SPARK sel_FINAL_Layout 1 22/03/2011 6:41 ΜΜ Page 5
ΜΥΡΙΕΛ ΣΠΑΡΚ
Η ΔΕΣΠΟΙΝΙΣ ΤΖΗΝ ΜΠΡΟΝΤΙ ΣΤΗΝ ΑΚΜΗ ΤΗΣ
Q Μυθιστόρημα
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΠΟ ΤΑ ΑΓΓΛΙΚΑ
ΝΙΚΟΣ ΓΡΙΠΙΩΤΗΣ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣ ΤΑΝΙΩΤΗ
SPARK sel_FINAL_Layout 1 22/03/2011 6:41 ΜΜ Page 6
ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥ: Muriel Spark, The Prime of Miss Jean Brodie © ©
Copyright Muriel Spark, 1961. All rights reserved. Copyright για την ελληνική γλώσσα Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2005
Έτος 1ης έκδοσης: 2011 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα % 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31
e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-5251-1
SPARK sel_FINAL_Layout 1 22/03/2011 6:41 ΜΜ Page 7
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
«Ποιος είναι ο σπουδαιότερος Ιταλός ζωγράφος;» «Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, δεσποινίς Μπρόντι». «Λάθος. Η σωστή απάντηση είναι ο Τζιότο, αυτός είναι ο αγαπημένος μου».
Αυτός ο σύντομος διάλογος μεταξύ της δεσποινίδος Μπρόντι και μίας από τις μαθήτριές της είναι ενδεικτικός του χαρακτήρα αυτής της ιδιόρρυθμης δασκάλας στο Εδιμβούργο του Μεσοπολέμου. Η Τζην Μπρόντι, αντισυμβατική παρουσία μέσα σε ένα συμβατικό σχολείο θηλέων για τα κορίτσια της αστικής τάξης, επιλέγει έναν κύκλο μαθητριών στις οποίες, όπως λέει συχνά, αφιερώνει «την ακμή της»· τις συναρπάζει μιλώντας τους για τον κόσμο των ενηλίκων αλλά ταυτόχρονα προσπαθεί να κατευθύνει τις ζωές τους σύμφωνα με τις δικές της επιθυμίες· επικρίνει το συντηρητισμό και τη στενομυαλιά των συναδέλφων της αλλά δεν ανέχεται την αμφισβήτηση των δικών της ιδεών. Γύρω από αυτό τον γεμάτο αντιφάσεις χαρακτήρα περιστρέφεται το βιβλίο που όχι μόνο έφερε τη συγγραφέα του στο κέντρο της διεθνούς λογοτεχνικής σκηνής αλλά εξελίχθηκε σε ένα από τα πιο πολυδιαβασμένα μυθιστορήματα της αγγλικής γλώσσας. *** Η Μύριελ Κάμπεργκ (όπως ήταν το οικογενειακό της επώνυμο) γεννήθηκε το 1918 στο Εδιμβούργο από πατέρα Σκωτσέζο Εβραίο και μητέρα Αγγλίδα Διαμαρτυρόμενη. Εκεί μεγάλωσε και τελείωσε το σχολείο, αλλά σε ηλικία δεκαεννέα ετών έφυγε για τη Ροδεσία (σημερινή Ζι-
SPARK sel_FINAL_Layout 1 22/03/2011 6:41 ΜΜ Page 8
ΜΥΡΙΕΛ ΣΠΑΡΚ
μπάμπουε) όπου παντρεύτηκε τον κατά δεκατρία χρόνια μεγαλύτερό της μαθηματικό Σίντνεϋ Σπαρκ τον οποίο είχε γνωρίσει νωρίτερα στο Εδιμβούργο. Απέκτησαν ένα γιο το 1938, όμως ο γάμος τους είχε ήδη αρχίσει να κλονίζεται εξαιτίας των ψυχολογικών προβλημάτων και του βίαιου χαρακτήρα του συζύγου της. Τελικά χώρισαν το 1944, οπότε η Σπαρκ, που είχε αποφασίσει να κρατήσει το επώνυμό του, επέστρεψε μόνη της στη Βρετανία αφήνοντας τον γιο της ως εσωτερικό μαθητή σε ένα θρησκευτικό σχολείο. Μέχρι το τέλος του πολέμου δούλεψε στην Υπηρεσία Πληροφοριών του Φόρεϊν Όφις ενώ παράλληλα έγραφε και δημοσίευε ποιήματα σε λογοτεχνικά περιοδικά. Με την ιδιότητα της ποιήτριας έγινε αρχικά γνωστή στους λογοτεχνικούς κύκλους του Λονδίνου και το 1947 εξελέγη Γραμματέας της Εταιρείας Ποιητών και ανέλαβε την αρχισυνταξία της Επιθεώρησης Ποίησης που εξέδιδε η Εταιρεία, θέση στην οποία παρέμεινε μέχρι το 1949. Εν τω μεταξύ, ο γιος της είχε γυρίσει από την Αφρική τον Σεπτέμβριο του 1945, αλλά μην μπορώντας να τον φροντίσει μόνη της, καθώς παράλληλα δούλευε, προτίμησε να τον αφήσει στους γονείς της στο Εδιμβούργο. Η σχέση της μαζί του θα παρέμενε δύσκολη και τεταμένη για ολόκληρη τη ζωή της. Η πρώτη της εμφάνιση στην πεζογραφία έγινε με ένα χριστουγεννιάτικο διήγημα. Το 1951 η εφημερίδα Observer προκήρυξε διαγωνισμό διηγήματος για τα Χριστούγεννα της ίδιας χρονιάς με έπαθλο 250 λίρες. Η Σπαρκ χρειαζόταν χρήματα, και αποφάσισε να λάβει μέρος στέλνοντας μια ιστορία, με τίτλο «The Seraph and the Zambesi», η οποία κέρδισε ανάμεσα σε περίπου επτά χιλιάδες συμμετοχές. Ακολούθησε μία ποιητική συλλογή, Τhe Fanfarlo and Other Verse, και μελέτες για τη Mary Shelley και τον ποιητή John Masefield. Το 1953 ξεκίνησε την προετοιμασία μιας έκδοσης της αλληλογραφίας του καρδινάλιου John Henry Newman, του σημαντικότερου καθολικού κληρικού και θεολόγου της Αγγλίας τον 19ο αιώνα (ο οποίος ανακηρύχθηκε Όσιος από τον Πάπα Βενέδικτο ΙΣΤ ΄ κατά την επίσκεψή του στη Βρετανία στις 19 Σεπτεμβρίου 2010). H μελέτη του έργου του Newman την οδήγησε κοντά στην Καθολική Εκκλησία της οποίας έγινε μέλος το 1954. Εκεί βρήκε μια πνευματική οικογένεια και έναν κύκλο διανοούμενων φίλων (μεταξύ των οποίων οι συγγραφείς Evelyn Waugh και Graham Greene) που την στήριξαν στις οικονομικές και προσωπικές δυσκολίες που αντιμετώπιζε στις αρχές της δεκαετίας του ’50.
SPARK sel_FINAL_Layout 1 22/03/2011 6:41 ΜΜ Page 9
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Το πρώτο της μυθιστόρημα, The Comforters, που δημοσιεύτηκε το 1957 όταν η Σπαρκ ήταν τριάντα εννέα ετών, επαινέθηκε από τους κρι-
τικούς στην Αγγλία και την Αμερική και υπήρξε εμπορική επιτυχία. Τα τέσσερα μυθιστορήματα που ακολούθησαν είχαν εξίσου καλή υποδοχή και την έκαναν ευρύτερα γνωστή για την οικονομία της γραφής της, την ευρηματικότητα της πλοκής και το σκληρό χιούμορ της. Ωστόσο, το βιβλίο με το οποίο έγινε πραγματικά διάσημη ήταν το έκτο της μυθιστόρημα που κυκλοφόρησε το 1961: Η δεσποινίς Τζην Μπρόντι στην ακμή της. Στην αρχική σκηνή του βιβλίου, η οποία τοποθετείται το 1936, βλέπουμε έξι μαθήτριες –τη Σάντυ, την Τζένυ, τη Μαίρη, τη Μόνικα, τη Γιούνις και τη Ρόουζ– να περιμένουν έξω από το σχολείο την παλιά τους δασκάλα, τη δεσποινίδα Τζην Μπρόντι. Μαθαίνουμε αμέσως ότι αποτελούν μια ομάδα που ολόκληρο το σχολείο αποκαλεί ο «κύκλος της δεσποινίδος Μπρόντι» εξαιτίας της σχέσης τους με τη συγκεκριμένη δασκάλα που χρόνια πριν τις είχε επιλέξει ως την «κρεμ ντε λα κρεμ» της τάξης. Εκείνη φτάνει και τις ενημερώνει ότι κάποιοι που διαφωνούν με τις διδακτικές της μεθόδους εξυφαίνουν συνωμοσία για να την αναγκάσουν να παραιτηθεί. Τι παράξενο, όμως, έχει η διδασκαλία της; Η δράση μεταφέρεται στο 1930 όταν οι δεκάχρονες, τότε, μαθήτριες είναι υπό την ευθύνη της δεσποινίδος Μπρόντι στις κατώτερες τάξεις της Σχολής Θηλέων Μάρσια Μπλέιν. Μοντέλο για τη Σχολή υπήρξε το πραγματικό σχολείο στο οποίο είχε φοιτήσει η Σπαρκ στο Εδιμβούργο, το James Gillespie’s High School for Girls, και μοντέλο για την Τζην Μπρόντι ήταν μία από τις δασκάλες που είχε εκεί, η Christina Kay. Επρόκειτο για «χαρακτήρα που αναζητούσε τον συγγραφέα του», θα γράψει η Σπαρκ το 1992 στην αυτοβιογραφία της Curriculum Vitae. «Έπεσα στα χέρια της δεσποινίδος Kay στην ηλικία των έντεκα ετών. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι και εκείνη έπεσε στα χέρια μου. Πώς να ήξερε τότε, πώς να ήξερα κι εγώ, ότι έφερε μέσα της τους σπόρους της μελλοντικής δεσποινίδος Τζην Μπρόντι». Η εντεκάχρονη Μύριελ, όπως, άλλωστε, και όλες οι συμμαθήτριές της, δεν άργησε να γοητευτεί από την καινούργια της δασκάλα: «Μπήκε στη φαντασία μου αμέσως. Ακόμα και τότε είχα αρχίσει να γράφω γι’ αυτήν. Οι διηγήσεις των ταξιδιών της ήταν συναρπαστικές, φανταστικές. Εκτός από το να παραδίδω τις συνηθισμένες εργασίες για το πώς πέρασα τις διακοπές μου, έγραφα
SPARK sel_FINAL_Layout 1 22/03/2011 6:41 ΜΜ Page 10
ΜΥΡΙΕΛ ΣΠΑΡΚ
ποιήματα για το πώς είχε περάσει εκείνη τις διακοπές της (στη Ρώμη, επί παραδείγματι, ή την Αίγυπτο ή την Ελβετία). Θεωρούσα ότι οι δικές της εμπειρίες ήταν πιο ενδιαφέρουσες από τις δικές μου, κι αυτό της άρεσε πολύ». Εκείνο το φθινόπωρο του 1930 η δεσποινίς Μπρόντι δεν περιορίζεται στο να καλύψει τη διδακτέα ύλη: «Κρατήστε τα βιβλία σας ψηλά, σε περίπτωση που έχουμε ενοχλητικές παρουσίες. Εάν εμφανιστεί κάποιος κάνουμε μάθημα ιστορίας... ποίηση... γραμματική... Εν τω μεταξύ θα σας πω για τις καλοκαιρινές διακοπές μου στην Αίγυπτο... για το πώς να φροντίζετε το δέρμα και τα χέρια σας... για τον Γάλλο που γνώρισα στο τρένο για το Μπίαριτς... και πρέπει να σας πω και για τους ιταλικούς πίνακες που είδα». Η αφήγηση δεν είναι γραμμική, αλλά ξετυλίγεται με χρονικά άλματα σε μια σειρά από επεισόδια που δεν έχουν αυστηρή ακολουθία. Οι χαρακτήρες εξελίσσονται σταδιακά δίνοντας στον αναγνώστη την εντύπωση ότι σε κάθε επεισόδιο φωτίζονται από διαφορετική γωνία. Επίσης, συχνά μαθαίνουμε μελλοντικά γεγονότα προτού αυτά συμβούν. Για παράδειγμα, αναφέρεται αρκετά νωρίς στο βιβλίο ότι η δεσποινίς Μπρόντι θα προδοθεί τελικά από μία από τις αγαπημένες της μαθήτριες που θα δώσει στη διευθύντρια τις πληροφορίες που χρειάζεται για να απαλλαγεί από την παρουσία της. Οι αιτίες των γεγονότων αυτών και η σημασία τους για την εξέλιξη της ιστορίας γίνονται φανερές μόνο στο τέλος του βιβλίου. Δύο από τα κύρια θέματα του μυθιστορήματος είναι η σχέση δασκάλου και μαθητή και οι πολλαπλές μορφές της ερωτικής επιθυμίας (η Σπαρκ θα επιστρέψει και στα δύο στο τελευταίο βιβλίο της, The Finishing School ). Η Τζην Μπρόντι θεωρεί ότι ο ρόλος του δασκάλου είναι να βοηθήσει τους μαθητές να ανακαλύψουν την εσωτερική τους γνώση. Στον αντίποδα, βρίσκεται η δεσποινίς Μακάυ, η συντηρητική διευθύντρια του σχολείου, για την οποία η Μπρόντι θα πει στις μαθήτριές της: «Για μένα εκπαίδευση σημαίνει να οδηγείς προς την επιφάνεια ό,τι ήδη υπάρχει στην ψυχή των μαθητών. Για τη δεσποινίδα Μακάυ σημαίνει να τους γεμίζεις με πράγματα που δεν τα έχουν μέσα τους, κι αυτό δεν το αποκαλώ εκπαίδευση, το αποκαλώ εισβολή... Η μέθοδος της δεσποινίδος Μακάυ είναι να φορτώνει τα μυαλά των μαθητών με πολλές πληροφορίες· η δική μου είναι να φέρνω την υπάρχουσα γνώση στην επιφάνεια, και αυτό είναι πραγματική εκπαίδευση...» Η διευθύ-
SPARK sel_FINAL_Layout 1 22/03/2011 6:41 ΜΜ Page 11
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ντρια, που θεωρεί ότι η Μπρόντι «βάζει ιδέες» στις μαθήτριές της, θα προσπαθήσει να τις αποσπάσει από την επιρροή της: τους λέει ότι οφείλουν πίστη στο σχολείο και όχι σε συγκεκριμένα άτομα, τις τοποθετεί σε διαφορετικά τμήματα για να διαλύσει την ομάδα και επιδιώκει να τους αποσπάσει ενοχοποιητικές πληροφορίες για τη διδασκαλία και την προσωπική ζωή της Μπρόντι. Από τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία του βιβλίου είναι ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζονται οι μαθήτριες. Η Σπαρκ δεν ασπάζεται την αντίληψη ότι τα παιδιά είναι εξ ορισμού αθώα και ανυποψίαστα για το τι συμβαίνει στον κόσμο των ενηλίκων. «Όπως ξέρετε», λέει η δεσποινίς Μπρόντι, «δεν πιστεύω ότι πρέπει να μιλάμε απλοϊκά στα παιδιά, είστε ικανές να καταλαβαίνετε περισσότερα από όσα νομίζουν γενικά οι μεγαλύτεροι». Αυτή την αρχή ακολουθεί στις σχέσεις της μαζί τους. Τους μιλά όχι μόνο για ποίηση και ζωγραφική αλλά και για τον έρωτα, στην αρχή για την παλιά, ρομαντική της σχέση με έναν νεαρό που σκοτώθηκε στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και αργότερα για τα πιο πρόσφατα ερωτικά της ενδιαφέροντα. Άλλωστε, το σεξ έχει ήδη αρχίσει να απασχολεί και τις ίδιες τις μαθήτριες. Την ημέρα που η Σάντυ γίνεται δέκα ετών καλεί την Τζένυ στο σπίτι της για τσάι. Μόλις οι μητέρες τους τις αφήσουν μόνες τους εκείνες αρχίζουν να αναρωτιούνται για τις σεξουαλικές σχέσεις των μεγάλων, συμπεριλαμβανομένων των γονιών τους και της δεσποινίδος Μπρόντι· στην περιγραφή της συζήτησης που ακολουθεί η Σπαρκ δίνει ρεσιτάλ χιούμορ και ανάλυσης των χαρακτήρων της. Καθώς οι μαθήτριες της Τζην Μπρόντι μεγαλώνουν, το σεξ αποκτά όλο και μεγαλύτερο μερίδιο στη φαντασία τους: «Ο χρόνος που επρόκειτο να ακολουθήσει ήταν με πολλούς τρόπους η σεξουαλική χρονιά του κύκλου της δεσποινίδος Μπρόντι, τα μέλη του οποίου γίνονταν έντεκα και δώδεκα ετών: ήταν ένας χρόνος γεμάτος με αποκαλύψεις μεγάλης έντασης. Στα μετέπειτα χρόνια το σεξ ήταν μόνο ένα από τα πράγματα που θα τους απασχολούσαν στη ζωή. Εκείνο το χρόνο ήταν το παν». Όμως, η σεξουαλική τους αφύπνιση συμβαίνει παράλληλα με εξελίξεις στην ερωτική ζωή της ίδιας της δεσποινίδος Μπρόντι, η οποία είναι ερωτευμένη με τον γοητευτικό καθηγητή των καλών τεχνών Τέντυ Λόυντ. Καθώς αυτός είναι καθολικός, παντρεμένος και έχει έξι παιδιά η Μπρόντι τον αποφεύγει και ξεκινά μια σχέση με τον καθηγη-
SPARK sel_FINAL_Layout 1 22/03/2011 6:41 ΜΜ Page 12
ΜΥΡΙΕΛ ΣΠΑΡΚ
τή της ωδικής Γκόρντον Λάουθερ. Ωστόσο, το ενδιαφέρον της για τον Λόυντ παραμένει αμείωτο. Όταν κάποιες μαθήτριες του κύκλου της αρχίζουν να ποζάρουν γι’ αυτόν η Μπρόντι θα τις χρησιμοποιήσει για να μαθαίνει λεπτομέρειες για τη ζωή του και τη σχέση του με τη γυναίκα του. Και θα προχωρήσει ακόμα παραπέρα: σχεδιάζει να σπρώξει στην αγκαλιά του τη Ρόουζ, την ωραιότερη από τις αγαπημένες της μαθήτριες. Το σχέδιο αποτυγχάνει καθώς είναι τελικά η Σάντυ αυτή που θα γίνει ερωμένη του Λόυντ, ο οποίος στο πρόσωπό της, όπως και στις υπόλοιπες μαθήτριες του κύκλου, βλέπει την Τζην Μπρόντι με την οποία είναι ερωτευμένος. Μάλιστα, μαθαίνουμε ότι όποιο πορτρέτο και να ζωγραφίσει καταλήγει με ένα περίεργο τρόπο να μοιάζει στη δεσποινίδα Μπρόντι. Έτσι, παρατηρούμε μια διπλή μετάθεση της ερωτικής επιθυμίας από τους δύο ενήλικες στις μαθήτριες: η Μπρόντι θα επιδιώξει να ζήσει έστω και έμμεσα τον έρωτά της για τον ζωγράφο μέσω της Ρόουζ και ύστερα της Σάντυ, και εκείνος θα αντιμετωπίσει τη Σάντυ ως υποκατάστατο της Μπρόντι που εξακολουθεί να τον αρνείται. Όπως αναφέρει ο Martin Stannard, ο οποίος έγραψε την εξαιρετική βιογραφία της Σπαρκ που κυκλοφόρησε το 2009, κάποιος της είχε πει κάποτε ότι δεν αγαπάει ιδιαίτερα τους χαρακτήρες της. Εκείνη απάντησε: «Α, όχι, τους αγαπώ όλους· όταν γράφω γι’ αυτούς τους αγαπώ πολύ έντονα, όπως μια γάτα αγαπάει ένα πουλί. Ξέρετε, οι γάτες πράγματι αγαπούν τα πουλιά· τους αρέσει να τα χαϊδεύουν». Το σχόλιο αποδίδει με μεγάλη ακρίβεια το πώς χειρίζεται η Σπαρκ τους χαρακτήρες του βιβλίου. Ενώ τους βλέπει με συμπάθεια και κατανοεί τις αδυναμίες τους δεν διστάζει να αποκαλύψει με χειρουργική ψυχρότητα τις λιγότερο ευχάριστες πλευρές τους. Το πιο προφανές παράδειγμα είναι ο χαρακτήρας της ίδιας της Τζην Μπρόντι. Αυτή η γοητευτική και καλλιεργημένη δασκάλα, που απορρίπτει το «ομαδικό πνεύμα» και την ομοιομορφία του συντηρητικού σχολείου και παροτρύνει τις μαθήτριές της να σκέφτονται ανεξάρτητα, θαυμάζει τον Μουσολίνι και τον Χίτλερ! Μετά το τέλος του πολέμου, η Μπρόντι, άρρωστη, λίγο πριν πεθάνει, θα πει στη Σάντυ που έχει πάει να την δει: «Ο Χίτλερ ήταν πράγματι πολύ κακός». Τη δεκαετία του ’30, όμως, ήταν πεπεισμένη ότι τα φασιστικά καθεστώτα ήταν η καλύτερη λύση για την Ευρώπη. Επιστρέφοντας από ένα ταξίδι στην Ιταλία δείχνει στην τάξη της μια φωτογραφία των μελανοχιτώνων να παρελαύνουν και μιλάει με μεγάλο θαυμασμό
SPARK sel_FINAL_Layout 1 22/03/2011 6:41 ΜΜ Page 13
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
για τον Μουσολίνι και το πώς έχει λύσει το πρόβλημα της ανεργίας, ενώ τα ίδια αισθήματα θα εκφράσει σε λίγο και για τον Χίτλερ. Το αποκορύφωμα θα έρθει μερικά χρόνια αργότερα όταν ενθαρρύνει μια μαθήτρια εκτός του κύκλου της να πάει στην Ισπανία για να πολεμήσει με το στρατό του Φράνκο, πράγμα που εκείνη κάνει, και σκοτώνεται, όχι σε μάχη, αλλά όταν το τρένο με το οποίο ταξιδεύει δέχεται επίθεση. Αυτό το γεγονός θα έχει καταλυτικές συνέπειες: μόλις το μαθαίνει, η Σάντυ αποφασίζει να την προδώσει. Ενώ στο παρελθόν όλες οι μαθήτριες του κύκλου απέφευγαν έντεχνα οποιαδήποτε απόπειρα της διευθύντριας να τους αποσπάσει πληροφορίες, τώρα η Σάντυ, που έχει, εν τω μεταξύ, τελειώσει το σχολείο, ενημερώνει με δική της πρωτοβουλία τη δεσποινίδα Μακάυ για τις φασιστικές τάσεις της Τζην Μπρόντι λέγοντάς της: «Μόνο να σταματήσουμε τη δεσποινίδα Μπρόντι». Έχει επισημανθεί από την κριτική ότι το μοτίβο πίστης-προδοσίας απασχολεί συχνά τη Σπαρκ. Εδώ η προδοσία ξεκινά από την ίδια την Μπρόντι που υπονομεύει συστηματικά τον συντηρητικό χαρακτήρα του σχολείου στο οποίο εργάζεται και στο οποίο θα όφειλε πίστη και συνεχίζεται με τη Σάντυ που προδίδει τη δασκάλα που την εμπιστεύτηκε. Και στις δύο περιπτώσεις κρίσιμο είναι το ερώτημα ποια είναι τα όρια της οφειλόμενης πίστης. Όταν η Σάντυ επισκέπτεται την άρρωστη Τζην Μπρόντι και η τελευταία αναρωτιέται διαρκώς ποια από τις μαθήτριες της την πρόδωσε, η Σάντυ απαντά: «Εάν εσείς δεν μας προδώσατε, είναι αδύνατον να προδοθήκατε από εμάς». Χρόνια αργότερα, όταν η Μπρόντι έχει πια πεθάνει, η Μόνικα, μία από τις μαθήτριες του κύκλου, επισκέπτεται τη Σάντυ που, εν τω μεταξύ, έχει γίνει καλόγρια. Η τελευταία λέει ότι «η προδοσία είναι δυνατή μόνο όταν οφείλεται πίστη», και όταν η Μόνικα την ρωτά εάν όφειλαν πίστη στη δεσποινίδα Μπρόντι, η Σάντυ θα απαντήσει: «Μόνο μέχρις ενός σημείου»· όταν το σημείο αυτό ξεπεραστεί, φαίνεται να μας λέει η Σπαρκ, η προδοσία είναι δικαιολογημένη. Αυτός ο κανόνας έχει εφαρμογή τόσο στην Μπρόντι όσο και στη Σάντυ. Η Μπρόντι δικαιολογημένα προδίδει ένα σχολείο και μια εκπαιδευτική μέθοδο που πνίγει την ατομικότητα και την κριτική σκέψη, και η Σάντυ δικαιολογημένα προδίδει μια δασκάλα από την οποία αισθάνεται ότι έχει η ίδια προδοθεί. Ο Martin Stannard επισημαίνει πως η προδοσία απελευθερώνει τη Σάντυ και την οδηγεί στην αυτογνωσία, καθώς σύντομα χάνει το ενδιαφέρον της για τον Τέντυ Λόυντ, φεύγει από
SPARK sel_FINAL_Layout 1 22/03/2011 6:41 ΜΜ Page 14
ΜΥΡΙΕΛ ΣΠΑΡΚ
το Εδιμβούργο και γίνεται καθολική. Όμως και στην Καθολική Εκκλησία συναντά «έναν μεγάλο αριθμό φασιστών που ήταν πολύ λιγότερο συμπαθείς σε σχέση με τη δεσποινίδα Μπρόντι». Επομένως, κανένας άνθρωπος και καμία ιδέα δεν μπορεί να αξιώνει παντοτινή πίστη. Για τη Σπαρκ, η πίστη χωρίς όρια οφείλεται μόνο στο Θεό. Ο καμβάς που λειτουργεί ως φόντο για το μυθιστόρημα είναι το Εδιμβούργο, χρωματισμένο από την πανταχού παρούσα αυστηρότητα του καλβινισμού (που μέσα στο σχολείο εκφράζεται από το συντηρητισμό της διευθύντριας και των συναδέλφων της Μπρόντι). Η Σάντυ δεν μπορεί να εξηγήσει γιατί δεν αισθάνεται άνετα στο Εδιμβούργο, αλλά πιστεύει ότι της έχει διαφύγει ένα σημαντικό στοιχείο του χαρακτήρα του· αυτό το στοιχείο είναι «η θρησκεία του Καλβίνου, ή μάλλον μια συγκεκριμένη αναγνώριση της ύπαρξής της». Η μαθητεία της δίπλα στη δεσποινίδα Μπρόντι θα της επιτρέψει να το εντοπίσει και να το κατανοήσει πριν το απορρίψει, εγκαταλείποντας τόσο την πόλη όσο και την προτεσταντική Εκκλησία για τον καθολικισμό, πορεία που είχε ακολουθήσει και η ίδια η Μύριελ Σπαρκ στα νεανικά της χρόνια. Χαρακτηριστική της συμβολικής λειτουργίας του Εδιμβούργου στο βιβλίο είναι η ταύτιση από τη Σάντυ της πόλης με τη δεσποινίδα Μπρόντι: «Η Σάντυ ένιωθε συμπάθεια για τη δεσποινίδα Μπρόντι όταν καταλάβαινε πόσο είχε παρανοήσει την κατάσταση με τη Ρόουζ. Εκείνες τις στιγμές η δεσποινίς Μπρόντι έδειχνε όμορφη και εύθραυστη, ακριβώς όπως το βαρύ και σκοτεινό Εδιμβούργο μπορούσε ξαφνικά να μεταμορφωθεί σε αιωρούμενη πόλη όταν το φως έπαιρνε μια ιδιαίτερη, μαργαριταρένια λευκή απόχρωση και έπεφτε πάνω σε κάποιον από τους κομψούς δρόμους». Έτσι, Η δεσποινίς Τζην Μπρόντι στην ακμή της δεν είναι ένα μυθιστόρημα μόνο για την Τζην Μπρόντι, αλλά, σε ένα δεύτερο επίπεδο, και για το ίδιο το Εδιμβούργο. *** Το κείμενο του μυθιστορήματος δημοσιεύτηκε αρχικά τον Οκτώβριο του 1961 στο κορυφαίο αμερικανικό περιοδικό New Yorker, που του αφιέρωσε ένα ολόκληρο τεύχος του, και ακολούθησε η έκδοση σε μορφή βιβλίου. Οι κριτικές στη Βρετανία ήταν γενικά πολύ καλές, αν και υπήρξαν επιφυλάξεις για την πειστικότητα των χαρακτήρων και της πλοκής. Αντίθετα, στην Αμερική, είχε ενθουσιώδη υποδοχή από κριτι-
SPARK sel_FINAL_Layout 1 22/03/2011 6:41 ΜΜ Page 15
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
κούς και αναγνώστες και καθιέρωσε αμέσως τη Σπαρκ ως μία από τις σπουδαιότερες αγγλόφωνες συγγραφείς. Από το 1962 η Σπαρκ άρχισε να περνά περισσότερο χρόνο στη Νέα Υόρκη όπου τελικά εγκαταστάθηκε μόνιμα, κυρίως για να αποφύγει οικογενειακά προβλήματα. Το 1966 έφυγε για τη Ρώμη όπου έζησε, με μικρά διαλείμματα, μέχρι το 1979 οπότε εγκαταστάθηκε στην Τοσκάνη. Όλα αυτά τα χρόνια εξακολούθησε να είναι ιδιαίτερα παραγωγική και δημοφιλής, γράφοντας μυθιστορήματα, διηγήματα, θεατρικά και δοκίμια. Το 1993 της απονεμήθηκε ο τίτλος Dame of the British Empire. Το εικοστό δεύτερο και τελευταίο μυθιστόρημά της, The Finishing School, δημοσιεύτηκε το 2004. Πέθανε στην Τοσκάνη στις 13 Απριλίου 2006 σε ηλικία ογδόντα οκτώ ετών. *** Για ένα μεγάλο μέρος του κοινού η Τζην Μπρόντι έχει τη μορφή της Αγγλίδας ηθοποιού Μάγκι Σμιθ που ενσάρκωσε το ρόλο στην ομότιτλη με το μυθιστόρημα ταινία του 1969 κερδίζοντας βραβείο Όσκαρ πρώτου γυναικείου ρόλου. Είχε προηγηθεί η διασκευή του βιβλίου σε θεατρικό έργο που ανέβηκε στο Λονδίνο (με τη Βανέσα Ρεντγκρέηβ στον κεντρικό ρόλο), στη Νέα Υόρκη και σε ολόκληρο τον κόσμο, και ακολούθησε η διασκευή για την τηλεόραση. Παράλληλα με τη μεγάλη εμπορική επιτυχία, το βιβλίο, όπως και γενικότερα το έργο της Σπαρκ, δεν έπαψε ποτέ να αποτελεί αντικείμενο ανάλυσης από τους θεωρητικούς της λογοτεχνίας, με αποτέλεσμα να υπάρχει πολύ μεγάλος αριθμός μελετών και δοκιμίων που καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα ερμηνευτικών προσεγγίσεων. Σήμερα, πενήντα χρόνια μετά την πρώτη δημοσίευση, Η δεσποινίς Τζην Μπρόντι στην ακμή της παραμένει εξαιρετικά δημοφιλές μυθιστόρημα και η Τζην Μπρόντι έχει γίνει μία από τις πλέον αναγνωρίσιμες λογοτεχνικές ηρωίδες του 20ού αιώνα. ΝΙΚΟΣ ΓΡΙΠΙΩΤΗΣ
SPARK sel_FINAL_Layout 1 22/03/2011 6:41 ΜΜ Page 16
SPARK sel_FINAL_Layout 1 22/03/2011 6:41 ΜΜ Page 17
ΜΥΡΙΕΛ ΣΠΑΡΚ
6 Η ΔΕΣΠΟΙΝΙΣ ΤΖΗΝ ΜΠΡΟΝΤΙ ΣΤΗΝ ΑΚΜΗ ΤΗΣ
ο
SPARK sel_FINAL_Layout 1 22/03/2011 6:41 ΜΜ Page 18
SPARK sel_FINAL_Layout 1 22/03/2011 6:41 ΜΜ Page 19
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
Τ Α ΑΓΟΡΙΑ, ενώ μιλούσαν στα κορίτσια της Σχολής Μάρσια Μπλέιν, στέκονταν δίπλα στα ποδήλατά τους και με τα χέρια στο τιμόνι, ώστε να σχηματίζεται ένας προστατευτικός φράχτης από ποδήλατα ανάμεσα στα δύο φύλα και να δημιουργείται η εντύπωση ότι εκείνα ήταν έτοιμα να φύγουν από στιγμή σε στιγμή. Τα κορίτσια δεν επιτρεπόταν να βγάλουν τα καπέλα τους γιατί δεν βρίσκονταν ακόμη αρκετά μακριά από το σχολείο και το να κυκλοφορούν ασκεπείς αποτελούσε παράπτωμα. Ορισμένες διαφοροποιήσεις από τον τρόπο που έπρεπε να φορούν οι μαθήτριες το καπέλο τους γίνονταν ανεκτές για τα κορίτσια των μεγαλύτερων τάξεων, αρκεί να μην το φορούσαν σε γωνία. Υπήρχαν, ωστόσο, άλλες ανεπαίσθητες διαφοροποιήσεις από τον κανόνα ότι το γείσο έπρεπε να είναι σηκωμένο ψηλά στο πίσω μέρος του κεφαλιού και χαμηλωμένο στο μπροστινό. Τα πέντε κορίτσια, που τώρα στέκονταν πολύ κοντά το ένα στο άλλο εξαιτίας των αγοριών, φορούσαν το καθένα το καπέλο του με διαφορετικό τρόπο. Αυτά τα κορίτσια αποτελούσαν τον κύκλο της δεσποινίδος Μπρόντι. Έτσι τα αποκαλούσαν ακόμα και πριν η διευθύντρια του σχολείου τούς κολλήσει κοροϊδευτικά αυτό το όνομα όταν είχαν προβιβαστεί από τις κατώτερες στις ανώτερες τάξεις στην ηλικία των δώδεκα ετών. Εκείνη την εποχή ήταν άμεσα αναγνωρίσιμες ως μαθήτριες της δεσποινίδος Μπρόντι, καθώς είχαν εκτεταμένες γνώσεις σε διάφορα πεδία που, όπως έλεγε η διευθύντρια, ήταν άσχετα με το επίσημο πρόγραμμα διδασκαλίας του σχολείου και άχρηστα για το σχολείο ως σχολείο. Τα κορίτσια εί-
SPARK sel_FINAL_Layout 1 22/03/2011 6:41 ΜΜ Page 20
ΜΥΡΙΕΛ ΣΠΑΡΚ
χαν ακούσει για τους οπαδούς του Μπάχμαν* και τον Μουσολίνι, τους Ιταλούς ζωγράφους της Αναγέννησης, τα πλεονεκτήματα που είχε για το δέρμα η κρέμα καθαρισμού και το απόσταγμα χαμομηλιού έναντι του απλού σαπουνόνερου, και τις λέξεις «πρώτη έμμηνος ρύση»· γνώριζαν από περιγραφές την εσωτερική διακόσμηση της κατοικίας στο Λονδίνο του συγγραφέα του βιβλίου Γουίνι ο Αρκούδος, καθώς και την ερωτική ζωή της Σαρλότ Μπροντέ και της ίδιας της δεσποινίδος Μπρόντι. Είχαν υπόψιν τους την ύπαρξη του Αϊνστάιν και τα επιχειρήματα εκείνων που υποστήριζαν ότι η Αγία Γραφή δεν είναι αλήθεια. Ήξεραν τα βασικά της αστρολογίας, όχι όμως και την ημερομηνία της μάχης του Φλόντεν** ή την πρωτεύουσα της Φιλανδίας. Όλα τα μέλη του κύκλου της δεσποινίδος Μπρόντι, εκτός από μία, μετρούσαν με τα δάχτυλα, όπως και η ίδια η δεσποινίς Μπρόντι, με ακριβή, ως επί το πλείστον, αποτελέσματα. Όταν είχαν φτάσει πια τα δεκαέξι και φοιτούσαν στις ανώτερες τάξεις και χαζολογούσαν έξω από την πύλη όταν είχαν σχολάσει και είχαν προσαρμοστεί στο ορθόδοξο σχολικό πρόγραμμα, διατηρούσαν εμφανώς τα χαρακτηριστικά του κύκλου Μπρόντι, και ήταν όλες διάσημες στο σχολείο, δηλαδή η συμπεριφορά τους θεωρείτο ύποπτη χωρίς να τις συμπαθούν ιδιαίτερα. Δεν είχαν ομαδικό πνεύμα ούτε είχαν πολλά κοινά στοιχεία εκτός από τη συνεχιζόμενη φιλία τους με την Τζην Μπρόντι. Εκείνη ακόμα δίδασκε στις κατώτερες τάξεις. Η συμπεριφορά της θεωρείτο πολύ ύποπτη. Η Σχολή Θηλέων Μάρσια Μπλέιν είχε ιδρυθεί στα μέσα του 19ου αιώνα από την εύπορη χήρα ενός βιβλιοδέτη του Εδιμβούρ-
** Frank Buchman (1878-1961): Αμερικανός προτεστάντης ιεροκήρυκας που ίδρυσε τη θρησκευτική οργάνωση «Ομάδα της Οξφόρδης» (βλ. και σ. 64) [Όλες οι υποσελίδιες σημειώσεις είναι του μεταφραστή]. ** Η μάχη του Φλόντεν έγινε στις 9 Σεπτεμβρίου 1513 μεταξύ των δυνάμεων της Αγγλίας και της Σκωτίας.
SPARK sel_FINAL_Layout 1 22/03/2011 6:41 ΜΜ Page 21
Η ΔΕΣΠΟΙΝΙΣ ΤΖΗΝ ΜΠΡΟΝΤΙ ΣΤΗΝ ΑΚΜΗ ΤΗΣ
γου, η οποία, πριν πεθάνει, είχε υπάρξει θαυμάστρια του Γκαριμπάλντι. Το αυστηρό πορτρέτο της ήταν κρεμασμένο στη μεγάλη αίθουσα του σχολείου και κάθε χρόνο, την Ημέρα των Ιδρυτών, του απέδιδαν τις πρέπουσες τιμές με ένα μπουκέτο ανθεκτικά λουλούδια, όπως χρυσάνθεμα ή ντάλιες. Τα τοποθετούσαν σε ένα βάζο κάτω από το πορτρέτο, πάνω σε ένα αναλόγιο στο οποίο υπήρχε επίσης μια ανοιχτή Αγία Γραφή με υπογραμμισμένο το στίχο, «Γυναῖκα ἀνδρείαν τίς εὑρήσει; Τιμιωτέρα δέ ἐστι λίθων πολυτελῶν ἡ τοιαύτη».* Τα κορίτσια που χαζολογούσαν κάτω από το δέντρο, ώμο με ώμο, η μία δίπλα στην άλλη εξαιτίας των αγοριών, ήταν όλα διάσημα για κάτι. Τώρα, στα δεκαέξι, η Μόνικα Ντάγκλας είχε γίνει επιμελήτρια, διάσημη κυρίως για τα μαθηματικά της, που μπορούσε να κάνει στο μυαλό της, και για το θυμό της που, όταν ήταν αρκετά έντονος, την έκανε να χτυπάει όποιον βρισκόταν μπροστά της. Είχε, χειμώνα καλοκαίρι, κατακόκκινη μύτη, μακριές, σκούρες κοτσίδες και χοντρά πόδια σαν παλούκια. Από τότε που είχε κλείσει τα δεκαέξι, η Μόνικα φορούσε το καπέλο της πιο ψηλά στο κεφάλι από το κανονικό, σαν να της ερχόταν μικρό και σαν να ήξερε πόσο αστεία εικόνα παρουσίαζε. Η Ρόουζ Στάνλεϋ ήταν διάσημη για το σεξ. Φορούσε το καπέλο της κανονικά πάνω στα κοντά ξανθά μαλλιά της, αλλά πίεζε την κορυφή προς τα μέσα και από τις δύο πλευρές. Η Γιούνις Γκάρντινερ, μικρόσωμη, περιποιημένη και διάσημη για τη ζωηρή γυμναστική της και την εντυπωσιακή της κολύμβηση, φορούσε το καπέλο της με το γείσο σηκωμένο ψηλά στο μπροστινό μέρος του κεφαλιού και χαμηλωμένο πίσω. Η Σάντυ Στρέιντζερ είχε όλο το γείσο γυρισμένο προς τα πάνω και φορούσε το καπέλο όσο πιο πίσω στο κεφάλι γινόταν. Για μεγαλύτερη ευκολία, το συγκρατούσε με ένα λάστιχο που περνούσε κάτω από το σαγόνι της. Μερικές φορές μασούσε το λά* Κεφ. ΚΘ΄ Παροιμιών Παλαιάς Διαθήκης (Μασ. ΛΑ΄ 10).
SPARK sel_FINAL_Layout 1 22/03/2011 6:41 ΜΜ Page 22
ΜΥΡΙΕΛ ΣΠΑΡΚ
στιχο, και όταν είχε φθαρεί εντελώς περνούσε καινούργιο. Ήταν διαβόητη για τα μικρά, σχεδόν ανύπαρκτα μάτια της, αλλά διάσημη για την εκφορά των φωνηέντων, γεγονός που παλιά, στο μακρινό παρελθόν, όταν φοιτούσε στις κατώτερες τάξεις, είχε γοητεύσει τη δεσποινίδα Μπρόντι. «Έλα να μας απαγγείλεις σε παρακαλώ, η μέρα ήταν πολύ κουραστική». Παράτησε τον αργαλειό της και το υφαντό Έκανε τρία βήματα στο λιακωτό Είδε το νούφαρο ν’ ανθίζει στο νερό Είδε την περικεφαλαία και το φτερό Κοίταξε πέρα προς το Κάμελοτ.*
«Φτιάχνει τη διάθεση», έλεγε συνήθως η δεσποινίς Μπρόντι, τεντώνοντας το χέρι της από το στήθος της προς την πλευρά της τάξης των δεκάχρονων κοριτσιών που περίμεναν το χτύπημα του κουδουνιού για να ελευθερωθούν. «Όπου δεν υπάρχει όραμα», τις είχε διαβεβαιώσει η δεσποινίς Μπρόντι, «οι άνθρωποι δυστυχούν. Γιούνις, έλα να κάνεις μια τούμπα για να ευθυμήσουμε». Αλλά, τώρα, τα αγόρια με τα ποδήλατα πείραζαν με χαρούμενες προσβολές την Τζένυ Γκρέυ για τον τρόπο που μιλούσε, ο οποίος οφειλόταν στα μαθήματα ορθοφωνίας. Θα γινόταν ηθοποιός. Ήταν η καλύτερη φίλη της Σάντυ. Φορούσε το καπέλο με το μπροστινό μέρος του γείσου να πέφτει απότομα προς τα κάτω. Ήταν η πιο όμορφη και εκλεπτυσμένη της ομάδας, και ήταν διάσημη γι’ αυτό. «Μη γίνεσαι άξεστος, Άντριου», είπε με την προσεγμένη προφορά της. Υπήρχαν τρεις με το όνομα Άντριου μεταξύ των πέντε αγοριών και αυτοί οι τρεις άρχισαν τώρα να μιμούνται την Τζένυ: «Μη γίνεσαι άξεστος, Άντριου», ενώ τα κορίτσια γελούσαν κάτω από τα καπέλα τους. Στην παρέα προστέθηκε τώρα και η Μαίρη Μακγκρέγκορ, το * Στίχοι από το ποίημα του Τέννυσον, «The Lady of Shalott». [Η μετάφραση έγινε από την Κατερίνα Σχινά.]
SPARK sel_FINAL_Layout 1 22/03/2011 6:41 ΜΜ Page 23
Η ΔΕΣΠΟΙΝΙΣ ΤΖΗΝ ΜΠΡΟΝΤΙ ΣΤΗΝ ΑΚΜΗ ΤΗΣ
τελευταίο μέλος του κύκλου της δεσποινίδος Μπρόντι, της οποίας η φήμη οφειλόταν στο ότι ήταν μια σιωπηλή χαζή κοπέλα, ένα τίποτα που οι πάντες μπορούσαν να κατηγορήσουν. Μαζί της ήταν και ένα κορίτσι εκτός του κύκλου, η Τζόυς Έμιλυ Χάμοντ, που ήταν πολύ πλούσια και θεωρείτο η παραστρατημένη της τάξης γιατί την είχαν πρόσφατα στείλει στη Σχολή Μάρσια Μπλέιν ως τελευταία ελπίδα, μια που κανένα άλλο σχολείο και καμία γκουβερνάντα δεν μπορούσε να τα βγάλει πέρα μαζί της. Ακόμα φορούσε την πράσινη στολή του παλιού της σχολείου. Οι άλλες μαθήτριες φορούσαν σκούρες μοβ στολές. Το χειρότερο που είχε κάνει μέχρι στιγμής ήταν ότι μερικές φορές είχε ρίξει μπαλάκια από χαρτί στον καθηγητή της ωδικής. Επέμενε να χρησιμοποιεί και τα δύο της ονόματα, Τζόυς Έμιλυ. Προσπαθούσε πολύ να γίνει μέλος της διάσημης ομάδας και πίστευε ότι τα δύο ονόματα θα την έκαναν να ξεχωρίσει ως κάτι ιδιαίτερο, αλλά δεν υπήρχε καμία περίπτωση και δεν μπορούσε να καταλάβει γιατί. «Έρχεται μία καθηγήτρια», είπε η Τζόυς Έμιλυ, και έδειξε προς την πύλη του σχολείου. Δύο από τα αγόρια με το όνομα Άντριου έβγαλαν τα ποδήλατά τους στο δρόμο και έφυγαν. Τα άλλα τρία αγόρια έμειναν εκεί αψηφώντας τη δασκάλα, αλλά κοιτούσαν προς την αντίθετη κατεύθυνση από αυτή των κοριτσιών, λες και είχαν σταματήσει να θαυμάσουν τα σύννεφα που σκέπαζαν τους απέναντι λόφους. Τα κορίτσια γύρισαν το ένα προς το άλλο σαν να συζητούσαν. «Καλησπέρα», είπε η δεσποινίς Μπρόντι μόλις τις πλησίασε. «Έχω μέρες να σας δω. Νομίζω ότι δεν θα κρατήσουμε άλλο τους νεαρούς και τα ποδήλατά τους. Αντίο, παιδιά». Η ομάδα άρχισε να προχωράει, μαζί τους και η Τζόυς Έμιλυ, η παραστρατημένη, τους ακολούθησε. «Νομίζω πως δεν έχω συναντήσει αυτή την καινούργια μαθήτρια», είπε η δεσποινίς Μπρόντι κοιτώντας προσεκτικά την Τζόυς. Και μόλις συστήθηκαν είπε: «Πρέπει να φύγουμε, αγαπητή μου». Η Σάντυ κοίταξε προς τα πίσω, καθώς η Τζόυς Έμιλυ, με μα-
SPARK sel_FINAL_Layout 1 22/03/2011 6:41 ΜΜ Page 24
ΜΥΡΙΕΛ ΣΠΑΡΚ
κριά πόδια, ατσούμπαλη για την ηλικία της, απομακρυνόταν με πηδηχτά βήματα, αφήνοντας την ομάδα της δεσποινίδος Μπρόντι να συνεχίσει τη μυστική της ζωή, σαν να βρίσκονταν στην παιδική τους ηλικία, έξι χρόνια πριν. «Σας μαθαίνω πράγματα που είναι πολύ προχωρημένα για την ηλικία σας», τους είχε πει τότε η δεσποινίς Μπρόντι, «και όλες οι μαθήτριές μου είναι η κρεμ ντε λα κρεμ». Η Σάντυ κοίταξε με τα μικροσκοπικά της μάτια την κοκκινισμένη μύτη της Μόνικα και θυμήθηκε ξανά αυτή τη φράση ακολουθώντας την υπόλοιπη ομάδα που περπατούσε με τη δεσποινίδα Μπρόντι. «Απόψε θα ήθελα να έρθετε για φαγητό στο σπίτι μου», είπε η δεσποινίς Μπρόντι. «Φροντίστε να είστε ελεύθερες». «Ο θεατρικός όμιλος...» πήγε να μουρμουρίσει η Τζένυ. «Βρες μια δικαιολογία», της απάντησε η δεσποινίς Μπρόντι. «Πρέπει να συζητήσουμε για την καινούργια συνωμοσία που εξυφαίνεται για να με αναγκάσουν να παραιτηθώ. Περιττό και να πω ακόμα ότι δεν θα παραιτηθώ». Όπως πάντα, μιλούσε ήρεμα, παρά την ένταση των λόγων της. Η δεσποινίς Μπρόντι δεν συζητούσε ποτέ τις υποθέσεις της με τα άλλα μέλη του προσωπικού, παρά μόνον με εκείνες τις πρώην μαθήτριές της που είχε εκπαιδεύσει ώστε να της είναι έμπιστες. Είχαν υπάρξει και στο παρελθόν συνωμοσίες για να εκδιωχθεί από τη Σχολή, που όλες όμως είχαν αποτύχει. «Ειπώθηκε και πάλι ότι θα πρέπει να κάνω αίτηση για μια θέση σε κάποιο από τα προοδευτικά σχολεία, όπου οι μέθοδοι διδασκαλίας μου θα είναι πιο ταιριαστές απ’ όσο εδώ. Αλλά εγώ δεν πρόκειται να πάω σε κάποιο εκκεντρικό σχολείο. Θα παραμείνω σε αυτό το εκπαιδευτικό εργοστάσιο. Το ζυμάρι χρειάζεται προζύμι. Δώστε μου μια μαθήτρια στην κατάλληλη ηλικία και είναι δικιά μου για μια ζωή». Η ομάδα χαμογελούσε καταλαβαίνοντας διαφορετικά πράγματα.
SPARK sel_FINAL_Layout 1 22/03/2011 6:41 ΜΜ Page 25
Η ΔΕΣΠΟΙΝΙΣ ΤΖΗΝ ΜΠΡΟΝΤΙ ΣΤΗΝ ΑΚΜΗ ΤΗΣ
Η δεσποινίς Μπρόντι έκανε τα καστανά της μάτια να λάμψουν συνοδεύοντας αυτά που έλεγε με χαμηλή φωνή. Καθώς το μελαχρινό ρωμαϊκό προφίλ της φωτιζόταν από τον ήλιο, έδινε την εντύπωση μιας γυναίκας ισχυρής. Η ομάδα της δεσποινίδος Μπρόντι δεν είχε καμία αμφιβολία για την τελική επικράτησή της. Πιο πιθανόν ήταν να κάνει αίτηση για θέση σε εκκεντρικό σχολείο ο Ιούλιος Καίσαρας παρά η δεσποινίς Μπρόντι. Δεν επρόκειτο ποτέ να παραιτηθεί. Εάν η διεύθυνση του σχολείου ήθελε να την ξεφορτωθεί θα έπρεπε να την δολοφονήσουν. «Ποιοι συνωμοτούν αυτή τη φορά;» ρώτησε η Ρόουζ, που ήταν διάσημη για το σεξαπίλ της. «Θα το συζητήσουμε αύριο το βράδυ», είπε η δεσποινίς Μπρόντι. «Αλλά να είστε βέβαιες ότι δεν θα τα καταφέρουν». «Όχι», είπαν όλες μαζί. «Ασφαλώς όχι». «Όχι όσο είμαι στην ακμή μου», είπε εκείνη. «Αυτά είναι ακόμα τα χρόνια της ακμής μου. Είναι σημαντικό να καταλαβαίνει κάποιος πότε είναι τα χρόνια της ακμής του, αυτό να το θυμάστε πάντοτε. Ήρθε το λεωφορείο μου. Μου φαίνεται πως δεν θα βρω θέση. Είμαστε στο 1936. Η εποχή της ιπποσύνης έχει παρέλθει».
Πριν από έξι χρόνια, η δεσποινίς Μπρόντι είχε οδηγήσει την καινούργια τάξη της στον κήπο του σχολείου για μάθημα ιστορίας κάτω από τη μεγάλη φτελιά. Περπατώντας στο διάδρομο πέρασαν μπροστά από το γραφείο της διευθύντριας. Η πόρτα ήταν ανοιχτή, το γραφείο άδειο. «Κορίτσια, ελάτε να δείτε κάτι», τους είχε πει. Mαζεύτηκαν γύρω από την πόρτα, ενώ εκείνη τους έδειχνε μια αφίσα που ήταν καρφιτσωμένη στον απέναντι τοίχο. Έδειχνε το πρόσωπο ενός άντρα, κάτω από το οποίο ήταν τυπωμένη η φράση: «Πρώτα η Ασφάλεια».
SPARK sel_FINAL_Layout 1 22/03/2011 6:41 ΜΜ Page 26
ΜΥΡΙΕΛ ΣΠΑΡΚ
«Αυτός είναι ο Στάνλεϋ Μπάλντουιν,* ο προηγούμενος πρωθυπουργός», είπε η δεσποινίς Μπρόντι. «Η δεσποινίς Μακάυ τον κρατάει ακόμα στον τοίχο γιατί πιστεύει στο σύνθημα “Πρώτα η Ασφάλεια”. Όμως πρώτη δεν έρχεται η Ασφάλεια. Η Καλοσύνη, η Αλήθεια και η Ομορφιά έρχονται πρώτες. Ακολουθήστε με». Αυτή ήταν η πρώτη φορά που τα κορίτσια αισθάνθηκαν να υπάρχει μια ένταση μεταξύ της δεσποινίδος Μπρόντι και του υπόλοιπου διδακτικού προσωπικού. Μάλιστα ορισμένες από αυτές για πρώτη φορά συνειδητοποιούσαν ότι ήταν δυνατόν άνθρωποι τους οποίους ενώνουν τα δεσμά της εξουσίας που απολαμβάνουν οι ενήλικοι να διαφέρουν. Κατέγραψαν το γεγονός στο βάθος του μυαλού τους και, με την απολαυστική αίσθηση που τους έδινε η προσδοκία μιας επερχόμενης σύγκρουσης, από την οποία όμως δεν κινδύνευαν, ακολούθησαν την επικίνδυνη δεσποινίδα Μπρόντι στην ασφαλή σκιά της φτελιάς. Συχνά εκείνο το ηλιόλουστο φθινόπωρο, όταν το επέτρεπε ο καιρός, τα κορίτσια έκαναν τα μαθήματά τους καθισμένες στους τρεις πάγκους που βρίσκονταν γύρω από τη φτελιά. «Κρατήστε τα βιβλία σας ψηλά, σε περίπτωση που έχουμε ενοχλητικές παρουσίες. Εάν εμφανιστεί κάποιος, κάνουμε μάθημα ιστορίας... ποίηση... γραμματική». Τα κορίτσια σήκωσαν ψηλά τα βιβλία τους, αλλά είχαν στραμμένα τα μάτια τους στη δεσποινίδα Μπρόντι. «Εν τω μεταξύ θα σας πω για τις καλοκαιρινές διακοπές μου στην Αίγυπτο..., για το πώς να φροντίζετε το δέρμα και τα χέρια σας..., για τον Γάλλο που γνώρισα στο τρένο για το Μπίαριτς... και πρέπει να σας πω και για τους ιταλικούς πίνακες που είδα. Ποιος είναι ο σπουδαιότερος Ιταλός ζωγράφος;» «Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, δεσποινίς Μπρόντι». * Stanley Baldwin (1867-1947): Άγγλος πολιτικός του Συντηρητικού Κόμματος που διετέλεσε τρεις φορές πρωθυπουργός.
SPARK sel_FINAL_Layout 1 22/03/2011 6:41 ΜΜ Page 27
Η ΔΕΣΠΟΙΝΙΣ ΤΖΗΝ ΜΠΡΟΝΤΙ ΣΤΗΝ ΑΚΜΗ ΤΗΣ
«Λάθος. Η σωστή απάντηση είναι ο Τζιότο, αυτός είναι ο αγαπημένος μου». Μερικές φορές η Σάντυ είχε την εντύπωση ότι το στήθος της δεσποινίδος Μπρόντι ήταν επίπεδο, χωρίς καθόλου καμπύλες, αλλά ίσιο σαν την πλάτη της. Άλλοτε πάλι είχε κανονικό σχήμα στήθους και ήταν μεγάλο, ευδιάκριτο, ώστε η Σάντυ να κάθεται και να το παρατηρεί προσεκτικά με τα μικροσκοπικά της μάτια καθώς η δεσποινίς Μπρόντι, σε μέρες διδασκαλίας μέσα στην τάξη, στεκόταν στητή, με το καστανό κεφάλι της ψηλά, κοιτάζοντας, καθώς μιλούσε, έξω από το παράθυρο, σαν την Ιωάννα της Λωρραίνης. «Σας έχω πει πολλές φορές, και οι πρόσφατες διακοπές με έπεισαν γι’ αυτό, ότι η περίοδος της ακμής μου έχει πραγματικά αρχίσει. Είναι εύκολο να διαφύγει σε κάποιον πότε είναι η περίοδος της ακμής του. Γι’ αυτό όταν μεγαλώσετε πρέπει να είστε σε εγρήγορση για να καταλάβετε την ακμή σας σε οποιαδήποτε στιγμή της ζωής σας κι αν έρθει. Και τότε πρέπει να την ζήσετε με όλη της την ένταση. Μαίρη, τι έχεις κάτω από το θρανίο σου, τι κοιτάζεις;» Η Μαίρη καθόταν στο θρανίο της, υπερβολικά χαζή για να μπορέσει να σκεφτεί κάτι να απαντήσει. Ήταν τόσο χαζή που δεν μπορούσε καν να πει ένα ψέμα, δεν ήξερε πώς να τα κουκουλώσει. «Ένα κωμικό, δεσποινίς Μπρόντι», απάντησε. «Τι εννοείς ένα κωμικό;» «Ένα κωμικό περιοδικό», είπε η Μαίρη. «Σοβαρά, ένα κωμικό περιοδικό. Πόσων ετών είσαι;» «Δέκα, κυρία». «Έχεις μεγαλώσει για να διαβάζεις κωμικά περιοδικά. Δώσ’ το μου». Η δεσποινίς Μπρόντι κοίταξε τις χρωματιστές σελίδες. «Ορίστε... Ο Μικρός Τίγρης Τιμ », είπε και το πέταξε στο καλάθι των σκουπιδιών. Καθώς κατάλαβε ότι τα μάτια όλης της τά-
SPARK sel_FINAL_Layout 1 22/03/2011 6:41 ΜΜ Page 28
ΜΥΡΙΕΛ ΣΠΑΡΚ
ξης ήταν στραμμένα στο περιοδικό, το πήρε από το καλάθι, το έσκισε σε κομματάκια και το ξαναπέταξε μέσα. «Προσέξτε με, κορίτσια. Η ακμή ενός ανθρώπου είναι η στιγμή για την οποία γεννήθηκε. Τώρα που η περίοδος της ακμής μου έχει αρχίσει – Σάντυ, δεν με προσέχεις. Τι έλεγα;» «Για την περίοδο της ακμής σας, δεσποινίς Μπρόντι».
«Εάν εμφανιστεί κάποιος κατά τη διάρκεια του μαθήματος, να θυμάστε ότι αυτή είναι η ώρα της γραμματικής της αγγλικής γλώσσας», είπε η δεσποινίς Μπρόντι. «Εν τω μεταξύ θα σας πω μερικά πράγματα για τη ζωή μου όταν ήμουν νεότερη, αν και κατά έξι χρόνια μεγαλύτερη από εκείνο τον άνδρα». Ακούμπησε στον κορμό της φτελιάς. Ήταν μια από τις τελευταίες μέρες του φθινοπώρου και τα φύλλα έπεφταν από το δέντρο με κάθε δυνατή ριπή ανέμου. Έπεφταν πάνω στα παιδιά που χαίρονταν γι’ αυτή την ευκαιρία να στριφογυρίσουν και να κάνουν μερικές επιπλέον κινήσεις καθώς τίναζαν τα φύλλα από τα μαλλιά και τα γόνατά τους. «Εποχή με αχλή και ώριμη γονιμότητα. Ήμουν αρραβωνιασμένη με έναν νεαρό άνδρα στην αρχή του Πολέμου, αλλά έπεσε στη μάχη της Φλάνδρας», είπε η δεσποινίς Μπρόντι. «Σάντυ, σκέφτεσαι ή ετοιμάζεσαι να βάλεις μπουγάδα;» «Όχι, δεσποινίς Μπρόντι». «Το λέω επειδή έχεις σηκώσει τα μανίκια σου. Δεν πρόκειται να έχω καμία σχέση με κορίτσια που σηκώνουν τα μανίκια της μπλούζας τους όση ζέστη κι αν κάνει. Κατέβασέ τα αμέσως, είμαστε πολιτισμένα όντα. Σκοτώθηκε την εβδομάδα πριν από την Ανακωχή. Έπεσε σαν φθινοπωρινό φύλλο, αν και ήταν μόλις είκοσι δύο ετών. Όταν πάμε μέσα, θα βρούμε τη Φλάνδρα στο χάρτη και θα δούμε το σημείο στο οποίο ετάφη ο αγαπημένος μου πριν εσείς γεννηθείτε. Ήταν φτωχός. Καταγόταν από το Έαρσιαρ, άνθρωπος της υπαίθρου, αλλά εργατικός και έξυπνος σπου-
SPARK sel_FINAL_Layout 1 22/03/2011 6:41 ΜΜ Page 29
Η ΔΕΣΠΟΙΝΙΣ ΤΖΗΝ ΜΠΡΟΝΤΙ ΣΤΗΝ ΑΚΜΗ ΤΗΣ
δαστής. Όταν μου ζήτησε να τον παντρευτώ μου είπε: “Θα πίνουμε νερό και θα βαδίζουμε αργά”. Αυτός ήταν ο απλός τρόπος του Χιου για να πει ότι θα ζούσαμε μια ήσυχη ζωή. Θα πίνουμε νερό και θα βαδίζουμε αργά. Ρόουζ, τι σημαίνει αυτή η φράση;» «Ότι θα ζούσατε μια ήσυχη ζωή, δεσποινίς Μπρόντι», απάντησε η Ρόουζ Στάνλεϋ που έξι χρόνια αργότερα είχε αποκτήσει μεγάλη φήμη για το σεξ. Η ιστορία για τον σκοτωμένο αρραβωνιαστικό της δεσποινίδος Μπρόντι είχε προχωρήσει αρκετά όταν η διευθύντρια, η δεσποινίς Μακάυ, φάνηκε να πλησιάζει από την απέναντι πλευρά του προαυλίου. Από τα μικρά, γουρουνίσια μάτια της Σάντυ είχαν ήδη αρχίσει να τρέχουν δάκρυα τα οποία τώρα επηρέαζαν και τη φίλη της την Τζένυ, που θα γινόταν αργότερα διάσημη στο σχολείο για την ομορφιά της, η οποία άφησε ένα λυγμό, ενώ ψαχούλευε να βρει το μαντίλι της. «Ο Χιου σκοτώθηκε», είπε η δεσποινίς Μπρόντι, «μια εβδομάδα πριν από την Ανακωχή. Μετά έγιναν εκλογές και ο κόσμος φώναζε: “Κρεμάστε τον Κάιζερ”. Ο Χιου ήταν ένα από τα Άνθη του Δάσους,* νεκρός στον τάφο του». Η Ρόουζ Στάνλεϋ άρχισε να κλαίει. Η Σάντυ κοίταζε με τα υγρά της μάτια προς το πλάι, παρακολουθώντας την επέλαση της δεσποινίδος Μακάυ, με προτεταμένο το κεφάλι και τους ώμους, από την απέναντι πλευρά του παρτεριού. «Ήρθα να σας δω και μετά θα φύγω», είπε. «Γιατί κλαίτε;» «Τους είπα μια ιστορία και συγκινήθηκαν. Κάνουμε μάθημα Ιστορίας», είπε η δεσποινίς Μπρόντι, πιάνοντας με το χέρι της ένα φύλλο που έπεφτε. «Δέκα ετών και κλαίτε για μια ιστορία!» είπε η δεσποινίς Μακάυ στα κορίτσια που είχαν σηκωθεί με πολλή προσπάθεια από τους πάγκους, ακόμα σαστισμένες από την ιστορία του Χιου του πολεμιστή. «Ήρθα να σας δω και μετά θα φύγω. Λοιπόν, κορίτσια, η καινούργια χρονιά ξεκίνησε. Ελπίζω να περάσατε πολύ * «Flowers of the Forest»: Παραδοσιακή σκωτσέζικη μελωδία.
SPARK sel_FINAL_Layout 1 22/03/2011 6:41 ΜΜ Page 30
ΜΥΡΙΕΛ ΣΠΑΡΚ
ωραία στις καλοκαιρινές σας διακοπές και περιμένω να διαβάσω τις πολύ ωραίες εκθέσεις σας για το πώς περάσατε. Στην ηλικία των δέκα ετών δεν πρέπει να κλαίτε για μια ιστορία. Σας το λέω ειλικρινά». «Καλά κάνατε και δεν απαντήσατε στην ερώτηση που σας έκανε», είπε η δεσποινίς Μπρόντι στην τάξη, όταν η δεσποινίς Μακάυ είχε φύγει. «Όταν κάποιος βρίσκεται σε δύσκολη θέση είναι καλό να μη λέει λέξη, ούτε άσπρο ούτε μαύρο. Τα λόγια είναι ασήμι, αλλά η σιωπή χρυσός. Μαίρη, ακούς; Τι έλεγα;» Η Μαίρη Μακγκρέγκορ, παχουλή, που πάνω της ξεχώριζαν μόνο δυο μάτια, μύτη και στόμα σαν χιονάνθρωπου, που αργότερα έγινε διάσημη για τη βλακεία της και που πάντα ήταν εύκολο να την κατηγορήσεις για οτιδήποτε, που στην ηλικία των είκοσι τριών ετών έχασε τη ζωή της όταν ένα ξενοδοχείο έπιασε φωτιά, τόλμησε να ψελλίσει: «Χρυσός». «Τι είπα ότι είναι χρυσός;» Η Μαίρη κοίταξε γύρω της και πάνω από το κεφάλι της. Η Σάντυ της ψιθύρισε: «Τα φύλλα που πέφτουν». «Τα φύλλα που πέφτουν», είπε η Μαίρη. «Προφανώς», είπε η δεσποινίς Μπρόντι, «δεν με παρακολουθούσες. Εάν με ακούγατε, κορίτσια, θα σας έκανα την κρεμ ντε λα κρεμ».