Άννα Σικελιανού | Marie Claire

MClife story

Anna

Σικελιανού Στο σαλόνι της βρέθηκαν από τον Τσαρούχη μέχρι τη Γιόκο Όνο. Η Ζωη Τησ ΔΕΥΤΕΡΗσ γυναίκασ του μεγάλου ποιητή

Ζωντανευει μεσα απο ενα νεο βιβλιο. Από τη Λουκία Λυκίδη

Η

κουρτίνα της μπαλκονόπορτας είναι συνεχώς ανοιχτή. Όποιος κατεβαίνει τα σκαλιά της Πινδάρου στο Κολωνάκι τη βλέπει. Να υφαίνει στον αργαλειό, να έχει αγκαλιά τη γάτα της τη Μινού ή να ποτίζει τη δάφνη που είχε φυτέψει στο μπαλκόνι της για χάρη του μεγάλου έρωτά της, του Άγγελου. Το είχε μάθει από την αγαπημένη της γιαγιά στη Σύρο –μαζί της έζησε μέχρι τα 6 της χρόνια– που άφηνε την πόρτα της πάντα ανοιχτή και χαιρετούσε όποιον περνούσε. Επισκέπτομαι το σπίτι στο οποίο η Άννα Σικελιανού έζησε μέχρι και το θάνατό της το 2006, στα 102 της χρόνια. Σήμερα ζει εκεί ο ανιψιός της Στέλιος Καμπανάρης 163 mc

1

MClife story

της οικογένειας να τη μεταπείσει. Εκείνος της μιλάει για κάποιο γιατρό στο Πήλιο και το σανατόριό του και της προτείνει να διοχετεύσει εκεί την επιθυμία της για προσφορά. Η τολμηρή και αποφασιστική Άννα μπαίνει στο πρώτο πλοίο για το Βόλο και από εκεί με μουλάρι φτάνει στην περιοχή του Πηλίου όπου έχει στηθεί το σανατόριο.

Το μαγικό βουνό Εκεί η Άννα γίνεται πιστή και αφοσιωμένη βοηθός του γιατρού Γιώργου Καραμάνη. Λίγους μήνες μετά ο γιατρός τη ζητάει σε γάμο και παντρεύονται αμέσως. Μια κρίση σκωληκοειδίτιδας θα τη στείλει επειγόντως στην Αθήνα όπου τυχαία θα γνωρίσει το φιλόλογο Μανώλη Τριανταφυλλίδη. Εκείνος γοητεύεται από την προσωπικότητά της και την καλεί σε συναντήσεις στις οποίες παρευρίσκονται άνθρωποι των γραμμάτων της εποχής. Όπως αναφέρει ο Κώστας Μπουρναζάκης, σε αυτά τα καλέσματα η Άννα θα γνωρίσει τον ποιητή Κωστή Παλαμά –θα τον φιλοξενήσει στο Πήλιο το 1926–, τον Γιώργο Σεφέρη που διατηρεί δεσμό με τη στενή φίλη της Λουκία Φωτοπούλου, τον παιδαγωγό Αλέξανδρο Δελμούζο, τον Στρατή Μυριβήλη και λίγο αργότερα τον Νίκο

Την πρωτη φορα που ταξιδεψαμε μαζι στο πήλιο Αγόρασε τα εισιτήρια όλου του διαμερίσματος του τρένου

για να μπορεί να μου μιλάει ελεύθερα

να διακοσμήσει το σπίτι στο Σκορπιό. Στην Άννα έκανε εντύπωση το γούστο της αλλά και η ευγένεια και οι γνώσεις της. Είχε έρθει μαλιστα στο ραντεβού τους προετοιμασμένη, γνωρίζοντας τα ποιήματα του Σικελιανού στα γαλλικά», αναφέρει ο Κώστας Μπουρναζάκης. Ο Στέλιος Καμπανάρης τη θυμάται να διηγείται ότι μισή ώρα πριν από το ραντεβού με τη Γιόκο Όνο οι δημοσιογράφοι είχαν περικυκλώσει το σπίτι. «Η Άννα, προκειμένου να μην ενοχληθεί η επισκέπτριά της, κατάφερε να τους πείσει ότι είχαν λάθος πληροφορία και να τους διώξει. Όταν τελικά ήρθε και της το είπε, η Γιόκο απάντησε: “Μα γιατί τους διώξατε;”»

Στις καλόγριες Η μικρή Άννα Καμπανάρη μεγαλώνει σε ένα αυστηρό μεσοαστικό σπίτι της Αθήνας, η τρίτη από τέσσερα αδέλφια. Όταν η 14χρονη αδελφή της η οποία είναι πλατωνικά ερωτευμένη με ένα γειτονόπουλο του κάνει νόημα από το παράθυρο, οι γονείς τους αποφασίζουν να στείλουν τις τρεις κόρες τους –η Άννα είναι 12 και η μικρότερη αδελφή 8 χρόνων– εσωτερικές σε ένα καθολικό μοναστήρι στην Τήνο «για να ξεπλυθεί η ντροπή της μεγάλης αλλά και για να μην πάρουν τον κακό δρόμο οι μικρότερες», όπως θυμάται η ίδια. Οι καλόγριες του σχολείου ασκούν μεγάλη επιρροή στην Άννα, η οποία από τα 15 της χρόνια φλερτάρει με την ιδέα να γίνει μοναχή. Θορυβημένη η μητέρα της βάζει ένα φίλο 164 mc

Εγγονόπουλο. Η Άννα τους φιλοξενεί στο βουνό, σε έναν ξενώνα λίγο πιο κάτω από το σανατόριο. Εκεί θα φιλοξενηθεί και η Εύα Πάλμερ, πρώτη σύζυγος του Άγγελου Σικελιανού (τον οποίο όμως η Άννα δεν θα γνωρίσει παρά μόνο μία πενταετία αργότερα στην Αθήνα). Γίνονται φίλες, της μαθαίνει να υφαίνει στον αργαλειό. «Η Άννα τη θαυμάζει και οι σχέσεις τους είναι πάντα καλές ακόμα και όταν παντρεύεται τον Σικελιανό (εξάλλου έχει μεσολαβήσει καιρός από το χωρισμό του με την Πάλμερ). Η Εύα μάλιστα τους στηρίζει οικονομικά τα πρώτα χρόνια της σχέσης τους», αναφέρει ο Κώστας Μπουρναζάκης. Ο Τριανταφυλλίδης και ο Δελμούζος μάλιστα φτιάχνουν το πρόγραμμα για το σχολείο-πρεβαντόριο, το θερινό κέντρο πρόληψης της φυματίωσης για παιδιά το οποίο θα δημιουργηθεί με ιδέα της Άννας. «Αυτά τα ανθρωπάκια με χρειάζονται όσο τα χρειάζομαι κι εγώ. Να τα ντύνω, να τα ταΐζω, να παίζω ευτυχισμένη το ρόλο της μαμάς. Με τα πρωτοβρόχια όμως έρχονται οι αληθινές μαμάδες και δεν μου μένουν παρά τα κλειδιά για να σφραγίσω μέσα τις φωνές τους και τα παιχνίδια τους», θα πει σε μια ανέκδοτη συνέντευξή της στον καθηγητή πνευμονολόγο Κωνσταντίνο Γουργουλιάνη, συγγραφέα του βιβλίου Άννα Σικελιανού, ο έρωτας και το όνειρο που κυκλοφόρησε πρόσφατα και συνδυάζει πραγματικά και μυθοπλαστικά στοιχεία από τα χρόνια που η Άννα έζησε και εργάστηκε στο σανατόριο του Πηλίου.

2

3 5

6

4

φωτο: Αρχειο Κωστα Μπουρναζακη (1, 3, 5, 6, 10 και Φωτο πρωτησ Σελιδασ). ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΣΤΕΛΙΟΥ ΚΑΜΠΑΝΑΡΗ, ΑΡΧΕΙΟ ΔΟΛ

–τον φώναζε Λάκη–, γιος της μικρής αδελφής της. Κάθομαι στον καναπέ και βλέπω τους περαστικούς να μας κοιτάζουν. «Ούτε εμείς κλείνουμε τις κουρτίνες, βλέπετε. Συνεχίζουμε την παράδοση της Άννας», μου λέει. Το σαλόνι της είναι πάντα γεμάτο από σημαντικούς ανθρώπους του πνεύματος: το ζωγράφο Γιάννη Τσαρούχη, το μουσικό Αντίοχο Ευαγγελάτο (πατέρα του σκηνοθέτη Σπύρου Ευαγγελάτου), τον αρχιτέκτονα Κωνσταντίνο Δοξιάδη αλλά και νεότερους όπως τον Άγγελο Δεληβοριά και τη Μαρίνα Λαμπράκη Πλάκα. Σε αυτό το σπίτι γράφει το βιβλίο Η ζωή μου με τον Άγγελο (εκδόσεις Εστία) και υφαίνει ατέλειωτες ώρες λινά υφάσματα στον αργαλειό. Στα μέσα της δεκαετίας του ’50 στο σπίτι της έρχονται κυρίες της αστικής κοινωνίας για να ραφτούν. Η Άννα φτιάχνει τα υφάσματα και μια μοδίστρα τα ράβει. Μεταξύ άλλων ετοιμάζει και το κοστούμι της Μαρίας Κάλλας για την παράσταση Νόρμα που παρουσιάζεται το 1960 στην Επίδαυρο. Η φήμη της μάλιστα απλώνεται τόσο που από το σπίτι της θα περάσουν η Τζάκι και η Γιόκο Όνο. Χρόνια μετά θα μιλούσε για την επίσκεψη της πρώτης στο στενό φίλο της και φιλολογικό εκδότη Κώστα Μπουρναζάκη. «Η Τζάκι της ζήτησε να φτιάξει υφαντά για

7

9

1. ΟΡΘΙΑ ΔΙΠΛΑ ΣΤΗΝ ΝΤΑΝΤΑ τησ μαζι με τα τρια ΑΔΕλΦΙΑ ΤΗΣ.

2. ΠΟΡΤΡεΤΟ απο τη δεκαετια του ’40, ΤΗν ΕΠΟΧΗ ΠΟΥ ειναι ζευγαρι με τον σικελιανο. 3. με τον ΠΑΤΕΡΑ ΤΗΣ ΒΙΚΤΩΡΑ. 4. με τΗΝ ΕΛΕΝΗ ΧΑΤΖΗΑΡΓΥΡΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΓΙΩΡΓΟ ΜΕΣΣΑΛΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΠΟΥ Διαβαζε μυθιστορηματα στο κρατικο ραδιοφωνο. 5. ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ ’30, οταν ΔΟΥΛΕΥΕ ΣΤΟ ΣΑΝΑΤΟΡΙΟ ΤΟΥ ΠΗΛΙΟΥ, ΜΕ ΕΝΑ ΦΙΛΟΞΕΝΟΥΜΕΝΟ ΤΗΣ. 6. ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ ΠΟΥ ΖΟΥΣΕ με το γιατρο γιωργο καραμανη ΣΤΟ ΠΗΛΙΟ.

7. ΣΕ ΜΕΓΑΛΗ ΗΛΙΚΙΑ ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ ΤΗΣ ΣΤΗ ΦΩΚΥΛΙΔΟΥ. 8. ΜΕ Το φιλολογο αρχαιολογο Στυλιανο αλεξιου, τη γυναικα του Μαρθα αποσκιτη και τον κωστα Μπουρναζακη. 9. Με την ειρηνη Παππα. 10. ΜΕ ΤΟΝ Σικελιανο στο μικρολιμανο το φεβρουαριο του 1951. 11. ΣΤΑ αποκαλυπτηρια τησ προτομησ του σικελιανου το 1981. Διπλα τησ ο γιαννησ ριτσοσ.

10

11

8

MClife story 2

1

3

1. Το σπιτι στη σαλαμινα στο οποιο εζησε με τον σικελιανο. Διπλα του διακρινεται αναμεσα στισ φυλλωσιεσ το μικρο σπιτακι στο οποιο απομονωνοταν ο σικελιανοσ για να γραφει. 2. Το πρωτο γραμμα που τησ εστειλε ο Αγγελοσ σικελιανοσ το οποιο περιλαμβανεται στο Βιβλιο Γραμματα στην Αννα (ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΙΚΑΡΟΣ). 3. ΑΠΟ ΔΙΑΚΟΠΕΣ ΤΗΣ ΣΤΟΝ ΑΡΓΟΣΑΡΩΝΙΚΟ.

Η ζωή της με τον Άγγελο Στο βουνό δημιουργείται ένας λογοτεχνικός κύκλος που ανανεώνεται από τις γνωριμίες που κάνει η Άννα στις όλο και πιο συχνές επισκέψεις της στην Αθήνα. Παρακολουθεί διαλέξεις, φιλολογικές βραδιές αλλά και θεατρικές παραστάσεις. Εκεί το 1938 θα γνωρίσει επιτέλους και τον Άγγελο Σικελιανό. Είναι σε μια παράσταση του Εθνικού Θεάτρου. Εκείνος συνοδεύει την κόρη του Παλαμά, Ναυσικά. «Με κοίταξε με ένα βλέμμα που είχε νόημα», θα πει η Άννα σε μαρτυρίες της. Λίγες μέρες μετά της είπε πως θέλει να την ακολουθήσει στο Πήλιο. «Αγόρασε τα εισιτήρια όλου του διαμερίσματος του τρένου για να μπορεί να μου μιλάει ελεύθερα», γράφει η ίδια. Από εκείνη τη στιγμή θα ξεκινήσει ένας παθιασμένος και παράνομος –εκείνη είναι ακόμα παντρεμένη με τον Καραμάνη– έρωτας στην Αθήνα και στο Πήλιο. Ένας έρωτας που καταγράφεται στο βιβλίο Γράμματα στην Άννα του Άγγελου Σικελιανού. Όταν τελικά εκείνη βρίσκει το θάρρος και ανακοινώνει στο γιατρό πως θα τον αφήσει, ο Σικελιανός τη ζητάει από τον Καραμάνη. Ο Καραμάνης δίνει τη συγκατάθεσή του αλλά λίγο μετά το στρες του χωρισμού θα του προκαλέσει νευρικό κλονισμό. «Σε μια ομιλία της στο Πήλιο για το σανατόριο πολλά χρόνια αργότερα κάποιοι γιατροί στο ακροατήριο που ήταν εκεί όταν άφησε τον Καραμάνη της επιτέθηκαν λέγοντας πόσο πολύ τον πλήγωσε», θυμάται ο καθηγητής Γουργουλιάνης. «Δεν ξέρετε πόσο έκλαψα. Γδάρθηκαν τα μάτια μου όταν τον άφησα αλλά ο Καραμάνης ήταν για μένα ο δάσκαλος και ο Σικελιανός ο άνδρας», τους είπε εκείνη. Το 1939 το ζευγάρι φεύγει για την Αθήνα όπου μένει στο σπίτι του Σικελιανού στη Διονυσίου Αρεοπαγίτου και μετά σε ένα μικρό σπίτι δίπλα στη θάλασσα στη Σαλαμίνα. «Εκείνος γράφει σε ένα μικρό δωματιάκι δίπλα στο σπίτι αφού κλείσει όλες τις κουρτίνες. Εγώ μαγειρεύω, νοικοκυρεύω, τραγουδάω», γράφει. Επιστρέφοντας στην Αθήνα θα νοικιάσουν το σπίτι στην Πάνου Αραβαντινού 1, στο οποίο θα ζήσουν μαζί μέχρι το θάνατο του Σικελιανού. Εκεί δέχονται τους φίλους τους και το πρωί βρίσκει συχνά τους δυο τους να συζητούν.

166 mc

Το 1940 παντρεύονται έξω από το εκκλησάκι της Παναγίτσας στην Ελευσίνα, δίπλα στην Αγέλαστο Πέτρα, το βωμό της Δήμητρας. «Παρευρίσκονταν ο κουμπάρος τους, ο νεαρός τότε φιλόλογος Γιάννης Αναγνωστόπουλος, η μητέρα της Άννας και ο μελετητής και φίλος του Σικελιανού Θ. Ξύδης. Η Άννα ήταν έγκυος αλλά λίγο καιρό μετά έχασε το παιδί. Είχε ήδη μια αποβολή το 1939 στη Σαλαμίνα εξαιτίας μιας μεγάλης ψυχολογικής ταραχής», αναφέρει ο Κώστας Μπουρναζάκης. Το ζευγάρι, που επιθυμεί πολύ ένα παιδί, το ξεπερνάει δύσκολα. Η ανέχεια και η πείνα της Κατοχής θα τους χτυπήσουν. Για έξι μήνες μένουν με τους φίλους τους Νίκο και Ελένη Καζαντζάκη στην Αίγινα. Εκεί η Άννα θα μεταφράσει Το ακριβό φαρμάκι της Μαίρης Γουέμπ. «Όλες οι μεταφράσεις της ήταν έργα που αγαπούσε η ίδια και ήθελε να διαβαστούν και στα ελληνικά. Έτσι μετέφρασε και την Αλεπουδίτσα της Γουέμπ και την αυτοβιογραφία της Ισιδώρας Ντάνκαν. Όσο για τα δικά της κείμενα ήταν μια πιεστική ανάγκη εξομολόγησης. Ποτέ της όμως δεν ένιωσε συγγραφέας», εξηγεί ο Κώστας Μπουρναζάκης. Η είδηση του θανάτου του Παλαμά κάνει την Άννα να ανησυχεί για την υγεία του Άγγελου. Η υψηλή πίεσή του δεν επιτρέπει μεγάλες συγκινήσεις. Όλη τη νύχτα η Άννα παραφυλάει μήπως και παρακούσει και δεν ξεκουραστεί. Μόλις χαράζει ο Σικελιανός γράφει το ποίημα Παλαμάς που απαγγέλλει στην κηδεία, πράξη που περνάει στην ιστορία σαν σύμβολο αντίστασης κατά των κατακτητών. Το 1944 ένα εγκεφαλικό επεισόδιο θα αφήσει τον Σικελιανό με ημιπληγία. Η Άννα τον φροντίζει μέχρι το τέλος που έρχεται τον Ιούνιο του ’51. Κάποτε η Άννα με τον οικογενειακό φίλο, Λευκαδίτη Νίκο Κατηφόρη και τη σύζυγό του Δέσποινα θα πάει στη Λευκάδα, στο σημείο όπου είναι θαμμένοι οι πρόγονοι του Σικελιανού, εκεί όπου ο ίδιος είχε εκφράσει την επιθυμία να ταφεί. «Η Άννα θεώρησε ακατάλληλο το μέρος γιατί εκεί πια υπήρχε μια γειτονιά όλο γέλια και παιδικές φωνές», θυμάται ο κ. Κατηφόρης. Τη δεκαετία του ’60 η Άννα εγκαθίσταται στο σπίτι της Πινδάρου. Εκεί θα περάσει το υπόλοιπο της ζωής της με τον αργαλειό, τα βιβλία της, τους πολύτιμους φίλους και τη φωτογραφία του αγαπημένου της Άγγελου.