Ο δρόμος προς την άβυσσο

LOULIS sel_final_Layout 1 21/10/2011 2:22 μ.μ. Page 5

ΓΙΑΝΝΗΣ ΛΟΥΛΗΣ

Ο ΔΡΟΜΟΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΒΥΣΣΟ

Q

Οι συνέπειες της κρίσης του κομματικού συστήματος (1981-2011)

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

LOULIS sel_final_Layout 1 21/10/2011 2:22 μ.μ. Page 6

©

Copyright Γιάννης Λούλης – Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2011

Έτος 1ης έκδοσης: 2011 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα % 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31

e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-5390-7

LOULIS sel_final_Layout 1 21/10/2011 2:22 μ.μ. Page 7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγή: Από την κομματική στην οικονομική κρίση . . . . . . . . . . . .

9

Κεφάλαιο 1: Κύκλοι κρίσεων του δικομματισμού . . . . . . . . . . . . . . . . .

21

Κεφάλαιο 2: Η αντιδεξιά μεταπολίτευση ευνοεί την Κεντροαριστερά

40

Κεφάλαιο 3: Η ΝΔ ως «φθαρμένο προϊόν» (1981-1997) . . . . . . . . . . . . .

61

Κεφάλαιο 4: ΠΑΣΟΚ: Η βαριά κληρονομιά του κρατισμού και του λαϊκισμού (1981-1989) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

94

Κεφάλαιο 5: ΠΑΣΟΚ: Ο μετέωρος «εκσυγχρονισμός» (1996-2004) . . .

124

Κεφάλαιο 6: Η αλλαγή της νεοδημοκρατικής εικόνας (1997-2004) . . .

147

Κεφάλαιο 7: ΝΔ: Πώς «ράγισε» το κυβερνητικό γυαλί (2004-2007) . . .

173

Κεφάλαιο 8: ΝΔ: Πώς έσπασε το «ραγισμένο γυαλί» (2007-2009) . . . .

201

Κεφάλαιο 9: ΝΔ: Το τέλος του τέλους της «περιόδου Καραμανλή» .

235

Κεφάλαιο 10: Η κρίση μιας Αριστεράς που αρνείται να αλλάξει . . . .

252

Κεφάλαιο 11: Μπροστά στη χρεωκοπία: Οι προκλήσεις για την κυβέρνηση Παπανδρέου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

269

Κεφάλαιο 12: ΝΔ: Στο δρόμο του αδιέξοδου λαϊκισμού . . . . . . . . . . . .

306

Επίλογος: Η κρίση του κομματικού συστήματος: Οι πολιτικο-οικονομικές προοπτικές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

327

ΠΗΓΕΣ-ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

357

LOULIS sel_final_Layout 1 21/10/2011 2:22 μ.μ. Page 8

LOULIS sel_final_Layout 1 21/10/2011 2:22 μ.μ. Page 9

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΟΜΜΑΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ This ain’t no place for the weary kind This ain’t no place to lose your mind This ain’t no place to fall behind.

RYAN BINGHAM,

«The weary kind»

Στα τέλη του 1995 είχα δημοσιεύσει ένα βιβλίο με τίτλο Η κρίση της πολιτικής στην Ελλάδα: Εκλογές – Κοινή γνώμη – Πολιτικές εξελίξεις 1980-1985 (Αθήνα, Εκδόσεις Ι. Σιδέρη). Το βιβλίο εκείνο ήταν αμιγώς εκλογολογικό και κατέγραφα αναλυτικά τις αντιδράσεις της κοινής γνώμης κατά τη διάρκεια της κρίσιμης δεκαπενταετίας. Έκτοτε, μάλιστα, συχνά προστρέχω στα στοιχεία του. Παρουσιάζει, άλλωστε, τις σημαντικές αλλαγές στις αντιλήψεις των πολιτών από τη δεκαετία του ’80 ώς τα μέσα της δεκαετίας του ’90, όταν νέες απόψεις καταλάγιαζαν και αντικαθιστούσαν τις προηγούμενες. Οι κυρίαρχες αλλαγές ήσαν τρεις: Η κοινή γνώμη απομακρυνόταν από τον κρατισμό συνειδητοποιώντας πως η επέκταση του δημόσιου τομέα ήταν καταστροφική για την οικονομία. Ταυτόχρονα, οι ψηφοφόροι μετακινούνταν από τον αριστερό άξονα του πολιτικού φάσματος προς τον κεντρώο. Επίσης, από «ιδεολόγοι» γίνονταν πραγματιστές. Υπήρχε όμως, πέρα από αυτά, και μια άλλη κεντρική διαπίστωση: Το δικομματικό σύστημα έμπαινε σε έναν κύκλο κρίσης αξιοπιστίας, παρά τα υψηλά ποσοστά τα οποία τα δυο μεγάλα κόμματα θα συγκέντρωναν στις εκλογές του 1990 και του 1993, χάρη στην έντονη πόλωση της εποχής εκείνης. Για πρώτη φορά, τόσο το 1990, όσο και το 1993, τόσο υψηλά ποσοστά ψηφοφόρων, σύμφωνα μάλιστα με δική τους δήλωση, ψήφιζαν «αρνητικά», επιλέγοντας δηλαδή «το μη χείρον». Τούτο δεν ήταν παράδοξο. Το όραμα της «αλλαγής», δηλαδή

LOULIS sel_final_Layout 1 21/10/2011 2:22 μ.μ. Page 10

10 ~

ΓΙΑΝΝΗΣ ΛΟΥΛΗΣ

της ισχυρότερης ελπίδας που ξεπήδησε την εποχή της Μεταπολίτευσης από το 1985 και μετά, είχε αρχίσει να ξεφτίζει γρήγορα: Πρώτα, λόγω της αναίρεσης των προεκλογικών υποσχέσεων του 1985 («για καλύτερες μέρες») και, στη συνέχεια, με το σκάνδαλο Κοσκωτά. Την ίδια ώρα όμως, μια μη ανανεωμένη ΝΔ έγινε προσωρινά απλώς «το μη χείρον», το 1990, μέχρι να θεωρηθεί «το χείρον», το 1993, μετά τη σύντομη περίοδο διακυβέρνησής της! Στα τέλη του 1995, οι πυλώνες του δικομματισμού βρίσκονταν σε βαθιά κρίση, καθώς η κοινή γνώμη αναζητούσε τρόπους να εκφράσει τη δυσφορία της. Στις Ευρωεκλογές του 1994, τα δυο μεγάλα κόμματα έχασαν περίπου 16% της δύναμής τους, πράγμα πρωτοφανές για την περίοδο εκείνη της Μεταπολίτευσης. Εκείνη την εποχή, για διάφορους λόγους, οι ψηφοφόροι δεν επέλεγαν την αποχή. Άρα, αναζητούσαν άλλους τρόπους για να εκφράσουν τη δυσφορία τους προς το δικομματισμό. Κατ’ αρχάς, τα λευκά και τα άκυρα διπλασιάστηκαν σε σχέση με το υψηλότερο ποσοστό που είχε καταγραφεί το 1989, φθάνοντας στο 4%. Επίσης, δυσαρεστημένοι ψηφοφόροι δε στράφηκαν απλώς στα «κατεστημένα» μικρότερα κόμματα. Αντίθετα, ένα πρωτοφανές 6% στράφηκε προς τα λεγόμενα «λοιπά κόμματα»! Ήδη λοιπόν το 1994, το 10% του εκλογικού σώματος κινούνταν «εκτός κομματικού πλαισίου», στον πρώτο μεγάλο κύκλο κρίσης του δικομματισμού. Άρα, όπως αναλύεται στο βιβλίο αυτό (Κεφάλαιο 1), η κρίση του κομματικού συστήματος, που βιώνουμε πλέον με πρωτοφανή ένταση, δεν είναι ένα νέο φαινόμενο. Προϋπήρξαν κρίσεις του κομματικού συστήματος από τα μέσα της δεκαετίας του ’80 και μετά, με έντονη αμφισβήτηση των κυβερνητικών ικανοτήτων και της αξιοπιστίας των δυο μεγάλων κομμάτων. Άλλες φορές πέρναγε βαθύτερη κρίση ο ένας πυλώνας του δικομματισμού (συνήθως η ΝΔ) και άλλες ο άλλος, ενώ επίσης η κρίση εκδηλωνόταν ταυτόχρονα και στους δυο. Η ένταση της κρίσης, αλλά και το βάθος της, δεν ήσαν πάντα ορατά. Και τούτο διότι, μην έχοντας άλλη στοιχειώδη εναλλακτική λύση, οι ψηφοφόροι, έστω και δυσφορώντας, επέλεγαν ένα από τα δυο μεγάλα κόμματα. Όμως, το κενό μεταξύ των ψηφοφόρων και των κομμάτων διαχρονικά μεγάλωνε.

LOULIS sel_final_Layout 1 21/10/2011 2:22 μ.μ. Page 11

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η: Α Π Ο Τ Η Ν Κ Ο Μ Μ Α Τ Ι Κ Η Σ Τ Η Ν Ο Ι Κ Ο Ν Ο Μ Ι Κ Η Κ Ρ Ι Σ Η

~ 11

Ταυτόχρονα, από το 1996 και μετά –όπως επισημαίνεται στο παρόν βιβλίο–, τα δυο μεγάλα κόμματα πήραν κάποιες πολιτικές ανάσες. Αν και οι κομματικοί μηχανισμοί και το στελεχιακό τους δυναμικό συνέχισαν να απαξιώνονται, οι ψηφοφόροι άρχισαν να αναζητούν πολιτικά πρόσωπα για να επενδύσουν πάνω τους. Έτσι, φορείς ελπίδας έγιναν για το ΠΑΣΟΚ ο Κώστας Σημίτης και για τη ΝΔ ο Κώστας Καραμανλής. Αυτοί, με την προσωπική τους εικόνα, κέρδισαν δυο συνεχόμενες εκλογικές μάχες, παρά τις παθογένειες των κομμάτων τους. Εντέλει όμως, αν και έκαναν κάποια βήματα, με δεδομένη την προσωπική τους εντιμότητα, και οι δυο ηγέτες διέψευσαν τις ελπίδες αυτές. Προφανώς, όταν έγινε φανερό ότι η χώρα βρισκόταν στα πρόθυρα της χρεωκοπίας το 2009, η οργή της κοινής γνώμης εστιάστηκε στο σύνολο του κομματικού συστήματος. «Όλοι έφταιγαν»! Σταδιακά, η ίδια η κοινή γνώμη (τουλάχιστον η παλαιότερη γενιά) άρχισε να επικρίνει όχι μόνο τις πρόσφατες κυβερνήσεις, αλλά και εκείνη του Ανδρέα Παπανδρέου. Η γενναιοδωρία της πρώτης τετραετίας του ΠΑΣΟΚ φάνταζε ήδη ως το πρώτο βήμα της χώρας για να αρχίσει να ζει πέρα από τα όριά της. Όταν σήμερα βλέπουμε τα δυο μεγάλα κόμματα να συγκεντρώνουν στις δημοσκοπήσεις αθροιστικά ποσοστά της τάξης του 40%, γίνεται φανερό ότι η κρίση του δικομματισμού βρίσκεται «στο κόκκινο». Το ουσιώδες όμως είναι να κατανοήσουμε ότι τούτο δεν προκλήθηκε απλώς από το «σοκ του 2009». Η κρίση είχε ξεκινήσει πολύ νωρίτερα. Την περίοδο 1996-2007 πήρε κάποιας μορφής αναστολή. Όμως, εδώ και χρόνια τα θεμέλια του δικομματισμού ήταν σαθρά. Όπως ακριβώς και τα θεμέλια της οικονομίας!

Η κρίση αξιοπιστίας των κομμάτων είναι άμεσα συνδεδεμένη με το χειρισμό των οικονομικών προβλημάτων. Η φθορά του ΠΑΣΟΚ μετά τις εκλογές του 1985 δεν οφειλόταν μόνο στις παραπλανητικές προεκλογικές υποσχέσεις του, αλλά και στο ότι η οικονομική πολιτική του είχε αποτύχει αναγκάζοντάς το να πάρει σκληρά μέτρα. Εντέλει, το ΠΑΣΟΚ ηττήθηκε το 1989-1990 διότι η χώρα, πέρα από το σκάν-

LOULIS sel_final_Layout 1 21/10/2011 2:22 μ.μ. Page 12

12 ~

ΓΙΑΝΝΗΣ ΛΟΥΛΗΣ

δαλο Κοσκωτά, είχε μπει σε δεινή οικονομική κρίση. Το 1993, η κυβέρνηση της ΝΔ ηττήθηκε διότι θεωρήθηκε πως και η δική της οικονομική πολιτική είχε επίσης αποτύχει (Κεφάλαιο 3). Παρά το ότι η χώρα μπήκε στην ΟΝΕ, στη δεύτερη θητεία του, ο Σημίτης είχε χάσει την εμπιστοσύνη της κοινής γνώμης στο οικονομικό πεδίο (Κεφάλαιο 5). Το 2009, οικονομικά και πολιτικά αδιέξοδα οδήγησαν τον Καραμανλή σε εκλογές που ήσαν «χαμένες από χέρι» (Κεφάλαιο 8). Άρα, καμιά από τις κυβερνήσεις της περιόδου 1985-2009 δε θεωρήθηκε πως διαχειριζόταν αποτελεσματικά την οικονομία, με τον Σημίτη και τον Καραμανλή να δημιουργούν την αίσθηση αυτή, ειδικά στη δεύτερη θητεία τους. Προφανώς, το «σοκ του 2009» προκάλεσε ακόμα πιο έντονη φθορά και στους δυο πυλώνες του δικομματισμού. Όμως, θα ήταν λάθος, όπως εξηγείται στο βιβλίο αυτό, να θεωρηθεί πως η δυσφορία για τα οικονομικά αδιέξοδα του 2009-2010 ήταν απαλλαγμένη από μια συσσωρευμένη διαχρονική δυσπιστία για τα δυο μεγάλα κόμματα στο πεδίο των οικονομικών. Άλλωστε, όταν το 1995 δημοσίευα το βιβλίο στο οποίο αναφέρθηκα ήδη, σημείωνα πως ακόμα και τότε ο σημαντικότερος λόγος για την κρίση του δικομματισμού την περίοδο 1985-1995 ήταν μια αίσθηση αναποτελεσματικότητας όλων των κυβερνήσεων των τελευταίων ετών κυρίως στην αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης. Μερικοί ίσως να θέσουν το ερώτημα γιατί η αφετηρία του παρόντος βιβλίου εντοπίζεται κυρίως στο 1981. Σε προηγούμενα βιβλία μου, όπου έχω προσεγγίσει πτυχές της περιόδου της Μεταπολίτευσης, ξεκινούσα όντως από το 1974. Όμως, η οπτική των βιβλίων εκείνων ήταν διαφορετική από την οπτική του παρόντος βιβλίου. Σε εκείνα τα έργα διερευνούσα πρωτίστως φαινόμενα πολιτικής κυριαρχίας. Στο παρόν βιβλίο διερευνώ το δρόμο που ακολούθησε η χώρα προς τα οικονομικά και πολιτικά αδιέξοδα, μέσα από την αλληλεπίδραση πολιτικής και οικονομίας. Άρα, στο παρόν βιβλίο είναι αναγκαίο να σταθώ πάνω από όλα στη «μοιραία τετραετία», δηλαδή στην περίοδο 1981-1985. Διότι ήταν τότε που έγιναν οι πολιτικές επιλογές εκείνες οι οποίες διαμόρφω-

LOULIS sel_final_Layout 1 21/10/2011 2:22 μ.μ. Page 13

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η: Α Π Ο Τ Η Ν Κ Ο Μ Μ Α Τ Ι Κ Η Σ Τ Η Ν Ο Ι Κ Ο Ν Ο Μ Ι Κ Η Κ Ρ Ι Σ Η

~ 13

σαν τις σοβαρότατες στρεβλώσεις, που μας ακολουθούν ώς τις μέρες μας. Όπως εξηγείται στο Κεφάλαιο 4, η τετραετία 1981-1985 διαμόρφωσε το συγκεκριμένο κρατικιστικό μοντέλο που θα μας οδηγούσε στην άβυσσο της χρεωκοπίας. Εκείνη την εποχή, ο Ανδρέας Παπανδρέου κλήθηκε να διαλέξει ανάμεσα σε κρατικιστικές αντιλήψεις που τότε ενστερνιζόταν (διαποτισμένες μάλιστα από έντονα λαϊκιστικά στοιχεία) και στις επιλογές μιας σύγχρονης Κεντροαριστεράς, που διέθετε (την ίδια εποχή) ο Ισπανός σοσιαλιστής Φελίπε Γκονζάλες. Κάνοντας την πρώτη επιλογή –και ουσιαστικά αναγνωρίζοντας το λάθος του μετά τέσσερα ολόκληρα χρόνια– ο δρόμος που επέλεξε ήταν μοιραίος για τη χώρα. Εκείνο που είναι επίσης τραγικό για τη χώρα είναι πως μετά τις εκλογές του 1985 όλοι οι πρωθυπουργοί, συμπεριλαμβανομένου του Ανδρέα Παπανδρέου, αναγνώριζαν την υπερεπέκταση του δημόσιου τομέα και τους κινδύνους που αυτή έκρυβε. Έτσι, κατά καιρούς πάρθηκαν κυρίως αυστηρά δημοσιονομικά μέτρα. Όμως, και αυτά γρήγορα ανατρέπονταν, για να επιβληθούν εκ νέου έπειτα από εκλογικές αναμετρήσεις που θα ακολουθούσαν. Έτσι όμως ο χώρος της πολιτικής απαξιωνόταν και η χώρα ουδέποτε διατήρησε για μακρύ διάστημα την αναγκαία δημοσιονομική πειθαρχία. Μετά το 1985, δεν αρκούσε πλέον μια πρόσκαιρη δημοσιονομική προσπάθεια. Η πιο μεγάλη πρόκληση ήταν να γίνουν ριζικές διαρθρωτικές αλλαγές, με δραστικό περιορισμό του κρατικού τομέα, ώστε να αλλάξουν οι δομές της οικονομίας, που είχαν διαμορφωθεί τη «μοιραία τετραετία». Όμως (όπως αναλύεται στα Κεφάλαια 3, 4, 5, 7 και 8) τέτοιες αλλαγές δεν έγιναν, ούτε από τον Ανδρέα Παπανδρέου ούτε από τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη (που όμως έμεινε μόνο για τρία χρόνια στην εξουσία) ούτε από τον Κώστα Σημίτη (που ενέταξε πάντως την Ελλάδα στην ΟΝΕ) ούτε από τον Κώστα Καραμανλή, ενώ όσες προσπάθειες γίνονται από τον Γιώργο Παπανδρέου είναι μέχρι τώρα, επιεικώς, ημιτελείς. Αλλά ακόμα και αυτές πραγματοποιούνται υπό την ασφυκτική πίεση των δανειστών μας.

LOULIS sel_final_Layout 1 21/10/2011 2:22 μ.μ. Page 14

14 ~

ΓΙΑΝΝΗΣ ΛΟΥΛΗΣ

Όπως επισημαίνεται στο παρόν βιβλίο, το πιο παράδοξο είναι πως η κοινή γνώμη, από το 1985 και μετά, γίνεται όλο και πιο αντικρατικιστική ζητώντας τη συρρίκνωση του δημόσιου τομέα, ενώ οι πολιτικοί δεν την ακολουθούν. Στην κοινή γνώμη λοιπόν περάσαμε από το αίτημα των κρατικοποιήσεων σε εκείνο των ιδιωτικοποιήσεων. Μετά την επιβολή διαφόρων προγραμμάτων λιτότητας, η κοινή γνώμη συνειδητοποίησε πως ο «ένοχος» για τα προγράμματα αυτά ήταν ένας και μοναδικός: ο σπάταλος δημόσιος τομέας. Ένα επόμενο παράδοξο ήταν επίσης ότι πολιτικοί ηγέτες που αναγνωρίζουν την ανάγκη περιορισμού του δημόσιου τομέα έσερναν τα πόδια τους, την ώρα μάλιστα που η κοινή γνώμη τούς πίεζε προς την κατεύθυνση αυτή! Το γιατί τούτο συνέβη είναι ένα από τα κεντρικά ερωτήματα στα οποία απαντά το παρόν βιβλίο (βλ. και τον Επίλογο). Η κοινή γνώμη βέβαια, σε μια πρώτη φάση, στράφηκε στα αριστερά και ήταν αρχικά κρατικιστική μέχρι το πρώτο πρόγραμμα λιτότητας του 1985. Στο Κεφάλαιο 2 αναλύω πώς η πτώση των δεξιών δικτατοριών από την Ισπανία ώς την Πορτογαλία και από την Αργεντινή ώς τη Χιλή έσπρωξε την κοινή τους γνώμη στα αριστερά, πράγμα που συνέβη, φυσιολογικά, και στην Ελλάδα. Όμως, σε καμιά από τις χώρες αυτές δεν υπήρξε μια τόσο έντονη στροφή στον οικονομικό κρατισμό. Η διαφορά ήταν ότι οι κεντροαριστερές κυβερνήσεις των χωρών αυτών, σε αντίθεση με την ελληνική Κεντροαριστερά της πρώτης τετραετίας του ΠΑΣΟΚ, δεν ακολούθησαν το εύρος και το βάθος του κρατισμού (και λαϊκισμού), που επέλεξε ο Ανδρέας Παπανδρέου, ενώ βεβαίως ο πιο χαρισματικός πολιτικός της Μεταπολίτευσης θα μπορούσε να σπρώξει τη χώρα και την κοινή γνώμη σε οποιανδήποτε κατεύθυνση επιθυμούσε (Κεφάλαιο 4). Δυστυχώς όμως, αντί να την ωθήσει προς τον αντικρατισμό, συντήρησε όλες τις αυταπάτες της ή μάλλον τις ενέτεινε, ισχυριζόμενος, με περίσσευμα λαϊκισμού, ότι ο δρόμος προς την ευμάρεια πέρναγε μέσα από την επέκταση του δημόσιου τομέα, τις σπατάλες του και την πρόσκαιρη άκριτη γενναιοδωρία του.

LOULIS sel_final_Layout 1 21/10/2011 2:22 μ.μ. Page 15

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η: Α Π Ο Τ Η Ν Κ Ο Μ Μ Α Τ Ι Κ Η Σ Τ Η Ν Ο Ι Κ Ο Ν Ο Μ Ι Κ Η Κ Ρ Ι Σ Η

~ 15

Ο πιο αδύναμος κρίκος του δικομματισμού υπήρξε, διαχρονικά, η ΝΔ. Οι νίκες της του 1974 και του 1977 ανήκαν αποκλειστικά στον ιδρυτή της, του οποίου η εικόνα ήταν ριζικά διαφορετική από εκείνη του κόμματός του (Κεφάλαιο 3). Γενικότερα, η ΝΔ δεν είχε την προσαρμοστικότητα και τη βούληση να αλλάξει ώστε να προσεγγίζει ψηφοφόρους, που η πλειονότητά τους άνηκε στην Κεντροαριστερά (Κεφάλαιο 3). Το στελεχιακό της δυναμικό, όπως επισημαίνεται σχετικά, ήταν φτωχό σε ποιότητα. Οι κυβερνητικές της θητείες 1990-1993 και 2004-2009 άφησαν πικρή γεύση (Κεφάλαια 3, 6, 7 και 8). Ο Κώστας Καραμανλής, χάρη στην προσωπική του εικόνα, έκανε το κόμμα του πιο θελκτικό. Όμως, η αλλαγή αυτή ήταν επιφανειακή (Κεφάλαιο 6). Μετά την ήττα του 2009, ο ίδιος ο Καραμανλής διαχειρίστηκε αρνητικά την προσωπική του εικόνα, ενώ άφησε τη ΝΔ έρμαιο στο λαϊκιστικό ρεύμα που διαμόρφωσε η νέα ηγεσία (Κεφάλαια 9 και 12). Το ΠΑΣΟΚ είχε διαχρονικά καλύτερο στελεχιακό υλικό, διότι ήταν εν πολλοίς ένα νέο, αμιγώς μεταπολιτευτικό κόμμα που προσέλκυσε δυναμικά στοιχεία της κοινωνίας (Κεφάλαιο 4). Ταυτόχρονα, ήταν εντυπωσιακά προσαρμοστικό ώστε να πιάνει, τουλάχιστον καλύτερα από τη ΝΔ, το κλίμα των καιρών (Κεφάλαιο 5). Όμως, η μακρά κυριαρχία και η τριβή με την εξουσία το οδήγησαν και αυτό σε φαινόμενα σήψης. Πάντως, το 2009, επικράτησε εκ νέου, διότι θεωρήθηκε πως διέθετε καλύτερη «ομάδα» στελεχών σε σχέση με την ΝΔ (Κεφάλαιο 8). Βεβαίως, καθώς η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ προσπαθεί να χειριστεί το βουνό της οικονομικής κρίσης, αποδεικνύεται πως λίγα είναι τα στελέχη του εκείνα τα οποία αντιλαμβάνονται την ανάγκη τομών στην οικονομία, ώστε να εξαλειφθούν οι παθογένειες της «μοιραίας τετραετίας» (Κεφάλαιο 11 και Επίλογος). Γενικότερα, οι μηχανισμοί και των δυο κομμάτων εξουσίας είναι πλέον ξεπερασμένοι, καθώς έχουν για χρόνια αποτύχει στο να ανοιχτούν στην κοινωνία. Δεν έχουν εμπλουτιστεί με δυναμικά στελέχη από το χώρο της αγοράς, που να τα ανανεώνουν. Ταυτόχρονα, διαχρονικά, οι μηχανισμοί και των δυο μεγάλων κομμάτων δεν έγιναν

LOULIS sel_final_Layout 1 21/10/2011 2:22 μ.μ. Page 16

16 ~

ΓΙΑΝΝΗΣ ΛΟΥΛΗΣ

απλώς όλο και πιο αναχρονιστικοί, αλλά εξελίχτηκαν σε φρούρια του κρατισμού στην οικονομία, εστίες διαφθοράς και πελατειακής αποχαλίνωσης (Επίλογος). Τόσο ο Σημίτης (Κεφάλαιο 5), όσο και ο Καραμανλής (Κεφάλαια 6, 7 και 8) όφειλαν να αλλάξουν συθέμελα τα κόμματά τους. Όμως, δεν το έπραξαν, για διαφορετικούς λόγους. Έτσι, οι μηχανισμοί που συντήρησαν αποδείχτηκαν δυνάμεις αντίστασης στις αναγκαίες τομές που έπρεπε να γίνουν και στο κράτος (βλ. και Επίλογο). Εντέλει, ηγεσίες που δημιουργούσαν προσδοκίες αλλαγών και εκσυγχρονισμού διαιώνισαν ένα μεγάλο δημόσιο τομέα ως βρόχο της οικονομίας. Ανέχτηκαν κομματικούς μηχανισμούς με στελεχιακή ένδεια και κρατικιστικές αντιλήψεις στο πλαίσιο της πελατειακής τους πρακτικής. Έτσι, ένας αυτοκαταστροφικός και ανατροφοδοτούμενος κύκλος μάς οδήγησε στα σημερινά τραγικά αδιέξοδα.

Και τώρα, μια προσωπική διευκρίνιση: Ως τεχνοκράτης-επαγγελματίας στο χώρο της επικοινωνίας, με δράση στο πεδίο αυτό κυρίως στο εξωτερικό, συνεργάστηκα σε ζητήματα στρατηγικής επικοινωνίας με τον τέως πρωθυπουργό Κώστα Καραμανλή. Επρόκειτο για τη μοναδική αμιγώς επαγγελματική συνεργασία μου με αρχηγό κόμματος στην Ελλάδα. Την περίοδο της διακυβέρνησης της ΝΔ (2004-2009) δεν κατείχα οργανική θέση σε οποιονδήποτε βραχίονα της εξουσίας. Δεν υπήρξα ούτε είμαι πολιτικό πρόσωπο. Δεν υπήρξα ποτέ μέλος κόμματος – οποιουδήποτε κόμματος. Δε θεωρώ ότι ανήκω, περιοριστικά, σε κάποιο πολιτικό χώρο. Η όποια πολιτική οπτική μου ίσως να μπορεί να προσδιοριστεί ως «κεντρώα», αν και αμφιβάλλω πλέον αν ο όρος αυτός έχει κάποιο ιδιαίτερο νόημα. Επίσης, το με ποιον πολιτικό συνεργάζομαι επικοινωνιακά προφανώς δε με προσδιορίζει. Στην Κύπρο, λόγου χάριν, έχω συνεργαστεί και με τα δυο μεγάλα κόμματα. Αρχικά, συνεργάστηκα με τον ιδρυτή του κεντροδεξιού ΔΗ.ΣΥ. και Πρόεδρο της Δημοκρατίας Γλαύκο Κληρίδη, καθώς και με τον Πρόεδρο του ΔΗ.ΣΥ. Νίκο Αναστασιάδη. Στις τελευταίες προεδρικές εκλογές, συνεργάστηκα με το

LOULIS sel_final_Layout 1 21/10/2011 2:23 μ.μ. Page 17

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η: Α Π Ο Τ Η Ν Κ Ο Μ Μ Α Τ Ι Κ Η Σ Τ Η Ν Ο Ι Κ Ο Ν Ο Μ Ι Κ Η Κ Ρ Ι Σ Η

~ 17

Γραμματέα του αριστερού (κομμουνιστικού) ΑΚΕΛ Δημήτρη Χριστόφια. Πρόσφατα, ξεκίνησα μια νέα συνεργασία με τον Νίκο Αναστασιάδη με αφετηρία τις βουλευτικές εκλογές του 2011. Παράλληλα με την επικοινωνιακή μου δραστηριότητα, στην Ελλάδα είχα και έχω ενεργό παρουσία ως πολιτικός αναλυτής, με την έκδοση πολλών βιβλίων και μια σχεδόν δεκαετή συνεργασία με το ραδιοφωνικό σταθμό ΣΚΑΪ, κάνοντας το καθημερινό σχόλιο «Νηφάλια»». Είχα επίσης πολλές άλλες συνεργασίες ως αρθρογράφος εφημερίδων όλων των πολιτικών χώρων. Τα τελευταία χρόνια, η πιο μόνιμή μου συνεργασία ήταν με την Ημερησία του Σαββατοκύριακου. Είναι γεγονός πως, από την έναρξη της τεχνοκρατικής συνεργασίας μου με τον Κώστα Καραμανλή, προσπαθούσα να είμαι πιο προσεκτικός από όσο ήθελα, ειδικά στην αρθογραφία μου. Όμως, τις κεντρικές μου απόψεις δεν έπαψα να τις διατυπώνω. Στα βιβλία μου έκανα ελάχιστες «αβαρίες», μερικές φορές απλώς «στρογγυλεύοντας» όσα θα μπορούσα να πω πιο ωμά. Σε βιβλία μου όπως Η κρίση της πολιτικής, Τα είκοσι χρόνια που άλλαξαν την Ελλάδα, Πολιτική Κυριαρχία κτλ. έχω ασκήσει σκληρή κριτική στη ΝΔ, που θεωρούσα πάντα τον πιο αδύναμο κρίκο του δικομματισμού. Ο επίλογος του βιβλίου μου Η μάχη του 2007 προκάλεσε σάλο, διότι άσκησα κριτική στη διακυβέρνηση της περιόδου 2004-2007, ενώ κατέληγα σε αυστηρές προειδοποιήσεις, με τη γνωστή αποστροφή για το «ραγισμένο γυαλί» της τότε κυβέρνησης. Το 1999, αποκάλεσα τη ΝΔ «φθαρμένο προϊόν». Άρα, όπως στα άλλα βιβλία μου, έτσι και σε αυτό, διατυπώνω τις δικές μου αλήθειες. Και δε θα μπορούσε να είναι αλλιώς, καθώς η συγγραφή ενός βιβλίου είναι για μένα ό,τι πιο εποικοδομητικό κάνω, έξω ή παράλληλα με την επαγγελματική μου ενασχόληση. Με δεδομένα μάλιστα τα αδιέξοδα στα οποία βρέθηκε και βρίσκεται η χώρα, επιβάλλεται ακόμα περισσότερο να καταγραφούν σκληρές πραγματικότητες για όλους τους πρωθυπουργούς της χώρας, το στελεχιακό δυναμικό των κομμάτων και τους μηχανισμούς τους. Μην έχοντας πλέον πολιτικές επικοινωνιακές συνεργασίες στην Ελλάδα (πράγμα που δεν επιθυμώ), η γραφή μου είναι πιο ωμή. Άρα, το βιβλίο αυτό είναι πιο έντονο στις τοποθετήσεις του. Προφανώς,

LOULIS sel_final_Layout 1 21/10/2011 2:23 μ.μ. Page 18

18 ~

ΓΙΑΝΝΗΣ ΛΟΥΛΗΣ

η αρχή της νηφαλιότητας, που με χαρακτήριζε πάντα, διατηρείται. Άλλωστε, διαχρονικά, δεν ενεπλάκην ποτέ σε προσωπικές πολιτικές αντιπαραθέσεις. Αυτή η προσέγγιση συνάδει όχι μόνο με τη συνολική μου συμπεριφορά, αλλά και με το γεγονός ότι δεν υπήρξα μέλος της πολιτικο-κομματικής σκηνής. Άρα, δεν έχω τίποτα να μοιράσω με οποιοδήποτε πρόσωπο από το χώρο των κομμάτων ή της «παραταξιακής» δημοσιογραφίας. Την όποια ενόχλησή τους, μέσα στα χρόνια, όπως και να εκφραζόταν, έμαθα να την προσπερνώ.

Πώς ακριβώς οδηγήθηκε η χώρα στα πρόθυρα της χρεωκοπίας; Ποια ήταν η πρόκληση για όλους τους πρωθυπουργούς μετά το 1985; Πώς και γιατί δεν αποτολμήθηκαν αλλαγές στο δημόσιο τομέα; Γιατί συντηρήθηκε το μοντέλο της μοιραίας τετραετίας 1981-1985; Συνετέλεσε σε αυτό το ότι δεν άλλαξαν σε βάθος τα δυο μεγάλα κόμματα εξουσίας; Γιατί οι μηχανισμοί των δυο μεγάλων κομμάτων διαιώνισαν τις κρατικιστικές δομές; Πώς κλιμακώθηκε η αναξιοπιστία των δυο μεγάλων κομμάτων; Γιατί διαψεύστηκαν οι προσδοκίες από τους δυο πιο ελπιδοφόρους πολιτικούς που κυριάρχησαν από τα μέσα της δεκαετίας του ’90, δηλαδή τον Σημίτη και τον Καραμανλή; Ποια είναι η πραγματικότητα σε σχέση με το Μνημόνιο στο οποίο φθάσαμε όταν η χώρα βρέθηκε στα πρόθυρα της χρεωκοπίας; Γιατί δεν προχώρησαν οι κυβερνήσεις του Γιώργου Παπανδρέου αποφασιστικά τις μεταρρυθμίσεις; Γιατί η σημερινή ΝΔ υιοθετεί μια πολιτική ακραίου λαϊκισμού; Πώς το μεταρρυθμιστικό στοίχημα του ΠΑΣΟΚ μεταβάλλεται σε εσωτερικό του στοίχημα; Τι αλλαγές ζητάει η κοινή γνώμη; Πώς εκδηλώνεται το αίτημά της για «αποκομματικοποίηση» των κυβερνήσεων; Σε ποια διλήμματα θα βρεθούν ενόψει των νέων εκλογών οι ψηφοφόροι; Θα απεγκλωβιστούν από το δικομματισμό και προς ποια κατεύθυνση θα κινηθούν; Μπορούν να γίνουν κάποιες πολιτικο-οικονομικές εκτιμήσεις για την πορεία της χώρας; Για να ελαφρύνω ένα από τη φύση του βαρύ θέμα, επέλεξα να απο-

LOULIS sel_final_Layout 1 21/10/2011 2:23 μ.μ. Page 19

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η: Α Π Ο Τ Η Ν Κ Ο Μ Μ Α Τ Ι Κ Η Σ Τ Η Ν Ο Ι Κ Ο Ν Ο Μ Ι Κ Η Κ Ρ Ι Σ Η

~ 19

φύγω κάτω από κάθε τίτλο κεφαλαίου βαρυσήμαντες σύντομες αποστροφές που να προέρχονται από το χώρο της πολιτικής. Θεώρησα πιο ανάλαφρο να επιλέξω στίχους από τραγούδια της λεγόμενης «προοδευτικής “country”» μουσικής, που ταιριάζουν στο κάθε κεφάλαιο. Η αναζήτηση στη μεγάλη συλλογή μου από τη μουσική αυτή υπήρξε μια διασκεδαστική ενασχόληση, ένα διάλειμμα από τα πιο σοβαρά και ουσιώδη. Ελπίζω οι στίχοι που επέλεξα τελικά να χαλαρώσουν και τους αναγνώστες. Δυστυχώς, αν οι στίχοι μεταφράζονταν στα Ελληνικά, θα έχαναν τις λεπτές αποχρώσεις τους. Και είναι αυτές οι αποχρώσεις που τους προσδιορίζουν πάνω από όλα.

Το βιβλίο αφιερώνεται στη Λένα, διότι πάντα πίστευε πως θα έπρεπε, σε όλα τα βιβλία μου, να μη «στρογγυλεύω» τις απόψεις μου. Ειδικά σε αυτό το βιβλίο, ελπίζω πως έχω προσεγγίσει περισσότερο το στόχο αυτό. Ευχαριστώ επίσης την Ειρήνη Καΐσογλου για την όλη βοήθειά της, και μάλιστα, ειδικά στη φρενήρη τελική φάση του βιβλίου.