Ρέα Γαλανάκη - Από τη ζωή στη λογοτεχνία

GALANAKH sel-D-final_Layout 1 01/09/2011 1:01 μ.μ. Page 3

Από τη ζωή στη λογοτεχνία

GALANAKH sel-D-final_Layout 1 01/09/2011 1:01 μ.μ. Page 4

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ΡΕΑΣ ΓΑΛΑΝΑΚΗ ΣΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

j Ο Αιώνας των Λαβυρίνθων, μυθιστόρημα, 2002 (Bραβείο Oυράνη, της Aκαδημίας Aθηνών, 2003)

Ένα σχεδόν γαλάζιο χέρι, διηγήματα, 2004 (Kρατικό Bραβείο Διηγήματος, 2005)

Ελένη ή ο Κανένας, μυθιστόρημα, 2004 (Kρατικό Bραβείο Mυθιστορήματος, 1999)

Θα υπογράφω Λουί, μυθιστόρημα, 2005 Αμίλητα, βαθιά νερά (Η απαγωγή της Τασούλας), μυθιστορηματικό χρονικό, 2006 (Bραβείο Aναγνωστών Σκάι – Eθνικό Kέντρο Bιβλίου, 2006)

Ο βίος του Ισμαήλ Φερίκ Πασά (Spina nel cuore), μυθιστόρημα, 2008 Ποιήματα (Οι τρυφερές – Πλην εύχαρις – Τα ορυκτά), 2008 Φωτιές του Ιούδα, στάχτες του Οιδίποδα, μυθιστόρημα, 2009 Από τη ζωή στη λογοτεχνία, 2011

GALANAKH sel-D-final_Layout 1 01/09/2011 1:01 μ.μ. Page 5

ΡΕΑ ΓΑΛΑΝΑΚΗ

ΑΠΟ ΤΗ ΖΩΗ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 찞찝

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

GALANAKH sel-D-final_Layout 1 01/09/2011 1:01 μ.μ. Page 6

©

Copyright Ρέα Γαλανάκη – Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2011

Έτος 1ης έκδοσης: 2011 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα % 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31

e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com

ISBN 978-960-03-5314-3

GALANAKH sel-D-final_Layout 1 01/09/2011 1:01 μ.μ. Page 7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Στην ουτοπία της Ιθάκης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Του Νίκου Γανναδάκη (Για το «παλίμψηστον» που υπήρξε και ο ίδιος) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Πώς πέρασα το πρωί της 21ης Απριλίου του 1967 . . . . . Ηράκλειο, η ορεία κρύσταλλος (Πόλη χτισμένη από ύλη βιωματική) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Λόγια μνήμης για τον Μενέλαο Παρλαμά . . . . . . . . . . . Για τον Δημήτρη Πλάκα (Το φράγμα διασπάται μόνο με το θαύμα...) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

«O Dominus εδώ είναι ο Χρόνος» . . . . . . . . . . . . . . . . . . Πάτρ(ίδ)α . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η γέφυρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Το πρώτο μου βιβλίο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Δυο λόγια για τον Άγγελο Ελεφάντη . . . . . . . . . . . . . . . «Να του επιστρέψω τα δώρα που μου δίνει» . . . . . . . . . . Τόπος, μια σπείρα ατέρμονη (Διάλογος Ανατολής-Δύσης) και η αναζήτηση εθνικής ταυτότητας . . . . . . . . . . . . Ονόματα τόπων, ήχων, χρωμάτων . . . . . . . . . . . . . . . . . Λογοτεχνία και Ιστορία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ιστορική πραγματικότητα και νεοελληνική πεζογραφία 1945-1995 (Μια προσωπική μαρτυρία) . . . . . . . . . . . «Πολιτική σε βάθος χρόνου είναι η Ιστορία» . . . . . . . . . 

11 21 39 43 47 65 69 79 89 93 97 101 105 113 117 125 133

GALANAKH sel-D-final_Layout 1 01/09/2011 1:01 μ.μ. Page 8

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Βασιλεύς ή στρατιώτης; (Σκέψεις για τη μαστορική των κειμένων) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . «Ανοιχτό» μυθιστόρημα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Το όνομα της γυναίκας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η γυναικεία γραφή και η καταραμένη Πανδώρα . . . . . . Γυναικών λογοτεχνία και παραλογοτεχνία . . . . . . . . . . . Συγγραφικές εμμονές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Θυμός και Λόγος (Για το συναίσθημα στην τέχνη) . . . . . Σιωπή ή φλυαρία των διανοουμένων; . . . . . . . . . . . . . . . Ο συγγραφέας και ο ιδιόρρυθμος κύκλος του βιβλίου . . . ΠΡΩΤΕΣ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

137 149 161 169 177 183 193 199 205

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217



GALANAKH sel-D-final_Layout 1 01/09/2011 1:01 μ.μ. Page 9

στον Ηλία για τη ζωή για τη γραφή για την αγάπη

GALANAKH sel-D-final_Layout 1 01/09/2011 1:01 μ.μ. Page 10

Τα κείμενα αυτού του βιβλίου, αυτοβιογραφικά ή δοκιμιακά, είναι ήδη δημοσιευμένα και εκδίδονται εδώ με ελάχιστες αλλαγές. Η αφαίρεση αποσπασμάτων από κάποια κείμενα σημειώνεται με αποσιωπητικά σε αγκύλες.

GALANAKH sel-D-final_Layout 1 01/09/2011 1:01 μ.μ. Page 11

Στην ουτοπία της Ιθάκης

ΓΕΝΝΗΘΗΚΑ προς το τέλος του 1947 στο Ηράκλειο της

Κρήτης, μια πόλη που, όσο περνούν τα χρόνια, από πραγματική γίνεται όλο και πιο μυθική για μένα. Ο κύρης μου, ο Εμμανουήλ Γαλανάκης, είχε τις ρίζες του στο Οροπέδιο Λασιθίου, συγκεκριμένα καταγόταν από το χωριό Ψυχρό, γι’ αυτό και πρωτάκουσα από το στόμα του την τοπική εκδοχή για τον ήρωα του πρώτου μου μυθιστορήματος, τον Ισμαήλ Φερίκ πασά, που καταγόταν κι εκείνος από το Ψυχρό. Η μάνα μου, η Αικατερίνη Παπαματθαιάκη, που ζει ακόμη κατάκοιτη στο πατρικό μου σπίτι στο Ηράκλειο, είχε τις δικές της ρίζες στην ορεινή επίσης Άνω Βιάννο, τόπο που σκηνογράφησε εν μέρει το τέταρτο μυθιστόρημά μου, τον Αιώνα των Λαβυρίνθων. Περιττό να πω ότι κυρίως η γενέτειρα πόλη (που, πριν ονομαστεί «Ηράκλειον» στα μέσα του 19ου αιώνα, είχε λάβει στη μακραίωνη ιστορία της τα πιο ωραία και πιο αντιπροσωπευτικά ονόματα Χάνδαξ, Κάντια, Κάστρο, Μεγάλο Κάστρο, ενώ οι χωρικοί την έλεγαν Χώρα) χτίζει το σκηνικό όλων των βιβλίων μου που αναφέρονται στη νήσο. Δυο σημεία που επηρέασαν επίσης 

GALANAKH sel-D-final_Layout 1 01/09/2011 1:01 μ.μ. Page 12

ΑΠΟ ΤΗ ΖΩΗ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

την κρητοκεντρική μου μυθολογία είναι αφ’ ενός τα ερείπια της μινωικής Κνωσού, της ταυτισμένης με τον μύθο του Λαβυρίνθου, λίγα μόλις χιλιόμετρα έξω από το Ηράκλειο, όσο και η κρητική Αναγέννηση που άφησε ανεξίτηλα τα ίχνη της στην πόλη μου και στην κρητική Λογοτεχνία. Οι γονείς μου ήταν και οι δυο γιατροί, ωτορινολαρυγγολόγος ο πατέρας μου και μικροβιολόγος η μητέρα μου. Αξίζει να σημειωθεί ότι κατά τον Μεσοπόλεμο είχαν βρεθεί και οι δυο στην Ευρώπη, ο πρώτος για το ντοκτορά του στο Μπορντώ και το Παρίσι, και η μητέρα στη Βιέννη για τις βασικές σπουδές. Συναντήθηκαν στο Ηράκλειο και παντρεύτηκαν τότε που κόντευε να τελειώσει η Κατοχή. Όταν ήμουν μικρό παιδί, ο πατέρας μου έχτισε ένα πυρηνελαιουργείο στην κατεστραμμένη από τους Γερμανούς Βιάννο, που είναι γνωστή ελαιοπαραγωγική περιοχή. Το αναγκαστικό κλείσιμο των πυρηνάδικων στην Κρήτη, και αλλού, τα αμέσως επόμενα χρόνια, προκάλεσε κατά κάποιον τρόπο την οικονομική του καταστροφή. Στο Ηράκλειο πάντως υπήρξαν και οι δυο γονείς μου διακεκριμένοι πολίτες, με έντονη κοινωνική δραστηριότητα (ο πατέρας μου, λόγου χάριν, ήταν για χρόνια και μέχρι τη Χούντα πρόεδρος του Ιατρικού Συλλόγου, στέλεχος της βενιζελικής παράταξης κ.λπ.). Στα εξήντα μου πλέον, μπορώ να πω ότι τους οφείλω απίστευτα πολλά, όχι μόνο για τη θετική τους στάση απέναντί μου, κάτι που είναι αυτονόητο, αλλά και για την οξύτατη αρνητική τους στάση, έτσι όπως μπόρεσα με το πέρασμα του χρόνου να την επεξεργαστώ και να την αξιοποιήσω. Ο τρόπος που μεγάλωσα, μαζί με τον λίγο μεγαλύτερο 

GALANAKH sel-D-final_Layout 1 01/09/2011 1:01 μ.μ. Page 13

ΣΤΗΝ ΟΥΤΟΠΙΑ ΤΗΣ ΙΘΑΚΗΣ

αδερφό μου Δημήτρη, στο έντονα πολιτικοποιημένο σπίτι μας, μέχρι το 1965, μου έδωσε δυο γερά θεμέλια. Από τη μια στηρίχτηκα στα νάματα του Διαφωτισμού, στην αγάπη της δημοκρατίας και των γραμμάτων, σε μια διαρκή απαίτηση δικαιοσύνης κι έντιμης προσωπικής ζωής. Αν η σταθερή μου, από παιδί, επιθυμία να «γίνω συγγραφέας» δεν εκφράστηκε καθαρά προς τον πατέρα παρά μόνο στα τριάντα μου, λίγο πριν εκείνος πεθάνει και αφού είχα πλέον παντρευτεί τον Ηλία Κούβελα, οφείλω στους γονείς μου το ότι μου έδωσαν την καλύτερη δυνατή μόρφωση στο Ηράκλειο της εποχής τους, ιδιαίτερα το ότι έβγαλα σχεδόν όλο το σχολείο στο περίφημο ιδιωτικό «Λύκειον ο Κοραής». Από την άλλη μεριά, στηρίχτηκα σ’ έναν κόσμο φτωχό και ταπεινό, κυρίως αγράμματων γυναικών που μεριμνούσαν για τα καθημερινά και δούλευαν σκληρά, αφημένες τόσο στην πιο τίμια ορθοδοξία, όσο και σ’ έναν ασυνείδητο, αρχαϊκότερο παγανισμό. Στην εκ μητρός αγράμματη γιαγιά μου Μαριγώ, που ζούσε μαζί μας στο μεγάλο πατρικό σπίτι και της έμαθα εγώ γραφή κι ανάγνωση από ένα βιβλίο του Δημοτικού, στις κοπέλες από τα πάμπτωχα μεταπολεμικά χωριά που δουλεύανε στο σπίτι μας, στους συγγενείς που ερχόντουσαν να μείνουν στην πόλη και τους φιλοξενούσαμε, όσο και στις καλοκαιρινές μου διακοπές στους τόπους καταγωγής, οφείλω εξίσου πολλά, όσα και στους εγγράμματους γονείς μου. Αυτός ο χαμηλόφωνος, ο μη προνομιούχος κόσμος, τον οποίο συναναστράφηκα με ζεστασιά και με αίσθημα ισότητας, ποτέ δεν στράφηκε ανοιχτά εναντίον μου, ούτε καν όταν στα είκοσί μου επανα

GALANAKH sel-D-final_Layout 1 01/09/2011 1:01 μ.μ. Page 14

ΑΠΟ ΤΗ ΖΩΗ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

στάτησα στον αποδεκτό από τους πάντες ως πατριάρχη, τον κύρη μου. Άλλωστε, χωρίς να το έχουν υποψιαστεί ποτέ (ή μήπως εγκρίνοντάς το σιωπηρά;), η επανάστασή μου απέναντι στην αστική καταγωγή μου από τη δική τους διαφορετική, κατώτερη μοίρα είχε ξεκινήσει και τη δική τους ύπαρξη ήθελε να υπερασπιστεί. Τους οφείλω ακόμη κάτι, πολύ σπουδαίο για ένα παιδί που επρόκειτο να γίνει συγγραφέας: τη γλώσσα που μιλούσα. Ενώ δηλαδή στο σχολείο διδάχτηκα την αρχαία κι έγραφα υποχρεωτικά στην καθαρεύουσα γλώσσα, στο σπίτι, στα χωριά και στους δρόμους της γειτονιάς διδάχτηκα τα ελληνικά του Ερωτόκριτου, προπαντός όμως την ομιλούμενη δημοτική της Κρήτης, την διανθισμένη με λέξεις τούρκικες, ιταλικές και αραβικές. Επιπλέον, σε ένα βαθύτερο επίπεδο, διδάχτηκα απ’ αυτούς τους αγράμματους στην πλειοψηφία τους ανθρώπους τον άγραφο τοπικό πολιτισμό, το αρχέτυπο «Κρήτη» όπως το είχαν κουβαλήσει στα αργασμένα χέρια τους σωπαίνοντας, ή ελάχιστα μιλώντας για τα αυτονόητα και ταπεινά δικά τους· εγώ έπρεπε να μπω στον κόπο να ανακαλύψω τα υπόλοιπα. Τούτη η in vivo γνώση αναμίχθηκε με το νέκταρ μιας ουμανιστικής παιδείας, για όσα τουλάχιστον είχαν σχέση με την αρχαία ή τη νεοελληνική γραμματεία, δηλαδή με την ομορφιά και τη δύναμη της Λογοτεχνίας, αφού κάποια άλλα βιβλία μας σ’ εκείνη την εκδικητική μετεμφυλιακή εποχή, της Ιστορίας για παράδειγμα, ήταν κυριολεκτικά για τα σκουπίδια. Η λογοτεχνία όμως μπόρεσε να με καθυποτάξει και επειδή ευτύχησα να έχω μερικούς καλούς καθηγητές και φίλους – αφέθηκα α

GALANAKH sel-D-final_Layout 1 01/09/2011 1:01 μ.μ. Page 15

ΣΤΗΝ ΟΥΤΟΠΙΑ ΤΗΣ ΙΘΑΚΗΣ

σφαλώς κι εγώ στο μαγικό της άστρο από ιδιοσυγκρασία. Αυτοί συγκροτούν μιαν άλλη, αθέατη κρητική μου ρίζα, μιαν άλλη μου οικογένεια. Έχω δηλαδή τη γνώμη ότι πολλές φορές, κοντά στην οικογένεια που σχηματικά θα την αποκαλούσα «του αίματος», συμπορεύεται μια άλλη οικογένεια, που εξίσου σχηματικά θα την έλεγα «του πνεύματος». Αυτές οι δυο διαμόρφωναν μέσα από λεπτές ισορροπίες ή και ανατροπές, τότε τουλάχιστον, τα θεμέλια της νεανικής ταυτότητας, πάνω στα οποία θα στεριώνονταν οι απαραίτητες καινούργιες εμπειρίες, το άνοιγμα στη ζωή. Δεν τρέφω ψευδαισθήσεις για την Κρήτη, ξέρω ότι ακόμη και σήμερα η οικογένεια «του αίματος», όσο και αν φαίνεται δημοκρατική προς τα έξω, μπορεί καμιά φορά να παραμερίσει κάθε μόρφωση, κάθε σύγχρονο προβληματισμό, κάθε αίσθημα δημοκρατίας ανάμεσα στα μέλη της, για να τα συσπειρώσει και να τα οδηγήσει σε πραγματικές ή συμβολικές βεντέτες, σε βάρβαρη ρητορική, σε απειλές και άλλες συμπεριφορές, που το μοναδικό καλό τους είναι ότι σπανίζουν πια στον 21ο αιώνα. Η οικογένεια «του πνεύματος», εάν όντως έχει παίξει κάποιον παιδευτικό ρόλο δίπλα σ’ αυτήν του «αίματος», θα μπορούσε να αντισταθμίσει τα πράγματα, διαχωρίζοντας το άτομο από την τυφλή ομάδα. Αυτός είναι και ο λόγος που δεν δίνω βάρος στο τυπικό μέρος μιας εκπαίδευσης, αλλά στο βαθμό που αυτή έχει καλλιεργήσει μια στάση, έχει καθορίσει το «εγώ» του καθενός μας. Για να προσπαθήσω να το εξηγήσω, επιστρέφοντας στα δικά μου: έχω την αίσθηση ότι τη δική μου τη ζωή την έχουν καθορίσει αμετά

GALANAKH sel-D-final_Layout 1 01/09/2011 1:01 μ.μ. Page 16

ΑΠΟ ΤΗ ΖΩΗ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

κλητα, ήδη από την εφηβεία και την πρώτη νεότητα, και παρά τις επιρροές που δέχτηκα από αλλού αργότερα, κάποιοι Κρήτες, Ηρακλειώτες στην πλειοψηφία ή κάτοικοι της πόλης, με τους οποίους καλλιέργησα μια μακρόχρονη σχέση, μερικοί τους άλλωστε υπήρξαν και δάσκαλοί μου· άλλοι τους είναι ζωντανοί, άλλοι τους όχι. Θα αναφερθώ στους τελευταίους. Πολλές φορές μού φαίνεται ότι τίποτε δεν σταμάτησε με τον βιολογικό τους θάνατο, μα συνεχίζουν να με συνοδεύουν ενθαρρύνοντάς με σε δύσκολες ώρες. Έχω την αίσθηση ότι χάρη σ’ αυτή την κρητική πνευματική μου οικογένεια μπόρεσα να ξεφύγω νωρίς από τα εθιμικά, από τα τετριμμένα, και να υπάρξω σαν αυτόνομο άτομο, σαν ανεξάρτητη γυναίκα, ακόμη και σαν συγγραφέας. Αν δεν υπήρχε αυτή η οικογένεια του «πνεύματος», δεν θα είχα το θάρρος να διαπράξω την αρχετυπική μου ρήξη με την οικογένεια «του αίματος». Θα μιλήσω, λοιπόν, εδώ μόνο για τους «ζωντανούς-πεθαμένους» Ηρακλειώτες της ζωής μου, τιμώντας τους γι’ άλλη μια φορά: για τον Νίκο Γιανναδάκη πρώτα απ’ όλους, τον Μενέλαο Παρλαμά, τον Θωμά Φανουράκη, τον Δημήτρη Πλάκα· ενδεχομένως θα είχε μια μικρότερη θέση κοντά τους και ο Ευριπίδης Τζωρτζακάκης. Αυτοί υπήρξαν οι πνευματικοί μου γεννήτορες, η αφανής παράλληλη οικογένεια που με «γέννησε» κατά τη διάρκεια της εφηβείας και της πρώτης νιότης, οι αφανείς μα ίσως πιο ουσιαστικές κρητικές μου ρίζες. Τρεις υπήρξαν δάσκαλοι και, λίγο ή πολύ, φίλοι: ο Παρλαμάς, ο Πλάκας και ο Τζωρτζακάκης· ο ζωγράφος Φανουράκης, αυτός ο εξόριστος μέσα στην ίδια την πόλη του ζω

GALANAKH sel-D-final_Layout 1 01/09/2011 1:01 μ.μ. Page 17

ΣΤΗΝ ΟΥΤΟΠΙΑ ΤΗΣ ΙΘΑΚΗΣ

γράφος, υπήρξε στενός συνομιλητής και φίλος. Όσο για τον Νίκο Γιανναδάκη, πάντοτε, εδώ ή αλλού, δεν μου αρκούν οι λέξεις.* Με τον τρόπο του ο καθένας, με μάθανε στην εφηβεία και στην πρώτη νεότητα όχι μόνο γράμματα, όχι μόνο να σκέπτομαι και να γράφω, μα πάνω απ’ όλα ότι αξίζει να ζει κανείς έχοντας μιαν ανεξάρτητη στάση, σχηματίζοντας μια πρόταση ζωής δική του, ατομική, με θάρρος όμως, με γνώσεις και προπαντός με ελευθερία λόγου – όσο κι αν ο πολύς κόσμος τα συκοφαντεί αυτά, ή τα κολάζει ακόμη. Μου μάθανε ότι κάποτε θα έπρεπε να ξεπεράσω ακόμη και τη δική τους επιρροή, ακόμη και τα όρια της Κρήτης. Είναι γνωστό στη μητέρα-πόλη μου ότι τούτοι οι άξιοι άνθρωποι είχαν πληρώσει πολύ ακριβά τις συνέπειες του θάρρους τους, για άλλους λόγους και με άλλο τρόπο ο καθένας· κι ας λησμονιούνται οι δυσκολίες της ζωής τους από τότε που έφυγαν. Ας πω ακόμη ότι, καθώς συνεχίζουν να με αφορούν οι παραπάνω, κυριολεκτικά όσο και συμβολικά, έχουν, άλλος λίγο, άλλος πολύ, περάσει στο λογοτεχνικό μου έργο. Γιατί δεν είναι μόνο η οικογένεια «του αίματος» εκείνη που στοιχειώνει στα γραπτά (και στη ζωή) καθενός συγγραφέα, αλλά και η αφανής παράλληλη οικογένειά του, οι πνευματικοί του συγγενείς. Ξαναπιάνω τον μίτο από διαφορετικό σημείο: Μόλις τέλειωσα τον «Κοραή», το 1965, ήρθα στην Αθήνα για σπου* Για τον Νίκο Γιανναδάκη βλ. τα άρθρα στις σελ. 21 και 39, επίσης σελ. 58 και εξής, και αλλού. Για τον Μενέλαο Παρλαμά το άρθρο σελ. 47. Για τον Δημήτρη Πλάκα το άρθρο σελ. 44.   – Από τη ζωή στη λογοτεχνία

GALANAKH sel-D-final_Layout 1 01/09/2011 1:01 μ.μ. Page 18

ΑΠΟ ΤΗ ΖΩΗ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

δές μετά τις εισαγωγικές εξετάσεις. Από τότε δεν ξαναγύρισα μόνιμα στο Ηράκλειο, αλλά δεν έχω πάψει να παρακολουθώ από κοντά την πόλη και τους ανθρώπους της. (Σημειώνω μόνον ότι, εκτός από τις πυκνές επισκέψεις μου και τους φίλους που μένουν εκεί, επί δεκαετίες λαμβάνω την ημερήσια τοπική εφημερίδα Μεσόγειο.) Άλλωστε στη ζωή μου ανέτειλε αναπάντεχα μια άλλη πόλη/πατρίδα, η Πάτρα, κι εξίσου καινούργιες σχέσεις ζωής, ώστε να μοιράζεται πλέον η ζωή μου σε τρεις πόλεις, την Αθήνα, την Πάτρα, το Ηράκλειο. Έτσι, μέσα απ’ αυτό το σχήμα που λέμε «εσωτερική μετανάστευση», μπορώ ίσως πιο νηφάλια να σκεφτώ τι σημαίνει πατρίδα, κυρίως τι σημαίνει πατρίδες. Τα χρόνια πέρασαν. Κι όμως καμιά φορά έχω την αίσθηση ότι ταξιδεύω ακόμη με το πλοίο «Ηράκλειον», που, προτού βυθιστεί, φιλοξένησε την αγρυπνία μου στο περιπόθητο εκείνο πρώτο μου ταξίδι προς την Αθήνα, φοιτήτρια πλέον, αφού μόλις είχα επιτύχει στις εισαγωγικές εξετάσεις που έγιναν στο Ηράκλειο. Ένα ταξίδι προς την άγνωστή μου τότε Ελλάδα, κυριολεκτικά προς την υπεσχημένη ελευθερία, που σηματοδότησε όμως την ίδια ώρα και το τέλος της πρώτης κρητικής μου περιόδου. Ίσως ήταν η ηλικία που μου ζητούσε τον απογαλακτισμό και το άνοιγμα σε καινούργιες εμπειρίες, με αντάλλαγμα μια πολύ δύσκολα κερδισμένη ωριμότητα. Ίσως ήταν και οι χαλεπές συνθήκες της ζωής, αφού σύντομα επιβλήθηκε δικτατορία, κι εμείς όλοι κυνηγηθήκαμε λιγότερο ή περισσότερο ως αριστεροί. Δεν κάνω σχήμα λόγου: η ζωή άγγιξε τον θάνατο. Η Κρήτη σαν να ξέσυρε εκείνα τα χρόνια προς τη μεριά του Λιβυκού, σαν 

GALANAKH sel-D-final_Layout 1 01/09/2011 1:01 μ.μ. Page 19

ΣΤΗΝ ΟΥΤΟΠΙΑ ΤΗΣ ΙΘΑΚΗΣ

να απομακρύνθηκε, αδιάφορη για όλους εμάς που υποφέραμε τα πάνδεινα μένοντας στην σκληρή Αθήνα. Και αποκοιμήθηκε, μπορώ να πω, εντός μου η νήσος – πόσο περήφανοι, όμως, νιώσαμε μαθαίνοντας ότι το Ηράκλειο ήταν η μόνη πόλη που για δυο συνεχείς νύχτες προέβαλε αντίσταση στη δικτατορία της 21ης Απριλίου. Και ότι στις διαδηλώσεις συμμετείχε ο αριστερός φίλος, καθοδηγητής και μέντοράς μας, ο Δήμος Μαυρομμάτης (απ’ αυτόν πληροφορηθήκαμε τα παραπάνω γεγονότα, όταν γύρισε από την εξορία), μαζί με άλλους Κρήτες, στελέχη της νεολαίας του Κέντρου. Ακόμη κι ο πατέρας μου είχε κατεβεί στις παρυφές των διαδηλώσεων, μολονότι ηλικιωμένος. Είκοσι χρόνια αργότερα η Κρήτη αναστήθηκε, τρυφερή και τρομερή σαν κάθε πατρίδα που κάποιος την έχει απαρνηθεί, και ξάφνου εγείρεται εντός του διεκδικώντας την επιστροφή του ξενιτεμένου τέκνου της· μια μεταφυσική σχεδόν επιστροφή. Ξεκίνησα λοιπόν κι εγώ το μακρύ ταξίδι του δικού μου νόστου, ενός ατελεύτητου προς το παρόν νόστου, γράφοντας και ξαναγράφοντας για τον γενέθλιο τόπο. Έτσι άρχισε η δεύτερη κρητική περίοδος της ζωής μου, μια νοερή και αλλότροπη επιστροφή μέσω της λογοτεχνίας: Η ιστορία της Όλγας, Ο βίος του Ισμαήλ Φερίκ πασά, Ο Αιώνας των Λαβυρίνθων, Αμίλητα, βαθιά νερά.* Και τα πάντα στο ατελεύτητο προς το παρόν ταξίδι –άνθρωποι, τόποι, σχέ* Το μυθιστόρημα Φωτιές του Ιούδα, στάχτες του Οιδίποδα, που επίσης αναφέρεται στην Κρήτη, κυκλοφόρησε το 2009, μετά τη συγγραφή αυτού του άρθρου. 

GALANAKH sel-D-final_Layout 1 01/09/2011 1:01 μ.μ. Page 20

ΑΠΟ ΤΗ ΖΩΗ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

σεις, ιστορίες, δοξασίες, γεγονότα, η ίδια η Ιστορία– δεν είναι αυτά που κάποτε νόμιζα ότι ήξερα, εάν τα ήξερα καν, αλλά ένα παλίμψηστο μισοκρυμμένων μηνυμάτων και σημασιών, ένα πεδίο όπου αρχέτυπα και πρόσωπα συμπλέκονται, και θα συμπλέκονται αξεδιάλυτα. Γιατί η τέχνη ποτέ δεν αναπαριστά πιστά μια πραγματικότητα, τις πολλές μάλλον εκδοχές για εκείνο που με τόση έπαρση, ή με τόση κάποτε ανασφάλεια, ορίζουμε ως πραγματικό. Ένας από τους βασικούς σκοπούς αυτής της παλαιάς τέχνης, της λογοτεχνίας είναι να αίρει το κάθε τι που αγγίζει (δηλαδή όλους εμάς, τις σκέψεις, τα αισθήματα, με το παρόν και με το παρελθόν μας) με το μαγικό ραβδί της σε μια σφαίρα διαφορετική: την σφαίρα της διαχρονικής διάρκειας, των συμβόλων, κι ενός τεχνουργημένου γλωσσικού σύμπαντος. Θαλασσινό, αργό κι ηδονικό· ας μείνει έτσι το ταξίδι του λογοτεχνικού μου νόστου. Έστω κι αν είναι πια γνωστό σε όλους ότι δεν υπάρχει Ιθάκη.

