντας ως προπομπούς του εξέχουσες μορφές όπως οι Αλεξάντερ Γκέρσενκρον, Πωλ Μπάραν, Γκούναρ Μύρνταλ, Πωλ Μπάιροκ και Ντέηβιντ Φήλιξ, ο συγγραφέας μάς υπενθυμίζει ότι η μορφή καπιταλιστικής οικονομίας
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:50 μ.μ. Page 18
18
23 ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΜΑΣ ΛΕΝΕ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ
που προωθείται δεν είναι η μοναδική και σε καμία περίπτωση η πλέον τελεσφόρος με αναπτυξιακούς όρους. Οι θιασώτες της «ελεύθερης αγοράς» στην ουσία διατείνονται ότι προσφέρει τα πλέον αποτελεσματικά εργαλεία για την προαγωγή πλούτου και ανάπτυξης, ακόμη κι όταν αποδέχονται απρόθυμα ότι έχει συντείνει σε μια ολοένα αυξανόμενη εργασιακή ανασφάλεια και αστάθεια, καθώς και στη διόγκωση των κοινωνικο-οικονομικών ανισοτήτων. Όπως καταδεικνύουν και τα επίσημα στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας, σε σύγκριση με τις δεκαετίες του ’60 και του ’70, που θεωρούνται από υποστηρικτές της Σχολής του Σικάγου ως μια «καταστροφική» οικονομική περίοδος εξαιτίας του κυβερνητικού ελέγχου και της «τιμωρητικής» φορολόγησης των πλουσίων, οι ακολουθούμενες πολιτικές της «ελεύθερης αγοράς» την τελευταία τριακονταετία υπήρξαν στην πραγματικότητα υπεύθυνες για τη μείωση κατά το ήμισυ του παγκόσμιου κατά κεφαλήν εισοδήματος. Μολονότι εσχάτως το ΔΝΤ άρχισε να αναγνωρίζει ότι οι ιδέες που διακηρύσσει για την οικονομική παγκοσμιοποίηση δεν έχουν ωφελήσει την παγκόσμια ανάπτυξη, αλλά ακόμα και ότι πρακτικές όπως ο περιορισμένος δανεισμός και η επιβολή ελέγχου σε εισροές κεφαλαίων ενδεχομένως να συνιστούν δόκιμα εργαλεία προς χρήση των κυβερνήσεων, στην πράξη παραμένει προσηλωμένο στην προώθηση πολιτικών που έχουν αποδειχθεί εξόχως αντιπαραγωγικές για τις εθνικές οικονομίες. Έχοντας εγκωμιάσει οικονομίες-φούσκες για τη σώφρονα διοίκησή τους λίγο πριν αυτές καταρρεύσουν –όπως η Αργεντινή το 1999, καθώς και η Ιρλανδία και η Ισλανδία το 2008–, το ΔΝΤ εξακολουθεί να ασκεί πιέσεις για την εφαρμογή προκυκλικών μακροπολιτικών μέτρων και προγραμμάτων αποκρατικοποίησης, καθώς και για τη χαλάρωση των δασμολογικών περιορισμών, των οποίων ο απώτερος στόχος δεν είναι η αύξηση της ανάπτυξης ή η μείωση της ανεργίας, αλλά η καταπολέμηση του πληθωρισμού και η ταχεία αποπληρωμή των υψηλότοκων δανείων προς τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα. Ο καπιταλισμός της «ελεύθερης αγοράς», παρά την επαρκώς πιστοποιημένη αναποτελεσματικότητά του στην παραγωγή πλούτου και ανάπτυξης, όπως υποδηλώνει το παράδειγμα χωρών όπου έχει
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:50 μ.μ. Page 19
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ
19
εφαρμοσθεί με τη μεγαλύτερη μεθοδικότητα, καθώς και τις φθορές που έχει υποστεί το οικοδόμημά του από τις επικρίσεις που δέχεται από οικονομολόγους όλου του πολιτικού φάσματος, εξακολουθεί να διατηρεί προεξάρχουσα θέση στη δημόσια σφαίρα των Δυτικών κοινωνιών. Ένας αμερικανός διανοούμενος, μάλιστα, εξέφρασε προσφάτως την απορία γιατί «ο κλάδος των οικονομικών παραμένει ουσιαστικά αλώβητος ύστερα από τη μεγαλύτερη, ίσως, κατάρρευση ενός διανοητικού οικοδομήματος στην Ιστορία». Ακριβώς στο πεδίο της κοινωνικής νομιμοποίησης είναι που ο Τσανγκ έχει ασκήσει τη μεγαλύτερη επιρροή του, έχοντας απορρίψει τις συνήθεις μεθόδους της μαθηματικής μοντελοποίησης και της εξαγωγής συμπερασμάτων βασισμένων σε μονοδιάστατες οπτικές της ανθρώπινης φύσης. Αντίθετα, επιλέγει να «εξορύξει» διδάγματα από την ίδια την Ιστορία ως προς το γιατί ορισμένες οικονομικές πολιτικές υπήρξαν αποδοτικότερες από άλλες. Αντιμετωπίζοντας τα οικονομικά ως ένα πεδίο που αφθονεί μεν σε ερμηνευτικά εργαλεία, αλλά χωρίς, σε καμία περίπτωση, να εκφράζει, όπως διατείνονται οι υπερασπιστές του καπιταλισμού της «ελεύθερης αγοράς», μια μορφή ορθολογικότητας που προσήκει στο επιστημολογικό καθεστώς των φυσικών επιστημών, ο συγγραφέας καταλήγει σε συμπεράσματα που ανατρέπουν τις κοινώς αποδεκτές «αλήθειες» περί ελευθέρων αγορών, παγκοσμιοποίησης, τεχνολογίας, οικονομικής αποτελεσματικότητας, βιομηχανικών πολιτικών και του ρόλου του κράτους στην οικονομία. Τα διδάγματα από την Ιστορία που αναδύονται μέσα από το έργο του καθίστανται ιδιαιτέρως χρήσιμα και για την αποτίμηση της υφιστάμενης κατάστασης στη Γηραιά Ήπειρο. Καθώς βαθαίνει η ευρωπαϊκή οικονομική κρίση, διαμορφώνονται στρατηγικές σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο με στόχο την αντιμετώπιση των αυξανόμενων κρατικών ελλειμμάτων και των επιπέδων του χρέους. Η κρίση, έχει υποστηρίξει αλλού ο Τσανγκ, προκλήθηκε κατά κύριο λόγο «από την απελευθέρωση των αγορών, η οποία επέτρεψε την ανεξέλεγκτη δημιουργία εξωτικών, αδιαφανών και συχνά κοινωνικώς καταστροφικών χρηματοοικονομικών προϊόντων». Τα πρώτα της θύματα ήταν οι πλέον αδύναμοι κρίκοι της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ), χώρες που μαστίζονται
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:50 μ.μ. Page 20
20
23 ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΜΑΣ ΛΕΝΕ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ
όχι μόνο από δυσθεώρητα δημοσιονομικά ελλείμματα, αλλά και από τις συνέπειες της μακροχρόνιας αδυναμίας τους να καταρτίσουν συγκροτημένες αναπτυξιακές στρατηγικές και να κεφαλαιοποιήσουν τις παραγωγικές τους δυνατότητες. Καθώς εντείνονταν οι κερδοσκοπικές επιθέσεις, ξεκίνησε μια αντιπαράθεση που κατέληξε να αποπροσανατολίζει το κοινό από εκείνο που ο συγγραφέας θεωρεί ως τις υποκείμενες αιτίες των ελλειμμάτων. Στην Ελλάδα, θιασώτες του οικονομικού φιλελευθερισμού απέδωσαν τα ελλείμματα πρωτίστως στη διαφθορά των τελευταίων δεκαετιών, στις πελατειακές σχέσεις, στην κακή δημοσιονομική διαχείριση, καθώς και σε νοοτροπίες βαθιά ριζωμένες στην ελληνική κοινωνία. Πέραν των εθνικών συνόρων, ιδίως στη Γερμανία, τα μέσα ενημέρωσης άρχισαν να κλιμακώνουν τις επιθέσεις τους, απεικονίζοντας τους Έλληνες ως ένα λαό «διεφθαρμένων», «οκνηρών» και «αχόρταγων» καταχραστών κοινοτικών πόρων. Εν μια νυκτί, όλες οι παθογένειες της εγχώριας κοινωνικής και πολιτικής ζωής βρέθηκαν στο εδώλιο της διεθνούς κοινής γνώμης, κατηγορούμενες ως μοναδικές υπαίτιες για την καταβαράθρωση της εθνικής οικονομίας. Δύσκολα θα μπορούσε να αμφισβητηθεί ότι τα προαναφερθέντα είναι υπαρκτά φαινόμενα και ότι, εμμέσως ή ευθέως, έχουν συμβάλει στον περιορισμό της οικονομικής ανάπτυξης. Ωστόσο, επισημαίνει ο Τσανγκ, είναι γεγονός ότι τα υπέρογκα δημοσιονομικά ελλείμματα της περιφέρειας είναι κυρίως απότοκα των οικονομικών υπερβολών στον ιδιωτικό τομέα και των επιπτώσεων που είχαν στη δραστική μείωση των φορολογικών εσόδων, όχι το αποτέλεσμα του μεγέθους ή της «αναποτελεσματικότητας» του δημόσιου τομέα, ούτε των ιδιαίτερων «εθνικών χαρακτηριστικών» που μόνο οι χώρες της περιφέρειες φέρονται να διαθέτουν. Με την εμπλοκή της Ε.Ε., της ΕΚΤ και του ΔΝΤ στην ελληνική κρίση, το πρόβλημα νοηματοδοτήθηκε υπό το πρίσμα των ορθόδοξων νεοφιλελεύθερων δογμάτων, επιτάσσοντας έτσι λύσεις προσανατολισμένες στην «ελεύθερη αγορά». Ο Τσανγκ αμφισβητεί, ωστόσο, ότι μία μονεταριστική μακροοικονομική πολιτική λιτότητας που δίνει έμφαση στην προσαρμογή προς τα κάτω θα μπορούσε να βοηθήσει να ξεπεραστεί η παρούσα κρίση.
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:50 μ.μ. Page 21
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ
21
Στην πραγματικότητα, υπογραμμίζει, με το να επιβάλλονται τέτοιες πολιτικές συσκοτίζεται το γεγονός ότι η οικονομική ανάπτυξη των ηγέτιδων δυτικοευρωπαϊκών δυνάμεων επετεύχθη για τους ακριβώς αντίθετους λόγους – επειδή, δηλαδή, είχαν ακολουθήσει το δρόμο του επιτυχούς παρεμβατισμού με μέτρα υπέρ της προστασίας και της ενίσχυσης των νέων βιομηχανιών τους, τη χρήση ενός ευρέος φάσματος κρατικών επιδοτήσεων, την επιβολή αυστηρού ελέγχου των ξένων επενδύσεων, την πλημμελή προστασία των ξένων ευρεσιτεχνιών και της πνευματικής ιδιοκτησίας, καθώς επίσης, σε ορισμένες χώρες, την κρατική ιδιοκτησία κομβικής σημασίας βιομηχανιών. Ένα βαρυσήμαντο μήνυμα που θα πρέπει να εξαχθεί από το παρόν έργο, που αποτελεί το απόσταγμα σωρείας νηφάλιων μελετών και αναλύσεων, είναι ότι υπό τη σκιά της επιδεινούμενης κρίσης εκείνο που οι κοινωνίες μας έχουν πραγματικά ανάγκη είναι, σύμφωνα με τον συγγραφέα, «ενεργούς οικονομικούς πολίτες». Βασική προϋπόθεση γι’ αυτό είναι να απομυθοποιηθούν οι επιστημονικές αξιώσεις των μυθευμάτων και των αναληθειών που έχουν εγκυστωθεί στον δημόσιο λόγο και τη συλλογική συνείδηση. Απορρίπτοντας τις θεωρίες συνωμοσίας και αντιλαμβανόμενος τη συνθετότητα που χαρακτηρίζει τη σχέση μεταξύ της ιδιοσυστασίας του ατόμου, των διαδικασιών επιστημονικού εξορθολογισμού και των συνθηκών αυτοθέσμισης της κοινωνίας, ο Τσανγκ δεν δικάζει προθέσεις, αλλά απλώς επιχειρεί να αποκαταστήσει ορισμένες κρίσιμες και παραγνωρισμένες εκφάνσεις της οικονομικής ιστορίας. Καταλήγει διατυπώνοντας μια σειρά από αρχές για το πώς θα μπορούσε να αναδιαμορφωθεί το διεθνές οικονομικό σύστημα, το οποίο φαίνεται να λειτουργεί στη βάση «εξόχως αμφισβητήσιμων» θεωρητικών και εμπειρικών εικασιών. Ήρθε η ώρα, σημειώνει, να δώσουμε ένα τέλος στο «ερωτικό μας ειδύλλιο» με τον αχαλίνωτο καπιταλισμό της «ελεύθερης αγοράς», να εγκαταλείψουμε την αστήρικτη ιδέα περί «διάχυσης των οικονομικών ωφελειών προς τα κάτω» και να πάψουμε να δοξάζουμε το κίνητρο του υλικού ωφελιμισμού, ανακατευθύνοντας τις συλλογικές μας προσπάθειες στην οικοδόμηση ενός συστήματος που επενδύει στις αρχές της αλληλεγγύης και της κοινωνικής δικαι-
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:50 μ.μ. Page 22
22
23 ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΜΑΣ ΛΕΝΕ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ
οσύνης. Ήρθε η ώρα να απαγορεύσουμε τα σύνθετα οικονομικά εργαλεία και να επιβάλουμε μεγαλύτερους περιορισμούς στη διασυνοριακή κίνηση κεφαλαίων, συγχωνεύσεων και εξαγορών, ώστε να αποσοβηθούν οι κίνδυνοι που προκαλούν στο κοινωνικο-οικονομικό μας σύστημα οι συνέπειες της απορρύθμισης· να αναγνωρίσουμε ότι τα αποτελέσματα της αγοράς δεν αποτελούν «φυσικά» φαινόμενα και ότι οι υψηλοί μισθοί δεν αντανακλούν υψηλή παραγωγικότητα ή ξεχωριστές επιχειρηματικές ικανότητες· να ενισχύσουμε το κράτος πρόνοιας και να επανεξετάσουμε τις ετοιμοπαράδοτες «αλήθειες» για το ρόλο του δημόσιου τομέα στη δημιουργία μιας ευημερούσας κοινωνίας βασισμένης στην κοινωνική ισότητα· να πάρουμε και πάλι στα σοβαρά την προοπτική χάραξης μιας εθνικής βιομηχανικής πολιτικής, επενδύοντας στον κατασκευαστικό τομέα, σε μηχανήματα και υποδομές, καθώς και στην κατάλληλη εκπαίδευση του εργατικού δυναμικού· τέλος –και ίσως αυτό να είναι το πλέον φιλόδοξο επιχείρημά του–, ο συγγραφέας επισημαίνει πως είναι καιρός το υπερεθνικό καθεστώς αναπτυξιακής πολιτικής να σταματήσει να επιβάλλει σε αναπτυσσόμενες χώρες πολιτικές και θεσμούς που βρίσκονται στους αντίποδες εκείνων που οι πλούσιες χώρες υιοθέτησαν για την επίτευξη υψηλών επιπέδων οικονομικής ανάπτυξης. Καθίσταται άμεσα αντιληπτό ότι αυτά τα βασικά σημεία εκκίνησης δεν συνιστούν παρά αδρομερείς προτάσεις που θα πρέπει να προσαρμοσθούν ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες των επιμέρους κρατών. Αυτό ίσως και να ξαφνιάζει, σε μια εποχή όπου οι οικονομικές παραινέσεις δεν είθισται να εκφράζονται με φειδώ, αλλά να συνοδεύονται από τυμπανοκρουσίες και να εδράζονται σε μια αμετακίνητη πεποίθηση σχετικά με το τι είναι ορθό. Απηχώντας τον ίδιο τον πατέρα του μονεταρισμού, τον Μίλτον Φρίντμαν, ο οποίος το 1996 έκρουε τον κώδωνα του κινδύνου λέγοντας ότι «τα οικονομικά, αντί να απασχολούνται με ουσιαστικά οικονομικά προβλήματα, μετατρέπονται σε έναν ολοένα πιο απόκρυφο κλάδο των μαθηματικών», ο Τσανγκ περιγράφει την «παράξενη ακαδημαϊκή κουλτούρα» που έχει ριζώσει στον επιστημονικό του κλάδο: «Πολλοί επαγγελματίες οικονομολόγοι στις μέρες μας δεν έχουν το παραμικρό ενδιαφέρον
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:50 μ.μ. Page 23
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ
23
για την πραγματικότητα, διότι βλέπουν την επιστημονική ενασχόληση με αυτήν ως μια έμμεση παραδοχή της μετριότητάς τους: αν είσαι πραγματικά έξυπνος, αυτό που περιμένουν από σένα είναι να επινοήσεις αφηρημένα μαθηματικά μοντέλα· αν δεν είσαι τόσο καλός, ασχολείσαι με την οικονομετρία, όπου κατά βάση παίζεις με τα στατιστικά δεδομένα· αν βρίσκεσαι “στον πάτο”, τότε μόνο σε ενδιαφέρει ο πραγματικός κόσμος». Πού αποδίδει αυτή την παράδοξη ιεράρχηση, η οποία επιβραβεύει τη φορμαλιστική αποξένωση από την ενασχόληση με τα υπαρκτά κοινωνικο-οικονομικά προβλήματα; «Όταν κάνεις δυσάρεστες παρατηρήσεις για τον τρόπο λειτουργίας της οικονομίας, ο κόσμος αρνείται να σε ακούσει, αλλά όταν επαναλαμβάνεις δοτές “αλήθειες”, βρίσκεσαι στις ειδήσεις των 8». Από την πλευρά του, λοιπόν, ο Τσανγκ δεν διακηρύττει θορυβωδώς την ανάγκη για συμμόρφωση σε περίτεχνες οικουμενικές συνταγές. Το βάρος των επιχειρημάτων του δεν στηρίζεται στην επωδό του homo economicus ή σε σύνθετα μαθηματικά μοντέλα, αλλά στην ενδελεχή ιστορική διερεύνηση των συλλογικών θεσμικών εμπειριών μας στους τομείς της οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης. Πέρα από την εγκυρότητα των αξιοσημείωτων ευρημάτων του, αναδύεται έτσι κι ένα άλλο ουσιώδες χαρακτηριστικό του έργου του: το πρόταγμα για την αναβίωση μιας προβληματικής προσανατολισμένης στην επίλυση υπαρκτών οικονομικών προβλημάτων, στο ίδιο πνεύμα που διαπότιζε την έρευνα και πριν από την εδραίωση της νέας «οικονομικής θεολογίας». Αντιπαραβάλλοντας τον συγκροτημένο, μετριοπαθή πραγματισμό του συγγραφέα με τον δογματικό ζήλο των υποστηρικτών της «ελεύθερης αγοράς», φαίνεται να πιστοποιείται η σημασία του ευφυολογήματος του Μπέρτραντ Ράσελ όταν του είχε ζητηθεί να προσδιορίσει την αιτία όλων των δεινών στον κόσμο: «Το γεγονός ότι οι μωροί ξεχειλίζουν από βεβαιότητα, ενώ οι ευφυείς κατατρώγονται από αμφιβολίες». ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΛΠΑΔΑΚΗΣ Αθήνα, Ιούνιος 2011
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:50 μ.μ. Page 24
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:50 μ.μ. Page 25
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η παγκόσμια οικονομία έχει γίνει σμπαράλια. Παρόλο που το άνευ προηγουμένου οικονομικό και νομισματικό πλεόνασμα των προηγούμενων δεκαετιών απέτρεψε την οικονομική κρίση του 2008 από το να εξελιχτεί σε ολοκληρωτική κατάρρευση της παγκόσμιας οικονομίας, το παγκόσμιο κραχ του 2008 εξακολουθεί να παραμένει η δεύτερη μεγαλύτερη οικονομική κρίση της ιστορίας, μετά το Μεγάλο Κραχ του 1929. Τον καιρό που γράφονται αυτές οι γραμμές (Μάρτιος 2010), και ενώ ορισμένοι κάνουν λόγο για το τέλος της ύφεσης, η ανάκαμψη δεν είναι σε καμία περίπτωση βέβαιη. Ελλείψει οικονομικών μεταρρυθμίσεων, οι χαλαρές οικονομικές και νομισματικές πολιτικές οδήγησαν σε νέες οικονομικές φούσκες, ενώ η πραγματική οικονομία βρίσκεται σε κάμψη και διψά για εισροή κεφαλαίων. Αν αυτές οι φούσκες σκάσουν, η παγκόσμια οικονομία θα οδηγηθεί σε ακόμα μία («διπλή») κρίση. Ακόμα και αν διατηρηθεί η ανάκαμψη, οι συνέπειες της κρίσης θα είναι αισθητές για πολλά χρόνια. Μπορεί να περάσει πολύς καιρός μέχρι οι εταιρείες και τα νοικοκυριά να καταφέρουν να ισοσκελίσουν τους προϋπολογισμούς τους. Τα τεράστια ελλείμματα που δημιούργησε η κρίση θα εξαναγκάσουν τις κυβερνήσεις να μειώσουν δραστικά τις δημόσιες επενδύσεις και τις κοινωνικές παροχές, γεγονός που θα επιφέρει αρνητικές επιπτώσεις στην οικονομική ανάπτυξη, την καταπολέμηση της φτώχιας και την κοινωνική σταθερότητα – πιθανόν για δεκαετίες. Ορισμένοι από αυτούς που έχασαν τις δουλειές και τα σπίτια τους στη διάρκεια της κρίσης μπορεί να μην ορθοποδήσουν ποτέ ξανά. Πρόκειται για τρομακτικές προοπτικές.
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:50 μ.μ. Page 26
26
23 ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΜΑΣ ΛΕΝΕ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ
Η καταστροφή αυτή οφείλεται εν τέλει στην ιδεολογία της ελεύθερης αγοράς που κυριάρχησε στον πλανήτη από τη δεκαετία του ’80. Υποστηρίχθηκε ότι αν οι αγορές αφεθούν να λειτουργήσουν απρόσκοπτα, θα είναι πιο αποδοτικές και πιο δίκαιες. Αποδοτικές, καθώς το άτομο θα μπορεί να μεταχειριστεί με τον καλύτερο τρόπο τα μέσα και τους πόρους που διαθέτει, και δίκαιες, αφού ο ανταγωνισμός των αγορών διασφαλίζει ότι ο καθένας ανταμείβεται με βάση την παραγωγικότητά του. Υποστηρίχθηκε ότι οι επιχειρήσεις θα πρέπει να απολαμβάνουν τη μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία. Οι εταιρείες, όντας πιο κοντά στις αγορές, γνωρίζουν τι τους συμφέρει καλύτερα. Αν τις αφήσουμε να κάνουν ό,τι θέλουν, η παραγωγή πλούτου θα πολλαπλασιαστεί, και μ’ αυτό τον τρόπο επωφελείται εξίσου το σύνολο της κοινωνίας. Μας είπαν ότι οι κρατικές παρεμβάσεις στις αγορές μειώνουν την αποτελεσματικότητά τους. Οι κρατική παρέμβαση συχνά αποσκοπεί στο να περιορίσει την ίδια τη δημιουργία πλούτου, υποκινούμενη από στρεβλές αντιλήψεις περί ισότητας. Ακόμα και αν τα παραπάνω δεν ισχύουν, οι κυβερνήσεις δεν μπορούν να βελτιώσουν τα αποτελέσματα των αγορών, γιατί δεν διαθέτουν ούτε την αναγκαία πληροφόρηση, αλλά ούτε και τα κίνητρα για να προβούν σε ορθές επιχειρηματικές αποφάσεις. Με λίγα λόγια, μας είπαν να έχουμε απόλυτη εμπιστοσύνη στις αγορές και να μην μπλεκόμαστε στα πόδια τους. Ακολουθώντας αυτή τη συμβουλή, τα περισσότερα κράτη εισήγαγαν ρυθμίσεις ελεύθερης αγοράς τα τελευταία τριάντα χρόνια – ιδιωτικοποιήσεις κρατικών εταιρειών και βιομηχανιών, χαλάρωση του κανονιστικού πλαισίου της οικονομίας και της βιομηχανίας, φιλελευθεροποίηση του διεθνούς εμπορίου και των επενδύσεων και μείωση της φορολογίας εισοδήματος και των εργοδοτικών εισφορών. Οι υπέρμαχοι των πολιτικών αυτών υποστήριξαν ότι μπορεί μεν να προκαλέσουν προσωρινά κάποια προβλήματα, όπως αύξηση των ανισοτήτων, αλλά στη συνέχεια όλοι θα γίνουν πλουσιότεροι με τη δημιουργία μιας πιο δυναμικής και οικονομικά ανθηρής κοινωνίας. Η πλημμυρίδα σηκώνει εξίσου όλες τις βάρκες, ήταν η μεταφορά που χρησιμοποίησαν.
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:50 μ.μ. Page 27
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
27
Το αποτέλεσμα των πολιτικών αυτών ήταν το ακριβώς αντίθετο απ’ αυτό που υποσχέθηκαν. Ας ξεχάσουμε για μια στιγμή την οικονομική κατάρρευση που θα ταλανίζει τον κόσμο επί δεκαετίες. Πριν απ’ αυτό, πράγμα άγνωστο για την πλειοψηφία, οι πολιτικές των ελεύθερων αγορών είχαν ως αποτέλεσμα χαμηλότερους ρυθμούς ανάπτυξης, διευρυμένες ανισότητες και αυξημένη αστάθεια για τις περισσότερες χώρες. Σε πολλές πλούσιες χώρες, τα προβλήματα αυτά καλύφθηκαν από τα τεράστια πιστωτικά ανοίγματα. Έτσι, το γεγονός ότι οι μισθοί στις ΗΠΑ είχαν παραμείνει στάσιμοι και οι ώρες εργασίας είχαν αυξηθεί από τη δεκαετία του ’70, κουκουλώθηκε από την τροφοδοτούμενη με πίστωση υπερκαταναλωτική έκρηξη. Και ενώ στις πλούσιες χώρες το πρόβλημα σοβάρευε, τα πράγματα ήταν πολύ πιο δύσκολα για τον αναπτυσσόμενο κόσμο. Το βιοτικό επίπεδο στην Υποσαχάρια Αφρική παρέμενε στάσιμο επί τρεις δεκαετίες, ενώ την ίδια περίοδο το κατά κεφαλήν εισόδημα στη Λατινική Αμερική μειώθηκε κατά δύο τρίτα. Ταυτόχρονα, υπήρξαν ορισμένες αναπτυσσόμενες χώρες που βίωσαν αλματώδη ανάπτυξη (με ταχύτατα διευρυνόμενες, ωστόσο, ανισότητες), όπως η Κίνα και η Ινδία, πρόκειται όμως για χώρες που, ενώ φιλελευθεροποίησαν την οικονομία τους σε κάποιο βαθμό, αρνήθηκαν να υιοθετήσουν εξ ολοκλήρου την πολιτική της ελεύθερης αγοράς. Συνεπώς, τα όσα υποστήριζαν οι υπέρμαχοι της ελεύθερης αγοράς, οι λεγόμενοι νεοφιλελεύθεροι οικονομολόγοι, απεδείχθησαν εν μέρει αληθινά στην καλύτερη των περιπτώσεων, και εντελώς αβάσιμα στη χειρότερη. Σ’ αυτό το βιβλίο θα δείξω ότι οι «αλήθειες» που ευαγγελίζονται οι ιδεολόγοι των ελεύθερων αγορών βασίζονται σε οκνηρές υποθέσεις και κοντόφθαλμα οράματα, για να μην πω σε συμφεροντολογικές αντιλήψεις. Ο σκοπός αυτού του βιβλίου είναι να αποκαλύψει ορισμένες βασικές αλήθειες για τον καπιταλισμό, για τις οποίες οι οπαδοί της ελεύθερης αγοράς δεν θα μιλήσουν ποτέ. Το παρόν βιβλίο δεν αποτελεί αντικαπιταλιστικό μανιφέστο. Η κριτική της ιδεολογίας της ελεύθερης αγοράς δεν συνεπάγεται άρνηση του καπιταλισμού. Παρά τα προβλήματα και τους περιορισμούς του, πιστεύω ότι ο καπιταλισμός παραμένει το καλύτερο οι-
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:50 μ.μ. Page 28
28
23 ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΜΑΣ ΛΕΝΕ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ
κονομικό σύστημα που έχει εφεύρει η ανθρωπότητα. Η κριτική μου αφορά μια συγκεκριμένη εκδοχή του καπιταλισμού που κυριάρχησε στον πλανήτη τις τελευταίες τρεις δεκαετίες, δηλαδή τον καπιταλισμό της ελεύθερης αγοράς. Δεν είναι ο μοναδικός τρόπος λειτουργίας του καπιταλισμού, και σαφώς δεν είναι ο καλύτερος, όπως έχει αποδείξει η εμπειρία των τελευταίων τριάντα ετών. Το βιβλίο αυτό παρουσιάζει τρόπους με τους οποίους ο καπιταλισμός μπορεί και πρέπει να γίνει καλύτερος. Παρόλο που η κρίση του 2008 μας έκανε να αναρωτηθούμε για τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί η οικονομία, οι περισσότεροι εξ ημών δεν διερευνούμε αυτά τα ερωτήματα σε βάθος, καθώς πιστεύουμε ότι αφορούν τους ειδικούς. Αυτό ισχύει – σε ένα βαθμό. Οι ακριβείς απαντήσεις απαιτούν ενδελεχή γνώση τεχνικών ζητημάτων, πολλά από αυτά, μάλιστα, είναι τόσο περίπλοκα, που ακόμα και οι ειδικοί διαφωνούν μεταξύ τους. Είναι, λοιπόν, επόμενο ότι οι πιο πολλοί δεν έχουμε απλώς το χρόνο ή την απαιτούμενη εκπαίδευση για να μάθουμε όλες τις τεχνικές λεπτομέρειες προτού εκφέρουμε άποψη για την αποτελεσματικότητα του TARP (Trouble Asset Relief Program – Πρόγραμμα Στήριξης Επισφαλών Περιουσιακών Στοιχείων), την αναγκαιότητα της ύπαρξης του G20, την ορθότητα της εθνικοποίησης τραπεζών και τα αρμόζοντα επίπεδα των αμοιβών των στελεχών. Σε θέματα δε όπως η φτώχια στην Αφρική, οι δραστηριότητες του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου και οι κανονισμοί περί επάρκειας κεφαλαίων της Τράπεζας Διεθνών Διακανονισμών, νιώθουμε κυριολεκτικά σαν χαμένοι. Παρ’ όλα αυτά, δεν είναι αναγκαίο να κατανοούμε όλες τις τεχνικές λεπτομέρειες για να αντιληφθούμε τι συμβαίνει στον κόσμο, καθιστώντας εαυτούς αυτό που εγώ αποκαλώ «οικονομικά ενεργοί πολίτες», και να απαιτήσουμε να γίνουν οι σωστές ενέργειες από αυτούς που βρίσκονται στα κέντρα αποφάσεων. Στο κάτω-κάτω, όλοι εκφέρουμε την άποψή μας για διάφορα ζητήματα, για τα οποία δεν διαθέτουμε τεχνικές γνώσεις. Δεν χρειάζεται να είμαστε επιδημιολόγοι για να γνωρίζουμε ότι θα πρέπει να τηρούνται κανόνες υγιεινής σε εργοστάσια τροφίμων, κρεοπωλεία και εστιατόρια. Η διατύπωση
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:50 μ.μ. Page 29
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
29
κρίσεων σχετικά με την οικονομία δεν διαφέρει σε τίποτα. Όταν κάποιος ξέρει τις βασικές αρχές και τα γεγονότα, μπορεί να διατυπώσει τεκμηριωμένες απόψεις χωρίς να χρειάζονται οι διάφορες τεχνικές λεπτομέρειες. Το μόνο προαπαιτούμενο είναι να βγάλετε τα παραμορφωτικά γυαλιά που θέλουν να φοράτε οι νεοφιλελεύθεροι ιδεολόγοι. Τα γυαλιά αυτά κάνουν τον κόσμο να φαίνεται απλός και όμορφος. Βγάζοντάς τα, θα μπορέσετε να αντικρίσετε τη σκληρή πραγματικότητα. Όταν αντιληφθείτε ότι στην πραγματικότητα δεν υπάρχει ελεύθερη αγορά, δεν θα σας εξαπατούν πλέον όσοι αποκηρύσσουν κάθε κανονιστική ρύθμιση με την αιτιολογία ότι καθιστά την αγορά «ανελεύθερη» (βλ. Αλήθεια 1η ). Όταν μάθετε ότι οι ισχυρές και δραστήριες κυβερνήσεις μπορούν να προωθήσουν αντί να αποθαρρύνουν την οικονομική δυναμική, θα συνειδητοποιήσετε ότι η διαδεδομένη δυσπιστία προς το κράτος είναι αβάσιμη (βλ. Αλήθειες 12η και 21η). Γνωρίζοντας ότι δεν ζούμε σε μια οικονομία μεταβιομηχανικής γνώσης, θα μπορέσετε να αμφισβητήσετε τη σκοπιμότητα της εγκατάλειψης ή ακόμα και της ενθάρρυνσης της παρακμής του βιομηχανικού τομέα, όπως έχουν πράξει κάποιες κυβερνήσεις (βλ. Αλήθειες 9η και 17η). Όταν αντιληφθείτε ότι η οικονομική πολιτική της διάχυσης του πλούτου (trickle-down economics) δεν λειτουργεί, θα δείτε τις ευρείες φοροαπαλλαγές των πλουσίων γι’ αυτό που είναι στην πραγματικότητα – απλή αναδιανομή του πλούτου προς όφελος των ανώτερων τάξεων, και όχι ένας τρόπος για να γίνουμε όλοι πλουσιότεροι, όπως ισχυρίζονταν ορισμένοι (βλ. Αλήθειες 13η και 20ή). Αυτό που συνέβη στην παγκόσμια οικονομία δεν ήταν ούτε ατύχημα ούτε το αποτέλεσμα μιας αναπόφευκτης ιστορικής συγκυρίας. Το ότι οι μισθοί παρέμειναν στάσιμοι και οι ώρες εργασίας αυξήθηκαν για την πλειοψηφία των Αμερικανών, ενώ τα εισοδήματα των διευθυντικών στελεχών και των τραπεζιτών αυξήθηκαν σε ασύλληπτο βαθμό, δεν οφείλεται σε κάποιον απόλυτο νόμο της αγοράς. Δεν είμαστε εκτεθειμένοι στις αυξανόμενες πιέσεις του διεθνούς ανταγωνισμού, ούτε ανησυχούμε για το μέλλον της δουλειάς μας απλώς και μόνον εξαιτίας της αχαλίνωτης τεχνολογικής προόδου στους τομείς
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:50 μ.μ. Page 30
30
23 ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΜΑΣ ΛΕΝΕ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ
των επικοινωνιών και των μεταφορών (βλ. Αλήθειες 4η και 6η). Το ότι ο χρηματοοικονομικός τομέας αποκοβόταν ολοένα και περισσότερο από την πραγματική οικονομία τα τελευταία τριάντα χρόνια, οδηγώντας στη σημερινή οικονομική καταστροφή, δεν ήταν αναπόφευκτο (βλ. Αλήθειες 18η και 22η). Οι φτωχές χώρες δεν παραμένουν φτωχές εξαιτίας κάποιων δήθεν αμετάβλητων δομικών παραγόντων – τροπικό κλίμα, δύσκολη γεωγραφική θέση ή κακή νοοτροπία. Οι ανθρώπινες αποφάσεις, ιδίως αυτές που λαμβάνονται από όσους έχουν τη δύναμη να θέσουν τους κανόνες, είναι αυτές που κάνουν τα πράγματα να συμβαίνουν με τον τρόπο που συμβαίνουν, όπως θα εξηγήσω. Παρόλο που κανείς απ’ όσους λαμβάνουν αποφάσεις δεν μπορεί να είναι βέβαιος ότι οι ενέργειές του θα οδηγήσουν στο επιθυμητό αποτέλεσμα, οι ληφθείσες αποφάσεις δεν είναι, κατά μία έννοια, αναπόφευκτες. Δεν ζούμε στον καλύτερο δυνατό κόσμο. Αν είχαν ληφθεί διαφορετικές αποφάσεις, ο κόσμος θα ήταν διαφορετικός. Δεδομένων των ανωτέρω, θα πρέπει να αναρωτηθούμε κατά πόσον οι αποφάσεις των πλούσιων και των ισχυρών είναι βασισμένες σε ορθή λογική και ισχυρές αποδείξεις. Μόνο όταν κάνουμε κάτι τέτοιο μπορούμε να απαιτούμε οι επιχειρήσεις, οι κυβερνήσεις και οι διεθνείς οργανισμοί να πράττουν ορθά. Αν δεν λειτουργούμε ως ενεργοί οικονομικοί πολίτες, θα παραμένουμε για πάντα θύματα των ανθρώπων που έχουν μεγαλύτερες ικανότητες στη λήψη αποφάσεων, που ισχυρίζονται ότι τα πράγματα συμβαίνουν επειδή έτσι πρέπει και ότι, συνεπώς, δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα για να τα αλλάξουμε, όσο δυσάρεστα και άδικα κι αν φαίνονται. Το εν λόγω βιβλίο έχει ως στόχο να εφοδιάσει τον αναγνώστη, ώστε να αντιληφθεί πώς λειτουργεί στην πραγματικότητα ο καπιταλισμός και πώς μπορεί να λειτουργήσει καλύτερα. Δεν είναι, παρ’ όλα αυτά, ένα βιβλίο με «οικονομικά για αρχάριους». Στοχεύει στο να είναι κάτι πολύ περισσότερο και ταυτόχρονα κάτι πολύ λιγότερο. Είναι κάτι πολύ λιγότερο από οικονομικά για αρχάριους, καθώς δεν εμβαθύνω σε πολλές από τις τεχνικές λεπτομέρειες που βρίσκει κανείς ακόμα και σε ένα πολύ βασικό εγχειρίδιο περί οικονομίας. Ωστόσο αυτή η έλλειψη τεχνικών λεπτομερειών δεν οφείλεται στο ότι
CHANG sel_final_Layout 1 16/06/2011 12:50 μ.μ. Page 31
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
31
πιστεύω πως δεν θα είναι κατανοητές από τον αναγνώστη. Το 95% των οικονομικών είναι κοινή λογική που περιπλέκεται επίτηδες, αλλά και για το υπόλοιπο 5%, οι βασικές, αν όχι όλες οι τεχνικές λεπτομέρειες, μπορούν να ερμηνευτούν με απλούς όρους. Πιστεύω απλώς ότι ο καλύτερος τρόπος για να μάθει κανείς τις αρχές της οικονομίας είναι να τις χρησιμοποιήσει, για να κατανοήσει τα προβλήματα που ενδιαφέρουν περισσότερο τον αναγνώστη. Συνεπώς, εισάγω τεχνικές λεπτομέρειες μόνο όταν είναι σχετικές με τα διάφορα ζητήματα που εξετάζονται, και όχι με τον τρόπο που θα παρουσιάζονταν σε ένα διδακτικό εγχειρίδιο. Ενώ, όμως, το βιβλίο είναι εντελώς προσβάσιμο στον μέσο αναγνώστη, είναι κάτι πολύ περισσότερο από ένα βιβλίο οικονομικών για αρχάριους. Πράγματι, προχωρά αρκετά βήματα παραπέρα σε σχέση με πολλά εξειδικευμένα οικονομικά συγγράμματα, υπό την έννοια ότι αμφισβητεί πολλές οικονομικές θεωρίες και εμπειρικά γεγονότα, τα οποία τα εν λόγω συγγράμματα εκλαμβάνουν ως δεδομένα. Μπορεί αυτό μεν να πτοεί τον μέσο αναγνώστη που καλείται να αμφισβητήσει θεωρίες που υποστηρίζονται από «ειδικούς» και να αμφιβάλει για εμπειρικά γεγονότα που είναι αποδεκτά από την πλειοψηφία των επαγγελματιών, αλλά στην πορεία θα διαπιστώσει ότι αυτό είναι πολύ πιο εύκολο απ’ όσο φαίνεται, όταν θα σταματήσει να θεωρεί αυτονόητο πως αυτά που πιστεύουν οι ειδικοί είναι οπωσδήποτε σωστά. Τα περισσότερα από τα ζητήματα που τίθενται εδώ δεν έχουν απλές απαντήσεις. Όντως, σε πολλές περιπτώσεις, η βασική μου θέση είναι ότι δεν υπάρχει απλή απάντηση, σε αντίθεση με όσα θέλουν να πιστεύετε οι οικονομολόγοι της ελεύθερης αγοράς. Ωστόσο, αν δεν βρεθούμε αντιμέτωποι μ’ αυτά τα ζητήματα, δεν θα μπορέσουμε να αντιληφθούμε πώς λειτουργεί πραγματικά ο κόσμος. Κι αν δεν το αντιληφθούμε, θα είναι αδύνατον να υπερασπιστούμε τα συμφέροντά μας, πολλώ δε μάλλον να ωφελήσουμε τον κόσμο ως ενεργοί οικονομικοί πολίτες.