KOTANIDHS_THEATROb_σελ_Layout 1 14/09/2011 4:12 ΜΜ Page 3
Όλοι μαζί, τώρα!
KOTANIDHS_THEATROb_σελ_Layout 1 19/09/2011 3:48 ΜΜ Page 4
ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΚΟΤΑΝΙΔΗ ΣΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ ❊
Οι σαλτιμπάγκοι (ιστορικό μυθιστόρημα), 2004 Όλοι μαζί, τώρα!, 2011
KOTANIDHS_THEATROb_σελ_Layout 1 14/09/2011 4:12 ΜΜ Page 5
ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΤΑΝΙΔΗΣ
ΟΛΟΙ ΜΑΖΙ, ΤΩΡΑ! ﱣﱢ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ
KOTANIDHS_THEATROb_σελ_Layout 1 14/09/2011 4:12 ΜΜ Page 6
Το φωτογραφικό υλικό του βιβλίου αντλήθηκε από το προσωπικό αρχείο του συγγραφέα. ©
Copyright Γιώργος Κοτανίδης – Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2011
Έτος 1ης έκδοσης: 2011 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα % 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31
e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com
ISBN 978-960-03-5366-2
KOTANIDHS_THEATROb_σελ_Layout 1 14/09/2011 4:12 ΜΜ Page 7
ΚΕΦΑΛΑΙΑ ﱣﱢ
Η πρώτη πρεμιέρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Η πρεμιέρα των δικτατόρων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Τα χρόνια της σχολής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Το ξεκίνημα του Ελεύθερου Θεάτρου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 Το δεύτερο βήμα: Η ιστορία του Αλή Ρέτζο . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 Ο Χουρμούζης και τα μεγάλα διλήμματα . . . . . . . . . . . . . . . . 200 Το ΕΚΚΕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 Ο δεύτερος Αλή Ρέτζο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 Ο συναρπαστικός χειμώνας ’71-’72 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255 Η ρήξη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286 Αμούρ, αμούρ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296 Μια διαφορετική πρεμιέρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319 Στον Κορυδαλλό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368 Ελεύθερος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405 Η εξέγερση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423 Η κατάρρευση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453 Το ξέσπασμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482 O τυχοδιώκτης επιτέλους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507 Επίλογος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 515
KOTANIDHS_THEATROb_σελ_Layout 1 14/09/2011 4:12 ΜΜ Page 8
H όπερα του ζητιάνου. «Όλοι μαζί, τώρα!»
KOTANIDHS_THEATROb_σελ_Layout 1 14/09/2011 4:12 ΜΜ Page 9
Στις κόρες μου Εύα και Αντιγόνη. Στην Κατρίν, στον Δημήτρη Καμπερίδη, στον Γιάννη Μήλιο. Στο Νίκο Σκυλοδήμο, στον Γιώργο Σαμπάνη, στη Χριστίνα Σιμοπούλου, στη Μαρίκα Τζιραλίδου, στη Μαρίνα Βασιλικιώτη, στον Γιώργο Τσιπλάκο και (ξανά) στον Δημήτρη Καμπερίδη που έφυγαν. Και στον Κώστα Αρζόγλου, στην Υβόννη Μαλτέζου, στον Μηνά Χατζησάββα, στην Αννέτα Μιχαλιτσιάνου, στον Γιάννη Λεκκό, στην Αγγελική Κυριαζάκη, στον Γιάννη Τότσικα, στη Σμαράγδα Σμυρναίου, στον Αντώνη Αντωνίου, στον Πέτρο Μάρκαρη, στον Σπύρο Βραχωρίτη, στον Γιώργο Παπαδάκη και στους άλλους συνεργάτες του Ελεύθερου Θεάτρου που πίστεψαν στο όραμα της ομαδικότητας. Στους συντρόφους του ΕΚΚΕ που πίστεψαν στην επαναστατική ουτοπία.
KOTANIDHS_THEATROb_σελ_Layout 1 14/09/2011 4:12 ΜΜ Page 10
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ
Ευχαριστώ τους φίλους που είχαν την καλοσύνη και την υπομονή να διαβάσουν το κείμενο και να μου κάνουν τα δημιουργικά σχόλιά τους: τον Αλέκο Ζάννα, τον Θωμά Κακουλίδη και τον Αύγουστο Βακόντιο, που μου πρότεινε τον τίτλο του βιβλίου από μια φράση που υπάρχει μέσα στο κείμενο. Ευχαριστώ τη Λήδα Καμπερίδη που μου έδωσε υλικά από το αρχείο του Δημήτρη. Ευχαριστώ το φωτογράφο Βαγγέλη Ηλιόπουλο για την παραχώρηση των φωτογραφιών από τις παραστάσεις του Ελεύθερου Θεάτρου Η ιστορία του Αλή Ρέτζο, Μια ζωή Γκόλφω και Ο τυχοδιώκτης.
KOTANIDHS_THEATROb_σελ_Layout 1 14/09/2011 4:12 ΜΜ Page 11
«... η οποιαδήποτε εξουσία υφίσταται επειδή συναινούμε σε αυτήν» ΒΟΗΘΙΟΣ
KOTANIDHS_THEATROb_σελ_Layout 1 14/09/2011 4:12 ΜΜ Page 12
Η όπερα του ζητιάνου: Γιώργος Σαμπάνης, Κώστας Αρζόγλου, Γιώργος Κοτανίδης, Υβόννη Μαλτέζου, Αγγελική Κυριαζάκη.
KOTANIDHS_THEATROb_σελ_Layout 1 14/09/2011 4:12 ΜΜ Page 13
[ 1 ]
Η πρώτη πρεμιέρα
ΤΑ ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΑ η αγωνία και η αδρεναλίνη στο κατακόρυ-
Σ φο, δουλεύουμε σιωπηλά, με ιλιγγιώδεις ρυθμούς. Η γενική δοκιμή της προηγούμενης νύχτας ήταν απογοητευτική, τα τε-
χνικά προβλήματα που υπήρχαν δεν μας επέτρεψαν ούτε καν να περάσουμε ολόκληρο το έργο, δεν λειτούργησε σχεδόν τίποτα από όλη την προετοιμασία μας, σκέτη διάλυση, και φυσικά από κάτω βουβαμάρα και αμφισβήτηση. Είναι από τις στιγμές που αναρωτιέσαι μήπως αυτό για το οποίο δουλεύεις τόσο καιρό και το πιστεύεις με πάθος, το ίδιο που άλλες στιγμές σε γεμίζει ολοκληρωτικά και το θεωρείς αριστούργημα, είναι ένα τίποτα που δεν αφορά κανέναν. Πολλοί συνάδελφοι που μας τίμησαν με την παρουσία τους στη γενική έφυγαν με ξινισμένα μούτρα και ύφος απαξιωτικό, ενώ τους άκουγες να ψιθυρίζουν: «Έλα, μωρέ, τα κωλόπαιδα, δεν μπορούν να πουν ένα τραγούδι και θέλουν και πρωτοπορία». Τα τραγούδια τα ξέραμε φυσικά, μας τα είχε διδάξει στις πρόβες ο Θόδωρος Αντωνίου, αλλά δεν είχαμε προλάβει να τα δοκιμάσουμε με τη μουσική ενορχηστρωμένη, την οποία είχα παραλάβει από το σπίτι του Θόδωρου Αντωνίου την τελευταία στιγμή και την έφερα στο θέατρο με ένα μηχανάκι του σκοτωμού – είχα πέσει δύο φορές στο δρόμο, διότι ήμουν άσχετος με την ισορροπία, ιδίως όταν έβλεπα κάτι ενδιαφέρον στο πεζοδρόμιο.
KOTANIDHS_THEATROb_σελ_Layout 1 14/09/2011 4:12 ΜΜ Page 14
ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΤΑΝΙΔΗΣ
Πού να τα εξηγήσεις όμως όλα αυτά στο κοινό, να βγεις και να πεις «Ξέρετε, έπεσα με το μηχανάκι κι άργησα να φέρω τη μουσική», δεν έχει και νόημα. Φάγαμε τις δυσκολίες και την ξινίλα –αχ, αυτή η ξινίλα του σιναφιού–, αλλά δεν απογοητευτήκαμε, αντίθετα πεισμώσαμε. Πιστεύαμε πολύ στην παράσταση που ετοιμάζαμε επί δύο μήνες με τον Γιώργο Μιχαηλίδη. Ήμασταν δοσμένοι ολόψυχα σε ένα όραμα που γεννήθηκε βήμα βήμα στις πρόβες, είχαμε μεταμορφωθεί οι ίδιοι μέσα από αυτή τη διαδικασία. Ήμασταν αποφασισμένοι να κάνουμε την παράστασή μας και να μεταδώσουμε το μήνυμά μας, να γκρεμίσουμε τον τοίχο που μας χώριζε από το κοινό, όπως μας άρεσε να λέμε και όπως το κάναμε στη διάρκεια της παράστασης. Δεν κοιμηθήκαμε όλη τη νύχτα και την επόμενη μέρα, ως την ώρα της παράστασης, διορθώναμε τις τεχνικές ατέλειες με επικεφαλής το σκηνογράφο μας Γιάννη Λεκκό και το ζωγράφο Δημήτρη Κακουλίδη, που ήταν κοντά μας συνέχεια και βοήθησε στη λύση πολλών προβλημάτων με την εμπειρία και την αισθητική του. Αλλά και πάλι δεν τα προλάβαμε όλα. Μέχρι την τελευταία στιγμή δεν ξέραμε αν θα λειτουργήσει ο δανεικός προτζέκτορ, μας έλειπαν και μερικά ρούχα και αξεσουάρ, κάποια απ’ αυτά ετοιμάζονταν ακόμη, και αφού άρχισε η παράσταση, σε όλη τη διάρκειά της βάφαμε και ράβαμε τα σκηνικά και τα κοστούμια της επόμενης σκηνής. Α, ναι! Είναι 3 Σεπτεμβρίου 1970, βρισκόμαστε στο θέατρο Βέμπο και στην πρεμιέρα της Όπερας του ζητιάνου του Τζον Γκέι και είμαστε το Ελεύθερο Θέατρο. Μόλις έγινε «πόρτα» και ο Μηνάς Χατζησάββας πήρε τη θέση του στο προσκήνιο –είχαμε καταργήσει την αυλαία και ο Μηνάς καθόταν μπροστά διαβάζοντας ένα βιβλίο ενώ έμπαινε το κοινό–, οι λεπτομέρειες και τα προβλήματα ξεχάστηκαν. Ήρθε η ώρα της δράσης, που αφήνει πίσω τις αμφιβολίες και
KOTANIDHS_THEATROb_σελ_Layout 1 14/09/2011 4:12 ΜΜ Page 15
ΟΛΟΙ ΜΑΖΙ, ΤΩΡΑ!
Η όπερα του ζητιάνου: Χριστίνα Σιμοπούλου, Μηνάς Χατζησάββας.
μένει ελεύθερη η φλόγα της δημιουργίας. Το θέατρο, παρότι τεράστιο κι εμείς άγνωστοι, γέμισε ασφυκτικά, επικράτησε βέβαια χάος με τις θέσεις, γιατί, ως ντιπ άσχετοι που ήμασταν, είχαμε στείλει προσκλήσεις σε επίσημους και κριτικούς μόνο για ένα άτομο και οι άνθρωποι ήρθαν με τις γυναίκες τους, ή αντίστροφα, και ταλαιπωρήθηκαν – ήμασταν πρωτάρηδες και δεν ξέραμε. Και τώρα, κρυμμένοι στα παρασκήνια, δουλεύαμε πυρετωδώς για τις τελευταίες ατέλειες και παράλληλα ρίχναμε κλεφτές ματιές από τα ανοίγματα των κουρτινών στην πλατεία του θεάτρου και βλέπαμε να γεμίζει κόσμο. Τι ευτυχία! Βέβαια τρέμανε τα πόδια μας από την αγωνία, φοβόμασταν κιόλας μήπως το μήνυμα της παράστασης ενοχλήσει από πολιτική άποψη, διότι υπήρχε και η χούντα κι αστεία δεν σήκωνε. Είχε σκάσει μια βόμβα εκείνες τις μέρες έξω από την Αμερικάνικη Πρεσβεία, υπήρχαν δύο νεκροί και το κλίμα ήταν πολύ βαρύ.
KOTANIDHS_THEATROb_σελ_Layout 1 14/09/2011 4:12 ΜΜ Page 16
ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΤΑΝΙΔΗΣ
Χτύπησε το πρώτο κουδούνι κι εμείς ακόμη μπαινοβγαίναμε από καμαρίνι σε καμαρίνι διορθώνοντας ο ένας το μακιγιάζ του άλλου και επαναλαμβάνοντας συνεχώς για γούρι τη μαγική λέξη «σκατά». Ευτυχώς ήταν κοντά μας τα παιδιά της Ελληνοευρωπαϊκής Κίνησης Νέων, της ΕΚΙΝ, που μας βοηθούσαν στις τεχνικές δουλειές και μας εμψύχωναν. Έρχονταν στις πρόβες και πίστευαν στην παράσταση πάρα πολύ, αυτοί μας βοήθησαν να βρούμε και το δάνειο των σαράντα χιλιάδων (δραχμών εννοείται) για τα βασικά έξοδα του ανεβάσματος. Διότι η χούντα ως γνωστόν δεν έδινε επιχορηγήσεις σε θιάσους –όπως γίνεται τώρα, που όλοι γίνονται πρωτοπόροι εκ του ασφαλούς–, μόνο ξύλο έδινε, κι εμείς δεν είχαμε μία. Αρκετοί από μας κάναμε πάσης φύσεως δουλειές, από γκαρσόνια και μοντέλα για διαφημίσεις μέχρι μπογιατζήδες, ή τη βγάζαμε με δανεικά (κι αγύριστα), να είναι καλά οι φίλοι. Χτύπησε το τρίτο κουδούνι και βγήκαμε στη σκηνή με τρεμάμενα πόδια, αλλά μόνο για λίγα λεπτά. Αμέσως η παράσταση βρήκε το ρυθμό της και βιώσαμε για πρώτη φορά αυτό το μυστήριο που σε μεταμορφώνει μπροστά στο κοινό. Πριν ανοίξει η αυλαία, αγωνιούσαμε μπροστά στο άγνωστο, νομίζαμε ότι έχουμε να ανέβουμε ολόκληρο βουνό, αλλά μόλις άνοιξε η αυλαία και είδαμε το θηρίο με τα πολλά κεφάλια, το κοινό δηλαδή, μεταμορφωθήκαμε και αφεθήκαμε στην αγκαλιά του! Στην πρώτη πράξη το έργο παιζόταν κανονικά, όλα τα ευρήματα, σκηνοθετικά και υποκριτικά, ήταν ενταγμένα στο θεατρικό του Τζον Γκέι. Η παράσταση είχε ένταση και γρήγορο ρυθμό και οι αντιδράσεις του κοινού ήταν πολύ θερμές. Το πρώτο μέρος τελείωσε με μια φοβερή σφαγή από τους γκάνγκστερ που υποδυόμασταν, όλοι οι ηθοποιοί έπεφταν νεκροί επί σκηνής. Μετά σηκώθηκε όρθιος ο Σαμπάνης και φώναξε «Διάλειμμα», προκαλώντας το χειροκρότημα των θεατών.
KOTANIDHS_THEATROb_σελ_Layout 1 14/09/2011 4:12 ΜΜ Page 17
ΟΛΟΙ ΜΑΖΙ, ΤΩΡΑ!
Σηκωθήκαμε όλοι και βγήκαμε από τη σκηνή, τα φώτα της πλατείας άναψαν, το κοινό πήγαινε προς το φουαγιέ του θεάτρου και το μπαρ και μερικοί είχαν ήδη ανάψει τα τσιγάρα τους. Τότε αρχίσαμε να βγαίνουμε και πάλι στη σκηνή, ημίγυμνοι αυτή τη φορά, φορώντας μόνο χορευτικά καλσόν οι άντρες και κορμάκια τα κορίτσια. Οι θεατές ξαφνιάστηκαν και έμειναν μετέωροι, ενώ εμείς αρχίσαμε να κάνουμε αυτοσχεδιασμούς, μικρές ιστοριούλες με θέμα την ελεύθερη έκφραση και την επικοινωνία, τους οποίους κατέστρεφε μια αόρατη δύναμη. Ύστερα από κάθε προσπάθειά μας που ματαιωνόταν, σηκωνόμουν και φώναζα «Δηλαδή;» και ξαναρχίζαμε. Ένας αόρατος τοίχος υψωνόταν ανάμεσά μας κι ανάμεσα σ’ εμάς και στο κοινό και μας καταπλάκωνε, μας εμπόδιζε να εκφραστούμε. Εμείς όμως επιμέναμε απέναντι σε αυτή την αόρατη δύναμη και συνεχίζαμε να αυτοσχεδιάζουμε, ενώνοντας σιγά σιγά τις δυνάμεις μας και στο τέλος όλος ο θίασος, απέναντι στο κοινό, προσπαθούσε να γκρεμίσει αυτό τον αόρατο τοίχο, ασυντόνιστα στην αρχή, αλλά μετά συντονίζαμε την προσπάθεια όταν φώναζα «Όλοι μαζί, τώρα!», και ο τοίχος έπεφτε μέσα από ένα φοβερό σκηνικό ξέσπασμα. Οι θεατές, που παρακολουθούσαν άλλοι καθιστοί, άλλοι όρθιοι, με μετέωρο βήμα προς το μπαρ ή τις τουαλέτες, άλλοι μπαίνοντας από το μπαρ με το ποτό ή με το τσιγάρο στο χέρι και όλοι τους ξαφνιασμένοι, ξέσπασαν σε ένα θυελλώδες χειροκρότημα. Το ιντερμέδιο του διαλείμματος τους ξάφνιασε, αλλά τους έφερε πολύ πιο κοντά μας και περίμεναν το δεύτερο μέρος με μεγάλη περιέργεια. Στη δεύτερη πράξη το έργο ξανάρχιζε κανονικά, όχι όμως για πολύ. Ένας ισχυρός εξωτερικός παράγοντας, η αόρατη δύναμη που κατέστρεφε τους αυτοσχεδιασμούς του διαλείμματος, τώρα πλέον διέκοπτε την παράσταση. Αυτό που συνέβαινε εκτός θεάτρου ήταν τόσο ισχυρό, ώστε παρά την εντολή που ερχόταν συνεχώς απ’ έξω να συνεχίσουμε, η παρά-