Ίταλο Καλβίνο - Πάλομαρ

KALVINO sel_final_Layout 1 24/03/2011 2:31 μ.μ. Page 5

ΙΤΑΛΟ ΚΑΛΒΙΝΟ

ΠΑΛΟΜΑΡ Q Αφηγήματα

ΑΝΑΘΕΩΡΗΜΕΝΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΠΟ ΤΑ ΙΤΑΛΙΚΑ

ΑΝΤΑΙΟΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΙΔΗΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣ ΤΑΝΙΩΤΗ

KALVINO sel_final_Layout 1 24/03/2011 2:31 μ.μ. Page 6

ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥ: Italo Calvino, Palomar © ©

Copyright The Estate of Italo Calvino, 2002. All rights reserved.

Copyright για την ελληνική γλώσσα Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2007

Έτος 1ης έκδοσης: 2011 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα % 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31

e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-5240-5

KALVINO sel_final_Layout 1 24/03/2011 2:31 μ.μ. Page 7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9

1. ΟΙ ΔΙΑΚΟΠΕΣ ΤΟΥ ΠΑΛΟΜΑΡ

1.1. Ο Πάλομαρ στην ακτή . . . . . . .

1.1.1. Ανάγνωση ενός κύματος . .

1.1.2. Το γυμνό στήθος . . . . . . . .

1.1.3. Το σπαθί του ήλιου . . . . . .

1.2. Ο Πάλομαρ στον κήπο . . . . . . .

1.2.1. Οι έρωτες των χελωνών . . .

1.2.2. Το σφύριγμα του κότσυφα .

1.2.3. Το απέραντο λιβάδι . . . . .

1.3. Ο Πάλομαρ κοιτάζει τον ουρανό 1.3.1. Απογευματινό φεγγάρι . . .

1.3.2. Το μάτι και οι πλανήτες . . .

1.3.3. Το κοίταγμα των άστρων . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17 17 23 27 34 34 37 44 49 49 52 58

2. Ο ΠΑΛΟΜΑΡ Σ ΤΗΝ ΠΟΛΗ

2.1. Ο Πάλομαρ στη βεράντα . . . . .

2.1.1. Από τη βεράντα . . . . . . .

2.1.2. Η κοιλιά του σαμιαμιδιού .

2.1.3. Η επιδρομή των ψαρονιών 2.2. Ο Πάλομαρ πηγαίνει για ψώνια 2.2.1. Ενάμισι κιλό λίπος χήνας .

2.2.2. Το μουσείο των τυριών . .

2.2.3. Το μάρμαρο και το αίμα . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

67 67 72 77 83 83 87 92

KALVINO sel_final_Layout 1 24/03/2011 2:31 μ.μ. Page 8



ΙΤΑΛΟ ΚΑΛΒΙΝΟ

2.3. Ο Πάλομαρ στο ζωολογικό κήπο . . . . . . . .

2.3.1. Η τρεχάλα των καμηλοπαρδάλεων . . .

2.3.2. Ο αλμπίνος γορίλλας . . . . . . . . . . . . .

2.3.3. Η τάξη των φολιδωτών . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

95 95 97 101

3. ΟΙ ΣΙΩΠΕΣ ΤΟΥ ΠΑΛΟΜΑΡ

3.1. Τα ταξίδια του Πάλομαρ . . . . . . . . . . . .

3.1.1. Η αλέα της άμμου . . . . . . . . . . . . .

3.1.2. Κρανία και ερπετά . . . . . . . . . . . .

3.1.3. Η παράταιρη παντόφλα . . . . . . . . .

3.2. Ο Πάλομαρ και η κοινωνία . . . . . . . . . .

3.2.1. Το δάγκωμα της γλώσσας . . . . . . .

3.2.2. Το να τα βάζεις με τους νέους . . . . .

3.2.3. Το πρότυπο των προτύπων . . . . . .

3.3. Οι διαλογισμοί του Πάλομαρ . . . . . . . . .

3.3.1. Ο κόσμος κοιτάζει τον κόσμο . . . . .

3.3.2. Το σύμπαν ως καθρέφτης . . . . . . . .

3.3.3. Πώς μαθαίνει κανείς να είναι νεκρός

. . . . . . . . . . .

109 109 113 117 120 120 123 126 131 131 134 139

ΣΗΜΕΙΩΣΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

145 147

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

KALVINO sel_final_Layout 1 24/03/2011 2:31 μ.μ. Page 9

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ

Το Πάλομαρ κυκλοφόρησε για πρώτη φορά από τον εκδοτικό οίκο Einaudi τον Νοέμβριο του 1983. Το κείμενο της παρουσίασης που ακολουθεί γράφτηκε από τον ίδιο τον συγγραφέα τον Μάιο του 1983: ήταν η δική του συμβολή σε μια έρευνα που έκανε τότε το New York Times Book Review, με θέμα τι έγραφαν εκείνο τον καιρό διάφοροι συγγραφείς από όλο τον κόσμο. Τελικά, στο αμερικάνικο περιοδικό (τεύχος 12ης Ιουνίου 1983) δημοσιεύτηκαν λίγες μόνο γραμμές. Ολόκληρο το κείμενο δημοσιεύτηκε αργότερα, το 1992, στον δεύτερο τόμο μιας νέας έκδοσης του έργου του Καλβίνο από τον εκδοτικό οίκο Mondadori.

Η πρώτη μου ιδέα ήταν να δημιουργήσω δύο πρόσωπα: τον κύριο Πάλομαρ και τον κύριο Μοχόλ. Το όνομα του πρώτου προέρχεται από το Mount Palomar, το περίφημο αστεροσκοπείο της Καλιφόρνιας. Το όνομα του δεύτερου προέρχεται από το ομώνυμο εκείνο σχέδιο να τρυπηθεί με γεωτρύπανο ο φλοιός της γης, σχέδιο που, αν ολοκληρωνόταν, θα οδηγούσε σε βάθη τα οποία ο άνθρωπος δεν γνώρισε ποτέ. Τα δύο αυτά πρόσωπα θα έπρεπε να τείνουν να κατανοήσουν τις ποικίλες όψεις του σύμπαντος, ο Πάλομαρ προς τα πάνω, προς το έξω, ο Μοχόλ προς τα κάτω, προς το σκοτάδι, προς τις εσωτερικές αβύσσους. Είχα σκοπό να

KALVINO sel_final_Layout 1 24/03/2011 2:31 μ.μ. Page 10



ΙΤΑΛΟ ΚΑΛΒΙΝΟ

γράψω διαλόγους που θα βασίζονταν στην αντίθεση των δύο προσώπων, τον ένα να βλέπει τα μικρά γεγονότα της καθημερινής ζωής σε μια συμπαντική προοπτική, τον άλλο να ενδιαφέρεται να ανακαλύψει τι υπάρχει κάτω από την επιφάνεια των πραγμάτων και να λέει μονάχα δυσάρεστες αλήθειες. Προσπάθησα να γράψω ένα διάλογο γύρω από το θέμα των απαγωγών: ήταν μια περίοδος στην οποία η πανούκλα αυτή άρχιζε να γίνεται στη χώρα μας μια πολύ συμφέρουσα βιομηχανία. Ο κύριος Μοχόλ υποστήριζε ότι μονάχα τα πιο αντιπαθητικά σε όλους πρόσωπα, αυτά για τα οποία κανένας δεν θα πλήρωνε ποτέ λύτρα, μπορούσαν να νιώσουν ασφαλή· επομένως η αμοιβαία κακοβουλία ήταν το μοναδικό δυνατό θεμέλιο για την κοινωνία, ενώ η αγάπη και η συμπόνια μοιραία στήριζαν το έγκλημα, αφού αυτό βασιζόταν στα συγκεκριμένα συναισθήματα. Όταν έφτασα σε αυτό το σημείο, ξαναδιάβασα όλα όσα είχα γράψει, τσαλάκωσα το χαρτί και το πέταξα, όπως κάνω κάθε φορά που υποψιάζομαι ότι γράφω κάτι για το οποίο αργά ή γρήγορα θα μετανιώσω. Μα πώς θα μπορούσα να γράψω τους διαλόγους του Μοχόλ αν είχα τέτοιου είδους ενδοιασμούς; Προτίμησα να βάλω στην άκρη το σχέδιο μου και να το αφήσω να ωριμάσει. Άρχισα να γράφω τα κομμάτια με μόνο του τον κύριο Πάλομαρ, πρόσωπο που αναζητεί την αρμονία σε έναν κόσμο γεμάτο αλληλοσπαραγμούς και τριγμούς. Τα δημοσίευα στην τρίτη σελίδα της εφημερίδας Corriere della Sera, με την οποία τότε συνεργαζόμουν, και σκεφτόμουν ότι κάποια στιγμή, αργότερα, θα εμφάνιζα και τον κύριο Μοχόλ· αυτό όμως θα συνέβαινε μονάχα αφού θα ολοκλήρωνα τη σκιαγράφηση του Πάλομαρ, λόγω μιας αντίστιξης που αργά ή γρήγορα θα επιβαλλόταν ως αναγκαία. Όμως, τίποτα. Προχωρούσα με τον Πάλομαρ, δηλαδή με ένα είδος εμπειριών και στοχασμών που μου ερχόταν φυσικό να αποδώσω σε αυτό το πρόσωπο, ενώ ο κύριος Μοχόλ παρέμενε στον προθάλαμο της κόλασης των προθέσεων. Με άλλα λόγια, οι σκέψεις και οι συλλογισμοί «σε κλειδί Μοχόλ», που κάθε τόσο μου περνούσαν

KALVINO sel_final_Layout 1 24/03/2011 2:31 μ.μ. Page 11

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ



από το μυαλό, δεν κατόρθωναν ποτέ να περάσουν το κατώφλι που οδηγεί στην ανάγκη να αποκτήσουν μια γραπτή μορφή. Στους διάφορους σχεδιασμούς του βιβλίου που κάθε τόσο επιχειρούσα για να δώσω μια συνέχεια στη σειρά Πάλομαρ, προέβλεπα πάντα ένα τμήμα «Διάλογοι με τον κύριο Μοχόλ», από το οποίο δεν είχα παρά τον τίτλο. Έσερνα αυτά τα σχέδια για χρόνια, συνεχίζοντας να πιστεύω ότι το απόγειο του βιβλίου θα ήταν η εμφάνιση αυτού του αντιθετικού προσώπου, για το οποίο δεν είχα γράψει ακόμα ούτε μια γραμμή. Μονάχα στο τέλος κατάλαβα ότι δεν είχα ανάγκη τον Μοχόλ, αφού ο Πάλομαρ ήταν και Μοχόλ: η σκοτεινή και απομυθοποιητική πλευρά που αυτό το συνήθως καλοπροαίρετο πρόσωπο κουβαλούσε μαζί του δεν είχε καμιά ανάγκη να εξωτερικοποιηθεί σε ένα άλλο, διαφορετικό πρόσωπο. Εκείνη τη στιγμή συνειδητοποίησα ότι το βιβλίο είχε τελειώσει: και πράγματι ο Πάλομαρ που κρατάτε στα χέρια σας δεν φέρει ίχνη από την ιστορία που σας αφηγήθηκα. Θα μπορούσε όμως κανείς να ρωτήσει γιατί, αντί να μιλώ για το βιβλίο που έγραψα, μιλώ γι’ αυτό που δεν έγραψα και που δεν έχει καμιά σχέση μ’ αυτό που κυκλοφόρησε. Ίσως επειδή τελικά δεν μπορείς να μιλήσεις για το βιβλίο σου (το οποίο δεν θα έπρεπε να χρειάζεται άλλες λέξεις από την πλευρά του συγγραφέα) παρά «αρνητικά», δηλαδή μιλώντας για σχέδια βιβλίων που απορρίφθηκαν για να φτάσουμε τελικά σε αυτό. Ο Πάλομαρ κυκλοφορεί πλέον ως ένα λεπτό σε σελίδες βιβλίο, αλλά όταν γραφόταν υπήρξαν κατά σειρά οι σκέψεις να μεταμορφωθεί σε εγκυκλοπαίδεια, σε «περί μεθόδου συζήτηση», σε μυθιστόρημα. Αντίθετα, αντί να μεγαλώσει, κατέληξε να γίνει όλο και πιο στεγνό και συμπυκνωμένο. Στην αρχή, είχα ως βάση μου τα κομμάτια μιας ρουμπρίκας με τίτλο «Το παρατηρητήριο του κυρίου Πάλομαρ» που έγραφα κάθε τόσο στην Corriere della Sera μεταξύ 1975 και 1977, αλλά μονάχα ένας μικρός αριθμός από αυτά ήταν κατάλληλα για να μπουν στο βιβλίο, δηλαδή ήταν βα-

KALVINO sel_final_Layout 1 24/03/2011 2:31 μ.μ. Page 12



ΙΤΑΛΟ ΚΑΛΒΙΝΟ

σισμένα στη μελέτη πραγμάτων που βρίσκονται σε περιορισμένους χώρους –μια καμηλοπάρδαλη σε ένα ζωολογικό κήπο, ένα κύμα που σπάει στην παραλία, η βιτρίνα ενός καταστήματος–, μελέτη που γίνεται αφήγημα μέσα από την εμμονή μιας περιγραφικής πληρότητας. Είναι αυτή και όχι άλλη η «εμπειρία Πάλομαρ», και αναγνωρίζεται ακόμα σε ορισμένα κείμενα σε πρώτο πρόσωπο που είχα δημοσιεύσει στην εφημερίδα Repubblica τα χρόνια που ακολούθησαν, όταν μου τύχαινε η ευκαιρία να περιγράψω για παράδειγμα τα σμήνη των αποδημητικών πουλιών στη Ρώμη τον Νοέμβριο ή τους πλανήτες που έβλεπα από το τηλεσκόπιο. Πάει πολύς καιρός που προσπαθώ να επαναξιολογήσω μια λογοτεχνική άσκηση που έχει πέσει σε αχρηστία και θεωρείται περιττή: την περιγραφή. Όταν βλέπω κάτι που μου προκαλεί τη διάθεση να το περιγράψω, προσπαθώ να κρατήσω σημειώσεις «εκ του φυσικού» που τις περισσότερες φορές παραμένουν ξεχασμένες σε ατζέντες και σημειωματάρια. Για να συνθέσω το Πάλομαρ πήγα κι έψαξα αυτές τις σημειώσεις· και βρήκα, για παράδειγμα, την περιγραφή δύο χελωνών που ζευγαρώνουν, η οποία πέρασε στο βιβλίο ως είχε. Η περιγραφή αυτή είναι σχεδόν ίδια με εκείνη που ένας νέος ποιητής και συμπατριώτης μου, ο Τζουζέπε Κόντε, έβαλε σε κάποιο ποίημά του· τώρα που την ξαναδιαβάζω στον ωραίο τόμο που κυκλοφόρησε από τον οίκο BUR με τίτλο Ο ωκεανός και το αγόρι, συνειδητοποιώ ότι θα μπορούσα να περάσω για λογοκλόπος, αφού το ποίημά του είχε δημοσιευτεί πριν. Για μένα όμως είναι η απόδειξη της αντικειμενικότητας της περιγραφής, της οποίας η δύναμη επιβάλλεται στις διαφορετικές λογοτεχνικές εκφράσεις. Είχα επίσης αρκετές σελίδες με σημειώσεις από ταξιδιωτικές εμπειρίες σε αρχαίους και μακρινούς πολιτισμούς: τις απέρριψα σχεδόν όλες γιατί τα βιβλία με ταξιδιωτικές εντυπώσεις Ιταλών συγγραφέων είναι ένα είδος που έχουμε χορτάσει. Κι άλλωστε αυτές οι λίγες πολιτισμικές έννοιες που είναι αναγκαίο να προ-

KALVINO sel_final_Layout 1 24/03/2011 2:31 μ.μ. Page 13

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ



σφέρεις για κάθε πράγμα που περιγράφεται σε κείμενα του είδους, ήταν μια παραφωνία σε ένα βιβλίο σαν αυτό που θεμελιώνεται σε μια άμεση σχέση με το υπό θεώρηση αντικείμενο. Πάντως, το πιο δύσκολο πρόβλημα που έπρεπε να λυθεί ήταν εκείνο των γνώσεων που δεν ελέγχω παρά σε περιορισμένο μέτρο, γιατί ο Πάλομαρ δεν θα έπρεπε, σε καμιά περίπτωση, να επιδείξει ούτε αρμοδιότητες που δεν έχει, ούτε αναρμοδιότητες που δεν ενδιαφέρουν κανένα. Αν κατάφερα να λύσω αυτό το πρόβλημα, θα φανεί στο τμήμα που βρίσκεται στην καρδιά του βιβλίου, Ο Πάλομαρ πηγαίνει για ψώνια· το τμήμα αυτό, αφιερωμένο στα μπακάλικα του Παρισιού, αντιστοιχεί σε ένα από τα θέματα που αγαπώ περισσότερο και που θα μπορούσα να χαρακτηρίσω «υλική βάση της ύπαρξης». Γιατί από τον καιρό που άρχισα να συνθέτω αυτά τα κείμενα, θεώρησα φυσικό να ορίσω κάποια θέματα που έβλεπα να εμφανίζονται επανειλημμένα, για παράδειγμα ως «τάξη και αταξία της φύσης», «αναγκαιότητα, δυνατότητα, άπειρο», «σιωπή και λόγος». Αυτό το τελευταίο θέμα ήταν το πιο σημαντικό γιατί ένα από τα πρώτα χαρακτηριστικά του Πάλομαρ είναι αφενός ο ολιγόλογος χαρακτήρας του και αφετέρου η εφαρμογή μιας «ανάγνωσης του κόσμου» στις μη γλωσσικές του εκφάνσεις. Κάθε τόσο χάραζα μια κηρήθρα, στην οποία το κάθε κελί αντιστοιχούσε με τη διασταύρωση δύο θεμάτων· και σε κάθε κελί θα έπρεπε να βάλω τον τίτλο ενός κομματιού ήδη γραμμένου ή που ακόμα έπρεπε να γράψω. Αυτός όμως ο σχεδιασμός που ξεκινούσε από θεωρητικές έννοιες δεν μπορούσε να λειτουργήσει επειδή το βιβλίο αποδεχόταν ως δικά του μονάχα εκείνα τα κείμενα που είχαν πίσω τους μια ευκαιρία που μου είχε παρουσιαστεί χωρίς να την έχω αναζητήσει. Δεν ήταν όμως μόνο αυτός ο λόγος για τον οποίο το μικρό τούτο βιβλίο χρειάστηκε τόσο χρόνο για να γίνει· ο άλλος λόγος ήταν επειδή συνέχιζα πάντα να ελπίζω ότι θα κατόρθωνα να κάνω τον τρόπο παρατήρησης του κυρίου Πάλομαρ να διευρυν-

KALVINO sel_final_Layout 1 24/03/2011 2:31 μ.μ. Page 14



ΙΤΑΛΟ ΚΑΛΒΙΝΟ

θεί στον ανθρώπινο κόσμο, στον εαυτό του, για να καταλήξει τελικά σε κάποιο γενικό συμπέρασμα. Όσο περισσότερο όμως προχωρούσα, τόσο περισσότερο ο στόχος αυτός μου φαινόταν πιο δύσκολος. Οι σιωπές του κυρίου Πάλομαρ, που στην αρχή του βιβλίου μεταφράζονται σε μια πυκνή ροή φράσεων, όσο πλησιάζουν προς το τέλος γίνονται πιο εσωστρεφείς και αγχώδεις. Ξαναδιαβάζοντας το βιβλίο, συνειδητοποιώ ότι η ιστορία του Πάλομαρ μπορεί να συνοψιστεί σε δύο φράσεις: «Ένας άνθρωπος παίρνει το δρόμο για να φτάσει, βήμα το βήμα, στη σοφία. Δεν έχει ακόμα φτάσει».

KALVINO sel_final_Layout 1 24/03/2011 2:31 μ.μ. Page 15

Οι διακοπές του Πάλομαρ

Q

KALVINO sel_final_Layout 1 24/03/2011 2:31 μ.μ. Page 16

KALVINO sel_final_Layout 1 24/03/2011 2:31 μ.μ. Page 17

Ο Πάλομαρ στην ακτή

ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΕΝΟΣ ΚΥΜΑΤΟΣ

Η

ΘΑΛΑΣΣΑ είναι ελαφρώς ταραγμένη και μικρά κύματα σκάνε στην αμμουδερή παραλία. Ο κύριος Πάλομαρ είναι όρθιος στην ακτή και κοιτάζει ένα κύμα. Όχι πως τον έχει απορροφήσει η μελέτη των κυμάτων. Δεν τον έχει απορροφήσει, γιατί ξέρει πολύ καλά τι ακριβώς κάνει: θέλει να κοιτάξει ένα κύμα και το κοιτάζει. Δεν μελετά γιατί η μελέτη χρειάζεται το κατάλληλο ταμπεραμέντο, την κατάλληλη ψυχική διάθεση και την κατάλληλη σύμπραξη κάποιων εξωτερικών παραγόντων. Ο κύριος Πάλομαρ δεν έχει, από θέση αρχής, τίποτα ενάντια στη μελέτη, αλλά κατά τη γνώμη του ούτε μία από τις τρεις αναγκαίες προϋποθέσεις δεν ισχύει σ’ αυτή την περίπτωση. Ακόμα, δεν έχει την πρόθεση να κοιτάξει γενικά «τα κύματα» αλλά μονάχα ένα κύμα: θέλοντας ν’ αποφύγει τις θολές και αόριστες αισθήσεις, στοχεύει, στην κάθε πράξη του, ένα μόνο, συγκεκριμένο αντικείμενο. Ο κύριος Πάλομαρ βλέπει ένα κύμα να ’ρχεται από μακριά, να μεγαλώνει, να πλησιάζει, ν’ αλλάζει σχήμα και χρώμα, να τυλίγεται στον εαυτό του, να σκάει, να εξαφανίζεται, να αναρρέει. Στο σημείο αυτό θα μπορούσε να έχει πεισθεί πως έφερε σε πέρας την αποστολή που είχε επιβάλει στον εαυτό του και να φύγει. Το να εντοπίσεις όμως ένα κύμα απομονώνοντάς το από το αμέσως επόμενο που ακολουθεί και που μοιάζει να το σπρώχνει και μερικές φορές να το φτάνει και να το συμπαρασύρει, είναι πολύ δύσκολο· όπως δύσκολο είναι να το ξεχωρίσεις από το κύμα που  – Πάλομαρ

KALVINO sel_final_Layout 1 24/03/2011 2:31 μ.μ. Page 18



ΙΤΑΛΟ ΚΑΛΒΙΝΟ

προηγείται και που μοιάζει να το σέρνει πίσω του και να το καθοδηγεί προς την ακτή και το οποίο κάποιες φορές επιστρέφει ενάντιά του, σαν να θέλει να το σταματήσει. Αν, άλλωστε, θελήσει κανείς να υπολογίσει το –παράλληλο προς την ακτή– εύρος του κάθε κύματος, είναι δύσκολο να καθορίσει μέχρι ποιο σημείο παραμένει αρραγές το συνεχές μέτωπο που προχωρά ακάθεκτο, και σε ποιο σημείο διασπάται και μοιράζεται σε κύματα διαφορετικά σε ταχύτητα, μορφή, δύναμη, κατεύθυνση. Δεν μπορείς, με λίγα λόγια, να ατενίσεις ένα κύμα χωρίς να λάβεις υπόψη σου όλους εκείνους τους σύνθετους παράγοντες που συμβάλλουν στη διαμόρφωσή του, καθώς κι εκείνους τους επίσης σύνθετους παράγοντες που το ίδιο δημιουργεί. Οι παράγοντες αυτοί μεταβάλλονται συνεχώς, γι’ αυτό και το κάθε κύμα είναι διαφορετικό από το άλλο· είναι όμως επίσης αλήθεια πως το κάθε κύμα είναι ίδιο μ’ ένα άλλο κύμα, ακόμα κι αν τα δύο αυτά κύματα δεν είναι γειτονικά ή συνεχόμενα· υπάρχουν, δηλαδή, μορφές και αλληλουχίες που, αν και σπαρμένες ακανόνιστα στο χώρο και το χρόνο, επαναλαμβάνονται. Επειδή, όμως αυτό που θέλει να κάνει τούτη τη στιγμή ο κύριος Πάλομαρ είναι απλώς να κοιτάξει ένα κύμα, να συλλάβει, δηλαδή, όλες τις συνιστώσες του χωρίς να παραλείψει ούτε μία, το βλέμμα του θα κοντοσταθεί στην κίνηση του νερού που σκάει στην ακτή, έως ότου μπορέσει να εντοπίσει κάποιες πλευρές του θέματος που δεν είχε αντιληφθεί πριν· μόλις αντιληφθεί ότι οι εικόνες επαναλαμβάνονται, τότε θα είναι σίγουρος πως είδε όλα όσα ήθελε να δει και θα μπορέσει να σταματήσει. Άνθρωπος νευρικός που ζει σ’ ένα φρενιτικό και συμφορητικό κόσμο, ο κύριος Πάλομαρ τείνει να συρρικνώσει τις σχέσεις του με τον έξω κόσμο· για να αμυνθεί ενάντια στη γενική νευρασθένεια προσπαθεί, όσο μπορεί, να ελέγχει τις αισθήσεις του. Καθώς το κύμα προχωρά, η καμπούρα του φτάνει στο ψηλότερο δυνατό σημείο κι εκεί αρχίζει να γίνεται κάτασπρη. Αν αυτό συμβεί σε κάποια απόσταση από την ακτή, ο αφρός έχει τον και-

KALVINO sel_final_Layout 1 24/03/2011 2:31 μ.μ. Page 19

ΟΙ ΔΙΑΚΟΠΕΣ ΤΟΥ ΠΑΛΟΜΑΡ



ρό ν’ αναδιπλωθεί στον εαυτό του και να εξαφανιστεί σαν να τον έχουν καταπιεί, και ταυτόχρονα να επιστρέψει και να αλώσει τα πάντα γύρω του ξεπροβάλλοντας αυτή τη φορά από κάτω, σαν άσπρο χαλί που αναδύεται στην επιφάνεια για να προϋπαντήσει το κύμα που καταφτάνει. Ενώ, όμως, θα περίμενε κανείς να δει το κύμα να κυλάει πάνω στο χαλί, συνειδητοποιεί ότι δεν υπάρχει πια κύμα αλλά μόνο χαλί, ένα χαλί που χάνεται κι αυτό σχεδόν αμέσως για να γίνει η μαρμαρυγή μιας βρεγμένης αρένας που υποχωρεί βιαστικά, λες και τη διώχνει η έκταση της στεγνής και σκοτεινής άμμου η οποία διεκδικεί τα κυματοειδή σύνορά της. Ταυτόχρονα, πρέπει κανείς να λάβει υπόψη του την επαναφορά του μετώπου, εκεί όπου το κύμα χωρίζεται σε δύο πτέρυγες, μία που τείνει προς την ακτή από τα δεξιά προς τ’ αριστερά και μία από αριστερά προς τα δεξιά, ενώ το σημείο εκκίνησης ή τερματισμού της σύγκλισης ή απόκλισής τους είναι ακριβώς το χαμηλότερο σημείο της καμπύλης που ακολουθεί την κίνηση των δύο πτερύγων αλλά μένει πάντα πιο πίσω και επηρεάζεται από το εναλλασσόμενο ανεβοκατέβασμά τους, μέχρι που σκεπάζεται από ένα άλλο κύμα πιο δυνατό αλλά με το ίδιο πρόβλημα απόκλισης-σύγκλισης, κι ύστερα από ένα άλλο, ακόμα πιο δυνατό, που λύνει τον κόμπο κατακερματίζοντάς τον. Παίρνοντας ως πρότυπο το σχέδιο των κυμάτων, η παραλία προωθεί μέσα στο νερό κάποιες αχνά διαγραφόμενες γλώσσες, γλώσσες που προεκτείνονται σε βυθισμένες φλέβες άμμου, σαν αυτές που δημιουργούν και καταστρέφουν τα ρεύματα σε κάθε παλίρροια. Ο κύριος Πάλομαρ διάλεξε για παρατηρητήριό του μια από αυτές τις χαμηλές αμμώδεις γλώσσες, γιατί εκεί τα κύματα χτυπούν διαγωνίως κι από τις δυο πλευρές και, υποσκελίζοντας τη μισοβυθισμένη επιφάνεια, συναντιούνται μ’ εκείνα της αντίθετης κατεύθυνσης. Επομένως, για να καταλάβει κανείς πώς είναι φτιαγμένο ένα κύμα, πρέπει να λάβει υπόψη του τα ρεύματα που κινούνται προς αντίθετες κατευθύνσεις και που ως ένα βαθμό εξισορροπούνται και ως ένα βαθμό αθροίζονται και προ-

KALVINO sel_final_Layout 1 24/03/2011 2:31 μ.μ. Page 20



ΙΤΑΛΟ ΚΑΛΒΙΝΟ

καλούν τη σύγκλιση όλων των άλλων ρευμάτων και αντιρρευμάτων στο σύνηθες ξέσπασμα του αφρού. Τώρα ο κύριος Πάλομαρ προσπαθεί να περιορίσει το πεδίο της μελέτης του· αν προσδιορίσει ένα τετράγωνο δέκα ας πούμε μέτρων ακτής επί δέκα μέτρων θάλασσας, μπορεί να συμπληρώσει ένα δειγματολόγιο όλων των κινήσεων των ρευμάτων που επαναλαμβάνονται με διαφορετική συχνότητα μέσα σ’ ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. Το πρόβλημά του είναι να καθορίσει τα όρια αυτού του τετραγώνου, γιατί αν θεωρήσει –για παράδειγμα– ως πιο μακρινή του πλευρά τη γραμμή που δημιουργείται από ένα κύμα που προχωρεί ολοταχώς, όταν αυτή πλησιάζει, κρύβει από τα μάτια του οτιδήποτε υπάρχει πίσω της· να, λοιπόν, που ο εξεταζόμενος χώρος όχι μόνο ανατρέπεται αλλά και συρρικνώνεται συνεχώς. Πάντως ο κύριος Πάλομαρ δεν χάνει το ηθικό του και κάθε λεπτό που περνά τον βρίσκει έτοιμο να πιστέψει πως κατάφερε να δει όσα ήταν δυνατό να δει από το παρατηρητήριό του· ύστερα όμως εμφανίζεται πάντα κάτι που δεν είχε λάβει υπόψη του. Αν δεν ήταν τούτη η ανυπομονησία του να φτάσει σ’ ένα ολοκληρωμένο και οριστικό αποτέλεσμα του οπτικού του εγχειρήματος, το κοίταγμα των κυμάτων θα ήταν γι’ αυτόν μια πολύ ξεκούραστη άσκηση που θα μπορούσε να τον σώσει από τη νευρασθένεια, το έμφραγμα και το έλκος στομάχου. Ίσως, μάλιστα, αυτό να είναι και το κλειδί για να δαμάσει κανείς την πολυπλοκότητα τούτου του κόσμου, συρρικνώνοντάς την σ’ έναν απλό μηχανισμό. Κάθε προσπάθειά του όμως να καθορίσει επακριβώς αυτό το μοντέλο ανατρέπεται από ένα μεγάλο κύμα που προχωρεί κάθετα στα άλλα κύματα και παράλληλα προς την ακτή, ανασηκώνοντας ένα μόλις ορατό αλλά συνεχές ακρόκυμα. Τα κύματα που ανεβοκατεβαίνουν άτακτα προς την ακτή δεν ενοχλούν την ευθύγραμμη πορεία αυτού του συμπαγούς ακροκύματος που συγκρούεται μαζί τους σε ορθή γωνία και κανείς δεν ξέρει από πού

KALVINO sel_final_Layout 1 24/03/2011 2:31 μ.μ. Page 21

ΟΙ ΔΙΑΚΟΠΕΣ ΤΟΥ ΠΑΛΟΜΑΡ



έρχεται και πού πηγαίνει. Ίσως είναι κάποιο αεράκι από την ανατολή αυτό που κινεί την επιφάνεια της θάλασσας κάθετα στο δυνατό ρεύμα που έρχεται από τ’ ανοιχτά· τούτο το κύμα όμως που γεννιέται από τον άνεμο συλλέγει στο πέρασμά του όλα τα πλάγια ρεύματα που δημιουργεί το νερό και τους αλλάζει πορεία και τα ευθυγραμμίζει στη δική του κατεύθυνση και τα παρασύρει μαζί του. Έτσι συνεχίζει να μεγαλώνει και να δυναμώνει, μέχρι που η σύγκρουσή του με τ’ αντίθετα κύματα το κάνει να μετριάσει σιγά σιγά τη δύναμή του και να σβήσει, ή να παρασυρθεί μαζί τους μέχρι να ενσωματωθεί σε μια από τις τόσες δυναστείες πλάγιων κυμάτων και να καταλήξει στην ακτή παρέα μ’ αυτές. Όταν κάποιος στρέφει την προσοχή του σε μια μόνο όψη, αυτή συνήθως προβάλλεται σε πρώτο επίπεδο και κυριαρχεί στο όλο πλαίσιο, όπως συμβαίνει με ορισμένα σχέδια των οποίων η προοπτική αλλάζει αυτόματα, αρκεί να κλείσει κανείς τα μάτια και να τα ξανανοίξει. Σ’ αυτή, τώρα, τη διασταύρωση των διαφορετικά προσανατολισμένων ρευμάτων το συνολικό σχέδιο εμφανίζεται κατακερματισμένο σε μικρά τετράγωνα που αναδύονται και εξαφανίζονται. Εδώ πρέπει να προσθέσουμε ότι και η υποχώρηση του κάθε κύματος έχει τη δική της δύναμη, μια δύναμη που παρεμποδίζει τα κύματα τα οποία στο μεταξύ καταφτάνουν. Αν, λοιπόν, κάποιος συγκεντρώσει την προσοχή του σ’ αυτά τα κύματα που επιστρέφουν πίσω, θα έχει την εντύπωση πως η πραγματική κίνηση των ρευμάτων είναι εκείνη που ξεκινά από την ακτή και προχωρά προς τ’ ανοιχτά. Μήπως, λοιπόν, το πραγματικό αποτέλεσμα της όλης προσπάθειας του κυρίου Πάλομαρ είναι ότι δίνει μια αντίθετη κατεύθυνση στα κύματα, ότι ανατρέπει το χρόνο, ότι διακρίνει την πραγματική ουσία αυτού του κόσμου πέρα από τα διάφορα αισθητηριακά και διανοητικά δεδομένα; Όχι, το μόνο που καταφέρνει ο κύριος Πάλομαρ να νιώσει είναι μια ελαφριά ζαλάδα, τίποτα περισσότερο. Η πεισματική δύναμη που σπρώχνει τα κύματα προς την ακτή έχει κερδίσει το παιχνίδι: πραγματικά, τώρα

KALVINO sel_final_Layout 1 24/03/2011 2:31 μ.μ. Page 22



ΙΤΑΛΟ ΚΑΛΒΙΝΟ

όλα τα κύματα μοιάζουν περισσότερο φουσκωμένα. Μήπως ο άνεμος πρόκειται ν’ αλλάξει; Αλίμονο αν η εικόνα που ο κύριος Πάλομαρ κατάφερε με τόσο κόπο να στήσει, ξαφνικά ανατραπεί, κατακερματιστεί, χαθεί. Μονάχα αν κατορθώσει να συγκρατήσει όλες τις όψεις του φαινομένου, θα μπορέσει ν’ αρχίσει τη δεύτερη φάση του εγχειρήματός του: να επεκτείνει αυτή του τη γνώση σε ολόκληρο το σύμπαν. Θα ήταν αρκετό να μη χάσει την υπομονή του, πράγμα όμως που δεν αργεί να συμβεί. Ο κύριος Πάλομαρ απομακρύνεται κατά μήκος της ακτής με τα νεύρα τεντωμένα, όπως ακριβώς είχε έρθει, και ακόμα πιο αβέβαιος για το οτιδήποτε.