ANTAIOS sel_DDD_Layout 1 16/05/2012 3:06 ΜΜ Page 225
∫∞ƒ§√™ º√À∂¡∆∂™
Ο συγγραφέας ως συνείδηση ενός έθνους
225
Γ
ια να φτάσεις στη συνοικία Πεδρεγκάλ πρέπει να κάνεις ένα όχι ευκαταφρόνητο ταξίδι. Ξεκινάς από το κέντρο της Πόλης του Μεξικού, διασχίζεις τις συνοικίες με τα ψηλά γυάλινα κτίρια που, πανομοιότυπα πλέον σε όλο τον κόσμο, φιλοξενούν εταιρίες και επιχειρήσεις, περνάς σε συνοικίες με κτίσματα των αρχών του εικοστού αιώνα, ύστερα ανεβαίνεις σε εναέριους δρόμους που προσπερνούν βιαστικά μια θάλασσα από καλύβια ή από φτωχόσπιτα που θυμίζουν καλύβια, και φτάνεις σε μια περιοχή ξανά ντυμένη με δένδρα, δένδρα και φαρδείς δρόμους και πλατείες. Ύστερα, προχωρώντας σε μια λεωφόρο, στρίβεις προς τα δεξιά και μπαίνεις σε ένα είδος λαβυρίνθου από στενούς δρόμους και ψηλούς φράκτες. Κάθε τόσο, σε κάποιες γωνίες, διακρίνεις δυο τρεις σεκιουριτάδες να καπνίζουν και να σε μετράνε με το βλέμμα τους, μέχρι να βεβαιωθούν ότι δεν είσαι παράταιρος εκεί πέρα, ότι κάποιο από τα κρυμμένα πίσω από τους ψηλούς φράκτες σπίτια πράγματι σε περιμένει. Εδώ μένει ο Φουέντες. Στον ίδιο δρόμο, λίγο παρακάτω, μένει και ο Μάρκες, χρόνια τώρα κάτοικος Μεξικού. Πίσω από τον ψηλό φράκτη, στο χρώμα του κεραμιδιού, ένα ωραίο σπίτι της δεκαετίας του ’60. Ένας μικρός κήπος με δύο μοντερνιστικά γλυπτά, κι ύστερα η μεγάλη τζαμαρία του σαλονιού. Δίπλα στην τζαμαρία η πόρτα. Την περνάς, στο χολ το πρώτο πράγμα που βλέπεις είναι ένα πορτρέτο του πεθαμένου γιου της οικογένειας, που η αιμοφιλία δεν του επέτρεψε να γίνει ζωγράφος όπως ο ίδιος επιθυμούσε. Το σαλόνι, κτισμένο σε δύο επίπεδα, είναι γεμάτο πίνακες και
ANTAIOS sel_DDD_Layout 1 16/05/2012 3:06 ΜΜ Page 226
226
OΙ ΚΕΡΑΙΕΣ ΤΗΣ ΕΠOΧΗΣ ΜOΥ
φωτογραφίες. Στους πίνακες ξεχωρίζει αμέσως ένα πορτρέτο του συγγραφέα, και η προσωπογραφία μιας όμορφης γυναίκας με τον αέρα βαμπ της δεκαετίας του ’40. Είναι η μάνα του Φουέντες, και ο ζωγράφος που την απαθανάτισε είναι ο Σικέιρος. Δεν χορταίνω να το κοιτάζω. Είναι η πρώτη φορά που βλέπω προσωπογραφία φτιαγμένη από τον Σικέιρος, είναι η πρώτη φορά που βλέπω έργο του κομουνιστή Σικέιρος που δεν έχει σχέση με την επανάσταση. Στις φωτογραφίες μάς ξεναγεί ο ίδιος ο Φουέντες. Αισθάνεται κάπως αμήχανα που έχει ντυθεί σπορ, ενώ η Μικέλα κι εγώ φοράμε τα καλά μας. «Δεν σε έχω δει ποτέ με γραβάτα, είσαι πάντα ντυμένος κάζουαλ», δικαιολογείται και προθυμοποιείται να πάει να αλλάξει. Δεν τον αφήνω, είναι μια χαρά έτσι του λέω, μπορώ όμως να βγάλω εγώ τη γραβάτα. Τελικά μένουμε ως έχουμε. Ένα μεγάλο κομμάτι του 20ού αιώνα σε φωτογραφίες. Το παρελθόν του Φουέντες ως πρέσβη του Μεξικού σε διάφορες χώρες τον έκανε να γνωρίσει πολλούς γνωστούς ανθρώπους της πολιτικής και της τέχνης. Ιδού μαζί με τον Αραφάτ να παραλαμβάνουν το Βραβείο του Πρίγκιπα των Αστουριών, ιδού μαζί με τον Μιτεράν σε θερμή χειραψία, ιδού μαζί με το ζεύγος Κλίντον, ιδού μαζί με τη χήρα Αλιέντε, ιδού πάλι μαζί με τους βασιλείς της Ισπανίας να παραλαμβάνει το Βραβείο Θερβάντες, ιδού παρέα με τον Νερούδα. Κι ύστερα φωτογραφίες του Μπονιουέλ, του Μάρκες, του Καρπεντιέρ, αλλά και του Μαρτσέλο Μαστρογιάνι. Στη συλλογή και δύο φωτογραφίες του Τρούμαν και του Ρούζβελτ που έβγαλε ο πατέρας του. Ανάμεσά τους, σπαρμένες εδώ κι εκεί, φωτογραφίες της οικογένειας Φουέντες: η πανέμορφη, κατάξανθη σύζυγος Σίλβια, δημοσιογράφος και μούσα του, και τα δύο παιδιά τους, ο αιμοφιλικός Κάρλος Φουέντες Λεμούς, που πέθανε στα είκοσι έξι του χρόνια, και η Νατάσα Φουέντες Λεμούς, που δεν βρήκε ποτέ τη δύναμη να ξεφύγει από τα ναρκωτικά και πέθανε το 2005 σε ηλικία τριάντα ένα χρονών. Κάθε φορά που πέφτει πάνω σε ένα οικογενειακό στιγμιότυπο, ο συγγραφέας λέει ένα βιαστικό «η οικογένειά μου» κι ύστερα περνάει το ίδιο βιαστικά στην επόμενη φωτογραφία.
ANTAIOS sel_DDD_Layout 1 16/05/2012 3:06 ΜΜ Page 227
ΚΑΡΛΟΣ ΦΟΥΕΝΤΕΣ
227
Η φωτογραφία με τον Φουέντες που αγαπώ περισσότερο: η συζήτηση αφορά τη γραβάτα μου (φωτό Δημήτρης Κορδελάς)
ANTAIOS sel_DDD_Layout 1 16/05/2012 3:06 ΜΜ Page 228
OΙ ΚΕΡΑΙΕΣ ΤΗΣ ΕΠOΧΗΣ ΜOΥ
228
Την πρώτη φορά που γνώρισα το ζεύγος Φουέντες, ήταν τον Σεπτέμβριο του 2003 στην Αθήνα, όταν είχε έρθει να δώσει μια διάλεξη, προσκεκλημένος του Ινστιτούτου Θερβάντες και των τεσσάρων εκδοτικών οίκων που τότε μοιράζονταν τα βιβλία του: Άγρα, Θεμέλιο, Καστανιώτης, Ωκεανίδα. Η εκδήλωση είχε γίνει στην ταράτσα, πάνω από τη Στοά του Βιβλίου, και είχε συγκεντρώσει πάνω από πεντακόσια άτομα. Μια μέρα μετά, προσκεκλημένοι της Μαρίνας Ηλιάδη, μια μεγάλη παρέα (ανάμεσά τους η Νάτι Γάλβεζ, η τότε διευθύντρια του Ινστιτούτου Θερβάντες, και ο Σταύρος Πετσόπουλος των εκδόσεων Άγρα) πήγαμε να περάσουμε ένα Σαββατοκύριακο στην Ύδρα. Μαζί μας, φυσικά, ο Κάρλος, η Σίλβια και η Νατάσα Φουέντες. Από την πρώτη στιγμή καταλάβαμε ότι κάτι δεν πήγαινε καλά με τη Νατάσα. Κλεισμένη τις περισσότερες ώρες στο δωμάτιό της, αρνιόταν να βγει έστω και για φαγητό, πράγμα που εξόργιζε τον πατέρα της. Η Σίλβια, προσπαθώντας να κρατήσει τα προσχήματα και ταυτόχρονα να ηρεμήσει τον σύζυγό της, του εξηγούσε χαμηλόφωνα ότι δεν πειράζει, ότι η κόρη τους θα βγει όταν το θελήσει, κι ότι καλύτερα θα ήταν να μην επιμένουν. Ο Κάρλος είχε όμως εντελώς αντίθετη γνώμη. Η Νατάσα όφειλε να αποδέχεται τους κανόνες του σπιτιού που τη φιλοξενούσε, δεν μπορούσε να περιφρονεί τον κόσμο γύρω της και να περνάει τη μέρα της κλεισμένη σε ένα δωμάτιο. Δεν νομίζω ότι εκείνες τις μέρες στην Ύδρα ακούστηκε ποτέ η λέξη «ναρκωτικά», όλοι όμως ξέραμε τι συνέβαινε και ζούσαμε βουβά το δράμα αυτής της οικογένειας, δράμα που δεν φαινόταν να σταματά με τον θάνατο του ενός παιδιού. Η επιμονή του πατέρα Φουέντες μπορεί να φαινόταν εκτός τόπου και χρόνου, εύκολα όμως καταλάβαινες ότι ήταν η δική του προσπάθεια να ξαναφέρει την κόρη του στη ζωή. Άλλωστε, ένα χρόνο πριν, σε ένα από τα ωραιότερα βιβλία του, το Σε αυτά πιστεύω, έγραφε: Η Νατάσα κι εγώ είμαστε τόσο κοντά και τόσο μακριά ο ένας από τον άλλο όπως ο καθένας μέσα στο ίδιο του το δέρμα (...) Ήξερε υπερβολικά πολλά, η ασπίδα της ήταν μια κουλτούρα ε-
ANTAIOS sel_DDD_Layout 1 16/05/2012 3:06 ΜΜ Page 229
ΚΑΡΛΟΣ ΦΟΥΕΝΤΕΣ
Ο πατέρας, προικισμένος με αυτή την ιδιαίτερη διαίσθηση που έχουν οι συγγραφείς, έβλεπε καθαρότερα από τους άλλους προς τα πού πήγαινε η ιστορία της κόρης του, και προσπαθούσε να αντιδράσει στον φαταλισμό της οικογενειακής του δυστυχίας. Στην Ελλάδα οι Φουέντες ήρθαν πάλι το καλοκαίρι του 2007, προσκεκλημένοι ενός εφοπλιστή φίλου τους, ο οποίος τους έδωσε τη δυνατότητα να κάνουν με το σκάφος του μια βόλτα στο Αιγαίο. Είχαν ήδη περάσει δυο χρόνια από το θάνατο της κόρης τους, και οι δυο τους έκαναν μια υπεράνθρωπη προσπάθεια να συνεχίσουν τη ζωή τους. Βρεθήκαμε σε ένα εστιατόριο στο Γκάζι. Στον Καστανιώτη είχαμε ήδη εκδώσει την Ανήσυχη παρέα, ένα βιβλίο με μπόλικο θάνατο στις σελίδες του, αλλά και μια περίεργη αίσθηση αθανασίας, όπου η ζωή μοιάζει να είναι απλώς ένα σύντομο πέρασμα από την κούνια στον τάφο. Μιλήσαμε για το νέο βιβλίο, δεν μιλήσαμε για τον θάνατο της κόρης τους. Μόνο μια στιγμή, στη μέση του γεύματος, η Σίλβια, που καθόταν δίπλα μου, μου ψιθύρισε: «Έμαθες για τη Νατάσα, δεν έμαθες;» Όταν, έξι μήνες αργότερα, βρεθήκαμε στο σπίτι τους στο Μεξικό κι αρχίσαμε τα γυρίσματα, κάποια στιγμή η Σίλβια πέτυχε τον Απόστολο Καρακάση κι εμένα μακριά από τον σύζυγό της. «Θέλω να σας ζητήσω μια χάρη», μας είπε. «Φωτογραφίστε τα παιδιά μου, θέλω να είναι κι αυτά στην ταινία, μαζί μας». Μας το είπε συνωμοτικά, να μην το μάθει ο άντρας της, σαν να μην ήθελε να δείξει ότι το μυαλό της εξακολουθεί να είναι εκεί, καρφωμένο στα δυο νεκρά παιδιά της. Σε αντίθεση με εμένα που επιμένω πάντα να βάζω σε προτεραιότητα τα συναισθήματα των άλλων ακόμα και σε βάρος της δημοσιογραφικής έρευνας, ο Απόστολος δίνει μεγαλύτερο βάρος στο τελικό αποτέλεσμα, στην όσο το δυνατόν λεπτομερέστερη πληροφόρηση του κοινού. Κι από τη στιγμή που ξεκαθάρισα πως, σε ό,τι με αφορούσε, δεν επρόκειτο να κάνω καμία ερώτη-
229
ξίσου λαμπερή και καταραμένη. Δεν έμαθε να εφευρίσκει τον εαυτό της σε μια σκηνή, σε ένα κομμάτι χαρτί. Έπρεπε να παίζει την ιστορία της...
ANTAIOS sel_DDD_Layout 1 16/05/2012 3:06 ΜΜ Page 230
OΙ ΚΕΡΑΙΕΣ ΤΗΣ ΕΠOΧΗΣ ΜOΥ
230
ση στον Φουέντες για τα νεκρά παιδιά του, ο Απόστολος αποφάσισε να βάλει τον συγγραφέα να διαβάσει ένα σπαρακτικό κείμενο από το Σε αυτά πιστεύω, ένα κείμενο που μιλούσε για την οικογένειά του. Ο Φουέντες, καθισμένος στον μικρό κήπο του σπιτιού του, έριξε μια ματιά στο κείμενο που του ζήτησε ο Απόστολος να διαβάσει, συνειδητοποίησε ποιο ήταν, συννέφιασε αλλά δεν έφερε αντίρρηση. Και, φορώντας την πιο επαγγελματική από τις μάσκες που διέθετε, άρχισε να διαβάζει. Μόνο μια στιγμή, ένιωσα τη φωνή του να ραγίζει. Όμως δεν σταμάτησε, πήρε μια βαθιά ανάσα και συνέχισε να διαβάζει για τη γυναίκα του, για τη μεγάλη κόρη του από τον προηγούμενο γάμο του, και για τα δυο νεκρά του παιδιά. Άλλωστε, η συγγραφή είναι το δικό του σωσίβιο. Και ο ρόλος του αφηγητή της πραγματικότητας της χώρας του που ο ίδιος έδωσε στον εαυτό του, η δική του παρηγοριά.
«Ο πατέρας μου ήταν διπλωμάτης και ταξίδευε πολύ σε ολόκληρη την αμερικανική ήπειρο. Στα μαθητικά μου χρόνια περνούσα τον χειμώνα σε σχολεία στην Ουάσιγκτον, και τα καλοκαίρια σε σχολεία στο Μεξικό. Είχα δηλαδή δύο σχολεία, δύο γλώσσες, δύο διαφορετικές αντιλήψεις του κόσμου: τη βορειοαμερικανική της εποχής του Ρούζβελτ και του Νιου Ντιλ, και τη μεξικανική της εποχής της Επανάστασης. Ζούσα και τις δύο αυτές συνθήκες συμπληρωματικά τη μια προς την άλλη μέχρι τον Μάρτιο του ’38. Μέχρι τότε ήμουν πολύ δημοφιλής στο σχολείο μου στην Ουάσιγκτον, συμμετείχα σε θεατρικές παραστάσεις, έγραφα κείμενα, ήμουν ένα απόλυτα φυσιολογικό παιδί. Στις 18 Μαρτίου όμως του ’38, ο Πρόεδρος του Μεξικού Λάζαρο Κάρδενας εθνικοποίησε τον πετρελαϊκό πλούτο της χώρας. Εκείνη λοιπόν τη μέρα ξαφνικά ένιωσα ένας στιγματισμένος, κάποιος που οι συμμαθητές του έπρεπε να απομονώσουν ως ξένο και κομουνιστή. Διότι αυτή την πράξη επαναπατρισμού του εθνικού μας πλούτου που μέχρι τότε εκμεταλλεύονταν οι ξένες εταιρείες, οι Βορειοαμερικανοί την αντιμετώπισαν ως ληστρική πράξη.
ANTAIOS sel_DDD_Layout 1 16/05/2012 3:06 ΜΜ Page 231
»Ήμουν λοιπόν γιος διπλωμάτη στα χρόνια της Επανάστασης. Ο πατέρας μου όφειλε να υπερασπίζεται τους επαναστατικούς νόμους, την εθνικοποίηση του πετρελαίου, τον διαχωρισμό Κράτους και Εκκλησίας. Κι όλα αυτά παρουσιάζονταν στην παγκόσμια κοινή γνώμη ως φρικαλεότητες, ενώ το Μεξικό παρουσιαζόταν ως η χώρα της αναρχίας, της άκρατης βίας, της απόλυτης σύγχυσης. Χρειάστηκε, λοιπόν, από νωρίς να συνειδητοποιήσω ότι η χώρα μου ήταν μια χώρα που δεχόταν έντονη κριτική. Θυμάμαι, μια φορά, θα ήμουν εννιά χρονών, είχαμε πάει με τον πατέρα μου να δούμε μια ταινία, το Man of conquest, που είχε ως θέμα της την απόσχιση του Τέξας από το Μεξικό. Ουσιαστικά ήταν η βιογραφία του Σαμ Χιούστον, το όνομα του οποίου έχει πάρει η πρωτεύουσα του Τέξας. Σε μια σκηνή με έντονο αντιμεξικάνικο χρώμα, σηκώθηκα όρθιος πάνω στην καρέκλα μου και άρχισα να φωνάζω: “Ζήτω το Μεξικό! Θάνατος στους Γκρίνγκος!” Φυσικά ο πατέρας μου με τράβηξε αμέσως έξω από το σινεμά, εγώ όμως ήμουν πανευτυχής που είχα μπορέσει να εκφράσω την εθνική μου συνείδηση. »Τα πρώτα μου γραφτά ήταν περιγραφές του Μεξικού. Επειδή ζούσα συχνά στο εξωτερικό, πολλοί μου ζητούσαν να μιλήσω για τη χώρα μου, κι έτσι άρχισα να γράφω γι’ αυτήν. Ύστερα, στη Χιλή, μαζί με τον διάσημο σήμερα χιλιανό καντιανό φιλόσοφο Ρομπέρτο Τορέτι επιχειρώ το πρώτο μου μυθιστόρημα, ένα μυθιστόρημα επηρεασμένο από τον Δουμά. Είχαμε αποφασίσει ότι η δράση ενός καλού μυθιστορήματος πρέπει να ξεκινάει πάντα από τη Μασσαλία. Το μυθιστόρημα το είχε κρατήσει εκείνος, και μετά χάθηκε σε κάποιο μπαούλο της μάνας του. Έτσι παραμένει άγνωστο τι ακριβώς είχαμε γράψει. Το μόνο που θυμάμαι είναι ότι αφορούσε έναν μαύρο δικτάτορα στην Αϊτή που ζούσε στην κορυφή ενός βουνού και είχε μια ερωμένη την οποία κακομεταχειριζόταν, μια ερωμένη που παρέπεμπε στην Τζέιν Έιρ. Εκείνος όμως επιμένει ότι η υπόθεση του μυθιστορήματος ήταν τελείως διαφορετική. Έχω εγώ όμως δίκιο, κι εκείνος άδικο. »Στα παιδικά μου χρόνια διάβαζα Βερν, Δουμά, Στίβενσον και Τουέιν: αυτοί είναι οι τέσσερις συγγραφείς των παιδικών μου χρό-
231
ΚΑΡΛΟΣ ΦΟΥΕΝΤΕΣ
ANTAIOS sel_DDD_Layout 1 16/05/2012 3:06 ΜΜ Page 232
OΙ ΚΕΡΑΙΕΣ ΤΗΣ ΕΠOΧΗΣ ΜOΥ
232
νων που εξήψαν τη φαντασία μου. Είναι και οι τέσσερις συγγραφείς που βασίζονται στην αφήγηση, γι’ αυτό και συγκινούν ακόμα τους νέους. Βλέπετε, όσο και να προσπαθεί κανείς να αποφύγει το αφηγηματικό στοιχείο, κάποια στιγμή, αργά ή γρήγορα, θα το υπηρετήσει. Αυτές οι εικόνες δεν μας εγκαταλείπουν ποτέ. »Με πατέρα αγνωστικιστή και μητέρα καθολική, στην Ουάσιγκτον και στη Χιλή πήγαινα σε μη θρησκευτικά σχολεία. Μόλις όμως έμεινα για μια περίοδο μόνος μου με τη μητέρα μου στο Μεξικό, βρέθηκα αμέσως σε καθολικό σχολείο. Τελικά όμως ήταν μια θετική εμπειρία, αφού με βοήθησε να καταλάβω ότι όλοι στο Μεξικό, ακόμα και οι άθεοι, είναι κατά βάθος καθολικοί: όλοι πιστεύουν στην Παρθένο της Γουαδελούπης. Ακολουθούν σπουδές στη Νομική σχολή του Πανεπιστημίου της Πόλης του Μεξικού και Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης στην Ελβετία. Το 1951 επιστρέφω στο Μεξικό. Ήδη ανήκω στη νέα γενιά των αριστερών του Μεξικού. Είναι η εποχή που διαβάζω Μαρξ και τους άλλους κλασικούς. Ένα χρόνο αργότερα δημοσιεύω τη συλλογή διηγημάτων Οι μασκαρεμένες μέρες. Ύστερα, το 1958, δημοσιεύω το πρώτο μου μυθιστόρημα με τίτλο Η πιο διάφανη περιοχή, ένα μυθιστόρημα που ήθελε να καταστήσει σαφές ότι είχε πια παρέλθει η εποχή της Επανάστασης και ότι ήδη ζούσαμε μια μετα-επαναστατική περίοδο. Από τότε, και για πολλά χρόνια, θα μοιράζομαι ανάμεσα στη διπλωματία και τη λογοτεχνία».
Ο Κάρλος Φουέντες είναι ένας πολυγραφότατος συγγραφέας. Έχει πάντα ένα μυθιστόρημα πάνω στο γραφείο του και άλλα πέντε, μισοδουλεμένα, στο συρτάρι. Όταν αισθάνεται έτοιμος να συνεχίσει ένα από αυτά, το ανασύρει από το συρτάρι, το ολοκληρώνει, κι ύστερα το παραδίδει στη μεγάλη του κόρη για δακτυλογράφηση. Μόνιμο θέμα του το Μεξικό. «Ο Τζον Ντον Πάσος ασχολήθηκε σε όλη του τη ζωή με τις ΗΠΑ, ο Φρανσουά Μοριάκ με τη Γαλλία, ο Μοράβια με την Ιταλία, ο Καζαντζάκης με την Ελλάδα. Δεν μπορούμε να είμαστε όλοι Χένρι Τζέιμς, ο οποίος ήταν
ANTAIOS sel_DDD_Layout 1 16/05/2012 3:06 ΜΜ Page 233
αληθινός κοσμοπολίτης και τοποθετούσε τις ιστορίες του το ίδιο εύκολα στην Ιταλία, στην Αγγλία ή στις ΗΠΑ. Οι ρίζες μου είναι στο Μεξικό, η φαντασία μου κατοικεί εδώ». Πολλά από τα έργα του είναι γνωστά και στην Ελλάδα. Η Αύρα, γραμμένη το 1962, ήρθε στην επικαιρότητα πάλι πριν από μερικά χρόνια όταν ο υπουργός Εργασίας του Μεξικού προκάλεσε την απόλυση μιας καθηγήτριας η οποία παρακίνησε τους μαθητές της (μαζί και την κόρη του υπουργού) να διαβάσουν τη νουβέλα. Ο υπουργός σοκαρίστηκε, διότι ένα ζευγάρι, στη νουβέλα, κάνει έρωτα κάτω από τον εσταυρωμένο. Η αντίδραση του συγγραφέα ήταν ειρωνική: όλοι στο Μεξικό, είπε, έχουν έναν εσταυρωμένο πάνω από το κρεβάτι τους, και κάνουν έρωτα κάτω από αυτόν. Ποιο, λοιπόν, το πρόβλημα; Μέχρι την εμφάνιση του Ο θάνατος του Αρτέμιο Κρους (1962) τα κείμενα που είχαν γραφτεί για τη μεξικάνικη επανάσταση ήταν είτε χρονικά γεμάτα ημερομηνίες και μαρτυρίες, είτε εθνικιστικές μπροσούρες που μικρή σχέση είχαν με τη λογοτεχνία. Στη μεγάλη του επιτυχία πρέπει να έπαιξαν ρόλο όχι μόνο αυτή η νέα οπτική με την οποία ο Φουέντες αντιμετωπίζει το θέμα του αλλά και (όπως ο ίδιος παραδέχεται με ένα ντροπαλό χαμόγελο) οι λογοτεχνικές του αρετές, κυρίως η καινοτομία της δομής του. Παρόλο που πολλοί, στο Μεξικό και αλλού, ξαφνιάστηκαν με τον επαναστατικό τρόπο με τον οποίο ο συγγραφέας αντιμετωπίζει τη ροή του χρόνου και την εμφάνιση των διαφορετικών χαρακτήρων του βιβλίου, καθώς και την ανάμειξη της Ιστορίας με τη μυθοπλασία, το βιβλίο θεωρήθηκε από τα σημαντικότερα του Φουέντες, ίσως το αριστούργημά του. Το Terra nostra (που του χάρισε και το έγκυρο βραβείο Ρόμουλο Γκαλιέγος το 1975) είναι αναμφισβήτητα από τα πιο φιλόδοξα έργα του Φουέντες, έτσι όπως προσπαθεί να κλείσει μέσα στις σελίδες του αιώνες ολόκληρους λατινοαμερικάνικης ιστορίας. Ο Φουέντες δεν φοβάται να αναμετρηθεί ούτε με την Ιστορία ούτε με τις προκαταλήψεις που στήνουν χορό γύρω από τα θέματα των «καθαρών» γηγενών και των «βρόμικων» εισβολέων. Είναι η πρώτη του προσπάθεια να διαβάσει μυθιστορηματικά την
233
ΚΑΡΛΟΣ ΦΟΥΕΝΤΕΣ
ANTAIOS sel_DDD_Layout 1 16/05/2012 3:06 ΜΜ Page 234
234
OΙ ΚΕΡΑΙΕΣ ΤΗΣ ΕΠOΧΗΣ ΜOΥ
ιστορία της δύσκολης σχέσης που είχαν από τον καιρό του Κολόμβου η Ευρώπη με την Αμερική, κι είναι ίσως το βιβλίο που περισσότερο τον παίδεψε. «Πέρασα μέρες ολόκληρες στη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου στην Ουάσιγκτον και στη Βρετανική Βιβλιοθήκη του Λονδίνου κρατώντας ατέλειωτες σημειώσεις για τα ρούχα, τις συνήθειες, τις συμπεριφορές των ανθρώπων του παρελθόντος. Ακόμα και για το πώς ήταν τα σκυλιά και πώς γινόταν το κυνήγι, διάβαζα» εξηγεί ο ίδιος, ο οποίος συνήθως δεν κρατάει σημειώσεις, αλλά προτιμά, με την κεντρική ιδέα στο μυαλό, να πιάνει τον ταύρο κατευθείαν από τα κέρατα. Στα Κρυστάλλινα σύνορα (1996) διερευνά, με έναν διαφορετικό τρόπο, τη σχέση Μεξικού και ΗΠΑ, τη σχέση φτώχιας και πλούτου. Όλες οι ιστορίες του βιβλίου διαδραματίζονται στη γραμμή των συνόρων μεταξύ των δύο χωρών. Οι χαρακτήρες του, όλοι άνθρωποι βασανισμένοι από τον αγώνα για επιβίωση και το ανέφικτο όνειρο για μια καλύτερη ζωή, αναγκάζονται να έρχονται σε επαφή μεταξύ τους έχοντας ως κοινή συνισταμένη το μίσος και την απόγνωση. Βόρεια του ρίο γκράντε / νότια του ρίο μπράβο / ας πετάξουν οι λέξεις / κακόμοιρο Μεξικό / κακόμοιρες Ηνωμένες Πολιτείες / τόσο μακριά από τον Θεό / τόσο κοντά ο ένας στον άλλο. Τα χρόνια με τη Λάουρα Δίας (1999) είναι μια οικογενειακή σάγκα, εν πολλοίς εμπνευσμένη από την ιστορία της οικογένειας Φουέντες. Η Κλοτίλντε Βέλες, που πέφτει σε ενέδρα ληστών και προτιμά να της κόψουν με ματσέτα τα δάχτυλα παρά να παραδώσει οικειοθελώς τα δακτυλίδια της, μοιάζει εξαιρετικά με την προγιαγιά του συγγραφέα η οποία, δεκαοχτώ χρονών, παντρεύεται τον χήρο Φουέντες, ένθερμο σοσιαλιστή, ο οποίος εγκαταλείπει τη Γερμανία για να επιστρέψει και να φτιάξει μια φυτεία καφέ στη Βερακρούζ. «Αγαπώ ιδιαίτερα την πολιτεία της Βερακρούζ, νιώθω ιδιαίτερα δεμένος μαζί της. Μου αρέσει ο κόσμος της, και ίσως επειδή βρέχεται από θάλασσα, είναι ένα χαρούμενο μέρος, σε αντίθεση με το ζοφερό οροπέδιο της Πόλης του Μεξικού. Είναι μια πολιτεία γεμάτη ήχους, φωνές, μουσικές». Ο προπάππος Φουέντες γνωρίζει τη γυναίκα που θα του χαρίσει τρία παιδιά στο πανηγύρι της γιορτής της Υπαπαντής, στο
ANTAIOS sel_DDD_Layout 1 16/05/2012 3:06 ΜΜ Page 235
χωριό Κλακοτάλπαν. (Σχεδόν έναν αιώνα αργότερα, στον δρόμο μας για τη Χαλάπα, πηγαίνοντας για το σπίτι του Σέρχιο Πιτόλ, βρισκόμαστε κι εμείς στο ίδιο πανηγύρι. Στο κέντρο του χωριού μια τεράστια πλατεία ισπανικού ύφους, από αυτές που βρίσκεις παντού στο Μεξικό, από τη Μέριντα μέχρι την Οαχάκα, φιλοξενεί χιλιάδες κόσμο, μικρούς, μεγάλους, γέρους, νέους, παντρεμένους και ανύπαντρους, θρησκόληπτους και διονυσιακούς, στρατιώτες, αυτοσχέδιους μάγους, παγωτατζήδες, μουσικούς, πωλητές κατσαρίδων πασπαλισμένων με χρυσόσκονη, που πίνουν, γελάνε, τραγουδάνε, ερωτοτροπούν, χαίρονται τη ζωή τους. Στην ίδια πλατεία, με ορθάνοιχτες τις πόρτες της, κατάμεστη και η εκκλησία με τον ιερέα να ιερουργεί, ο ιερός και ο ανίερος έρως που θα τραγουδούσε ο Φαμπρίτσιο Ντε Αντρέ μερικές χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά, όλα σε πλήρη σύμπνοια, οι μουσικές και οι ψαλμωδίες, οι γέλωτες και οι βρισιές, τα κυριακάτικα πρόσωπα και τα κυριακάτικα ρούχα, τα χρώματα και τα φώτα, τα κτίσματα, τα αυτοσχέδια ικριώματα, τα δένδρα που έσωσαν τον κόσμο από την ελονοσία. Χάνουμε τον οδηγό μας μέσα στην πολυκοσμία, περνάνε οι ώρες, μας τρώει η ανησυχία, βρισκόμαστε μόνοι σε μια θάλασσα από γελαστά πρόσωπα με τα κινητά μας να μη λειτουργούν, και όταν τελικά ο οδηγός εμφανίζεται, δεν καταλαβαίνει γιατί άραγε να έχουμε εκνευριστεί και δεν αφήσαμε τον εαυτό μας να διασκεδάσει...) Στο Κάθισμα του αετού (2002) η σύγκρουση ΗΠΑ και Μεξικού παίρνει τη μορφή σχεδόν επιστημονικής φαντασίας, αφού η δράση εξελίσσεται το 2020. Αν όμως ξεχάσουμε προς στιγμή την ημερομηνία (που προφανώς μπήκε για να μη γίνουν εύκολες αναφορές στην τρέχουσα πολιτική κατάσταση του Μεξικού), όλα είναι σημερινά: η διαφθορά, οι σκευωρίες, η τιμή του πετρελαίου, οι εκβιασμοί των ΗΠΑ, η αναρρίχηση μέσω του σεξ στα ανώτατα κλιμάκια της εξουσίας. Ο Φουέντες αυτή τη φορά γίνεται πιο ειρωνικός και κοιτάζει την πολιτική από «τα μέσα» χρησιμοποιώντας τη μακροχρόνια εμπειρία του από τη δουλειά του στο διπλωματικό σώμα. Ειρωνικός είναι και ο τίτλος του μυθιστορήματος Όλες οι ευ-
235
ΚΑΡΛΟΣ ΦΟΥΕΝΤΕΣ
ANTAIOS sel_DDD_Layout 1 16/05/2012 3:06 ΜΜ Page 236
OΙ ΚΕΡΑΙΕΣ ΤΗΣ ΕΠOΧΗΣ ΜOΥ
236
τυχισμένες οικογένειες (2006). «Δανείστηκα τον τίτλο από την Άννα Καρένινα του Τολστόι: Όλες οι ευτυχισμένες οικογένειες μοιάζουν μεταξύ τους, λέει κάπου ο Τολστόι, αλλά κάθε δυστυχισμένη οικογένεια είναι δυστυχισμένη με τον δικό της τρόπο. Το μυθιστόρημά μου αναφέρεται στις ενδοοικογενειακές διαμάχες, στις διχόνοιες, στα κρυφά πάθη που έχει να αντιμετωπίσει μια «ευτυχισμένη» οικογένεια». Τις ιστορίες του σπονδυλωτού αυτού μυθιστορήματος συνοδεύει ένα είδος αρχαιοελληνικού χορού, η φωνή όλων όσοι δεν έχουν φωνή μέσα στο μυθιστόρημα αλλά, συχνά με βίαιη γλώσσα, αποφασίζουν να μιλήσουν και να σχολιάσουν τις ζωές των άλλων, τη ζωή στο Μεξικό. Πάντα και παντού το Μεξικό. Μόνο που στη λογοτεχνία του Φουέντες η χώρα αυτή αποκτά οικουμενικά χαρακτηριστικά, γι’ αυτό και τα βιβλία του συγγραφέα διαβάζονται από εκατομμύρια αναγνώστες σε όλο τον κόσμο. Στο πιο πρόσφατο μυθιστόρημά του Η θέληση και η τύχη (2008) τον ρόλο του αφηγητή παίζει ένα... κομμένο κεφάλι. Το κεφάλι ανήκει σε έναν από τους δύο νεαρούς πρωταγωνιστές του βιβλίου οι οποίοι μαθαίνουν τη ζωή περιτριγυριζόμενοι από μια μοιραία γυναίκα, έναν επαναστάτη ιερέα, έναν δαιμόνιο δικηγόρο, έναν αδίστακτο μεγιστάνα, έναν άτυχο κρατούμενο. Γιατί όμως αν πέντε τίγρεις βρεθούν σε ένα κλουβί, οι τέσσερις συμμαχούν για να σκοτώσουν την πέμπτη; αναρωτιέται ο Φουέντες σε αυτό το έργο που κάποιοι είδαν ως την πολιτική του διαθήκη.
«Είμαστε ένα μείγμα από διαφορετικές κουλτούρες: έχουμε την ινδιάνικη κουλτούρα, την ισπανο-ευρωπαϊκή κουλτούρα, την κουλτούρα των μιγάδων, γεγονός που μας κάνει έναν λαό γεμάτο αντιφάσεις. Δεν νοείται Μεξικό χωρίς το ινδιάνικο ή το ισπανικό στοιχείο, παρότι το 80% από εμάς είμαστε μιγάδες. Μόνο το 10% είναι “καθαροί” Ινδιάνοι, κι ένα άλλο 10% “καθαροί” λευκοί. Αν δεν συνειδητοποιήσουμε λοιπόν αυτή την πολιτισμική μας επιμειξία δεν θα μπορέσουμε ποτέ να συνειδητοποιήσουμε ποιοι ακριβώς είμαστε, τις αντιφάσεις και τα επιτεύγματά μας. Διότι η
ANTAIOS sel_DDD_Layout 1 16/05/2012 3:06 ΜΜ Page 237
πολιτισμική επιμειξία είναι αυτή που δίνει στο Μεξικό τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του. »Γράφω για την Ιστορία του Μεξικού, αλλά δεν μένω ποτέ στην “αντικειμενική” αλήθεια. Αυτού του είδους η αλήθεια δεν με ενδιαφέρει, με ενδιαφέρει κάτι άλλο, πολύ συγκεκριμένο: το σημείο στο οποίο διασταυρώνεται το κοινωνικό με το ατομικό γεγονός. Το σημείο στο οποίο το άτομο συναντάει την κοινωνία, άρα και την Ιστορία: αυτή είναι η διασταύρωση που με ενδιαφέρει. Δεν με ενδιαφέρει ο Αρτέμιο Κρους επειδή συμμετείχε στη μεξικάνικη επανάσταση. Συμμετείχε ακριβώς όπως ο Φαμπρίτσιο ντελ Ντόνγκο συμμετείχε στη μάχη του Βατερλό, δηλαδή χωρίς να έχει συνειδητοποιήσει πού ακριβώς βρίσκεται. Πολλοί χαρακτήρες ευρωπαϊκών μυθιστορημάτων διαδραματίζονται σε μια συγκεκριμένη στιγμή της Ιστορίας, αλλά δεν έμειναν εκεί, πήγαν παραπέρα, ή ίσως πίσω από αυτή. »Η Επανάσταση υπήρξε ένα ορόσημο για το Μεξικό. Έφερε στο προσκήνιο όλα εκείνα τα στοιχεία της ζωής μας που η δικτατορία του Πορφύριο Ντίας είχε μεταμφιέσει. Βλέπετε, ο Ντίας, όπως πολλοί άλλοι λατινοαμερικάνοι πολιτικοί, πίστευε ότι αν μοιάζαμε στην Ευρώπη, θα προοδεύαμε όπως η Ευρώπη, ξεχνώντας ότι η μισή χώρα ζούσε στην απόλυτη φτώχια. Κι αυτό βγήκε στην επιφάνεια με τη Μεξικάνικη Επανάσταση. Ίσως ξέρετε μια περίφημη φωτογραφία που δείχνει έναν Ζαπατίστα να πίνει καφέ στο Σάνμπορνς, ένα πολύ γνωστό και αριστοκρατικό κέντρο του Μεξικού: κάθεται με το μεγάλο ψάθινο καπέλο του, με το τουφέκι στο χέρι και μια μεγάλη ουλή στο πρόσωπο – μια μεγάλη ανατροπή για την κοινωνία του τότε. Τώρα βεβαίως μπαίνουμε πια σε μια άλλη εποχή, αλλά τα παιδικά μου χρόνια σημαδεύτηκαν από την επανάσταση. »Σε ανύποπτο χρόνο ο Νερούδα είχε πει ότι όλοι οι συγγραφείς της Λατινικής Αμερικής κουβαλάνε στους ώμους τους ένα βαρύ φορτίο, τις πατρίδες τους. Σκέφτομαι ότι σήμερα η αλήθεια αυτή του Νερούδα ισχύει πολύ λιγότερο: η κοινωνική ευθύνη των συγγραφέων έχει αλλάξει με την πάροδο του χρόνου. Η ευθύνη τους πλέον έχει επικεντρωθεί στη φαντασία και στη γλώσ-
237
ΚΑΡΛΟΣ ΦΟΥΕΝΤΕΣ
ANTAIOS sel_DDD_Layout 1 16/05/2012 3:06 ΜΜ Page 238
238
OΙ ΚΕΡΑΙΕΣ ΤΗΣ ΕΠOΧΗΣ ΜOΥ
σα που χρησιμοποιούν καθώς προσπαθούν να περιγράψουν την κοινωνία στην οποία ζουν. Να έχει αυτό δευτερεύουσα σημασία; Όχι! Το πρώτο πράγμα που κάνει ένα ολοκληρωτικό καθεστώς είναι να απαγορεύει τους συγγραφείς, να καίει τα βιβλία τους και να τους φυλακίζει. Αυτό και μόνο αποδεικνύει ότι οι συγγραφείς είναι σημαντικότεροι από ό,τι συνήθως πιστεύουμε στις δημοκρατικές κοινωνίες. Γι’ αυτό και είναι σημαντικό να παραμένουμε πιστοί στη φαντασία και στη γλώσσα ως πηγή του έργου μας. Αν, βεβαίως, θέλεις να στρατευτείς σε ένα πολιτικό κίνημα ή κόμμα, αν θέλεις να γίνεις πολιτικό πρόσωπο, είσαι ελεύθερος να το κάνεις. Εγώ αυτό έκανα σε όλη μου τη ζωή. Άλλοι συγγραφείς δεν το κάνουν. Δεν τους κατηγορώ, μου αρκεί να κάνουν τη δουλειά τους ασκώντας την εξουσία της φαντασίας και της γλώσσας. »Ζούμε μια περίοδο παρακμής της Αριστεράς σε παγκόσμιο επίπεδο. Για πολλά χρόνια η Αριστερά πίστευε ότι μπορούσε να ζήσει περιφρονώντας τις δημοκρατικές διαδικασίες. Αποδείχθηκε ότι ήταν λάθος. Αριστερά χωρίς δημοκρατία δεν μπορεί να υπάρξει. Όπως δεν μπορεί να υπάρξει Αριστερά όταν κοιτάζει τον κόσμο μέσα από τα δόγματα και δεν σκύβει στα πραγματικά του προβλήματα. Ίσως σήμερα να γεννιέται μια νέα Αριστερά, ίσως αντί για τις μεγάλες κινητοποιήσεις του παρελθόντος να έχουμε μικρότερα κινήματα που θα ασχολούνται με υπαρκτά προβλήματα. Έχουμε πρόβλημα με το σύστημα υγείας στο Μεξικό; Ποιος θα ενδιαφερθεί αν όχι η Αριστερά; Επιμένει η Δεξιά στα θρησκευτικά σχολεία; Εμείς οι αριστεροί πρέπει να παλέψουμε ώστε η δημόσια εκπαίδευση να μην έχει θρησκευτικό χαρακτήρα. »Είναι νομίζω φανερό ότι η εποχή της παγκοσμιοποίησης δεν επιτρέπει πλέον τις ένοπλες επαναστάσεις, με την κλασική έννοια του όρου. Πάρτε, για παράδειγμα, την εξέγερση των Τσιάπας στο Μεξικό. Ήταν μια προσπάθεια ένοπλης επανάστασης η οποία μπορεί να αφύπνισε τη συνείδηση της χώρας αλλά δεν πήγε πολύ μακριά. Οι μηχανισμοί της κυβέρνησης την εξουδετέρωσαν πολύ εύκολα, κτίζοντας μερικά σχολεία εδώ κι εκεί, και φτιάχνοντας κάποιους αυτοκινητόδρομους. Υπάρχουν πολλοί τρόποι σήμερα
ANTAIOS sel_DDD_Layout 1 16/05/2012 3:06 ΜΜ Page 239
ΚΑΡΛΟΣ ΦΟΥΕΝΤΕΣ
Στη μικρή τουαλέτα για τους ξένους, στο ισόγειο του σπιτιού, κορνιζαρισμένο το εξώφυλλο ενός παλιού αμερικάνικου περιοδικού. Αναφέρεται στο λατινοαμερικάνικο λογοτεχνικό μπουμ της δεκαετίας του ’60. Γύρω από ένα τραπέζι κάθονται ο Ρούλφο, ο Κορτάσαρ, ο Μάρκες, ο Λιόσα και ο Φουέντες. Το αμερικάνικο εξώφυλλο εικονογραφεί τους πέντε συγγραφείς που έκαναν τη λατινοαμερικάνικη λογοτεχνία μόδα σε όλο τον κόσμο. Ο Ρούλφο κάθεται στην άκρη του τραπεζιού έχοντας κάπως γερμένη την πλάτη στους άλλους – ίσως επειδή ήταν ο μεγαλύτερος της παρέας. Οι Λιόσα και Φουέντες δεν είναι μόνο οι νεότεροι, είναι και οι ωραιότεροι από αυτή την ομάδα των πέντε. Όπως όλοι οι άλλοι σπουδαίοι σύγχρονοι λατινοαμερικάνοι λογοτέχνες, έτσι και ο Φουέντες εκνευρίζεται όταν κάποιος ταυτίζει τη λατινοαμερικάνικη λογοτεχνία με τον μαγικό ρεαλισμό. Ο μαγικός ρεαλισμός είναι ένα βασικό συστατικό των έργων του φίλου του Μάρκες, όλοι οι υπόλοιποι, με την εξαίρεση ίσως του Μπόρχες, δεν είχαν καμιά σχέση με αυτόν. Σύμπτωση αγαθή βοήθησε να γίνουν γνωστοί στην Ευρώπη μια σειρά λατινοαμερικάνων συγγραφέων την ίδια περίπου εποχή, γι’ αυτό και η όλη ιστο-
239
για να κόψεις τα φτερά ενός επαναστατικού κινήματος. Η ανάγκη βέβαια για αλλαγή, η ανάγκη για μια πιο δίκαιη κοινωνία εξακολουθεί να υπάρχει. »Στη Λατινική Αμερική έχουμε όμως ένα σαφές παράδειγμα διάστασης ανάμεσα στην επιθυμία για περισσότερους δημοκρατικούς θεσμούς, για ελεύθερο Τύπο και ελεύθερα συνδικάτα, θεσμούς τους οποίους σιγά σιγά κατακτούμε, και την ανάγκη να μειώσουμε τον αριθμό των ανθρώπων που εξακολουθούν να ζουν κάτω από το όριο της φτώχιας. Αν δεν καταφέρει η Δημοκρατία να προσφέρει φαγητό, μόρφωση, στέγαση στα εκατομμύρια των μη προνομιούχων Λατινοαμερικανών, τότε οι δημοκρατικοί θεσμοί που καταφέραμε να κατακτήσουμε θα κινδυνεύσουν. Είναι επιτακτική ανάγκη η Δημοκρατία να λύσει όλα τα σοβαρά κοινωνικά προβλήματα για να επιβιώσει».
ANTAIOS sel_DDD_Layout 1 16/05/2012 3:06 ΜΜ Page 240
240
OΙ ΚΕΡΑΙΕΣ ΤΗΣ ΕΠOΧΗΣ ΜOΥ
ρία πήρε τα χαρακτηριστικά μιας μεγάλης ανακάλυψης. Οι συγγραφείς αυτοί όμως είχαν πατήσει στα έργα προγενέστερων συγγραφέων, οι δύσκολες πολιτικοκοινωνικές καταστάσεις των χωρών της Λατινικής Αμερικής γέννησαν στην κάθε χώρα ξεχωριστά σπουδαίες λογοτεχνίες, οι ίδιοι ήταν απλώς οι πιο τυχεροί που συγκέντρωσαν τα φώτα της δημοσιότητας πάνω τους. Κατά τα άλλα –επιμένει και ο Λιόσα σε αυτό– δεν υπήρξε ούτε κοινή άποψη, ούτε κοινό λογοτεχνικό ρεύμα. Ο Λιόσα και ο Φουέντες, οι νεότεροι και οι ωραιότεροι της παρέας. Ιδιαίτερα ο Φουέντες θα μπορούσε να κάνει καριέρα σταρ του σινεμά. (Και με το σινεμά είχε, στη ζωή του, αρκετά στενή σχέση: όχι μόνο γιατί κάποια βιβλία του, όπως ο Γερο-Γκρίνγκο μεταφέρθηκαν στη μεγάλη οθόνη, αλλά και γιατί οι φήμες τον φέρνουν να είχε κατά καιρούς ερωτικές σχέσεις με σταρ του σινεμά. Μόνο εξακριβωμένο γεγονός ο δεσμός του με την όμορφη αλλά δυστυχή Τζην Σίμπεργκ, η οποία και του ενέπνευσε το βιβλίο Ντιάνα, η μοναχική κυνηγός.) Ακόμα και σήμερα, παρά τα χρόνια που έχουν περάσει, είναι ένας πολύ ωραίος άντρας, με στητό κορμί και τα κυματιστά μαλλιά του στη θέση τους. Κάθε μέρα ανεβαίνει μια στριφογυριστή στενή σκάλα σαν αυτές των μεσαιωνικών καμπαναριών, για να φτάσει στη μικρή ταράτσα που φιλοξενεί το γραφείο του. Κάθεται και γράφει δίπλα σε ένα μεγάλο παράθυρο από το οποίο βλέπει τα δύο ηφαίστεια Ποποκατέπετλ και Ιστακσίουατλ. Είναι περίεργο, πόσο διαφορετικά οι συγγραφείς αντιμετωπίζουν το θέμα του προσωπικού τους συγγραφικού χώρου (workshop το ορίζει, στα αγγλικά, ο Φουέντες): άλλοι δεν θέλουν να βλέπουν τίποτα, για να μην ξεχνιούνται, άλλοι θέλουν να βλέπουν τον παράδεισο για να εμπνέονται. Ο Φουέντες θέλει, όταν γράφει, να βλέπει τον παράδεισο, ένα κομμάτι μεξικανικού παραδείσου, συνδεδεμένου με μύθους, δοξασίες και ιστορικά γεγονότα, ίσως για να επιβεβαιώνει την ανάγκη του να γράφει συνεχώς για το Μεξικό. Και το Μεξικό του ανταποδίδει με τον καλύτερο τρόπο αυτόν τον έρωτα.
ANTAIOS sel_DDD_Layout 1 16/05/2012 3:06 ΜΜ Page 241
Τη δεύτερη μέρα της συνέντευξής μας αποφασίζουμε να κατέβουμε μαζί στο κέντρο της Πόλης του Μεξικού. Θέλει να μας κάνει τον τσιτσερόνε στις περίφημες τοιχογραφίες του Ντιέγκο Ριβέρα στο Παλάσιο Νασιονάλ, στις οποίες ο μεγάλος κομουνιστής ζωγράφος θέλησε να απαθανατίσει την ιστορία του Μεξικού, από την εποχή των Αζτέκων μέχρι την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης και τον (εδώ βρισκόμαστε στη χώρα της ουτοπίας) θρίαμβο του σοσιαλισμού. Αυτή τη φορά τα πράγματα αντιστρέφονται: εκείνος φοράει κουστούμι και γραβάτα, εγώ ένα σκέτο πουκάμισο. Γελάμε και πάλι με την έλλειψη συγχρονισμού μας, και αποφασίζουμε να κάνουμε τη βόλτα μας με τα ρούχα που φοράμε. Σπάνιες φορές στη ζωή του ένας δημοσιογράφος μπορεί να δει με τα ίδια του τα μάτια τον θρίαμβο της λογοτεχνίας όπως τον είδαμε η Μικέλα κι εγώ, εκείνο το πρωινό, στο Σόκαλο, την κεντρική πλατεία της Πόλης του Μεξικού, εκεί όπου το μπαρόκ του καθεδρικού ναού συμβιώνει με τα ερείπια της αζτέκικης πυραμίδας, εκεί όπου το Σαγκράριο, με τα βαριά διακοσμητικά ανάγλυφα της πρόσοψής του, καλημερίζει κάθε πρωί το λιτό Εθνικό Ανάκτορο με τις τοιχογραφίες του Ριβέρα. Ο Φουέντες αρχίζει να εξηγεί, αυτός είναι ο ιερός ιαγουάρος, εκεί είναι το κομμάτι για την ισπανική κατάκτηση, αυτός εκεί, πάνω στη φραγκοσυκιά, είναι ο μεξικάνικος αετός που κρατάει στο ράμφος του το σύμβολο του ιερού πολέμου των Αζτέκων, εκείνος στη γωνία είναι ο Πέδρο Μόγια ντε Κοντρέρας, αρχιεπίσκοπος και αντιβασιλέας του Μεξικού, περισσότερο γνωστός ως τρομερός ιεροεξεταστής, εκεί είναι η Φρίντα Κάλο στον ρόλο μιας παιδαγωγού στη μελλοντική σοσιαλιστική κοινωνία του Μεξικού. Δεν τον αφήνουν όμως να συνεχίσει. Μόλις γίνεται αντιληπτή η παρουσία του αρχίζουν να τον πλησιάζουν άνθρωποι όλων των ηλικιών και να του μιλάνε ή να του σφίγγουν το χέρι ή να ζητάνε αυτόγραφο. Ο Φουέντες είναι χαρούμενος, γελάει, δεν δείχνει ούτε για μια στιγμή να ενοχλείται. Βγαίνουμε στον δρόμο, προχωράμε προς την πυραμίδα. Τώρα τον αναγνωρίζουν όλο και περισσότεροι, κυρίως λαϊκοί άνθρωποι που έχουν έρθει από διάφορα μέρη του
241
ΚΑΡΛΟΣ ΦΟΥΕΝΤΕΣ
ANTAIOS sel_DDD_Layout 1 16/05/2012 3:06 ΜΜ Page 242
OΙ ΚΕΡΑΙΕΣ ΤΗΣ ΕΠOΧΗΣ ΜOΥ
242
Μεξικού στην πρωτεύουσα, αλλά και νέοι που πρέπει να είναι φοιτητές και επίσης κάποιοι τουρίστες. Όλοι θέλουν μια φωτογραφία μαζί του, ή ένα αυτόγραφο. Όσοι δεν έχουν πρόχειρο ένα κομμάτι χαρτί τρέχουν σ’ ένα διπλανό μπαράκι και παίρνουν από τα τραπέζια χαρτοπετσέτες. Μα έχουν διαβάσει όλοι αυτοί βιβλία σου; τον ρωτάω. Όχι, βέβαια, μου απαντάει, με ξέρουν από την τηλεόραση. Εκτελώ χρέη φωτογράφου, σχηματίζονται μικρές ουρές που περιμένουν υπομονετικά να τους φωτογραφίσω με τον συγγραφέα. Τους παρατηρώ, στα πρόσωπά τους έχουν την έκπληξη της αναπάντεχης συνάντησης και τον σεβασμό προς τον άνθρωπο των γραμμάτων – έναν σεβασμό που έχουμε χάσει στην Ελλάδα. Κοιτάζω και τον Φουέντες, καταλαβαίνω ότι στη χώρα του περισσότερο κι από διάσημος συγγραφέας είναι ένα είδος σοφού, ένα είδος πατριάρχη, ένα είδος οδηγητή, όπως θα ήθελαν να είναι χιλιάδες ηγέτες και ηγετίσκοι σε όλο τον κόσμο, και δεν έγιναν ποτέ.