Λεωνίδας Κύρκος. Η δυναμική της ανανέωσης

KYRKOS sel_Final_Layout 1 19/09/2011 3:25 ΜΜ Page 5

ανΤαιος ΧρυςοςΤοΜιδΗς

ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΚΥΡΚΟΣ

Η δυναμική

της ανανέωσης ‫ﱝﱜﱛ‬

ΠροΛοΓος

ΦωΤΗς ΚουΒεΛΗς

εΚδοςεις ΚαςΤανιωΤΗ

KYRKOS sel_Final_Layout 1 19/09/2011 3:25 ΜΜ Page 6

©

Copyright ανταίος Χρυσοστομίδης – εκδόσεις Καστανιώτη α.ε., αθήνα 2011

Έτος 1ης έκδοσης: 2011 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της διεθνούς ςύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν.

100/1975. επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

εΚδοςεις ΚαςΤανιωΤΗ α.ε. Ζαλόγγου 11, 106 78 αθήνα % 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31

e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-5373-0

KYRKOS sel_Final_Layout 1 19/09/2011 3:25 ΜΜ Page 7

ΠεριεΧοΜενα

Πρόλογος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . εισαγωγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9 15

Λεωνιδας ΚυρΚος Η δυναΜιΚΗ ΤΗς ανανεωςΗς

δικτατορία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Μεταπολίτευση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

27 67

ευρεΤΗριο ονοΜαΤων. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

KYRKOS sel_Final_Layout 1 19/09/2011 3:25 ΜΜ Page 8

KYRKOS sel_Final_Layout 1 19/09/2011 3:25 ΜΜ Page 9

ΠροΛοΓος ‫ﱝﱜﱛ‬ Του

Φώτη Κουβέλη

Το ΚΚε εσωτερικού γεννήθηκε μέσα από τη διάσπαση του ΚΚε, το 1968. Μια διάσπαση, η οποία βέβαια καταγράφεται αποφασιστικά στην 12η ολομέλεια του ΚΚε, τον Φεβρουάριο του 1968, αλλά έχει την ουσιαστική πολιτική αφετηρία της πριν από τη δικτατορία, με ιδέες και απόψεις στελεχών του που θέτουν το ζήτημα της ανανέωσης του κομμουνιστικού κινήματος, χωρίς όμως να συγκροτούν ολοκληρωμένη πρόταση για το πολιτικό και ιδεολογικό περιεχόμενο της ανανέωσης. είχε αρχίσει όμως να διαμορφώνεται η τάση αναθεώρησης της μετεμφυλιακής ελληνικής πραγματικότητας, την οποία το ΚΚε εξακολουθούσε να ερμηνεύει μακριά και ερήμην των πολιτικών και κοινωνικών στοιχείων και συσχετισμών που τη συνέθεταν, και του ανακαθορισμού της πολιτικής του μέσα στις νέες συνθήκες.

9

KYRKOS sel_Final_Layout 1 19/09/2011 3:25 ΜΜ Page 10

ΑΝΤΑΙΟΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΙΔΗΣ

Η αμφισβήτηση της εξάρτησης του ΚΚε από τις επιλογές της σοβιετικής ηγεσίας είχε αρχίσει να διατυπώνεται από αρκετά στελέχη του κόμματος. εξάλλου, η καθοδήγηση της πολιτικής της εδα, που ασφυκτικά ήθελε να ασκεί το ΚΚε, συναντούσε αρνήσεις και αρκετές φορές δοκιμάζονταν σε μια δύσκολη ισορροπία. Η εισβολή των σοβιετικών στην Πράγα τον αύγουστο του 1968 και η καταδίκη της από αριστερούς φυλακισμένους στην αίγινα έρχεται να προστεθεί ως ένα ιδιαίτερο στοιχείο, όχι πια αμφισβήτησης, αλλά σύγκρουσης με την εξάρτηση του ΚΚε από τη ςοβιετική Ένωση. Η πολιτική και ιδεολογική φυσιογνωμία του ΚΚε εσωτερικού διαμορφώνεται σταδιακά. Το ΚΚε εσωτερικού, κηρύσσει την επανάσταση στη σκέψη και στις πρακτικές του αριστερού κινήματος στον τόπο μας και ο Λεωνίδας Κύρκος αγωνίζεται μέσα από τις φυλακές, με πολιτικά κείμενα και παρεμβάσεις, αλλά και όταν αποφυλακίζεται το 1972, για την απελευθέρωση του σοσιαλισμού από τις σταλινικές παραμορφώσεις του, για την έξοδο του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος από τον σοβιετικό εναγκαλισμό και τον δογματισμό.

10

KYRKOS sel_Final_Layout 1 19/09/2011 3:25 ΜΜ Page 11

Λ Ε Ω Ν Ι Δ Α Σ Κ Υ Ρ Κ Ο Σ. Η Δ Υ Ν Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Α Ν Α Ν Ε Ω Σ Η Σ

αγωνίζεται για το μπόλιασμα του εργατικού κινήματος με τη δημοκρατία, τη μη βία και την ανανέωση των σοσιαλιστικών ιδεών. Παλεύει με πάθος για τη σπορά της σύγχρονης σκέψης στην αριστερά. Πιστεύει στην αριστερά των «ανοιχτών οριζόντων», όπως έλεγε, και βλέπει την πολιτική οραματικά και δημιουργικά και την πολιτική της αριστεράς σύγχρονη, συμφιλιωτική, τολμηρή, ως «αποστολή στην υπηρεσία του έθνους και των κοινωνικά αδύναμων». Με την κατάρρευση της δικτατορίας, το ΚΚε εσωτερικού είδε τη Μεταπολίτευση ως τη μεγάλη δυνατότητα μιας νέας πορείας του τόπου και μιας μεγάλης ευκαιρίας της αριστεράς. Τότε ο Λεωνίδας Κύρκος έγραψε τους «ςτόχους του Έθνους». Ένα θεμελιακό κείμενο, ένα κάλεσμα για ένα νέο πολιτικό συμβόλαιο της αριστεράς με το έθνος. Μια πρόσκληση στις τότε πολιτικές δυνάμεις της χώρας, μετά τις συνεχείς συγκρούσεις, να θεμελιώσουν, στη βάση του δημοκρατικού τους ανταγωνισμού και της αμοιβαίας πολιτικής τους αναγνώρισης, τη νέα ελληνική δημοκρατία. οι «ςτόχοι του Έθνους» ήταν μια πρόταση για μια νέα στρατηγική της αριστεράς, που θα ενώνει 11

KYRKOS sel_Final_Layout 1 19/09/2011 3:25 ΜΜ Page 12

ΑΝΤΑΙΟΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΙΔΗΣ

το σοσιαλισμό με την ελευθερία και τη δημοκρατία, τη στρατηγική του δημοκρατικού δρόμου προς τον σοσιαλισμό. αυτό το σημαντικό κείμενο, διαχρονικής αξίας, του Λεωνίδα Κύρκου και του ΚΚε εσωτερικού, αποτέλεσε μεγάλη συμβολή στη διαμόρφωση της αριστερής δημοκρατικής και ανανεωτικής συνείδησης. Με τους «ςτόχους του Έθνους» το ΚΚε εσωτερικού διακήρυσσε ότι «στην εποχή μας όλες οι μεταβολές που είναι αναγκαίες για τον εκσυγχρονισμό και την ανανέωση της ελληνικής κοινωνίας, για την οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη της χώρας προς όφελος του Λαού, για τη συμμετοχή στη διαμόρφωση των αποφάσεων και την άνοδό τους –τελικά– στην εξουσία, είναι δυνατόν να πραγματοποιηθούν στο πλαίσιο της δημοκρατίας». διακήρυσσε ότι «το ΚΚε εσωτερικού είναι αποφασισμένο να σεβαστεί πλήρως τη δημοκρατική διαδικασία σε όλα τα στάδια της λαϊκής ετυμηγορίας, είτε είναι έξω από την εξουσία είτε βρίσκεται σ’ αυτήν». Η διαπαιδαγώγηση του λαϊκού κινήματος σε μια λογική μη βίας, αλλά συνεχούς προώθησης των κοινωνικών και πολιτικών κατακτήσεων, με τον διάλογο, τη δημοκρατική σύγκρουση των ιδεών και των πολιτικών απόψεων, τον αμοιβαίο επηρεασμό, την 12

KYRKOS sel_Final_Layout 1 19/09/2011 3:25 ΜΜ Page 13

Λ Ε Ω Ν Ι Δ Α Σ Κ Υ Ρ Κ Ο Σ. Η Δ Υ Ν Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Α Ν Α Ν Ε Ω Σ Η Σ

ανάπτυξη των κοινωνικών αγώνων και την ενίσχυση των κοινωνικών κινημάτων, ήταν η στρατηγική, στην οποία επέμενε, για τη διαμόρφωση νέων πολιτικών συσχετισμών, πάντα μέσα στο πλαίσιο μιας ομαλής δημοκρατικής εξέλιξης. Το ΚΚε εσωτερικού, πρωτοποριακά και οραματικά, τάχθηκε υπέρ της ευρωπαϊκής προοπτικής της χώρας, υπερασπίσθηκε τον «αριστερό ευρωπαϊσμό» και την ιδέα της πολιτικής της ενοποίησης, σε μια εποχή που ο αντιδυτικισμός ήταν κορυφωμένος μέσα στην κοινωνία και τροφοδοτούνταν από την πολιτική του ΠαςοΚ και των άλλων δυνάμεων της αριστεράς. Όταν το 1987 συγκροτήθηκε η «ελληνική αριστερά» (ε.αρ.), έγινε ένα πρώτο μεγάλο βήμα για τη διαμόρφωση της αριστεράς της νέας εποχής και επιχειρήθηκε ένα μεγάλο και αναγκαίο άνοιγμα στην κοινωνία. Η ιστορική προσπάθεια με το Κ.Κ.ε. εσωτερικού και στη συνέχεια με την ε.αρ., η καλλιέργεια πρωτοποριακών ιδεών, επηρέασε την πολιτική ζωή και φάνηκε ότι θα μπορούσε βαθμιαία να επηρεάσει και την ελληνική κοινωνία. δεν κατάφεραν τελικά να ανακαθορίσουν τους πολιτικούς συσχετισμούς και να πείσουν την κοινωνία.

13

KYRKOS sel_Final_Layout 1 19/09/2011 3:25 ΜΜ Page 14

ΑΝΤΑΙΟΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΙΔΗΣ

ο αναστοχασμός και η επανεκτίμηση των πραγμάτων επανέρχεται: έπρεπε ο αγώνας για την ανανέωση της αριστεράς να δοθεί με το ΚΚε εσωτερικού ή θα έπρεπε να δοθεί από τις γραμμές της εδα, με πολιτικό περιεχόμενο και ιδεολογικές επιλογές που θα άφηναν πίσω τις κομμουνιστικές παραδοχές και δεσμεύσεις;

14

KYRKOS sel_Final_Layout 1 19/09/2011 3:25 ΜΜ Page 15

ειςαΓωΓΗ

Το ΚΚε εσωτερικού είχε ζωή μονάχα δεκαεννιά χρόνων (1968-1987). Γεννήθηκε από τη μεγαλύτερη διάσπαση που έζησε ποτέ κομμουνιστικό κόμμα στη μεταπολεμική ευρώπη, και αυτοδιαλύθηκε προαισθανόμενο τις μεγάλες αλλαγές που έζησε ο αριστερός κόσμος με την κατάρρευση του «υπαρκτού» σοσιαλισμού. ςε αυτή την πορεία των δεκαεννιά χρόνων ενέπνευσε συζητήσεις, πολεμικές, διαμάχες και διαφόρων ειδών αποκλεισμούς όχι μόνο στην ελληνική αλλά και στη διεθνή πολιτική σκηνή, αφού ένα λυσσασμένο αγώνα εναντίον του είχαν εξαπολύσει, πέρα από το ΚΚε που υπήρξε το «φυσικό» αντίπαλον δέος, η ίδια η ςοβιετική Ένωση με τις άλλες χώρες του ανατολικού μπλοκ (πλην Γιουγκοσλαβίας και ρουμανίας) αλλά και κομμουνιστικά κόμματα, όπως το Γαλλικό, που υποτίθεται ότι πρέσβευαν απόψεις συγγενικές με αυτές του ΚΚε εσ.

15

KYRKOS sel_Final_Layout 1 19/09/2011 3:25 ΜΜ Page 16

ΑΝΤΑΙΟΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΙΔΗΣ

Το ΚΚε εσ. ήταν παιδί της εσωκομματικής κρίσης ενός κόμματος που ζούσε ήδη είκοσι σχεδόν χρόνια μακριά από την ελληνική μετεμφυλιακή πραγματικότητα, και επέμενε να καθοδηγεί ακόμα το νόμιμο κόμμα της αριστεράς, την εδα. Ταυτόχρονα υπήρξε παιδί των καιρών του, αφού οι ιδέες που κουβαλούσε, ήδη από την αρχή, μαζί του ήταν οι ιδέες που είχαν σχέση με την ανάγκη ανανέωσης του κομμουνιστικού κινήματος, οι ιδέες που γέννησαν ένα άλλο βραχύβιο ρεύμα ιδεών, τον λεγόμενο ευρωκομμουνισμό. Το ΚΚε εσ. υπήρξε η ελληνική συμβολή στον ευρωκομμουνισμό, μια τάση που γεννήθηκε αργά και πέθανε νωρίς, όταν πλέον είχε γίνει φανερό ότι το πρόβλημα δεν ήταν η ανανέωση των μαρξιστικών-λενινιστικών αρχών αλλά η εγκατάλειψή τους. Το ΚΚε εσ. έζησε μονάχα δεκαεννιά χρόνια. Όμως το βραχύ του βίου του είναι αντιστρόφως ανάλογο της επίδρασης που είχε στα ελληνικά πολιτικά πράγματα και τη συνείδηση όσων το ακολούθησαν και πίστεψαν σε αυτό. Ένα τέταρτο του αιώνα μετά τη διάλυσή του, το ΚΚε εσ. εξακολουθεί να παραμένει ένα συναισθηματικό και πολιτικό σημείο αναφοράς για χιλιάδες συμπολίτες μας, ιδιαίτερα για όσους από τη λεγόμενη γενιά του Πολυτεχνείου έμαθαν τι σημαίνει 16

KYRKOS sel_Final_Layout 1 19/09/2011 3:25 ΜΜ Page 17

Λ Ε Ω Ν Ι Δ Α Σ Κ Υ Ρ Κ Ο Σ. Η Δ Υ Ν Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Α Ν Α Ν Ε Ω Σ Η Σ

πολιτική δράση μέσα στις γραμμές του «ρήγα Φεραίου», της νεολαιίστικης οργάνωσης του ΚΚε εσ. Η ζωή του ΚΚε εσ. δεν υπήρξε, ούτε για μια μέρα, ανέφελη. ςυγκροτημένο όχι πάνω σε σαφείς ιδεολογικές βάσεις αλλά περισσότερο σε ένα αντιδογματικό και αντισταλινικό μόρφωμα (το πώς αντιλαμβανόταν ο καθένας τον δογματισμό και τον σταλινισμό είναι, όμως, μια άλλη κουβέντα), το κόμμα αυτό, σχεδόν από τους πρώτους μήνες της ίδρυσής του, έπεσε θύμα εσωτερικών συγκρούσεων και αντιπαραθέσεων που δυσκολεύονταν να συγκλίνουν σε μια κοινή γραμμή και άποψη. Κι αν αυτές οι εσωκομματικές συγκρούσεις μπορούν, εν μέρει, να θεωρηθούν δικαιολογημένες και φυσιολογικές (ήταν ένα κόμμα που, απορρίπτοντας το οργανωτικό μοντέλο του σταλινικού κόμματος, έπρεπε να αναζητήσει, σχεδόν ψηλαφιστά, τη διαφορά μεταξύ δημοκρατικής οργάνωσης και αθεράπευτης χαλαρότητας, όπως έπρεπε να επινοήσει από την αρχή τη διαφορά μεταξύ πολυφωνίας και κακοφωνίας), οι εσωκομματικές αδυναμίες περνούσαν, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, και προς τα έξω, κάνοντας τους Έλληνες ψηφοφόρους, που έτσι κι αλλιώς είχαν συνηθίσει σε αυταρχικά κομματικά πρότυπα, να παραμένουν δύσπιστοι και αμήχα17 2 – Λεωνίδας Κύρκος. Η δυναμική της ανανέωσης

KYRKOS sel_Final_Layout 1 19/09/2011 3:25 ΜΜ Page 18

ΑΝΤΑΙΟΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΙΔΗΣ

νοι απέναντί του. είναι γνωστό ότι το ΚΚε εσ. ήταν για πολλούς Έλληνες το «πιο δημοφιλές δεύτερο κόμμα, αυτό που θα ψήφιζαν αν δεν ψήφιζαν το κόμμα που ψήφιζαν», όπως λέει ένα γνωστό ανέκδοτο της εποχής. Πάμπολλοι το συμπαθούσαν και το εκτιμούσαν, λίγοι έριχναν την ψήφο τους σε αυτό. ςτα προβλήματα του ΚΚε εσ. θα πρέπει να προσθέσουμε και την –ασυνήθιστη για ελληνικό πολιτικό κόμμα– ηγετική του δυαρχία. ο Μπάμπης δρακόπουλος, ο γραμματέας του κόμματος, άνθρωπος των εσωκομματικών συνθέσεων, ήταν εξαιρετικά δημοφιλής μέσα στο κόμμα αλλά είχε πολύ μικρή επιρροή στις πέραν του κόμματος μάζες. ο Λεωνίδας Κύρκος, άνθρωπος των ρήξεων, εμπνευστής των σημαντικότερων πολιτικών θέσεων του κόμματος και δεινός ρήτορας, ήταν εξαιρετικά δημοφιλής προς τα έξω αλλά είχε πολλές αντιπάθειες μέσα στο κόμμα. οι δυο τους (και στις σελίδες που ακολουθούν το επιβεβαιώνει ο ίδιος ο Κύρκος) είχαν μια καλή, συμπληρωματική σχέση, αλλά η δυαρχία αυτή επιδείνωνε προς τα έξω την εικόνα ενός κόμματος που δεν είχε λύσει τα του οίκου του, άρα δεν θα μπορούσε και να λύσει, παρά τις καλές προθέσεις του, τα προβλήματα της χώρας.

18

KYRKOS sel_Final_Layout 1 19/09/2011 3:25 ΜΜ Page 19

Λ Ε Ω Ν Ι Δ Α Σ Κ Υ Ρ Κ Ο Σ. Η Δ Υ Ν Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Α Ν Α Ν Ε Ω Σ Η Σ

Και φυσικά δεν βοήθησαν ούτε η διάσπαση της νεολαίας του ρήγα το 1978, στη Β΄ Πανελλαδική ςυνδιάσκεψη, με την αποχώρηση μιας σειράς στελεχών που θεωρούσαν «δεξιά» και όχι αρκούντως επαναστατική την πολιτική του κόμματος, ούτε ο κλεφτοπόλεμος που έκανε κυρίως ο αντώνης Μπριλλάκης, ο οποίος ποτέ δεν μπόρεσε να δεχτεί το γεγονός ότι, μετά τη Μεταπολίτευση, η μεγάλη πλειοψηφία του κόμματος δεν είχε τις ίδιες με αυτόν θέσεις.

Το 2004, δεκαεφτά χρόνια μετά το επίσημο τέλος του εσ., και βλέποντας ότι η ελληνική κοινωνία άλλαζε με γρήγορους ρυθμούς (και όχι πάντα προς το καλύτερο) χωρίς να κοιτάζει τη δική μας μελαγχολία, σκέφτηκα ότι κάποιος θα έπρεπε να διαφυλάξει όχι τόσο τα γεγονότα όσο τα χρώματα μιας εποχής που ήδη φάνταζε κιτρινισμένη από τον χρόνο. Κι αποφάσισα –όχι ως ιστορικός αλλά ως δημοσιογράφος που όμως ήξερε καλά πρόσωπα και πράγματα ήδη από το 1969– να συμβάλω στη διαφύλαξη μιας μνήμης που παραμένει πολύτιμη για μένα και για πολλούς άλλους. είπα λοιπόν να πάρω μια σειρά συνεντεύξεων αΚΚε

19

KYRKOS sel_Final_Layout 1 19/09/2011 3:25 ΜΜ Page 20

ΑΝΤΑΙΟΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΙΔΗΣ

πό στελέχη του κόμματος, και να τις εντάξω σε ένα βιβλίο για να υπάρχουν κάπου διαθέσιμες για τους μελετητές της αύριον. Ξεκίνησα από τον Λεωνίδα Κύρκο και συνέχισα με τους Λεωνίδα Τζεφρώνη, Ηλία ςτάβερη, Βασίλη Κωνσταντινίδη, Μπάμπη Θεοδωρίδη και Γιάννη Βούλγαρη. είχα ζητήσει επίσης να μου μιλήσουν ο Τάκης Μπενάς και ο Γιάννης Μπανιάς, αλλά και οι δύο είχαν αρνηθεί, ο πρώτος διότι ετοίμαζε ένα δικό του βιβλίο με το ίδιο θέμα, ο δεύτερος χωρίς να αιτιολογήσει την άρνησή του. ςκόπευα όμως να συνεχίσω με τους Φώτη Κουβέλη και Μπάμπη Γεωργούλα, ίσως και κάποιους άλλους. Ύστερα, ίσως από δέος για το βάρος του όλου εγχειρήματος, ίσως από μια αναβλητικότητα που έχει τις ρίζες της στην ψευδαίσθηση ότι όλοι έχουμε μπροστά μας άλλη μια ζωή να ζήσουμε, τα παράτησα. Πριν όμως τα παρατήσω, είχα προλάβει να ξαναδώ μαζί με τους περισσότερους από τους συνομιλητές μου τα καθαρογραμμένα πλέον πρακτικά των συζητήσεών μας. Με τον Λεωνίδα ολοκληρώσαμε τις κουβέντες μας την άνοιξη του 2005. ςτη συνέχεια ξανακοίταξε το έτοιμο πλέον κείμενό του δύο φορές. ςτην πρώτη 20

KYRKOS sel_Final_Layout 1 19/09/2011 3:25 ΜΜ Page 21

Λ Ε Ω Ν Ι Δ Α Σ Κ Υ Ρ Κ Ο Σ. Η Δ Υ Ν Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Α Ν Α Ν Ε Ω Σ Η Σ

επιμέλεια απάλυνε κάποιους χαρακτηρισμούς για ορισμένα πρόσωπα που βρήκε υπερβολικά αυστηρούς, στη δεύτερη –και παρά τις διαμαρτυρίες μου– έκοψε μεγάλα κομμάτια της κουβέντας μας «διότι πρέπει να αποφεύγουμε τις πολυλογίες, να μένουμε στο κουκούτσι των γεγονότων». Το κείμενο που θα διαβάσετε στις επόμενες σελίδες είναι έτσι όπως το θέλησε ο ίδιος. δεν χρειάστηκε να κάνω τίποτε άλλο πέρα από το να προσθέσω κάποιες σημειώσεις για τους αναγνώστες εκείνους που δεν ξέρουν ή δεν θυμούνται ορισμένα γεγονότα που στην κουβέντα μας θεωρούνται γνωστά και δεδομένα. Η απόφαση να βγει αυτό το βιβλίο –σε αυτή τη μορφή, ξεκομμένο από τις άλλες συνομιλίες– ήταν μια φυσική συνέπεια της είδησης του θανάτου του, τον αύγουστο του 2011. Θεώρησα πως όσα λέγονται στις σελίδες του όχι μόνο αποτελούν ένα πολύτιμο υλικό για όσους ενδιαφέρονται να μάθουν τις απόψεις του για το κόμμα στο οποίο αφιέρωσε τα καλύτερά του χρόνια αλλά και επειδή, με αυτόν τον τρόπο, διασώζεται πάνω στο χαρτί ο τρόπος σκέψης του και η πολυσχιδής προσωπικότητά του. υπάρχουν στη συζήτησή μας σημεία που σκιαγραφούν έ21

KYRKOS sel_Final_Layout 1 19/09/2011 3:25 ΜΜ Page 22

ΑΝΤΑΙΟΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΙΔΗΣ

ναν Κύρκο πιο τολμηρό από ό,τι συνήθως, έναν Κύρκο που εκθέτει τις απόψεις του χωρίς αναμασήματα, έναν Κύρκο που δεν διστάζει να κάνει αυτοκριτική (πραγματική αυτοκριτική, όχι από εκείνες τις κομμουνιστικές που θύμιζαν τα καθολικά συγχωροχάρτια) για θέσεις του τού παρελθόντος. Όσα, για παράδειγμα, λέει για το Πολυτεχνείο ή για τη συνύπαρξή του με τον Μπάμπη δρακόπουλο ή για την αξία της λογικής του συμβιβασμού είναι πράγματα που ίσως δεν θα διατύπωνε με τον ίδιο τρόπο μερικά χρόνια πριν. είναι κι αυτό ένα στοιχείο που αποδεικνύει τη στόφα των μεγάλων ηγετών. Κι ο Κύρκος υπήρξε ο σημαντικότερος, κατά τη γνώμη μου, ηγέτης της ελληνικής αριστεράς, από τη δικτατορία και μετά. Ήταν ο πρώτος που είχε συλλάβει την έννοια μιας εθνικής αριστεράς, ο πρώτος που αντιλαμβανόταν την έννοια της προόδου με το πρόσημο της ενότητας και του ανθρωπισμού, ο πρώτος που χώρεσε την αριστερά στα μυαλά ανθρώπων που αριστεροί δεν υπήρξαν ποτέ, ένας ηγέτης που έβλεπε μονάχα ανοιχτούς ορίζοντες μπροστά του. ως άνθρωπος, τα τελευταία χρόνια της ζωής του, κατάφερε να αποτινάξει από πάνω του και τα τελευ22

KYRKOS sel_Final_Layout 1 19/09/2011 3:25 ΜΜ Page 23

Λ Ε Ω Ν Ι Δ Α Σ Κ Υ Ρ Κ Ο Σ. Η Δ Υ Ν Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Α Ν Α Ν Ε Ω Σ Η Σ

ταία υπολείμματα της σκουριάς που έσερνε η γενιά του – εκείνη την αρχαία σκουριά που έσπρωξε τους συνομήλικούς του να μεγαλουργήσουν αλλά και να δεχτούν, πειθήνια και σιωπηρά, εγκλήματα που διαπράχθηκαν στο όνομα της ανθρωπότητας και του σοσιαλισμού. Έχοντας αποσυρθεί πρόωρα από την καθημερινή πολιτική δράση, κλεισμένος στο μικρό του διαμέρισμα της Καλλιδρομίου, είχε την ευκαιρία να ξανακοιτάξει με κριτικό βλέμμα το παρελθόν και να ξεχωρίσει, από όλη εκείνη την επαναστατική ρητορεία της γενιάς του, τα πράγματα που πρέπει να διασωθούν, από εκείνα που πρέπει να πεταχτούν στη χωματερή της ιστορίας. Τα λέει, άλλωστε, ο ίδιος στο μικρό ιδιόχειρο σημείωμα που άφησε στον γιο του Μίλτο εν είδει μικρής διαθήκης, και που διαβάστηκε στην κηδεία του. Μέσα σε λίγες μόνο γραμμές, ένα σπουδαίο κείμενο. «Φεύγω. Ζήσαμε –η γενιά μου– μια συναρπαστική περιπέτεια, γνώρισα από κοντά τη φτώχια, τους κατατρεγμούς, τη φρίκη. αλλά σε διαλείμματα και τη χαρά. Και έβαλα το λιθαράκι μου στον αγώνα για το φως, το δίκαιο και την ανθρωπιά. Ένιωσα συντετριμμένος όταν έσβησε το κόκκινο αστέρι στην κορυφή του Κρεμλίνου βουτηγμένο στη βία, το ψέμα 23

KYRKOS sel_Final_Layout 1 19/09/2011 3:25 ΜΜ Page 24

ΑΝΤΑΙΟΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΙΔΗΣ

και την ντροπή. Άλλα πίστεψαν οι άνθρωποι, άλλα λάλησαν οι προφήτες. Όπως άλλος ήταν ο σοσιαλισμός για τον οποίο αγωνιστήκαμε, και γι’ αυτόν τον σοσιαλισμό, με δημοκρατία, ελευθερία και σεβασμό στον κάθε άνθρωπο, να συνεχίσετε τον αγώνα, γιατί δεν έχει άλλη λύση ο κόσμος. Φεύγω, σας χαιρετώ όλους, και εσάς που πορευτήκαμε μαζί και εσάς τους άλλους της κάθε φορά αντίπερα όχθης, και έχω μόνο ένα να σας πω: σύγκρουση ιδεών, όχι βία και μισαλλοδοξία, δεν οδηγούν πουθενά. Γεια σας».

24