Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

ΝΤΕΪΒΙΝΤ ΧΑΡΒΕΪ

το αινιΓΜα του κεΦαΛαιου και οι κρισεισ του καΠιταΛισΜου ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

ΠΕΤΡΟΣ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

© ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥ:

© ©

David Harvey, The enigma of capital and the crises of capitalism

Copyright David Harvey 2010 Copyright για την ελληνική γλώσσα Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2011

Έτος 1ης έκδοσης: 2011 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν.

100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα ☎ 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31

e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-5396-9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΟΙΜΙΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9

Η αποδιοργάνωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Συγκέντρωση κεφαλαίου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Το κεφάλαιο επί το έργον . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Το κεφάλαιο πάει στην αγορά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Το κεφάλαιο εξελίσσεται . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η γεωγραφία του όλου πράγματος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η δημιουργική καταστροφή της γης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τι πρέπει να γίνει; Και ποιος θα το κάνει; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13 50 67 112 124 143 184 212

eΠΙΜΕΤΡΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

255

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1

Μείζονες κρίσεις χρέους και διασώσεις (1973-2009) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

273

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2

Οικονομικές καινοτομίες και η άνοδος της αγοράς παραγώγων στις ΗΠΑ (1973-2009) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

275

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

277

7

Προοίμιο fff

Το βιβλίο αυτό έχει να κάνει με τη ροή του κεφαλαίου. Το κεφάλαιο είναι το «αίμα» που ρέει στο πολιτικό σώμα όλων των κοινωνιών τις οποίες αποκαλούμε καπιταλιστικές, που το διατρέχει και εξαπλώνεται, άλλοτε στάλα στάλα και άλλοτε σαν πλημμύρα, σε κάθε σχισμή και κόχη του κατοικημένου κόσμου. Χάρη σε αυτή τη ροή, εμείς που ζούμε υπό καπιταλιστικές συνθήκες εξασφαλίζουμε τον άρτο τον επιούσιο, καθώς επίσης τα σπίτια μας, τα αυτοκίνητα, τα κινητά τηλέφωνα, τα πουκάμισα, τα παπούτσια και όλα τα άλλα αγαθά που χρειαζόμαστε ως στηρίγματα της καθημερινότητάς μας. Μέσω αυτού του πολυσχιδούς δικτύου ροής, παράγεται ο πλούτος, από τον οποίο απορρέουν οι πολυάριθμες υπηρεσίες που προσφέρουν στήριξη, διασκέδαση, εκπαίδευση, αναζωογόνηση και κάθαρση. Φορολογώντας την εν λόγω ροή, τα κράτη αυξάνουν την ισχύ τους, τη στρατιωτική τους ρώμη και την ικανότητά τους να εξασφαλίζουν ικανοποιητικές βιοτικές συνθήκες για τους πολίτες τους. Διακόπτοντας, επιβραδύνοντας ή, ακόμα χειρότερα, αναστέλλοντας τη ροή αυτή, ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια κρίση του καπιταλισμού, κατά την οποία η καθημερινότητα δεν μπορεί πλέον να εξακολουθεί να υφίσταται όπως πριν. Το να κατανοήσουμε τη ροή του κεφαλαίου, τις περιελισσόμενες οδούς που ακολουθεί και την αλλόκοτη λογική της είναι, ως εκ τούτου, ζωτικής σημασίας για την κατανόηση των βιοτικών μας συνθηκών. Στα πρώιμα στάδια του καπιταλισμού, πολιτικοί και οικονομολόγοι κάθε λογής και απόχρωσης πάλευαν να κατανοήσουν αυτή τη ροή, και μια κριτική αποτίμηση του πώς λειτουργεί ο καπιταλισμός άρχισε να αναδύεται. Ωστόσο, τις τελευταίες δεκαετίες έχουμε αποκλίνει από το κυνήγι μιας τέτοιας κριτικής κατανόησης. Αντ’ αυτής, οικοδομούμε επιτηδευμένα μαθηματικά μοντέλα, αναλύουμε δεδομένα ακατάπαυτα, «ψειρίζουμε» λογιστικά φύλλα, ανατέμνουμε τις λεπτομέρειες και θάβουμε κάθε αντίληψη του συστηματικού χαρακτήρα της ροής του κεφαλαίου κάτω από βουνά εργασιών, αναφορών και προβλέψεων. Όταν η Αυτού Μεγαλειότης Ελισάβετ Β΄ ρώτησε τους οικονομολόγους του London School of economics τον Νοέμβριο του 2008 πώς είναι δυνατόν 9

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

κανείς τους να μην είχε διακρίνει τα σημάδια της επερχόμενης κρίσης που διανύουμε σήμερα (μια ερώτηση που βρισκόταν ήδη στο ακρόχειλο όλων μας, μα που μονάχα μια μονάρχης-κατάλοιπο της φεουδαρχίας θα μπορούσε να θέσει τόσο απλά περιμένοντας συγκεκριμένη απόκριση), εκείνοι δεν είχαν έτοιμη απάντηση. Συγκεντρωμένοι υπό την αιγίδα της Βρετανικής Ακαδημίας, κατάφεραν μόνο να ομολογήσουν, σε μια συλλογική επιστολή προς την Αυτού Μεγαλειότητα, έπειτα από έξι μήνες μελέτης, περίσκεψης και εν τω βάθει διαβουλεύσεων με πρόσωπα-κλειδιά στη δημιουργία οικονομικών πολιτικών, ότι, άγνωστο πώς, είχαν πάψει να εστιάζουν σε αυτά που αποκαλούσαν «κινδύνους του συστήματος» και ότι, όπως όλοι, είχαν ξεστρατίσει ακολουθώντας την «πολιτική της άρνησης». Τι ακριβώς, όμως, ήταν αυτό που αρνούνταν; Ο συνονόματός μου Γουίλιαμ Χάρβεϊ (γεννημένος στις αρχές του 17ου αιώνα και, όπως κι εγώ, «γέννημα του Κεντ») κατά γενική συναίνεση θεωρείται ο πρώτος επιστήμονας που κατέδειξε ορθά και συστηματικά πώς κυκλοφορεί το αίμα στο ανθρώπινο σώμα. Βασισμένη στο έργο του, η ιατρική έρευνα προχώρησε και απέδειξε πως η καρδιακή προσβολή και άλλες ασθένειες μπορούν να επιβαρύνουν σοβαρά, ή ακόμα και να τερματίσουν, τη ζωογόνο δύναμη του ανθρώπινου σώματος. Όταν διακόπτεται η κυκλοφορία του αίματος, το σώμα πεθαίνει. Στις μέρες μας, η κατανόηση του όλου φαινομένου από ιατρική άποψη είναι, ασφαλώς, μακράν πιο σύνθετη απ’ ό,τι μπορούσε να φανταστεί ο Χάρβεϊ. Μολαταύτα, η γνώση μας βασίζεται ακόμα στα στέρεα ευρήματα που πρώτος ο Χάρβεϊ παρέθεσε. Προσπαθώντας να αντιμετωπίσουν τους σοβαρούς κραδασμούς στην καρδιά του πολιτικού σώματος, οι οικονομολόγοι μας, οι επιχειρηματικοί ηγέτες και οι θεσπιστές νέων πολιτικών (απούσης οποιασδήποτε αντίληψης της συστηματικής φύσης που διέπει τη ροή του κεφαλαίου) είτε έχουν αναβιώσει παμπάλαιες πρακτικές είτε έχουν εφαρμόσει μεταμοντέρνα νοητικά μοντέλα. Από τη μία, τα διεθνή ιδρύματα και οι πραματευτάδες του κεφαλαίου εξακολουθούν να ρουφάνε, σαν βδέλλες, όσο περισσότερο αίμα μπορούν από όλους τους λαούς του κόσμου (ασχέτως της ενδεχόμενης φτώχειας τους) μέσω προγραμμάτων «δομικής αναπροσαρμογής», όπως τα αποκαλούν, και με κάθε είδους άλλες στρατηγικές (για παράδειγμα, διπλασιάζοντας αιφνιδιαστικά τις καταβολές στις πιστωτικές μας κάρτες). Από την άλλη, οι κεντρικοί τραπεζίτες πλημμυρίζουν τις οικονομίες τους και διογκώνουν το παγκόσμιο πολιτικό σώμα με υπέρμετρη ρευστότητα, ευελπιστώντας ότι τέτοιες επείγουσες μεταγγίσεις θα θεραπεύσουν μια νόσο που απαιτεί μακράν πιο ριζοσπαστική διαγνωστική και παρεμβατική προσέγγιση. Στο βιβλίο αυτό επιχειρώ να αποκαταστήσω εν μέρει την αντίληψη για 10

Προοίμιο

το τι είναι η ροή του κεφαλαίου. Εάν μπορούμε να επιτύχουμε μια ορθότερη αντίληψη της αποδιοργάνωσης και της καταστροφής στις οποίες είμαστε πλέον όλοι εκτεθειμένοι, ίσως καταφέρουμε να κατανοήσουμε τι μπορεί να γίνει για την αντιμετώπισή τους. Ντέιβιντ Χάρβεϊ Νέα Υόρκη, Οκτώβριος 2009

11

[1]

H αποδιοργάνωση fff

κAΤΙ ΔΥΣΟIΩΝΟ άρχισε να συμβαίνει στις Ηνωμένες Πολιτείες το 2006. Ο ρυθμός των κατασχέσεων υποθηκευμένων ακινήτων σε περιοχές παλιότερων αστικών κέντρων όπως το Κλίβελαντ και το Ντιτρόιτ, με κατοίκους χαμηλού εισοδήματος, αίφνης εκτινάχθηκε στα ύψη. Ωστόσο, η επίσημη κυβερνητική γραμμή και τα μέσα ενημέρωσης δεν το αντιλήφθηκαν, διότι οι πληγέντες ήταν κατά κύριο λόγο Αφροαμερικανοί, μετανάστες (Λατίνοι) ή γυναίκες που είχαν επωμιστεί μόνες τους όλα τα οικογενειακά βάρη. Οι Αφροαμερικανοί ιδίως είχαν βιώσει δυσχέρειες στη στεγαστική δανειοδότηση ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του ’90 και εντεύθεν. Μεταξύ 1998 και 2006, προτού η κρίση των κατασχέσεων ξεσπάσει για τα καλά, οι εν λόγω πολίτες υπολογίζεται ότι είχαν χάσει από 71 έως 93 δις δολάρια σε αντικειμενικές αξίες εξαιτίας της συμμετοχής τους στα λεγόμενα δάνεια χαμηλής εξασφάλισης για την απόκτηση στέγης. Ωστόσο, και πάλι δεν συνέβη τίποτε απολύτως. Για ακόμα μία φορά, όπως έγινε και κατά τη διάρκεια της πανδημίας του HIV/AIDS, που παρουσίασε έκρηξη επί προεδρίας Ρέιγκαν, το τεράστιο ανθρώπινο και οικονομικό κόστος από την κώφευση μπροστά στους κώδωνες κινδύνου εξαιτίας της συλλογικής απάθειας –και προκατάληψης– απέναντι σε αυτούς που θα πλήττονταν πρώτοι απέβη ανυπολόγιστο για την κοινωνία. Μόνο στα μέσα του 2007, όταν πλέον το κύμα των κατασχέσεων έπληξε τη λευκή μεσαία τάξη σε μέχρι τότε ακμάζοντα και ρεπουμπλικανικά αστικά κέντρα και προάστια στο νότο (ιδίως στη Φλόριντα) και στη δύση (σε Καλιφόρνια, Αριζόνα και Νεβάδα), ο κρατικός υπαλληλισμός άρχισε να επισημαίνει το πρόβλημα και τα έντυπα μαζικής κατανάλωσης να το σχολιάζουν. Η πρόσφατη επέκταση της ανοικοδόμησης πολυκατοικιών και μονοκατοικιών (συχνά σε «κοινότητες της κρεβατοκάμαρας» ή κατά μήκος περιφερειακών αστικών περιοχών) άρχισε να επηρεάζεται. Μέχρι το τέλος του 2007, σχεδόν 2 εκατομμύρια άνθρωποι είχαν χάσει τα σπίτια τους και άλλα 4 εκατομμύρια υπολογίζεται πως διέτρεχαν άμεσο κίνδυνο κατάσχεσης. Οι αντικειμενικές αξίες καταποντίστηκαν σχεδόν σε όλα τα μήκη 13

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

και πλάτη των ΗΠΑ, και πολλά νοικοκυριά βρέθηκαν να χρωστούν πολύ περισσότερα από την πραγματική αξία των κατοικιών τους – γεγονός που έθεσε εν κινήσει μια καταστροφική ροπή προς περαιτέρω κατασχέσεις, οι οποίες καταβαράθρωσαν κι άλλο τις αντικειμενικές αξίες των ακινήτων. Το Κλίβελαντ έμοιαζε σαν να είχε χτυπηθεί από έναν «οικονομικό τυφώνα Κατρίνα». Εγκαταλελειμμένα και αμπαρωμένα σπίτια κυριαρχούσαν στο τοπίο των οικονομικά ασθενέστερων περιοχών, κατοικημένων κυρίως από μαύρους. Στην Καλιφόρνια, οι δρόμοι ολόκληρων πόλεων, όπως το Στόκτον, γέμισαν ομοίως από έρημα και εγκαταλελειμμένα σπίτια, ενώ σε Φλόριντα και Λας Βέγκας ολάκαιρες πολυκατοικίες έστεκαν αδειανές. Όσοι είχαν πληγεί από το κύμα των κατασχέσεων έπρεπε να αναζητήσουν στέγη αλλού· τεντουπόλεις άρχισαν να εμφανίζονται σε Καλιφόρνια και Φλόριντα. Αλλού, οι ανέστιες οικογένειες είτε φιλοξενούνταν από φίλους ή συγγενείς είτε έμεναν σε στενόχωρα δωμάτια πανδοχείων. Εκείνοι που κρύβονταν πίσω από τη χρηματοδότηση αυτής της καταστροφικής κρίσης υποθηκών αρχικά εμφανίστηκαν περιέργως ανεπηρέαστοι. Τον Ιανουάριο του 2008, τα συνολικά μπόνους στη Γουόλ Στριτ άγγιξαν τα 32 δις δολάρια, ποσό ελάχιστα χαμηλότερο από αυτό του 2007. Επρόκειτο για θαυμάσια ανταμοιβή για τη συντριβή του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος. Οι απώλειες όσων βρίσκονταν στον πάτο της κοινωνικής πυραμίδας χονδρικά ισοφάριζαν τα εκπληκτικά κέρδη των χρηματιστών που βρίσκονταν στην κορυφή. Ωστόσο, μέχρι το φθινόπωρο του 2008, η «κρίση στεγαστικών υψηλού ρίσκου», όπως ονομάστηκε, είχε οδηγήσει στον αφανισμό όλων των μεγάλων επενδυτικών τραπεζών της Γουόλ Στριτ, μέσω αλλαγών καθεστώτων, επιβεβλημένων συγχωνεύσεων ή πτωχεύσεων. Η μέρα που η επενδυτική τράπεζα Lehman Brothers κατέρρευσε (η 15η Σεπτεμβρίου 2008) υπήρξε καθοριστική. Οι παγκόσμιες χρηματοπιστωτικές αγορές πάγωσαν, όπως και το μεγαλύτερο μέρος των δανειοδοτήσεων ανά την υφήλιο. Όπως επισήμανε ο σεπτός πρώην πρόεδρος της Ομοσπονδιακής Κεντρικής Τράπεζας, Πολ Βόλκερ, ο οποίος, πέντε χρόνια νωρίτερα, μαζί με πλήθος εξειδικευμένων σχολιαστών, είχε προβλέψει οικονομικό όλεθρο εάν η κυβέρνηση των ΗΠΑ δεν εξανάγκαζε το τραπεζικό σύστημα να αναθεωρήσει τις πρακτικές του, ποτέ άλλοτε τα πράγματα δεν είχαν πάρει την κάτω βόλτα «τόσο ραγδαία και τόσο ομοιόμορφα σε όλο τον κόσμο». Ο υπόλοιπος κόσμος, μέχρι τότε σχετικά άτρωτος (με την εξαίρεση του Ηνωμένου Βασιλείου, όπου παρεμφερή προβλήματα στη στεγαστική αγορά είχαν έρθει στην επιφάνεια πολύ νωρίτερα, εξωθώντας την κυβέρνηση να κρατικοποιήσει έναν μείζονα δανειστή, τη Northern Rock, προ καιρού), παρασύρθηκε απότομα στο τέλμα που είχε προκαλέσει πρωτίστως η οικονομική κατάρρευση των ΗΠΑ. Στο επίκεντρο του προβλήματος βρισκόταν ένα βουνό από το14

Η αποδιοργάνωση

Πίνακας που καταδεικνύει τις διακυμάνσεις του παραγώγου Κέις-Σίλερ την περίοδο 1988-2009

Αλλαγή κάθε χρόνο

Μεικτό 2,0

Μεικτό 1,0

Η ιδιοκτησία στέγης στις ΗΠΑ την περίοδο 1970-2008

15

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

Στεγαστικές υποθήκες στις ΗΠΑ, κατόπιν έναρξης κατασχέσεων, την περίοδο 1985-2007

ποσοστό των δανείων επί τοις εκατό

Πηγή: Ένωση Τραπεζών Στεγαστικών Δανείων

ξικά ομόλογα με ενυπόθηκες εξασφαλίσεις που ήταν στα χέρια τραπεζών, ή αποτελούσαν αντικείμενα συναλλαγών με ανύποπτους επενδυτές ανά τον κόσμο. Οι πάντες συμπεριφέρονταν λες και οι τιμές των ακινήτων θα ακολουθούσαν πάντα ανοδική πορεία. Το φθινόπωρο του 2008, σχεδόν μοιραίας έντασης κραδασμοί είχαν ήδη εξαπλωθεί από τις τράπεζες στους κύριους δικαιούχους υποθηκευτικού χρέους. Οι Fannie Mae και Freddie Mac, oργανισμοί στεγαστικών δανείων μισθωμένοι από την κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών, χρειάστηκε να κρατικοποιηθούν. Οι μέτοχοί τους καταστράφηκαν, αλλά οι ομολογιούχοι, συμπεριλαμβανομένης και της Κεντρικής Τράπεζας της Κίνας, παρέμειναν προστατευμένοι. Ανυποψίαστοι επενδυτές ανά την υφήλιο από συνταξιοδοτικά ταμεία, μικρές τοπικές ευρωπαϊκές τράπεζες και κέντρα αυτοδιοίκησης από τη Νορβηγία μέχρι τη Φλόριντα, που είχαν ενδώσει στο επενδυτικό δέλεαρ των «υψηλής απόδοσης» υποθηκών με εξασφάλιση, βρέθηκαν με ένα μάτσο άχρηστα χαρτιά και ανήμποροι να διευθετήσουν τις υποχρεώσεις τους ή να πληρώσουν τους υπαλλήλους τους. Και σαν να μην έφτανε αυτό, ασφαλιστικοί κολοσσοί όπως η AIG, η οποία είχε ασφαλίσει τα ριψοκίνδυνα στοιχήματα τόσο αμερικανικών όσο και διεθνών τραπεζών, έπρεπε να διασωθούν από την οικονομική καταστροφή εξαιτίας των τεράστιων αποζημιώσεων που ήταν υποχρεωμένες να καταβάλουν. Μετοχικές αγορές άρχισαν να παραπαίουν, καθώς οι τραπεζικές μετοχές 16

Η αποδιοργάνωση

ιδίως είχαν χάσει σχεδόν όλη τους την αξία, συνταξιοδοτικά ταμεία λύγιζαν υπό τις αυξανόμενες πιέσεις, δημοτικοί προϋπολογισμοί συρρικνώνονταν, και ο πανικός εξαπλωνόταν απ’ άκρη σ’ άκρη του χρηματοοικονομικού συστήματος. Γινόταν ολοένα και πιο προφανές ότι μόνο μια γιγάντια κυβερνητική διάσωση μπορούσε να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη στο χρηματοοικονομικό σύστημα. Η Ομοσπονδιακή Κεντρική Τράπεζα μείωσε τα επιτόκιά της σχεδόν στο μηδέν. Λίγο μετά την πτώχευση της Lehman, μια ομάδα αξιωματούχων του Υπουργείου Οικονομικών και τραπεζιτών, μεταξύ των οποίων ο ίδιος ο υπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ (και πρώην πρόεδρος της Goldman Sachs) και ο νυν διευθύνων σύμβουλος της Goldman, εξήλθε από μια αίθουσα συνεδριάσεων με ένα έγγραφο τριών σελίδων που απαιτούσε διάσωση του τραπεζικού συστήματος, ύψους 700 δις δολαρίων, απειλώντας παράλληλα τις αγορές με οικονομικό Αρμαγεδδώνα. Ήταν λες και η Γουόλ Στριτ είχε προβεί σε οικονομικό πραξικόπημα εναντίον της κυβέρνησης και του λαού των Ηνωμένων Πολιτειών. Λίγες εβδομάδες αργότερα, ο πρόεδρος Τζορτζ Μπους υποχώρησε και το χρήμα έρρευσε ποταμηδόν, χωρίς τον παραμικρό έλεγχο, προς όλους τους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς που κρίνονταν «υπερβολικά σημαντικοί για να αποτύχουν». Ωστόσο, οι πιστωτικές αγορές παρέμειναν παγωμένες. Ο ίδιος κόσμος που μερικά χρόνια πριν έμοιαζε «να κολυμπάει σε πλεονάσματα ρευστότητας» (όπως συχνά ανέφερε το ΔΝΤ) ξαφνικά βρέθηκε χωρίς μετρητά, να κολυμπάει σε πλεονάζοντα σπίτια, γραφεία και εμπορικά κέντρα, σε πλεονάζουσες δυνατότητες παραγωγής και ακόμα πιο πλεονάζον εργατικό δυναμικό. Μέχρι το τέλος του 2008, όλοι οι τομείς της αμερικανικής οικονομίας αντιμετώπιζαν μεγάλο πρόβλημα. Η εμπιστοσύνη των καταναλωτών βρισκόταν σε κάμψη, η ανοικοδόμηση έπαυσε, η ενεργή ζήτηση κατέρρευσε, οι λιανικές πωλήσεις καταβαραθρώθηκαν, η ανεργία έφτασε στα ύψη, ενώ καταστήματα και κατασκευαστικά εργοστάσια έκλειναν το ένα μετά το άλλο. Πολλά πραγματικά εμβλήματα της αμερικανικής βιομηχανίας, όπως η General Motors, βρέθηκαν ακόμα πιο κοντά στην πτώχευση και, επιπλέον, χρειάστηκε να οργανωθεί μια επιχείρηση προσωρινής διάσωσης των αυτοκινητοβιομηχανιών του Ντιτρόιτ. Η βρετανική οικονομία αντιμετώπιζε ανάλογες δυσκολίες και η Ευρωπαϊκή Ένωση επλήγη, καίτοι άνισα, με την Ισπανία και την Ιρλανδία, καθώς και αρκετά από τα ανατολικοευρωπαϊκά κράτη που είχαν ενταχθεί πρόσφατα στην Ένωση, να δέχονται το βαρύτερο πλήγμα. Η Ισλανδία, οι τράπεζες της οποίας κερδοσκοπούσαν στις προαναφερθείσες χρηματοπιστωτικές αγορές, χρεοκόπησε εντελώς. Μέχρι τις αρχές του 2009, το μοντέλο εξαγωγικής εκβιομηχάνισης που είχε αποφέρει θεαματική ανάπτυξη στην ανατολική και νοτιοανατολική 17

2o

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

Ασία συρρικνωνόταν με ανησυχητικό ρυθμό (πολλές χώρες όπως η Ταϊβάν, η Κίνα, η Νότια Κορέα και η Ιαπωνία είδαν τις εξαγωγές τους να υποχωρούν σε ποσοστό περίπου 20% ή και περισσότερο μέσα σε διάστημα μόλις δύο μηνών). Το παγκόσμιο διεθνές εμπόριο σημείωσε πτώση 30% και πλέον μέσα σε μερικούς μήνες, ασκώντας πιέσεις σε εξαγωγικές οικονομίες όπως της Γερμανίας και της Βραζιλίας. Οι παραγωγοί πρώτων υλών, που μεσουρανούσαν το καλοκαίρι του 2008, ξαφνικά είδαν τις τιμές να καταποντίζονται, προκαλώντας σοβαρά προβλήματα σε πετρελαιοπαραγωγές χώρες όπως η Ρωσία και η Βενεζουέλα, καθώς και τα αραβικά κράτη του Κόλπου. Η ανεργία άρχισε να αυξάνεται με αιφνιδιαστικό ρυθμό. Περί τα 20 εκατομμύρια άνθρωποι βρέθηκαν ξαφνικά άνεργοι στην Κίνα και ανησυχητικές αναφορές ταραχών άρχισαν να βγαίνουν στην επιφάνεια. Στις Ηνωμένες Πολιτείες οι στρατιές των ανέργων ξεπέρασαν τα 5 εκατομμύρια μέσα σε μερικούς μήνες (και πάλι με επίκεντρο τις κοινότητες των Αφροαμερικανών και των Λατίνων). Στην Ισπανία, ο δείκτης ανεργίας έκανε άλμα ξεπερνώντας το 17%. Μέχρι την άνοιξη του 2009, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο εκτιμούσε ότι πάνω από 50 τρις δολάρια σε αξίες καθαρών περιουσιακών στοιχείων, ποσό σχεδόν ίσο με τη συνολική αξία παγκόσμιας παραγωγής ενός έτους σε αγαθά και υπηρεσίες, είχε καταστραφεί. Η Ομοσπονδιακή Κεντρική Τράπεζα των ΗΠΑ υπολόγιζε σε 11 τρις δολάρια τις απώλειες αξίας ενεργητικού για τα αμερικανικά νοικοκυριά μόνο για το οικονομικό έτος 2008. Στο μεταξύ, η Παγκόσμια Τράπεζα προέβλεπε το πρώτο έτος αρνητικής ανάπτυξης στην παγκόσμια οικονομία από 1945. Επρόκειτο, χωρίς αμφιβολία, για τη μεγαλύτερη κρίση στη σύγχρονη ιστορία. Παρ’ όλα αυτά, πρέπει επίσης να ιδωθεί ως η κορύφωση ενός μοντέλου οικονομικών κρίσεων που γινόταν ολοένα συχνότερο και σοβαρότερο στη διάρκεια των περιόδων που μεσολάβησαν από τις τελευταίες μεγάλες κρίσεις του καπιταλισμού στις δεκαετίες του ’70 και του ’80. Η οικονομική κρίση που συντάραξε την ανατολική και νοτιοανατολική Ασία την περίοδο 1997-1998 ήταν τρομερή και επηρέασε τη Ρωσία (που οδηγήθηκε σε στάση πληρωμών το 1998) και κατόπιν, το 2001, την Αργεντινή (πυροδοτώντας μια γενικευμένη κατάρρευση που οδήγησε σε πολιτική αστάθεια, καταλήψεις εργοστασίων και εξαγορές, σε αυθόρμητους αποκλεισμούς εθνικών οδών και σε συνοικιακές κολεκτίβες) είχε τοπικό χαρακτήρα. Στις Ηνωμένες Πολιτείες η κατάρρευση το 2001 κορυφαίων εταιριών, όπως η WorldCom και η enron, που στην ουσία εμπορεύονταν οικονομικά εργαλεία τα οποία ονομάζονται παράγωγα, μιμήθηκε την κολοσσιαία πτώχευση της εταιρίας αμοιβαίων κεφαλαίων Long-term Capital Management, το διοικητικό σώμα της οποίας περιλάμβανε δύο νομπελίστες οικονομολόγους το 1998. Υπήρξαν άφθονα σημάδια από νωρίς ότι κάτι δεν πήγαινε 18

Η αποδιοργάνωση

Ετήσιος δείκτης διακυμάνσεων στο υποθηκευτικό χρέος των ΗΠΑ Πηγή: Υπουργείο Εμπορίου

Τιμές μετοχών: Επενδυτικά τραστ ακινήτων – Ηνωμένες Πολιτείες Πηγή: περιοδικό Fortune

Δείκτης μετοχικής αξίας ακινήτων – Μεγάλη Βρετανία Πηγή: Investers Chronicle

19

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

καλά στο αποκαλούμενο «σκιώδες τραπεζικό σύστημα» των εξωχρηματιστηριακών οικονομικών συναλλαγών και, ως εκ τούτου, στις αρρύθμιστες αγορές που είχαν ξεφυτρώσει ως διά μαγείας από το 1990 και μετά. Από το 1973 κι εντεύθεν έχουν συμβεί εκατοντάδες οικονομικές κρίσεις ανά την υφήλιο, σε αντιδιαστολή με την περίοδο 1945-1973, κατά την οποία οι κρίσεις ήταν ελάχιστες· και αρκετές από αυτές σχετίζονταν με την αγορά ακινήτων και την ανάπτυξη των αστικών κέντρων. Η πρώτη μεγάλης έκτασης παγκόσμια κρίση του καπιταλισμού στη μεταπολεμική περίοδο ξεκίνησε την άνοιξη του 1973, έξι μήνες προτού το εμπάργκο των αραβικών πετρελαίων εκτινάξει τις τιμές του πετρελαίου στα ύψη. Η γενεσιουργός αιτία της κρίσης ήταν ένα παγκόσμιο κραχ στην αγορά ακινήτων που γονάτισε πλήθος τραπεζών και επηρέασε ριζικά όχι μόνο τοπικές οικονομίες (όπως της Νέας Υόρκης, που από τεχνικής άποψης χρεοκόπησε τελείως το 1975 αλλά πρόλαβε να διασωθεί), μα και τις κρατικές οικονομίες εν γένει. Η ιαπωνική αναπτυξιακή έκρηξη της δεκαετίας του ’80 έληξε με κατάρρευση του χρηματιστηρίου και με καταβαράθρωση στις τιμές της κτηματαγοράς – η οποία υφίσταται ακόμα. Το τραπεζικό σύστημα της Σουηδίας κρίθηκε απαραίτητο να κρατικοποιηθεί το 1992, μεσούσης μιας κρίσης στη Νορβηγία που επηρέαζε και τη Φινλανδία, προκληθείσα από υπερβολές στις αγορές ακινήτων. Μία από τις αιτίες που πυροδότησαν την κατάρρευση στην ανατολική και νοτιοανατολική Ασία την περίοδο 1997-1998 ήταν η πλεονάζουσα αστική ανάπτυξη, τροφοδοτούμενη από εισροή ξένου κερδοσκοπικού κεφαλαίου σε Ταϊλάνδη, Χονγκ Κονγκ, Ινδονησία, Νότια Κορέα και Φιλιππίνες. Αλλά και η παρατεταμένη κρίση αποταμιεύσεων και δανείων που έπληξε τις ΗΠΑ την περίοδο 1984-1992 (με γενεσιουργό αιτία την κρίση στην αγορά της εμπορικής ακίνητης περιουσίας) είχε ως αποτέλεσμα τη χρεοκοπία 1.400 και πλέον εταιριών αποταμιεύσεων και δανείων και 1.860 τραπεζών, επιβαρύνοντας τους φορολογούμενους πολίτες των Ηνωμένων Πολιτειών με χρέος 200 δις δολάρια (μια κατάσταση που θορύβησε τόσο πολύ τον Γουίλιαμ Άιζακς, τότε πρόεδρο της Ομοσπονδιακής Αρχής Εγγύησης Καταθέσεων, που το 1987 απείλησε την Ένωση Αμερικανικών Τραπεζών με κρατικοποιήσεις αν δεν συνετίζονταν). Κρίσεις σχετιζόμενες με την αγορά ακινήτων τείνουν να είναι πιο μακροχρόνιες από τις σύντομες, οξείες κρίσεις που περιστασιακά κλυδωνίζουν άμεσα τις χρηματαγορές και τα τραπεζικά συστήματα. Αυτό συμβαίνει διότι, όπως θα δούμε, οι επενδύσεις στο οικοδομημένο περιβάλλον είναι κατά κανόνα βασισμένες σε πίστωση υψηλού ρίσκου, με εκπόνηση μακράς διάρκειας: Όταν οι πλεονάζουσες επενδύσεις εντέλει αποκαλύπτονται (όπως συνέβη σχετικά πρόσφατα στο Ντουμπάι), τότε το οικονομικό χάλι που θέλει χρόνια για να προκύψει θέλει άλλα τόσα χρόνια για να αντιστραφεί.

20

Η αποδιοργάνωση

Ετήσια επί τοις εκατό διακύμανση στις κτηματικές αξίες της Ιαπωνίας

Εθνικός δείκτης κτηματικών αξιών της Ιαπωνίας

21

Το αίνιγμα του κεφαλαίου και οι κρίσεις του καπιταλισμού

Κατά συνέπεια, η παρούσα κατάρρευση δεν είναι κάτι το πρωτόγνωρο, με εξαίρεση τις διαστάσεις και το εύρος της. Ούτε είναι ασυνήθιστο το ότι έχει τις ρίζες της στις κρίσεις της αστικής ανάπτυξης και της αγοράς ακινήτων. Οφείλουμε, επομένως, να αναγνωρίσουμε ότι κάποια εγγενής συσχέτιση βρίσκεται επί το έργον, η οποία χρήζει προσεκτικής αναδόμησης. Πώς, λοιπόν, μπορούμε να ερμηνεύσουμε το παρόν τέλμα; Μήπως η κρίση σηματοδοτεί, λόγου χάρη, το τέλος του νεοφιλελευθερισμού της ελεύθερης αγοράς ως κυρίαρχου οικονομικού μοντέλου της καπιταλιστικής ανάπτυξης; Η απάντηση εξαρτάται από το τι ακριβώς εννοούμε με τη λέξη «νεοφιλελευθερισμός». Η δική μου άποψη είναι πως αναφέρεται σε ένα ταξικό σχέδιο που συνάχθηκε κατά την κρίση της δεκαετίας του ’70. Με μανδύα τόνους ρητορείας σχετικά με την ελευθερία του ατόμου, την ελεύθερη αγορά και το ελεύθερο εμπόριο, νομιμοποίησε δρακόντειες πολιτικές, σχεδιασμένες για την ανάκτηση και την παγίωση της καπιταλιστικής ταξικής ισχύος. Το σχέδιο υπήρξε επιτυχές, κρίνοντας από την απίστευτη συγκέντρωση πλούτου και εξουσίας που παρατηρείται σε όλες τις χώρες οι οποίες ακολούθησαν το μονοπάτι του νεοφιλελευθερισμού. Και δεν υπάρχει κανένα στοιχείο που αποδεικνύει την εξάλειψή του. Μία από τις βασικές πραγματιστικές αρχές που ανέκυψαν τη δεκαετία του ’80, για παράδειγμα, όριζε ότι η κρατική εξουσία πρέπει να προστατεύει τους οικονομικούς οργανισμούς πάση θυσία. Η αρχή αυτή, που έσκασε στα μούτρα τού μη παρεμβατισμού, τον οποίο προέκριναν οι θεωρητικοί του νεοφιλελευθερισμού, προέκυψε από την οικονομική κρίση της Νέας Υόρκης στα μέσα της δεκαετίας του ’70. Κατόπιν, επεκτάθηκε στο Μεξικό με τη μορφή της κρίσης χρέους που συντάραξε τη χώρα πέρα ως πέρα το 1982. Για να το θέσουμε αγοραία, η πολιτική όριζε: Ιδιωτικοποίηση των κερδών και κοινωνικοποίηση των κινδύνων· σώστε τις τράπεζες και ξεζουμίστε το λαό (στο Μεξικό, παραδείγματος χάρη, το βιοτικό επίπεδο του πληθυσμού έπεσε περί το 25% μέσα σε τέσσερα χρόνια από την οικονομική διάσωση του 1982). Το αποτέλεσμα ήταν το λεγόμενο «ηθικό ρίσκο» του συστήματος. Οι τράπεζες συμπεριφέρονται αλγεινά επειδή δεν χρειάζεται να αναλάβουν τις ευθύνες για τις αρνητικές επιπτώσεις της ριψοκίνδυνης συμπεριφοράς τους. Η διάσωση τραπεζών στις μέρες μας είναι η ίδια ιστορία, μόνο με μεγαλύτερες διαστάσεις και επικεντρωμένη στις Ηνωμένες Πολιτείες. Με τον ίδιο τρόπο που προέκυψε ο νεοφιλελευθερισμός ως απάντηση στην κρίση της δεκαετίας του ’70, έτσι και το μονοπάτι που διαλέγουμε σήμερα θα καθορίσει το χαρακτήρα της περαιτέρω εξέλιξης του καπιταλισμού. Οι σύγχρονες ισχύουσες πολιτικές προτείνουν έξοδο από την κρίση με επιπλέον συγχωνεύσεις και συγκεντρωτισμό της καπιταλιστικής ταξικής 22