Έλληνες ποιητές του μεταιχμίου (1880-1930) by Kastaniotis Editions

GARADOUDIS sel_final_Layout 1 28/02/2012 12:56 μ.μ. Page 5

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ ΓΑΡΑΝΤΟΥΔΗΣ

ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΟΙΗΤΕΣ ΤΟΥ ΜΕΤΑΙΧΜΙΟΥ (1880-1930)

Ερμηνευτικές και γραμματολογικές (ανα)θεωρήσεις

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

GARADOUDIS sel_final_Layout 1 28/02/2012 12:56 μ.μ. Page 6

Έτος 1ης έκδοσης: 2012 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα ☎ 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31

e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com

ISBN 978-960-03-5380-8

GARADOUDIS sel_final_Layout 1 28/02/2012 12:56 μ.μ. Page 7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11. Η ζωή και το έργο του ιταλοέλληνα ποιητή Στέφανου Μαρτζώκη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12. Η ποίηση του Λορέντζου Μαβίλη ανάμεσα στα Επτάνησα και την Αθήνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13. Κωστής Παλαμάς, «Το πανηγύρι στα σπάρτα». Μια φιλολογική ανάγνωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14. Κ.Π. Καβάφης, «Ωραία λουλούδια και άσπρα ως ταίριαζαν πολύ»: Η τυραννία και η κάθαρση της ερωτικής μνήμης . . 15. Τα Ατελή ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη . . . . . . . . . . . . . . . . . 16. Μια ποιητική ανθολογία καθρέφτης της γενιάς του 1880. Ιωάννης Πολέμης, Λύρα. Ανθολογία της νεωτέρας ελληνικής ποιήσεως (1910) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17. Άγγελος Σικελιανός και Gabriele D’Annunzio: Ο Αλαφροΐσκιωτος και το Laus vitae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18. Οι δεκαπεντασύλλαβοι στο Μήτηρ Θεού του Άγγελου Σικελιανού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19. Μια ανθολογία σταθμός για τους νέους ποιητές του μεσοπολέμου. Τέλλος Άγρας, Οι νέοι. Εκλογή από το έργο των νέων Ελλήνων ποιητών 1910-1920 (1922) . . . . . . . . . . . . . .

23 105 140 168 191

228 245 294

311

GARADOUDIS sel_final_Layout 1 28/02/2012 12:56 μ.μ. Page 8

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ ΓΑΡΑΝΤΟΥΔΗΣ

10. Ο ποιητής Κώστας Ουράνης από τη σημερινή σκοπιά:

«Κρινοδάχτυλες οπτασίες» ή μια ανθεκτική λυρική «χαμηλή φωνή»; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342 11. Ο καρυωτακισμός πριν από τον Καρυωτάκη: Φιλολογικές και ιστορικές όψεις του φαινομένου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377 12. Η ψευδοαναβίωση των αρχαίων μέτρων και η μετααναβίωσή τους στην ελληνική ποίηση του 20ού αιώνα . . . . . . . . . . 447 ΠΡΩΤΕΣ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΡΟΣΩΠΩΝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485

GARADOUDIS sel_final_Layout 1 28/02/2012 12:56 μ.μ. Page 9

Στην Άρτεμη, που παραμένει στο κέντρο του πίνακα

GARADOUDIS sel_final_Layout 1 28/02/2012 12:56 μ.μ. Page 10

GARADOUDIS sel_final_Layout 1 28/02/2012 12:56 μ.μ. Page 11

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Στο βιβλίο αυτό συγκεντρώνονται, σε επεξεργασμένη, αναθεωρημένη ή και εμπλουτισμένη μορφή, δώδεκα μελετήματά μου γραμμένα από το 1993 μέχρι το 2010. Τα δέκα από αυτά δημοσιεύτηκαν κατά την ίδια περίοδο, ενώ τα δύο πρωτοπαρουσιάζονται εδώ (τα σχετικά στοιχεία βλ. στις «Πρώτες δημοσιεύσεις», στο τέλος του βιβλίου). Η επεξεργασία των ήδη δημοσιευμένων μελετών έγινε με κύριους στόχους την αποφυγή επαναλήψεων και επικαλύψεων και την ενημέρωση και διασταύρωσή τους με την πρόσφατη σχετική βιβλιογραφία. Ιδίως στις παλαιότερες μελέτες, ο εμπλουτισμός ήταν ριζικός είτε επειδή ο περιορισμένος χώρος της πρώτης δημοσίευσης δεν είχε επιτρέψει την απαιτούμενη ανάπτυξή τους είτε επειδή η τωρινή επεξεργασία τους βασίστηκε σε νέα και περισσότερα ερευνητικά δεδομένα. Ο κοινός άξονας των δώδεκα μελετημάτων, που αιτιολογεί και τον τίτλο του βιβλίου, Έλληνες ποιητές του μεταιχμίου (1880-1930), είναι η εξέταση του έργου ποιητών και η διερεύνηση ποιητικών φαινομένων που αμφότερα αναπτύχθηκαν στο διάστημα της πεντηκονταετίας 1880-1930, εποχή κατά την οποία σημειώθηκε η μετάβαση από τη λεγόμενη «παραδοσιακή» στη μοντέρνα ποίηση. Πρόκειται για την περίοδο εκείνη που όλοι λίγο ώς πολύ θεωρούμε μεταιχμιακή για την ποίησή μας. Ό,τι προηγήθηκε έχει καταχωριστεί στη γραμματολογική μας συνείδηση ως η καθαυτό παραδοσιακή ποίηση, με αδιαμφισβήτητες αισθητικές κορυφές της τον Σολωμό και τον Κάλβο και αξιόλογους εκφραστές της μερικούς ακόμη επτανήσιους ποιητές του 19ου αιώνα, πριν από το 1880. Ό,τι πάλι ακολούθησε τη με-

GARADOUDIS sel_final_Layout 1 28/02/2012 12:56 μ.μ. Page 12

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ ΓΑΡΑΝΤΟΥΔΗΣ

ταιχμιακή πεντηκονταετία, με σημείο εκρηκτικής, θα λέγαμε, εκκίνησης την ποιητική γενιά του 1930 ή, ορθότερα μάλλον, την πληθώρα των μοντέρνων μεσοπολεμικών ποιητών, σήμανε την απαρχή και, προϊόντος του χρόνου, την επιβολή του μοντέρνου ποιητικού παραδείγματος. Είναι αναντίρρητο ότι η σημερινή αντίληψή μας για το τι είναι και πώς διαβάζεται η (ελληνική) ποίηση, τόσο η αντίληψη των ειδικών μελετητών όσο και εκείνη του γενικού αναγνωστικού κοινού, συγκροτήθηκε στη βάση του αισθητικού παραδείγματος του έργου των μοντέρνων μεσοπολεμικών ποιητών. Έτσι λοιπόν οι ποιητικές εξελίξεις της περιόδου 1880-1930 παρουσιάζουν αδιαμφισβήτητο ενδιαφέρον, τόσο αυτές καθαυτές όσο και με γνώμονα το τι προηγήθηκε και το τι ακολούθησε. Αρκεί να σκεφτούμε ότι εξέχουσες μορφές του σύνθετου ποιητικού μωσαϊκού της πεντηκονταετίας είναι ο γραμματολογικά ανένταχτος, λόγω των μοναδικών ιδιοτυπιών και της ανεπανάληπτης πρωτοτυπίας του, Κ.Π. Καβάφης, ο ποιητής που προσέδωσε στη γενιά του 1880 το πολλαπλά δημιουργικό και ανακαινιστικό της παράδοσης στίγμα της Κωστής Παλαμάς, ο πιο τολμηρός και καινοτόμος λυρικός ποιητής της γενιάς του 1910 Άγγελος Σικελιανός και ο πλέον αντιπροσωπευτικός ποιητής της γενιάς του 1920, των νεοσυμβολιστών ή νεορομαντικών ποιητών, Κ.Γ. Καρυωτάκης. Το γεγονός ότι εξακολουθεί να απασχολεί τη φιλολογική κριτική το ερώτημα αν και κατά πόσο όψεις του ποιητικού έργου του Καβάφη, του Σικελιανού και του Καρυωτάκη λειτουργούν ως προδρομικά φαινόμενα του μοντερνισμού ή και εντάσσονται στη δυναμική του επιβεβαιώνει τον μεταιχμιακό χαρακτήρα συνολικά της ποίησης της περιόδου 1880-1930. Όψεις του έργου αυτών των τεσσάρων ποιητών, του Παλαμά, του Καβάφη, του Σικελιανού και του Καρυωτάκη, αποτελούν το κεντρικό αντικείμενο των μελετών αυτού του βιβλίου. Ο υπότιτλος, Ερμηνευτικές και γραμματολογικές (ανα)θεωρήσεις, υποδεικνύει τη διττή στόχευση, που υπαγόρευσε τη γραφή των μελετών σε ένα αρκετά μεγάλο άνυσμα χρόνου και τώρα συγκροτείται από τη συσσωμάτωσή τους εδώ, η ερμηνεία των ποιητικών κειμένων να συνδυαστεί με τη γραμματολογική ανατοποθέτηση των δημιουργών τους και, πιθανώς, σε ορισμένες περιπτώσεις, τον έλεγχο παλαιό-

GARADOUDIS sel_final_Layout 1 28/02/2012 12:56 μ.μ. Page 13

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

τερων απόψεων και κρίσεων. Έτσι, στο βιβλίο αυτό σαφώς δεν επιχειρείται η συστηματική και συνθετική θεώρηση της εξέλιξης της ελληνικής ποίησης κατά τη μετάβασή της από την παραδοσιακή στη μοντέρνα περίοδό της. Παράλληλα, ωστόσο, η συγκέντρωση στον παρόντα τόμο δώδεκα μελετών δεν σημαίνει ότι πρόκειται για λίγο έως πολύ ασύμπτωτα μεταξύ τους γραπτά. Όσο κι αν ο επιμερισμός των αντικειμένων δημιουργεί την εντύπωση της ασυνέχειας και της αποσπασματικότητας, κοινοί άξονες αναφοράς και συνεκτικά στοιχεία μεθόδου νομίζω ότι υπάρχουν, κρίνω όμως σκόπιμο ο εντοπισμός τους να γίνει από τον αναγνώστη των μελετών. Ελπίζω ότι τη συνάφεια των μελετημάτων θα δείξει η συνοπτική θεματική παρουσίασή τους με τη σειρά που αυτές διατάσσονται στο βιβλίο. Κριτήριο της διάταξης ήταν η εξελικτική πορεία της ελληνικής ποίησης στη μεταιχμιακή περίοδο 1880-1930. Στη μελέτη «Η ζωή και το έργο του ιταλοέλληνα ποιητή Στέφανου Μαρτζώκη» εξετάζεται η ζωή και το έργο του λησμονημένου σήμερα, ιταλοελληνικής καταγωγής ζακυνθινού ποιητή Στέφανου Μαρτζώκη. Συνοψίζονται όλες οι πληροφορίες τής, ούτως ή άλλως, πενιχρής βιβλιογραφίας γύρω από τη ζωή και τη συγγραφική δραστηριότητά του και, κυρίως, επανεκτιμάται η ποίησή του, διακρινόμενη στις διάφορες φάσεις της τεχνοτροπικής και θεματικής εξέλιξής της, σύμφωνα με τα σημερινά αισθητικά κριτήρια. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην εξέταση της ποιητικής ενότητας «Στίχοι βάρβαροι», εκείνων των λιγοστών ποιημάτων με τα οποία ο κλασικιστής Μαρτζώκης προσπάθησε να αναβιώσει τα στροφικά σχήματα της αρχαίας ελληνικής ποίησης, σύμφωνα με το υπόδειγμα ανάλογων προσπαθειών εντοπισμένων στη λίγο παλαιότερη και σύγχρονή του ιταλική ποίηση. Παρά το γεγονός ότι το έργο του Μαρτζώκη σήμερα κρίνεται αισθητικά αδιάφορο και με περιορισμένο ερμηνευτικό ενδιαφέρον, αξίζει την προσοχή μας ως ένα πολύ ενδεικτικό παράδειγμα των διεργασιών που οδήγησαν στην αφομοίωση του ισχυρού επτανησιακού ποιητικού παραδείγματος του 19ου αιώνα από την επικρατήσασα στο τέλος του αιώνα αθηναϊκή (και πανελλήνια) γενιά του 1880. Οι διεργασίες που συνέβαλαν στην απώλεια της ποιητικής επτα-

GARADOUDIS sel_final_Layout 1 28/02/2012 12:56 μ.μ. Page 14

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ ΓΑΡΑΝΤΟΥΔΗΣ

νησιακότητας στις αρχές του 20ού αιώνα βρίσκονται στο επίκεντρο και της δεύτερης μελέτης, «Η ποίηση του Λορέντζου Μαβίλη ανάμεσα στα Επτάνησα και την Αθήνα». Εδώ, αφού διερευνώνται κατ’ αρχάς οι απόψεις της παλαιότερης κριτικής για την ποίηση και γενικότερα το έργο του Λορέντζου Μαβίλη, διαπιστώνεται η εξής αντίφαση: Το έργο του Μαβίλη κρίθηκε ως οργανική συνέχεια της επτανησιακής και ιδίως της σολωμικής ποιητικής παράδοσης και, παράλληλα, θεωρήθηκε ότι αποκλίνει από αυτή την παράδοση. Προκειμένου να ξεπεραστεί αυτή η αντίφαση η κριτική οδηγήθηκε στο εξισορροπητικό ερμηνευτικό σχήμα σύμφωνα με το οποίο το έργο του Μαβίλη λειτουργεί ως συναίρεση αντιθέσεων. Η ανάγνωση της ποίησης του Μαβίλη, όπως επιχειρείται στο δεύτερο μέρος της μελέτης, εστιασμένη ιδίως στα τρία σονέτα «Πλήρωμα χρόνου», «Angelica farfalla» και «Φάληρο», οδηγεί στη διαπίστωση ότι είναι ορθότερο η ποίηση του Μαβίλη να θεωρηθεί αποτέλεσμα μιας σειράς τάσεων που ολοένα συγκλίνουν μεταξύ τους και που οδηγούν εντέλει σε ένα υψηλής αισθητικής αξίας και ομοιογενές ποιητικό έργο, τα ώριμα σονέτα του Μαβίλη. Στην τρίτη μελέτη, «Κωστής Παλαμάς, “Το πανηγύρι στα σπάρτα”. Μια φιλολογική ανάγνωση», επιχειρείται μια αναλυτική φιλολογική ανάγνωση του ποιήματος του Παλαμά «Το πανηγύρι στα σπάρτα» (γράφτηκε το 1897 και πρωτοδημοσιεύτηκε το 1899). Κατ’ αρχάς συνοψίζονται οι απαραίτητες για τη μελέτη του ποιήματος ιστορικογραμματολογικές πληροφορίες, αναδεικνύεται η σύνδεση θεματικών στοιχείων του με τα υπόλοιπα ποιήματα της ενότητας όπου το ποίημα εντάχθηκε («Ο γυρισμός» της Ασάλευτης ζωής, 1904) και διερευνάται η σχέση του με κεντρικές έννοιες της παλαμικής ποιητικής (όπως η «υποκειμενική λυρική αυτοβιογραφία» ή ο «πατριδολάτρης λυρισμός» και ο «κασσιανισμός»). Στη συνέχεια, το «Πανηγύρι στα σπάρτα» συγκρίνεται συστηματικότερα ως προς τις ομοιότητες και τις διαφορές του με τα υπόλοιπα αυτοβιογραφικάτοπολογικά και επίσης κασσιανικά ποιήματα της ενότητας «Ο γυρισμός». Προτείνεται, εντέλει, μια ερμηνεία του ποιήματος που αίρει την αρνητική-κασσιανική διάστασή του· σύμφωνα με την ερμηνεία

GARADOUDIS sel_final_Layout 1 28/02/2012 12:56 μ.μ. Page 15

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

αυτή, εστιασμένη στους τελευταίους στίχους του, το «Πανηγύρι στα σπάρτα» προβάλλει την τέχνη ως δραστικό υποκατάστατο της ζωής. Ακολουθεί ένα ζεύγος μελετών αφιερωμένων στην καβαφική ποίηση. Στην πρώτη από αυτές, «Κ.Π. Καβάφης, “Ωραία λουλούδια και άσπρα ως ταίριαζαν πολύ”: Η τυραννία και η κάθαρση της ερωτικής μνήμης», επιχειρείται η ερμηνευτική προσέγγιση του παραγνωρισμένου καβαφικού ποιήματος «Ωραία λουλούδια και άσπρα ως ταίριαζαν πολύ». Στο πρώτο μέρος της μελέτης επισκοπούνται οι παλαιότερες γνώμες για το ποίημα και επισημαίνεται η γενική, φανερά ή συγκαλυμμένα αρνητική, αξιολόγησή του. Στο δεύτερο μέρος καταδεικνύεται η επιμέλεια με την οποία οργανώνεται ο χώρος και ο χρόνος της ιστορίας στο «Ωραία λουλούδια και άσπρα ως ταίριαζαν πολύ». Το συμπέρασμα είναι ότι το κλειδί της αισθητικής λειτουργίας αυτού τού, εκ πρώτης όψεως, «εύκολου» ποιήματος υποκρύπτεται στον προσεκτικό εντοπισμό των χρονικών επιπέδων του. Στη δεύτερη μελέτη του ζεύγους, «Τα Ατελή ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη», που αρχικώς δημοσιεύτηκε ως βιβλιοκρισία, παρουσιάζεται και κρίνεται η έκδοση από τη Renata Lavagnini των καβαφικών ατελών ποιημάτων (1994). Στο πρώτο μέρος της μελέτης η φιλολογική έκδοση των Ατελών περιγράφεται αναλυτικά και αξιολογείται. Επίσης συνοψίζονται τα πορίσματα της εκτενούς εισαγωγής της επιμελήτριας και σχολιάζεται η εκδοτική μέθοδός της. Το δεύτερο μέρος της μελέτης αναφέρεται στη μορφή των ποιημάτων. Συγκεκριμένα, παρουσιάζεται η στιχουργική μορφή των καβαφικών ατελών, με σημείο αναφοράς τη μετρική των αναγνωρισμένων ποιημάτων του Καβάφη, και δίνεται ιδιαίτερο βάρος στη διερεύνηση της ενδεχόμενης «ατέλειας» των ανολοκλήρωτων καβαφικών ποιημάτων. Στη συνέχεια ακολουθούν παρατηρήσεις που αφορούν στη μορφή του «τελευταίου κειμένου» των ποιημάτων, που εξέδωσε η Lavagnini, και προτείνονται, σε πέντε σημεία, διαφορετικές μορφές έκδοσης του τελευταίου κειμένου, όπως τις υπαγορεύει η μετρική έρευνα του αυτογράφου. Στο βιβλίο περιλαμβάνονται, επίσης, δύο μελέτες που εξετάζουν ποιητικές ανθολογίες των αρχών του 20ού αιώνα. Οι ανθολογίες

GARADOUDIS sel_final_Layout 1 28/02/2012 12:56 μ.μ. Page 16

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ ΓΑΡΑΝΤΟΥΔΗΣ

αποτελούν ένα είδος βιβλίου ιδιαίτερα πρόσφορο για να μελετήσει κανείς τις γενικές ποιητικές τάσεις μιας συγκεκριμένης λογοτεχνικής συγκυρίας. Στη μελέτη, λοιπόν, «Μια ποιητική ανθολογία καθρέφτης της γενιάς του 1880. Ιωάννης Πολέμης, Λύρα. Ανθολογία της νεωτέρας ελληνικής ποιήσεως (1910)» εξετάζεται η ποιητική ανθολογία του ποιητή της γενιάς του 1880 Ιωάννη Πολέμη ως καθρέφτης της γενιάς του. Ειδικότερα, διερευνώνται ζητήματα όπως τα ποσοτικά και ποιοτικά στοιχεία της ανθολογίας, οι λιγότερο ή περισσότερο σημαίνουσες απουσίες ποιημάτων παλαιότερων ποιητών από το βιβλίο, ο Πολέμης ως ανθολόγος της γενιάς του 1880 και των άμεσων επιγόνων της. Ένα ζεύγος μελετών αφιερώνεται και στην ποίηση του Άγγελου Σικελιανού. Στην πρώτη από αυτές, «Άγγελος Σικελιανός και Gabriele D’Annunzio: Ο Αλαφροΐσκιωτος και το Laus vitae», διαπιστώνεται κατ’ αρχάς ότι η λογοτεχνική, αλλά και η φιλολογική κριτική της σικελιανικής ποίησης εστίασε ελάχιστες φορές και με επιφανειακές παρατηρήσεις την προσοχή της στην επίδραση της ποίησης του ιταλού ποιητή Gabriele D’Annunzio και ειδικότερα του έργου του Laus vitae στον Aλαφροΐσκιωτο, παρά την πρόδηλη σχέση ανάμεσα στο ιταλικό και το ελληνικό ποιητικό σύνθεμα. Στη συνέχεια, ύστερα από μια σχηματική επισκόπηση της τύχης του έργου του D’Annunzio στην Ελλάδα, παρουσιάζονται και σχολιάζονται δύο κειμενικές μαρτυρίες-έμμεσες αναφορές του Σικελιανού στο Laus vitae ειδικά και στον D’Annunzio ευρύτερα. Τα δύο αυτά κείμενα βεβαιώνουν ότι ο Σικελιανός γνώριζε πολύ καλά και θαύμαζε το έργο του D’Annunzio, ενώ διάβασε με προσοχή το Laus vitae. Η σχέση ανάμεσα στον Αλαφροΐσκιωτο και το Laus vitae εξετάζεται ως προς δύο όψεις της. Κατ’ αρχάς ως προς τη θεματική και εκφραστική συγγένεια των δύο έργων, με την εστίαση σε δύο συγκεκριμένα χωρία των συνθεμάτων. Στη συνέχεια, διερευνάται ειδικότερα η ρυθμική επίδραση του Laus vitae στον Αλαφροΐσκιωτο. Εξετάζεται διεξοδικά η μετρική μορφή του μεγαλύτερου μέρους του ελληνικού ποιήματος, βασισμένη στα ημιστίχια του σπασμένου δεκαπεντασύλλαβου. Ονομάζω την ιδιότυπη αυτή μορφή «ελευθερωμένο δεκαπεντασύλλα-

GARADOUDIS sel_final_Layout 1 28/02/2012 12:56 μ.μ. Page 17

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

βο». Από τη λεπτομερή εξέταση των χαρακτηριστικών του περίτεχνου «ελευθερωμένου δεκαπεντασύλλαβου» συμπεραίνεται ότι ο Αλαφροΐσκιωτος απηχεί το κλίμα στιχουργικής ευφορίας που εξέφραζε γενικώς ο ελευθερωμένος στίχος στις αρχές του 20ού αιώνα. Υποστηρίζεται, εντέλει, ότι η πηγή των ρυθμικών καινοτομιών του Αλαφροΐσκιωτου, όπου συνδυάζεται ο ελευθερωμένος στίχος με τον «ελευθερωμένο δεκαπεντασύλλαβο», είναι πολύ πιθανό να εντοπίζεται στο Laus vitae. Στη δεύτερη αφιερωμένη στην ποίηση του Σικελιανού μελέτη, «Οι δεκαπεντασύλλαβοι στο Μήτηρ Θεού του Άγγελου Σικελιανού», παρουσιάζονται τα βασικά στιχουργικά χαρακτηριστικά του σικελιανικού δεκαπεντασύλλαβου και ιδίως του δεκαπεντασύλλαβου στο Μήτηρ Θεού. Στο συγκεκριμένο έργο διαπιστώνεται η συνύπαρξη του έντεχνου παραδοσιακού στίχου με έναν ανανεωμένο δεκαπεντασύλλαβο που διαψεύδει την αναμονή του παραδοσιακού ρυθμού και ανατρέπει τον παραλληλισμό μορφής-περιεχομένου. Χάρη και σε άλλα επιμέρους ρυθμικά χαρακτηριστικά του, το Μήτηρ Θεού οδηγεί στο όριο της ρυθμικής τόλμης και της αισθητικής τελείωσης την εκλεπτυσμένη και δεξιοτεχνική χρήση του σικελιανικού δεκαπεντασύλλαβου. Στο τέλος της ίδιας μελέτης γίνεται προσπάθεια να ανιχνευθούν οι ιδεολογικές και αισθητικές αιτίες της φανερής μετρικής υπαναχώρησης του Σικελιανού από τους τολμηρούς ρυθμικούς πειραματισμούς των νεανικών συνθεμάτων του στον, λιγότερο ή περισσότερο, αυστηρό, παραδοσιακό δεκαπεντασύλλαβο των μεταγενέστερων συνθετικών ποιημάτων του. Στη δεύτερη μελέτη με αντικείμενο μια ποιητική ανθολογία, «Μια ανθολογία σταθμός για τους νέους ποιητές του μεσοπολέμου. Τέλλος Άγρας, Οι νέοι. Εκλογή από το έργο των νέων Ελλήνων ποιητών 1910-1920 (1922)», η ανθολογία του Τέλλου Άγρα αποτιμάται ως σημαντικός σταθμός για την προβολή της μεσοπολεμικής ποίησης και τον σχηματισμό της ταυτότητάς της. Συγκεκριμένα, εξετάζονται θέματα όπως τα ποιοτικά και ποσοτικά στοιχεία της ανθολογίας, τα εργοβιογραφικά σημειώματα των ποιητών, ο αριθμός των ανθολογημένων ποιημάτων ανά ποιητή, η ηλικία των ανθολογημέ-

GARADOUDIS sel_final_Layout 1 28/02/2012 12:56 μ.μ. Page 18

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ ΓΑΡΑΝΤΟΥΔΗΣ

νων ποιητών, η απουσία από την ανθολογία του Άγγελου Σικελιανού και, κυρίως, τέσσερα βασικά θέματα αναφοράς για τη μελέτη της ανθολογίας: Η μετρική μορφή των ποιημάτων (συγκεκριμένα, η αναλογία ανάμεσα σε ποιήματα σε αυστηρά έμμετρο στίχο και ποιήματα σε ελευθερωμένο και ελεύθερο στίχο), το κυρίαρχο στα ανθολογημένα ποιήματα λυρικό είδος της παραδοσιακής ποίησης, ο αρνητικός ψυχισμός των νέων ποιητών της ανθολογίας και, τέλος, η απόσταση των ανθολογημένων ποιημάτων από το ταραγμένο ιστορικοκοινωνικό παρόν της αρχής της δεκαετίας του 1920. Δύο μελέτες, στη συνέχεια, εστιάζονται στο έργο των παραδοσιακών νέων ποιητών του μεσοπολέμου. Στην πρώτη, «Ο ποιητής Κώστας Ουράνης από τη σημερινή σκοπιά: “Κρινοδάχτυλες οπτασίες” ή μια ανθεκτική λυρική “χαμηλή φωνή”;», επισκοπείται το ποιητικό έργο του Κώστα Ουράνη κατά τη χρονική του εξέλιξη από την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα μέχρι τον θάνατο του ποιητή το 1953. Τίθεται το ερώτημα αν η ποίηση του Ουράνη, θεωρημένη από τη σημερινή σκοπιά, είναι «κρινοδάχτυλες οπτασίες», όπως έγραψε απαξιωτικά γι’ αυτήν ο Γιώργος Σεφέρης το 1932, ή συνιστά, αντιθέτως, μια ανθεκτική στον χρόνο λυρική «χαμηλή φωνή», σύμφωνα με τον σχετικό όρο του Μανόλη Αναγνωστάκη. Επισημαίνονται τα βασικά εκφραστικά, θεματικά και μορφολογικά γνωρίσματα της ποίησης του Ουράνη, εκείνα που φανερώνουν την εξέλιξη ή τη στασιμότητά της, γνωρίσματα που την εντάσσουν στην τεχνοτροπία του νεοσυμβολισμού ή μετασυμβολισμού. Ο σπληνισμός, το αίσθημα της αναίτιας μελαγχολίας, η πλήξη που καθηλώνει την ψυχή και το σώμα, η αρνητική διάθεση ως απόρροια της ασήμαντης καθημερινότητας και ο εξωτικός περιηγητισμός ή κοσμοπολιτισμός αναδεικνύονται τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά αυτής της ποίησης. Το ερώτημα που σχολιάζεται εν κατακλείδι και στο οποίο επικεντρώνεται η σημερινή αισθητική αποτίμηση της ποίησης του Ουράνη είναι αν αυτή μεταδίδει την τραγική αίσθηση της ζωής, όπως πίστευε ο ίδιος ο ποιητής, ή αντιθέτως την αίσθηση της ρομαντικής αισθηματολογίας. Η πλάστιγγα της αισθητικής κρίσης γέρνει φανερά προς τη δεύτερη μεριά. Διαπιστώνεται ότι ένα βασικό ελάττωμα αυτής της ποίησης

GARADOUDIS sel_final_Layout 1 28/02/2012 12:56 μ.μ. Page 19

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

είναι ότι το spleen, η ρομαντική αφαίρεση και η διαρκώς ρεμβαστική λυρική ροπή απαλείφουν ή θολώνουν τα στοιχεία του πραγματικού κόσμου. Από την άλλη, όμως, μεριά, καθώς τις τελευταίες δεκαετίες η αλλαγή του πολιτισμικού ορίζοντα επέφερε την προϊούσα έκπτωση των μεγάλων οραμάτων και των μειζόνων αφηγήσεων του μοντερνισμού, ευνοήθηκε η ποικίλη ανάδειξη ποιητών άλλου καιρού και άλλου τρόπου, όπως του εξωτικού και «καταραμένου» Ουράνη. Στη συνέχεια, στη μελέτη «Ο καρυωτακισμός πριν από τον Καρυωτάκη: Φιλολογικές και ιστορικές όψεις του φαινομένου», διερευνάται ένα από τα κρισιμότερα και περισσότερο συζητημένα ποιητικά φαινόμενα του μεσοπολέμου, ο καρυωτακισμός, νοούμενος ως η στάσιμη και αρνητική μίμηση του έργου του Κ.Γ. Καρυωτάκη, που εμφανίστηκε ως διάχυτη τάση της ποίησης των νέων στην περίοδο ύστερα από την αυτοκτονία του ποιητή, το 1928. Στο πρώτο μέρος της μελέτης επισκοπούνται αναλυτικά και σχολιάζονται οι θέσεις αρκετών σύγχρονων μελετών με αντικείμενο ερμηνείας τη μελέτη του Αντρέα Καραντώνη, «Η επίδραση του Καρυωτάκη στους νέους», με την οποία εισάγεται ο επίμαχος όρος το 1935. Στη συνέχεια, τα βασικά και μέχρι σήμερα εκκρεμή ερμηνευτικά ζητήματα που εντοπίστηκαν σ’ αυτή τη μελέτη υποβάλλονται σε νέο έλεγχο, με επίκεντρο του ελέγχου δύο ιδίως ερωτήματα. Το πρώτο είναι αν καταδικάζοντας τον καρυωτακισμό ο Καραντώνης αμφισβητεί επίσης και την καρυωτακική ποίηση. Το δεύτερο είναι αν η επίθεση του νεαρού μεσοπολεμικού κριτικού εναντίον του καρυωτακισμού ήταν υποκινούμενη από τον Γιώργο Κατσίμπαλη και απέβλεπε στην ανάδειξη της ποιητικής γενιάς του 1930 και ιδίως του Γιώργου Σεφέρη. Παρεμπιπτόντως συζητούνται ζητήματα που αφορούν στην τεχνοτροπική και ιδεολογική ταυτότητα αυτής καθαυτήν της καρυωτακικής ποίησης, όπως, π.χ., αν ο Καρυωτάκης μπορεί και με ποιους όρους να θεωρηθεί πολιτικός ή κοινωνικός ποιητής, καθώς πρόκειται για ζητήματα αλληλένδετα με τη φύση και την ερμηνεία του καρυωτακισμού. Στη συνέχεια της μελέτης το κύριο ζήτημα που τίθεται είναι αν το φαινόμενο που περιέγραψε ο Καραντώνης το 1935, εντοπίζοντάς το στην περίοδο ύστερα από την αυτοκτονία του Καρυωτάκη, εμφανί-

GARADOUDIS sel_final_Layout 1 28/02/2012 12:56 μ.μ. Page 20

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ ΓΑΡΑΝΤΟΥΔΗΣ

στηκε όντως τότε ή μήπως υπήρχε νωρίτερα και μάλιστα αναπτύχθηκε εντελώς ανεξάρτητα από την καρυωτακική ποίηση, ως μια γενικευμένη τάση οφειλόμενη στο κοινό τεχνοτροπικό κλίμα των νέων μεσοπολεμικών ποιητών, το κλίμα του νεοσυμβολισμού. Με άλλα λόγια, εξετάζεται ο «καρυωτακισμός» (ορθότερα, το «βίωμα Καρυωτάκη», σύμφωνα με όρο που πρότεινε ο Mario Vitti) πριν από τον Καρυωτάκη, καθώς πιστεύω –κι αυτό προσπαθώ να δείξω στη μελέτη– ότι η αυτοκτονία του μεσοπολεμικού ποιητή και ο εντυπωσιακός τερματισμός του έργου του λειτούργησαν ως μια ισχυρή πηγή τροφοδοσίας μιας υπάρχουσας και χρονίζουσας τάσης. Προκειμένου να πιστοποιηθεί και να διερευνηθεί το διάχυτο ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1920 «βίωμα Καρυωτάκη» χρησιμοποιούνται ως παραδείγματα ποιήματα από δύο ποιητικές ανθολογίες, που αμφότερες εκδόθηκαν το 1922, του Τέλλου Άγρα και του Φώτου Γιοφύλλη. Στην τελευταία μελέτη του βιβλίου, «Η ψευδοαναβίωση των αρχαίων μέτρων και η μετααναβίωσή τους στην ελληνική ποίηση του 20ού αιώνα», επιχειρώ να μελετήσω ορισμένες παραγνωρισμένες μορφολογικές όψεις της ποίησής μας. Ο όρος «ψευδοαναβίωση» αναφέρεται στο απροσδιόριστο σύνολο εκείνων των ποιημάτων, στις αρχές του 20ού αιώνα, τα οποία, αφενός δεν αποσκοπούν να λειτουργήσουν ως η έμπρακτη, στο επίπεδο της ποιητικής πράξης, απόδειξη της ικανότητας της νεότερης ποίησης να αναβιώσει αρχαία μέτρα και στροφές, αφετέρου, όμως, διατηρούν ένα μικρότερο ή μεγαλύτερο μορφολογικό και, πιθανόν, θεματικό και εκφραστικό δεσμό με τα παλαιότερά τους ποιήματα που ήταν η έμπρακτη και συνήθως διακηρυγμένη εφαρμογή μιας τέτοιας πρόθεσης, δηλαδή τα ποιήματα του 19ου αιώνα που γράφτηκαν σε αναβιωμένα αρχαία μέτρα. Ο όρος «μετααναβίωση» δηλώνει εκείνα τα ποιητικά κείμενα που γράφτηκαν τον 20ό αιώνα, στην εποχή πια του ελεύθερου στίχου, επομένως κατά την περίοδο που η αυστηρά έμμετρη ποίηση και η αναβίωση των αρχαίων στίχων αποτελούν ένα ολοένα και πιο μακρινό ποιητικό παρελθόν, παρουσιάζουν, ωστόσο, τέτοια μορφολογικά χαρακτηριστικά τα οποία επιτρέπουν να διαφανεί, λιγότερο ή περισσότερο, η σχέση με «αρχαίες» μορφές. Τα ποιήματα της μετααναβίωσης εκτεί-

GARADOUDIS sel_final_Layout 1 28/02/2012 12:56 μ.μ. Page 21

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

νονται σ’ όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα και φτάνουν μέχρι την ποίηση των ημερών μας. Προκειμένου να αναδειχθούν η ψευδοαναβίωση και η μετααναβίωση των αρχαίων μέτρων εξετάζονται ποιήματα αρκετών ποιητών, όπως του Κωστή Παλαμά, του Κ.Π. Καβάφη, του Γιάννη Ρίτσου, του Λέοντα Κουκούλα, του Αλέξανδρου Μάτσα και του Νάσου Βαγενά. Με την τελευταία αυτή μελέτη φαίνεται ότι ο παραδοσιακός ποιητικός λόγος, αναζητώντας τις πηγές της ανανέωσής του, γονιμοποίησε τη νεότερή του, μοντέρνα ποιητική έκφραση· και αντιστρόφως, η μοντέρνα ποίηση αλλά και η ποίηση μετά τον μοντερνισμό διατηρούν τους φανερούς ή κρυφούς δεσμούς τους με το μακρινό ποιητικό παρελθόν. Κύθηρα, Ιούλιος-Αύγουστος 2011