Svolopoulos venizelos 5688 5

SVOLOPOULOS_VENIZELOS_DDD final_Layout 1 8/5/14 11:59 π.μ. Page 3

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΒΟΛΟΠΟΥΛΟΣ

ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟ ΒΕΝΙΖΕΛΟ

Q

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

SVOLOPOULOS_VENIZELOS_DDD final_Layout 1 8/5/14 11:59 π.μ. Page 4

©

Copyright Κωνσταντίνος Σβολόπουλος – Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2013

Έτος 1ης έκδοσης: 2014 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης ΒέρνηςΠαρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα % 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31

e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-5688-5

SVOLOPOULOS_VENIZELOS_DDD final_Layout 1 8/5/14 11:59 π.μ. Page 5

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Q Πρόλογος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

IIIII. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος στη γενέτειρά του . . . . . .

IIIII. Οι πνευματικές καταβολές . . . . . . . . . . . . . . . . . .

IIIII. Το κίνημα στο Γουδί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

IIIV. Η φιλία με τον Τζαίημς Μπάουτσερ και η επιδίωξη της διαβαλκανικής συμμαχίας: προσωπικοί παράγοντες και πολιτική συγκυρία . . . . . . . . . . . .

IIIV. Πολιτικός ηγέτης σε πολεμική περίοδο . . . . . . . . . .

IIVI. Η νύχτα της 24ης προς την 25η Σεπτεμβρίου 1916 . .

IVII. Η ελληνική απόβαση στη Μικρά Ασία . . . . . . . . . .

VIII. Η απόφαση για την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας . . .

IIIX. Οι ελληνοτουρκικές σχέσεις μετά τη Λωζάννη: η νέα δυναμική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

IIIX. Βενιζέλος και Παπαναστασίου: Δύο όψεις της ιδέας για διαβαλκανική συνεργασία . . . . . . . . .

IIXI. Το ευρωπαϊκό όραμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

IXII. Tο διεθνές σύστημα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

XIII. Από την εσωτερική στην εξωτερική πολιτική . . . . .

7 11 21 29

41 57 69 74 91 116 125 137 154 160

Σημειώσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 Ευρετήριο κυρίων ονομάτων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

SVOLOPOULOS_VENIZELOS_DDD final_Layout 1 8/5/14 11:59 π.μ. Page 6

SVOLOPOULOS_VENIZELOS_DDD final_Layout 1 8/5/14 11:59 π.μ. Page 7

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η αφετηρία της ενασχόλησής μου με τον Ελευθέριο Βενιζέλο εντοπίζεται χρονικά πριν από τα μέσα της δεκαετίας του ’60, όταν, τελειόφοιτος του Πανεπιστημίου Αθηνών, ανέλαβα την ευθύνη της ταξινόμησης του προσωπικού του αρχείου στο Μουσείο Μπενάκη. Τρεις δεκαετίες μετά τον θάνατό του, δεν είχαν τότε ακόμη κατασιγάσει τα πολιτικά πάθη που εξήψε ο Εθνικός Διχασμός. Γενικότερο, εξάλλου, νοσηρό φαινόμενο, η μετάσταση επίκαιρων εκάστοτε πολιτικών προβλημάτων στο πεδίο της Ιστορίας συσκότιζε, και στην περίπτωση αυτή, την αντικειμενική θεώρηση των γεγονότων. Η έλλειψη, τέλος, επαρκούς πρωτογενούς υλικού, προσβάσιμου από τους ερευνητές, είχε συντελέσει ανασταλτικά, και αυτή, στην προώθηση της συστηματικής έρευνας. Η διάθεση, το έτος 1965, του Αρχείου Ελευθερίου Βενιζέλου, ταξινομημένου, στη χρήση των μελετητών σηματοδοτεί –και συμβολικά– την πορεία προς την υπέρβαση της δυσμενούς αυτής συγκυρίας. Η δυνατότητα, ολοένα και μεγαλύτερη, για την πρόσβαση σε αρχεία, ιδιωτικά και κρατικά, η καθιέρωση ειδικότερα του κανόνα της «τριακονταετίας» –αντί της πεντηκονταετίας– για τη χρήση των δημόσιων εγγράφων, η φορά προς την οριστική εξάλειψη των συνδρόμων μιας αντίθεσης και πολιτικά παρωχημένης, η ανάδυση, τέλος, μιας γενεάς επιστημόνων αμέτοχων στα γεγονότα και ανεπηρέαστων από τα βιώματα της προπολεμικής περιόδου, στο μέτρο που υπήρχε, διάνοιξαν

SVOLOPOULOS_VENIZELOS_DDD final_Layout 1 8/5/14 11:59 π.μ. Page 8

8

ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟ ΒΕΝΙΖΕΛΟ

νέα προοπτική. Νέος μελετητής, επεδίωξα να αξιοποιήσω την ευκαιρία που μου προσφερόταν να προσεγγίσω τον Βενιζέλο και την εποχή του μέσα από τη διαδικασία της συστηματικής έρευνας. Εξέτεινα την αναζήτηση του αναγκαίου πρωτογενούς υλικού σε ευρύ πεδίο – σε ποικίλες πηγές, ιδιωτικές και δημόσιες, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Περισυλλέγοντας τα απαραίτητα τεκμήρια, δεν κατέφυγα πλέον σε αυθαίρετες αποτιμήσεις ή σε εύθραυστες υποθέσεις, αλλ’ επεζήτησα να διαγνώσω τα βαθύτερα κίνητρα, να αποσαφηνίσω τους στρατηγικούς στόχους και να προσδιορίσω τις τακτικές επιλογές του, στο πλαίσιο της ελληνικής πραγματικότητας και του διεθνούς γίγνεσθαι της πρώτης τεσσαρακονταετίας του εικοστού αιώνα, επιδεικνύοντας και την επιβεβλημένη καλή θέληση. Απόρροια της προσπάθειας αυτής, στην αρχική φάση της, υπήρξε η μελέτη μου Ο Ε. Βενιζέλος και η πολιτική κρίσις εις την Αυτόνομον Κρήτην, 1901-1906 (Ίκαρος, 1974) – η πρώτη, μόλις τότε(!), διδακτορική διατριβή στο Πανεπιστήμιο Αθηνών με κύριο αντικείμενο αναφοράς στην πολιτική ιστορία του 20ού αιώνα. Σχεδόν ταυτόχρονα δημοσίευσα την πραγματεία Το Βαλκανικό Σύμφωνο και η ελληνική εξωτερική πολιτική, 1928-1934: Ανέκδοτο κείμενο του Ε. Βενιζέλου (Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 1974). Τρία χρόνια αργότερα εξέδωσα τη μονογραφία με τίτλο Η ελληνική εξωτερική πολιτική μετά την Συνθήκην της Λωζάννης: η κρίσιμος καμπή, Ιούλιος-Δεκέμβριος 1928 (Ινστιτούτο Δ.Δ. Δικαίου και Δ. Σχέσεων, 1977), την οποία και κατέθεσα ως διατριβή για υφηγεσία στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Βασισμένος, εξάλλου, σε πρωτογενείς πηγές δημοσίευσα, σε αυτοτελή έκδοση, τη μελέτη Ελευθέριος Βενιζέλος: 12 μελετήματα. Σχετικά πρόσφατα, τέλος, μελέτησα τους παράγοντες της απόφασης του Βενιζέλου για την επέκταση των ορίων κυριαρχίας στη Μικρά Ασία (Η απόφαση για την επέκταση της ελληνικής κυριαρχίας στη Μικρά Ασία, Ίκαρος 2009).

SVOLOPOULOS_VENIZELOS_DDD final_Layout 1 8/5/14 11:59 π.μ. Page 9

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

9

Η πρώτη ενασχόλησή μου με τον Βενιζέλο και την εποχή του διασταυρώθηκε με τις σπουδές και τις έρευνές μου στο εξωτερικό, μεταξύ 1966 και 1974. Η εμβάθυνση στο πεδίο της νεώτερης και σύγχρονης ιστορίας και, παράλληλα, η μαθητεία στον τομέα της πολιτικής επιστήμης και των διεθνών σχέσεων, έστρεψαν τα ειδικότερα ενδιαφέροντά μου προς τα θέματα που συνέχονται με τη θέση της Ελλάδος και την παρουσία του Ελληνισμού στη διεθνή ζωή. Παράπλευρα, πράγματι, με την προετοιμασία των εκτενέστερων αυτοτελών συγγραφικών εργασιών μου, συνέλεξα υλικό και, βαθμιαία έκτοτε, συνέταξα και δημοσίευσα ειδικότερα άρθρα. Θεωρώ ήδη σκόπιμη τη δημοσίευση των ερευνητικών αυτών τομών δεδομένου ότι απαιτήθηκε μεγάλος μόχθος για τη συγγραφή τους και είναι, πιστεύω, γενικότερα χρήσιμη η επικοινωνία ενός ευρύτερου κοινού με τα ιστορικά προβλήματα που θίγονται και με τις καινοτόμες προτάσεις που διατυπώνονται για την επίλυσή τους. Επέλεξα, ήδη, ανάμεσά τους, δεκατρία μελετήματα, τα οποία και αναδημοσιεύω χωρίς να επιφέρω ουσιαστικές μεταβολές στη δομή και στο περιεχόμενό τους. Στη συνάρθρωσή τους, οι αναφορές αυτές επικαλύπτουν, σε χρονικό εύρος, τέσσερις δεκαετίες ενεργού παρουσίας του Ελευθερίου Βενιζέλου στη δημόσια ζωή. Η συγκέντρωση και δημοσίευση σε έναν τόμο δεκατριών μελετημάτων με τη συμβολή του εκδοτικού οίκου «Καστανιώτης» αποτελεί για τον συντάκτη τους χρέος, αλλά και πηγή προσωπικής ικανοποίησης. Η παροχή της δυνατότητας για τον ευχερέστερο εντοπισμό του διάσπαρτου αυτού υλικού συντελεί, ελπίζω, στην πληρέστερη συγκρότηση και αξιοποίηση της πλούσιας ήδη, με τη συμβολή πολλών νεώτερων άξιων ερευνητών, βιβλιογραφίας για τον Ελευθέριο Βενιζέλο και την πολυκύμαντη εποχή του. Μάρτιος 2014 Κ.Σ.

SVOLOPOULOS_VENIZELOS_DDD final_Layout 1 8/5/14 11:59 π.μ. Page 10

SVOLOPOULOS_VENIZELOS_DDD final_Layout 1 8/5/14 11:59 π.μ. Page 11

Ι Ο ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ ΣΤΗ ΓΕΝΕΤΕΙΡΑ ΤΟΥ

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος διάνυσε στην αλύτρωτη Κρήτη το ήμισυ περίπου του πολιτικού του βίου. Κατά την περίοδο αυτή είχε τη δυνατότητα να καταστήσει φανερές τις θέσεις του, από πεδίο επιπλέον ηγετικό στο μεγαλύτερο διάστημα. Θα ήταν εύλογο οι θέσεις αυτές να αποδοθούν στη διττή κατεύθυνση που φάνηκε να κινεί τις ιδεολογικές επιλογές του: την εθνική και τη φιλελεύθερη. Θα ήταν, μάλιστα, δυνατό να υποστηριχτεί ότι είχε αρμονικά και εποικοδομητικά συναρμόσει τους δύο στόχους σε έναν.1 Η κλίση του προς την εθνική ιδέα θα παρασταθεί με λόγους και πράξεις, οι οποίες εκτείνονται σε ευρύτερη περίοδο. Οι πρώτες του εικόνες ως νηπίου συνάπτονται με τη μεγάλη κρητική εξέγερση του 1866-9. Έκτοτε, θα ανδρωθεί έχοντας προ οφθαλμών το όραμα της ένωσης με τη μητέρα πατρίδα: χαρακτηριστικός ο πρώιμος διάλογός του με τον Τσάμπερλαιν, πρωθυπουργό της Μ. Βρετανίας κατά το 1886, οπότε και διευκρίνισε ότι η ενσωμάτωση στην Ελλάδα αποτελεί τον διακαή πόθο των Κρητών.2 Και στην υλοποίηση του προγράμματος αυτού, θα επιδοθεί έκτοτε με άκαμπτη εμμονή και ιδιαίτερη μεθοδικότητα· κορυφαίες στιγμές –έως το 1912– το 1897, το 1899, το 1901, το 1905, το 1908. «Πασίγνωστον και ανεπίδεκτον συζητήσεως –έγραφε ήδη

SVOLOPOULOS_VENIZELOS_DDD final_Layout 1 8/5/14 11:59 π.μ. Page 12

12

ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟ ΒΕΝΙΖΕΛΟ

το 1889– είναι ότι όσον αφορά τον διάπυρον του Κρητικού Λαού πόθον προς εθνικήν αυτού αποκατάστασιν, ουδεμία ποτέ υπήρξεν, υπάρχει ή μέλλει να υπάρξη διαφωνία μεταξύ Κρητών. Η ιστορία αυτού και οι ποταμοί των αιμάτων και τα ολοκαυτώματα, άτινα υπέρ του ιδεώδους αυτού τούτου προθύμως πάντοτε προσήνεγκεν, εισίν οι διαπρύσιοι τούτου μάρτυρες. Η διαίρεσις, λοιπόν, των γνωμών των εν Κρήτη πολιτευομένων περιστρέφεται εις λόγους αποκλειστικώς σχετιζομένους προς την καθεστηκυίαν εσωτερικήν τάξιν και τον τρόπον της δράσεως, προς σκοπιμωτέραν λειτουργίαν του διέποντος την Νήσον πολιτεύματος και ασφαλεστέραν επίτευξιν του κοινώς επιδιωκομένου ιδεώδους [...]»3 Η εθνική ιδεολογία είχε, επιπλέον, ζυμωθεί από τον Βενιζέλο με τη βίωση της δημοκρατικής αρχής. Αναμνήσεις από το ελληνικό κλασικό παρελθόν και τα διδάγματα της σύγχρονης δυτικοευρωπαϊκής σκέψης, ο «Επιτάφιος» του Περικλέους και η «Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη» συμπλέκονταν εύρυθμα και αποδοτικά. Η συνταύτιση αυτή, εξάλλου, δεν αποτελούσε φαινόμενο ειδικά συνταιριασμένο από τον Βενιζέλο· είχε ευρύτερα χαρακτηρίσει την ελληνική αντίληψη για τον δημόσιο βίο από την Επανάσταση του 1821 – και πριν ακόμη. Ένας αιώνας αγώνων για την επικράτηση της δημοκρατικής αρχής εξηγεί και αυτήν, άλλωστε, την επιβολή του κρητικού ηγέτη στην ελληνική πολιτική σκηνή. Θα ήταν προβληματικό να ευοδωθεί μία πολιτική πρωτοβουλία που δεν είχε αναληφθεί με τρόπο δημοκρατικό.4 Η στενή, πράγματι, σύναψη εθνικού συμφέροντος και δημοκρατικής ιδεολογίας έτεινε ευρύτερα να κατακλύσει τον δυτικοευρωπαϊκό χώρο. Η εφαρμογή της, εντούτοις, στην πράξη προσέκοπτε σε δυσχέρειες ενίοτε δυσυπέρβλητες. Η γεωπολιτική ισχύς παρεμβαλλόταν συχνά ως εμπόδιο· και η διάκριση μεγάλων και μικρών κρατών αποτελούσε μία πραγματικότη-

SVOLOPOULOS_VENIZELOS_DDD final_Layout 1 8/5/14 11:59 π.μ. Page 13

Ο ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ ΣΤΗ ΓΕΝΕΤΕΙΡΑ ΤΟΥ

13

τα, η οποία εξακολουθεί –έστω και μετά την περισσότερο ορθολογική διάρθρωση της διεθνούς κοινωνίας– να ασκεί ιθύνουσα επιρροή. Η διεύρυνση, κατά ταύτα, των ορίων του αρχικά αδύναμου ελληνικού κράτους καθ’ υπαγόρευση της δημοκρατικής «Μεγάλης Ιδέας» θα αποδεικνυόταν αδύνατη χωρίς τη συγκατάνευση των ισχυρών ευρωπαϊκών δυνάμεων. Πρώτο θύμα η Κρήτη, η οποία συγκαταριθμούσε εξεγέρσεις και κινήματα κατά της ξένης κυριαρχίας από τον 18ο ήδη αιώνα. Δεν θα ήταν, εύλογα, υπερβολικό να υποστηριχτεί ότι το Κρητικό ζήτημα αντικατοπτρίζει ακριβώς την αδυναμία του ελληνικού βασιλείου να ανταποκριθεί στις φιλόδοξες διεκδικήσεις του.5 Η γεωγραφική του θέση, πάντοτε επίκαιρη, συνεπαγόταν την εμφαντική αδυναμία να ικανοποιήσει την κύρια φροντίδα για ακεραιότητα του εθνικού χώρου – κατά συνέπεια, να περιστείλει τη μοιραία αναζήτηση «προστασίας» και την επίταση της ξένης εξάρτησης. Εκτός από το γεωγραφικό, οι παράγοντες της πληθυσμικής δύναμης και της οικονομικής ευρωστίας ήταν μοιραίο να προσδιορίζουν σε μεγάλο βαθμό την αποδοτικότητα της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής. Ο δημογραφικός συντελεστής, μετά ιδίως την καθιέρωση της υποχρεωτικής θητείας, άμεσα συναρτημένος με τη στρατιωτική δύναμη των κρατών, παρέμενε στην Ελλάδα, έστω και μετά τις εδαφικές προσκτήσεις του 1864 και του 1881, σε χαμηλά επίπεδα, αν μάλιστα ληφθεί υπόψη η έκταση των εθνικών διεκδικήσεων. Ενώ, εξάλλου, για τις υλικά αυτάρκεις κρατικές οντότητες, η οικονομική δύναμη αποτελεί μέσο αντίστασης ή και επιβολής, η Ελλάδα ανήκε στην κατηγορία των υλικά ανίσχυρων κρατών που αντιμετωπίζουν με δέος την επίφοβη απειλή των οικονομικών πιέσεων. Οι πρώτες ύλες σπάνιζαν στα ελεύθερα εδάφη ή δεν είχαν αποτελέσει αντικείμενο συστηματικής εκμετάλλευσης. Ο τεχνικός εξοπλισμός παρέμενε υποτυπώδης, η βιομηχανική ανάπτυξη διένυε την πρώτη αβέβαιη φάση της, ενώ η

SVOLOPOULOS_VENIZELOS_DDD final_Layout 1 8/5/14 11:59 π.μ. Page 14

14

ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟ ΒΕΝΙΖΕΛΟ

επίδοση στο εμπόριο δεν ήταν ικανή να αντισταθμίσει την καθυστέρηση στους παραγωγικούς τομείς. Στο επίπεδο της διεθνούς ζωής, η δυσμενής αυτή οικονομική συγκυρία είχε διττό επακολούθημα, την ένταση της εξάρτησης από τον ξένο παράγοντα και την ένδεια των μέσων για την άσκηση της ελληνικής πολιτικής. Η αποδοτική άσκηση του έργου της διπλωματίας, η προβολή των εθνικών θέσεων στο προσκήνιο της διεθνούς ζωής, η ενίσχυση των αλύτρωτων ομοεθνών στο εσωτερικό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, συνεπάγονταν δαπάνες δυσβάστακτες για τον αναιμικό δημόσιο προϋπολογισμό· και η οργάνωση και η συντήρηση αξιόμαχων ενόπλων δυνάμεων, ικανών να ανταποκριθούν στα τολμηρά εθνικά οράματα, προϋπέθετε την αναγωγή σε οικονομικά επίπεδα μη προσβάσιμα για το ελληνικό βασίλειο. Η αναγκαστική προσφυγή στο ξένο χρηματοδοτικό και τραπεζικό κεφάλαιο, χωρίς να συμβάλει έστω και στη βραχυπρόθεσμη ριζική αντιμετώπιση των ζωτικών αυτών αναγκαιοτήτων, έτεινε να υποθηκεύσει το εθνικό μέλλον στο μέτρο που συνεπέφερε την ενίσχυση της πολιτικής επιρροής και την ενεργοποίηση της ανάμιξης αναρμόδιων παραγόντων στα πράγματα της χώρας.6 Ιδού τα στενά όρια, εντός των οποίων καλούνταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος να κινηθεί πολιτικά. Τολμηρός στις επιλογές του, οραματιστής αλλά και, ταυτόχρονα, πραγματιστής, θα τάμει νέα οδό αποτιμώντας, κατά κανόνα ορθά, τα πραγματικά δεδομένα κάθε προβλήματος. Σε κάθε περίπτωση, προέκρινε λύση η οποία προσφερόταν για να δώσει απτό πρακτικό αποτέλεσμα, μην υπολογίζοντας ούτε το εσωτερικό πολιτικό «κόστος» ούτε τις τυχόν συναισθηματικές αντιδράσεις. Στις επιλογές του αυτές, ο Βενιζέλος υιοθετούσε την τακτική του προϋπολογισμένου κινδύνου (politique du risque calculé), με την προϋπόθεση ότι οι πιθανότητες αποτυχίας ήταν οι σαφώς ολιγότερες. Δεν ήταν, εξάλλου, τυχαίο ότι η προτίμησή του σχεδόν πά-

SVOLOPOULOS_VENIZELOS_DDD final_Layout 1 8/5/14 11:59 π.μ. Page 15

Ο ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ ΣΤΗ ΓΕΝΕΤΕΙΡΑ ΤΟΥ

15

ντοτε στρεφόταν προς την ίδια κατεύθυνση με τους φιλελεύθερους συμμάχους του στο διεθνές πεδίο. Ένα πρώτο δείγμα αυτής της αντίληψης θα ήταν δυνατό να επισημανθεί κατά τη συνταγματική, διοικητική και οικονομική κρίση του 1889, όταν ο Βενιζέλος ήταν μόλις 25 ετών, πρωτοεκλεγμένος ήδη πληρεξούσιος Κυδωνίας. Από τη θέση αυτή, ανήκοντας έκτοτε σταθερά στη μετριοπαθή φιλελεύθερη μερίδα, αντιτάχθηκε στην πρόθεση της συντηρητικής μειοψηφίας στην Κρητική Συνέλευση να εγείρει τα όπλα κατά της τουρκικής διοίκησης εν ονόματι εκ νέου της άμεσης ένωσης. Η πολιτική αυτή δεν υπαγορευόταν μόνο από τη θέληση του Χαρίλαου Τρικούπη – του οποίου και δήλωνε ότι ήταν θαυμαστής· επιβαλλόταν ακόμη –πίστευε– από το όφελος της ιδιαίτερης πατρίδας του να διατηρήσει τον μετριοπαθή Οθωμανό διοικητή Σάρτινσκι Πασά, καθώς και τα προνόμια της Χαλέπας.7 Έλλογες συναισθηματικές αντιδράσεις υποτάσσονταν σε υπαγορεύσεις του πρακτικού εθνικού συμφέροντος. Μετά, εντούτοις, την τελική ματαίωση των όποιων συμβιβαστικών προθέσεων της Πύλης υπό την πίεση του τουρκοκρητικού όχλου, ο Βενιζέλος θα πρωταγωνιστήσει, μετά μία οκταετία, στη σύμπηξη επαναστατικού μετώπου επί των λόφων του Ακρωτηρίου. Προικισμένος όμως και με μία σπάνια διπλωματική ευελιξία, θα δειχτεί ταυτόχρονα μετριοπαθής όταν οι ναύαρχοι των Μεγάλων Δυνάμεων επιζητήσουν τη συμβιβαστική επίλυση της διένεξης. Η ανακήρυξη της κρητικής Αυτονομίας θα επιστέψει τη διαπραγματευτική διαδικασία, προϊόν των υπαγορεύσεων «της πρακτικής πολιτικής» και της έγκρισης του ελευθέρου βασιλείου – ιδίως μετά την ήττα κατά τον ατυχή Ελληνοτουρκικό πόλεμο. Κατά τη φάση ακριβώς αυτήν, η παρουσία του Βενιζέλου, ηγέτη πλέον που εμφορούνταν από συνδιαλλακτικές διαθέσεις, αποδεικνυόταν κατεξοχήν χρήσιμη.8 Στο πλαίσιο της αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας, ο Βενιζέ-

SVOLOPOULOS_VENIZELOS_DDD final_Layout 1 8/5/14 11:59 π.μ. Page 16

16

ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟ ΒΕΝΙΖΕΛΟ

λος θα διαδραματίσει ηγετικό πολιτικό ρόλο είτε ως μέλος της δεκαεξαμελούς προπαρασκευαστικής και της εισηγητικής επιτροπής του Συντάγματος είτε ως σύμβουλος επί της Δικαιοσύνης. Παράπλευρα όμως συνεχιζόταν η άγονη πορεία του ελληνικού αλυτρωτισμού. Ο πρίγκηψ Γεώργιος, ύπατος αρμοστής της νεότευκτης πολιτείας, δεν κατόρθωνε, ακολουθώντας μία οδό παραδοσιακή, να προαγάγει την παραπέρα προώθηση του Κρητικού ζητήματος προς τη επιθυμητή ενωτική λύση. Τότε, ο Βενιζέλος θα προτείνει τη σταδιακή προσέγγιση του εθνικού στόχου κατά το πρότυπο της Ανατολικής Ρωμυλίας, πιστεύοντας ότι με τον τρόπο αυτόν ήταν δυνατό να πληρωθούν οι προϋποθέσεις που θα επέτρεπαν τη δυναμική προσαρμογή στον αδυσώπητο διεθνή ανταγωνισμό. Οραματιζόταν, μέσω της πλήρωσης του όρου της αυτονομίας, την άρση των προσκομμάτων που παρεμβάλλονταν καθ’ οδόν προς την επίτευξη της ένωσης με την Ελλάδα. Ειδικότερα, μετά τον παραμερισμό εμποδίων, όπως η συμπαγής παρουσία ξενικών στρατευμάτων και η διοίκηση της Μεγαλονήσου από εντολοδόχο των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων, ήλπιζε ότι θα ανέκυπτε μεσοπρόθεσμα η ακραιφνής βούληση της τοπικής κοινής γνώμης. Στην ιδέα αυτήν, εξάλλου, έβρισκε σύμφωνο ένα τουλάχιστον μέρος των Προστατριών Δυνάμεων. Αλλ’ η προσπάθεια ματαιώθηκε τότε εξαιτίας του ύπατου αρμοστή, ο οποίος, αντιδρώντας βίαια, τον έπαυσε από σύμβουλο της Δικαιοσύνης. Όταν, εντούτοις, η διπλωματική τακτική του πρίγκηπα Γεωργίου αποδειχτεί εξακολουθητικά άγονη, ο Βενιζέλος, παράλληλα με την ένταση του εσωτερικού πολιτικού αγώνα του, θα προβάλει αναπόφευκτα τις θέσεις του και επί του μείζονος εθνικού προβλήματος.9 Ανερχόμενος, πράγματι, στο Θέρισο, για να κηρύξει το αντιπριγκηπικό κίνημα, τον Μάρτιο του 1905, ο Βενιζέλος έθετε ήδη επί τάπητος το ζήτημα της συνολικής αποκατάστασης του τόπου. Πέρα από σκοπιμότητες, συνυφασμένες με την οικονο-

SVOLOPOULOS_VENIZELOS_DDD final_Layout 1 8/5/14 11:59 π.μ. Page 17

Ο ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ ΣΤΗ ΓΕΝΕΤΕΙΡΑ ΤΟΥ

17

μία του επαναστατικού αγώνα, υπήρχαν και βαθύτεροι λόγοι που επέτασσαν αυτή την αναφορά; Η απάντηση είναι ότι η επίτευξη του εφικτού, η πραγματοποίηση τουλάχιστον ενός επιπλέον θετικού βήματος προς την ένωση, οφείλει να καταχωρηθεί στις προθέσεις των εξεγερμένων. Συγκεκαλυμμένη, έστω, επαναφορά στο πρότυπο της Ανατολικής Ρωμυλίας; Ούτε καν – σύμφωνα με τις απαντήσεις των Προστατριών Δυνάμεων προς τους ηγέτες του κινήματος. Η εμπλοκή σε αδιέξοδο, εντούτοις, δεν προσιδίαζε στον Βενιζέλο. «Είμεθα βέβαιοι –είχε από καιρό τονίσει– ότι η Ευρώπη θα δειχθή ευμενής προς ημάς. Δεν θα εγκρίνη βέβαια αμέσως την ένωσιν, ην χθες απέκρουσεν, αλλά θα είναι διατεθειμένη να προχωρήση τόσον πολύ εν τη οδώ προς την ένωσιν, ώστε μόνον ο τύπος της ενώσεως να λείπη επιτέλους επιτυγχανομένης της ουσίας».10 Η αποστολή, κατά ταύτα, εξεταστικής επιτροπής εντεταλμένης να διερευνήσει επί τόπου την κατάσταση της Μεγαλονήσου προοριζόταν να αποφέρει ουσιαστικά αποτελέσματα απολύτως αποδεκτά από τον Ελευθέριο Βενιζέλο και να συμβάλει στη μακροπρόθεσμη καθιέρωσή του ως πολιτικού ηγέτη πανελλήνιας εμβέλειας. Η πεποίθηση, εντούτοις, του Βενιζέλου έμελλε κατ’ ουσίαν να διαψευστεί όταν θα καταδεικνυόταν ότι η απαλλαγή της Κρήτης από τα δεσμά της διεθνούς στρατιωτικής παρουσίας δεν ήταν αρκετή για να οδηγήσει στην αυτόματη δικαίωση των εθνικών πόθων. Την ανακοίνωση της απόφασης των Προστατριών Δυνάμεων να αποσύρουν –όπως είχαν υποσχεθεί– τα στρατεύματά τους, διαδέχονταν πανηγυρισμοί σε πανελλήνια κλίμακα, που όμως αποδεικνύονταν έωλοι εφόσον η Πύλη αρνούνταν εξακολουθητικά να συναινέσει στην ένωση. Ακόμη και όταν οι διεθνείς περιστάσεις είχαν φανεί ότι ευνοούν τη μεταβολή του διεθνούς καθεστώτος της Μεγαλονήσου, όταν και αυτός ο Βενιζέλος συμμετέσχε στην εκτελεστική επιτροπή της

2 – Αναφορές στον Ελευθέριο Βενιζέλο

SVOLOPOULOS_VENIZELOS_DDD final_Layout 1 8/5/14 11:59 π.μ. Page 18

18

ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟ ΒΕΝΙΖΕΛΟ

νέας κυβέρνησης, αποδείχτηκε αδύνατη η ενσωμάτωση στην Ελλάδα·11 και μετά το κίνημα των Νεοτούρκων, τον Ιούλιο του 1908, η Οθωμανική Αυτοκρατορία παρέμενε υποχείρια των εθνικιστικών παρορμήσεων διαψεύδοντας όσους είχαν σπεύσει να διακρίνουν στη συνέγερση αυτή τα μηνύματα που είχαν κατά τον 19ο αιώνα δειλά πολιτογραφηθεί μέσω των Μεταρρυθμίσεων του Τανζιμάτ. Μεταξύ των τελευταίων αυτών, ο Βενιζέλος θα διακηρύξει ότι «όλος ο Ελληνισμός συνησθάνθη βαθύτατα και ως εξ ενστίκτου, ότι η επιτυχία του νεοτουρκικού κινήματος έσωζεν όχι μόνον το τουρκικόν κράτος, αλλά και τον Ελληνισμόν από του διαμελισμού και της καταστροφής. Επειδή δε ο Ελληνισμός δεν υπήρξε ποτέ δύναμις κατακτητική, αλλ’ εκπολιτιστική, έσχεν αμέσως την συναίσθησιν ότι η παγίωσις του συνταγματικού πολιτεύματος εν Τουρκία απετέλει, υπό άλλον βεβαίως τύπον, πολύ μετριόφρονα, αλλά τον οποίον πλήρως απεδέχετο η ελληνική συνείδησις, πραγμάτωσιν της Μεγάλης Ιδέας, αφού το εν Τουρκία διαβιούν, ασυγκρίτω τω λόγω μεγαλύτερον μέρος του Ελληνισμού, ηδύνατο ούτω, εν ελευθέρα συνταγματική πολιτεία, να επιτελέση εξ ίσου την εκπολιτιστικήν του αποστολήν, με το όχι ευκαταφρόνητον πλεονέκτημα της εξωτερικής ασφαλείας, την οποίαν εγγυάται εις αυτόν η αναγέννησις της ευρείας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας». Παράλληλα, εντούτοις, ο Έλληνας πολιτικός προσέβλεπε έκτοτε –δικαιώνοντας όσους ομιλούν για τη βαθιά πραγματιστική του προσέγγιση– και στην ιδέα της διαβαλκανικής συμμαχικής συνεργασίας κατά της Τουρκίας, ως εναλλακτικής λύσης: «Η στάσις μας», υπογράμμιζε σε ξένο δημοσιογράφο, «θα εξαρτηθή από την Τουρκίαν. Αλλά θα εννοήση αυτή τα πραγματικά της συμφέροντα; Αν οι Νεότουρκοι επιμένουν να ακολουθούν έναν “εθνικισμόν” ολέθριον διά την χώραν των, αν μας καταδιώκουν, αν μας κακομεταχειρίζονται, τότε η συμφωνία θα καταστή αναγκαία μεταξύ των Ελλήνων και των Σλαυικών λαών».12

SVOLOPOULOS_VENIZELOS_DDD final_Layout 1 8/5/14 11:59 π.μ. Page 19

Ο ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ ΣΤΗ ΓΕΝΕΤΕΙΡΑ ΤΟΥ

19

Μήπως, όμως, έμελλε και αυτή η εναλλακτική πρόταση, που υπέβαλε ο Ελευθέριος Βενιζέλος έναντι της κλασικής μονοδιάστατης μεθόδου, να αποτύχει επίσης; Το ερώτημα θα ήταν δυνατό να ευσταθεί αν ο Κρης πολιτικός βάσιζε εξακολουθητικά την τακτική του –όπως είχε πράξει έως τότε και όπως θα έπραττε και στο μέλλον– στην αποτελεσματική υποστήριξη των Μεγάλων Δυνάμεων. Αλλ’ είχε αντιληφθεί έγκαιρα ότι η γενναία συνδρομή που ανέμενε δεν θα παρεχόταν ανεπιφύλακτα αφότου η Τουρκία, αξιοποιώντας τη γεωπολιτική επιρροή της, αντιτασσόταν στην ενσωμάτωση της Κρήτης στον κορμό της ανεξάρτητης Ελλάδος· και στράφηκε, εκμεταλλευόμενος μία ευνοϊκή συγκυρία, προς τα γειτονικά εθνικά κράτη της Βαλκανικής Χερσονήσου. Ήταν σε θέση να διαπιστώσει ότι οι αρχές και το δίκαιο διαδραματίζουν ένα συχνά περιορισμένο ρόλο, προορισμένο ενίοτε να υποκατασταθεί από πραγματικές καταστάσεις που τείνει να δημιουργήσει η υλική ισχύς. Και πράγματι, η μαχητική ικανότητα των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων θα επέλυε οριστικά το Κρητικό ζήτημα, εκκρεμές επί έναν αιώνα! Αν αναζητηθούν συγκεφαλαιωτικά οι λόγοι που εξηγούν τη σταθερή πολιτική του Βενιζέλου υπέρ της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα, πρέπει κατά πρώτον να διακριθεί η πηγαία επικοινωνία με το κλασικό ελληνικό παρελθόν σε συνδυασμό με τις σύγχρονές του δυτικές ιδέες για τη δημοκρατία. Η εκπλήρωση του εθνικού ιδεώδους ανταποκρινόταν, δεύτερον, σε αυτές τις φιλελεύθερες πεποιθήσεις του. Η ελευθερία στην έκφραση της γνώμης των πολιτών και ο σεβασμός της αυτοδιάθεσης των λαών συνέθεταν βασικές συνισταμένες της σκέψης του. Η υιοθέτηση, κατά συνέπεια, μιας επιλογής από την πλειονότητα των Κρητών όφειλε να είναι αυτονόητα αποδεκτή. Η επίτευξη της ένωσης ανταποκρινόταν, τέλος, σ’ έναν γενικότερο σχεδιασμό του Βενιζέλου για την επιβολή του Ελληνισμού

SVOLOPOULOS_VENIZELOS_DDD final_Layout 1 8/5/14 11:59 π.μ. Page 20

20

ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟ ΒΕΝΙΖΕΛΟ

στον ευαίσθητο γεωπολιτικό κόμβο της νοτιοανατολικής Ευρώπης και της ανατολικής Μεσογείου. Το ελληνικό στοιχείο δέσποζε στις ακραίες παρυφές της γηραιάς ηπείρου και στις δυτικές ακτές της Μικράς Ασίας, έχοντας ως επίκεντρο το Αιγαίο πέλαγος· η Κρήτη περιέβαλλε από τον νότο τη συγκεκριμένη ζώνη όπου το στοιχείο αυτό ήταν κυρίαρχο. Τι περισσότερο φυσιολογικό από την επιθυμία να εντάξει τη γενέτειρά του στον γεωπολιτικό σχεδιασμό που ειδικά απέβλεπε; Ο Ελευθέριος Βενιζέλος στάθηκε πρόμαχος, πρωταγωνιστώντας από το έδαφος της Κρήτης στους αγώνες για την προσάρτηση της Μεγαλονήσου από τη μητέρα πατρίδα. Διανύοντας κατά βάση στην Ελλάδα το δεύτερο ήμισυ του πολιτικού βίου του, επισκεπτόταν κατά διαστήματα τη γενέτειρά του, με την οποία αισθανόταν στενά δεμένος και το χώμα της οποίας τελικά θα τον σκεπάσει. Όσον αφορά το Κρητικό ζήτημα, επαναλαμβάνοντας τη ρήση του Ελευθερίου Πρεβελάκη, έπαυσε να υπάρχει μετά την ένωση με την Ελλάδα.13

SVOLOPOULOS_VENIZELOS_DDD final_Layout 1 8/5/14 11:59 π.μ. Page 21

IΙ ΟΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΕΣ ΚΑΤΑΒΟΛΕΣ

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, γεννημένος στις Μουρνιές, κατά την επικρατέστερη άποψη, το 1864, γαλουχήθηκε σε περιβάλλον που διαπνεόταν από υψηλό εθνικό φρόνημα. Ο πατέρας του διακρινόταν για την ελληνική παιδεία και την πλούσια κοινωνική του δράση, ενώ η μητέρα του, το γένος Πλουμιδάκη, καταγόταν από αγωνιστές του Θερίσου. Υποχρεωμένος να ακολουθήσει τα βήματα της οικογένειάς του έμαθε τα πρώτα γράμματα στη Σύρο, επανήλθε στην Κρήτη το 1872 και εγκαταστάθηκε στην Αθήνα το 1877, όπου και υπήρξε οικότροφος στο ιδιωτικό εμπορικό εκπαιδευτήριο Αντωνιάδου. Τούτο βεβαίως ουδόλως σημαίνει ότι υπολείφθηκε σε θεωρητική κατάρτιση, προς την κατεύθυνση της οποίας τον ωθούσε και ο πατέρας του, διατηρώντας την ευγενέστερη αντίληψη περί του εμπορικού επαγγέλματος. Υπό την καθοδήγηση ικανών δασκάλων, ο μελλοντικός ηγέτης επιτέλεσε λαμπρές προόδους και επέδειξε αξιοζήλευτα πνευματικά χαρίσματα.14 Οι συνθήκες της μετάβασης, των σπουδών και της αποφοίτησής του από τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών δεν έχουν ακόμη επακριβώς διευκρινιστεί. Δύο χρόνια, πάντως, μετά τον θάνατο του πατέρα του, το έτος 1883, ο νεαρός Ελευθέριος εγκατέλειψε οριστικά την παράλληλη εμπορική ενασχόληση και αφιερώθηκε στη δικηγορία. Τερμάτισε επιτυχώς τις σπουδές του και, επανερχόμενος στα Χανιά, παραιτή-

SVOLOPOULOS_VENIZELOS_DDD final_Layout 1 8/5/14 11:59 π.μ. Page 22

22

ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟ ΒΕΝΙΖΕΛΟ

θηκε, υπό την πίεση οικογενειακών αναγκών, του σχεδίου για μετεκπαίδευση στο εξωτερικό και, από το 1888, στράφηκε οριστικά στη δικηγορία, όπου και γρήγορα θα διαπρέψει. Θα ήταν σκόπιμο να γίνει αναφορά στο πλαίσιο μέσα στο οποίο κλήθηκε ο Βενιζέλος να εφαρμόσει τις ιδέες του. Αν και οι τελευταίες αυτές ουδέποτε προσφέρθηκαν για να απολήξουν σε διακήρυξη περιχαρακωμένη σε σχολαστικό υπόβαθρο, στην Κρήτη του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα δεν υπήρχε πλειοψηφία κοινής γνώμης για να την επιζητήσει. Μολοντούτο, αν, πράγματι, οι συντοπίτες του δεν είχαν διέλθει από τα στάδια εκείνα της πολιτικής εξέλιξης που επέτρεπαν τη συνειδητοποίηση των καθοριστικών κανόνων του ελεύθερου δημόσιου βίου, είχαν υποστεί τόσες εθνικές δοκιμασίες, ώστε οι βασικές τουλάχιστον εκφάνσεις του πολιτικού φαινομένου να μην είναι ξένες σ’ αυτούς. Αν, πάλι, ο Βενιζέλος δεν είχε θητεύσει σε μια πολιτική σχολή, σχετιζόμενη με τη βαθύτερη ενδοσκόπηση του πολιτικού φαινομένου, ένα βαθύτερο αισθητήριο τον ωθούσε στη σύνθεση των συγκεκριμένων δημόσιων αιτημάτων με τις λανθάνουσες για τους πολλούς αναγκαιότητες των νέων καιρών. Συγκεκριμένα, στην εθνική και φιλελεύθερη ροπή, η οποία εκδηλωνόταν στο επίπεδο της κρητικής κοινής γνώμης, ανταποκρινόταν με μια αντίστοιχη δυναμική αντίληψη. Μολονότι δεν υπήρξε ο θεωρητικός εκπρόσωπος των νεώτερων μορφών του πολιτικού και οικονομικού φιλελευθερισμού στον ελληνικό χώρο, αποδεικνυόταν στην πράξη ο ουσιαστικός εισηγητής του. Στη σύνθεση αυτή θεμελιωνόταν ένα νέο πολιτικό κίνημα.15 Η πολιτική θεωρία του αντλούσε την πρώτη έμπνευση από τα αξιώματα του κλασικού αλλά και του σύγχρονου φιλελευθερισμού. Στη σκέψη του Βενιζέλου θα ήταν δυνατό να διακριθούν δύο πηγές επίδρασης και έμπνευσης. Οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς και οι νεώτερες δυτικές αντιλήψεις – η εξε-

SVOLOPOULOS_VENIZELOS_DDD final_Layout 1 8/5/14 11:59 π.μ. Page 23

ΟΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΕΣ ΚΑΤΑΒΟΛΕΣ

23

λιγμένη κυρίως δημοκρατική θεωρία του 19ου αιώνα και η εδραζόμενη στις φιλελεύθερες αρχές νομική θεωρία. Η σταθερή, ειδικότερα, κλίση του Ελευθέριου Βενιζέλου προς το έργο του Αριστοτέλη εκδηλώθηκε όταν νέος ακόμη, τελειόφοιτος του Πανεπιστημίου, ανέπτυξε ενώπιον του Ιωσήφ Τσάμπερλαιν, πρωθυπουργού της Μεγάλης Βρετανίας, την αντίληψη ότι το άτομο ολοκληρώνεται με την ενεργή συμμετοχή στα κοινά, μέσω της οποίας επιτελεί έργο τελείωσης και πολιτισμού.16 Σε όλη την έκτοτε σταδιοδρομία του, στις δημόσιες εκδηλώσεις και τις ιδιωτικές του εκμυστηρεύσεις, εξήρε τις ιδέες της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και του νόμου. Ο Κρητικός ηγέτης εμφανιζόταν ακόμη ως φορέας της ιδέας ότι η πολιτική αποτελεί το μέσο που επιτρέπει την ουσιαστική ένταξη των πολιτών μέσα στην κοινότητα, προϋπόθεση για την ολοκλήρωση της δίκαιης πολιτείας. Στην ενδεικτική αναφορά των γενικών κοινών ιδεολογικών σημείων, τα οποία συνέδεαν τον Βενιζέλο με τον Αριστοτέλη, πρέπει να προστεθεί και η αποδοχή του συνδέσμου πολιτικής και ηθικής.17 «Η είσοδός μου στην Ακαδημία των Ηθικών και Πολιτικών Επιστημών –τόνιζε το 1919 κατά τον λόγο του στο ανώτατο Γαλλικό ίδρυμα– οφείλεται αναμφίβολα στο γεγονός ότι πάντοτε θεώρησα ότι στη δημόσια ζωή δεν πρέπει ποτέ να χωρίζουμε την ηθική από την πολιτική».18 Η επαφή βεβαίως του Βενιζέλου με την αρχαία γραμματεία δεν περιοριζόταν στο έργο του Αριστοτέλη. Ο μελλοντικός ηγέτης μελετούσε από τα νεανικά του χρόνια τον Θουκυδίδη. Στο κείμενο του Αθηναίου ιστορικού αναζητούσε όχι μόνο την αισθητική απόλαυση αλλά και την αιώνια επικαιρότητα των περιγραφόμενων καταστάσεων. Είναι πιθανό και να ανεύρισκε, για μιαν ακόμη φορά, τον συνδυασμό του αγαθού της ελευθερίας με την ιδέα του νόμου σε μια από τις ιδανικές του διατυπώσεις... Η επικοινωνία του γενικά με τον αρχαίο κόσμο

SVOLOPOULOS_VENIZELOS_DDD final_Layout 1 8/5/14 11:59 π.μ. Page 24

24

ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟ ΒΕΝΙΖΕΛΟ

παραμένει στην πραγματικότητα στενά συνυφασμένη με την ενατένιση του πολιτικού φαινομένου, όπως στη γενική του έκφανση το αντιμετώπιζε στη σύγχρονη προβληματική. Υπό το κράτος των κλασικών επιδράσεων πληρωνόταν εναργέστερα η θεωρία, που δεν αποσπώνταν από την καθημερινή φροντίδα της πολιτικής πράξης, εμπνεόμενη πάντοτε από μία ρεαλιστική εκτίμηση των συμβάντων. Το πρόβλημα της επίδρασης των σύγχρονων δυτικών ιδεών υπόκειται σε διαφορετικούς όρους. Ο Βενιζέλος δεν είχε ταξιδέψει στον ευρωπαϊκό χώρο για να γνωρίσει την εξωτερική όψη του δυτικού πολιτισμού, ούτε και τυχόν βαθύτερες αναζητήσεις τον έφεραν σε συστηματική επικοινωνία με την πνευματική ζωή και τις φιλοσοφικές ανησυχίες του ευρωπαϊκού κόσμου. Αλλά, πρώιμα ήδη, ο νέος δικηγόρος των Χανίων αναζητούσε τρόπο επικοινωνίας με τη σύγχρονη διεθνή νομική σκέψη. Γνώστης της γαλλικής, επιχειρούσε να εκμάθει αρχικά τη γερμανική και μεταγενέστερα την αγγλική γλώσσα, χωρίς ποτέ –όπως φαίνεται– να βρει στη Μεγαλόνησο τον απαραίτητο χρόνο για την εκπλήρωση της επιθυμίας του. Και οι γλωσσικές όμως αυτές γνώσεις διευκόλυναν την επαφή με τη σύγχρονή του νομική θεωρία, στον τομέα ιδίως του δημοσίου δικαίου και της πολιτικής επιστήμης: κατά τούτο, η γενική ενημέρωσή του εκτεινόταν και στο πεδίο της πολιτειακής οργάνωσης και της πολιτικής θεωρίας. Οι φιλελεύθερες αρχές του θα εναρμονίζονταν πλήρως με τη θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου, βάση της φιλελεύθερης αντίληψης όπως εξελίσσεται και αναπροσαρμόζεται ακατάπαυστα από την εποχή του Γαλλικού Διαφωτισμού. Ο Βενιζέλος, όπως και πολλοί νομικοί και πολιτικοί της γενιάς του αντίθετοι στη μαρξιστική αντίληψη της ταξικής διαμάχης, διέβλεπε στο δίκαιο το μέσο για την υποκατάσταση της φυσικής δύναμης με κανόνες νομικούς, των οποίων η επιβολή αποβαίνει αποδεκτή με τη συγκατάνευση του μείζονος τμήματος των πολιτών.

SVOLOPOULOS_VENIZELOS_DDD final_Layout 1 8/5/14 11:59 π.μ. Page 25

ΟΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΕΣ ΚΑΤΑΒΟΛΕΣ

25

Απόλυτος όμως ήταν και στην εφαρμογή φιλελεύθερων κανόνων. Είχε μάλιστα, προφανώς, ασπαστεί την αντίληψη ότι «όπου η εξουσία αφαιρεί τις ελευθερίες του λαού με πραξικόπημα, ανοίγεται πλέον η νόμιμη οδός των επαναστάσεων» – αντλώντας την έμπνευση από την κλασική θεωρία του Τζων Λοκ και από τη διακήρυξη του Τόμας Τζέφερσον.19 Εκτός από τη θεωρητική σκέψη, ο Βενιζέλος προσπαθούσε να ενημερώνεται και για τις γενικότερες πολιτικές διαμορφώσεις και εξελίξεις της εποχής του. Στην προσπάθειά του διευκολυνόταν σημαντικά χάρις στην ευρεία κυκλοφορία των ευρωπαϊκών εφημερίδων και των ευρωπαϊκών εντύπων, καθώς και με τις συχνές επαφές του με την πολυάριθμη ευρωπαϊκή παροικία των Χανίων, διατηρώντας πάντοτε την ευχέρεια της επικοινωνίας με τους ξένους εκπροσώπους – διπλωμάτες, στρατιωτικούς ή εμπόρους. Μέσω των ποικίλων αυτών οδών επιτύγχανε –πράγμα αξιοσημείωτο– να γνωρίζει πάντοτε τα διεθνή γεγονότα και τις διεθνείς εξελίξεις στις βασικές τους παραμέτρους. Ανεύρισκε δε ακόμη τα στοιχεία για τη γενικότερη θεωρητική ενατένιση των πολιτικών προβλημάτων και τα υποδείγματα για την πρακτική εφαρμογή των ιδεολογικών του δοξασιών.20 Σύμφωνα με τις παρατηρήσεις αυτές, θα προσφερόταν να ενταχθεί ο Βενιζέλος στο κλίμα του ριζοσπαστικού φιλελευθερισμού, όπως είχε αναπτυχθεί και επικρατήσει στη Γαλλία κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Συγκεκριμένα, κατά την άποψη της περισσότερο προοδευτικής μερίδας των φιλελευθέρων, η απλή θεωρητική εγγύηση των πολιτικών δικαιωμάτων και η ελεύθερη διακίνηση των οικονομικών μονάδων είχε αποβεί ανεπαρκής για να καλύψει τις κοινωνικές και οικονομικές ανάγκες. Εκφραστής του νέου πνεύματος, ο Λέων Γαμβέττας εισηγούνταν τη σκοπιμότητα της «οργάνωσης του φιλελευθερισμού». «Κλίμα πνευματικό περισσότερο παρά δόγμα», η ρι-

SVOLOPOULOS_VENIZELOS_DDD final_Layout 1 8/5/14 11:59 π.μ. Page 26

26

ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟ ΒΕΝΙΖΕΛΟ

ζοσπαστική θεωρία πρότεινε ως πολιτική αρχή, τη δημοκρατική, και ως κοινωνική, τον συνεταιρισμό. Η χρήση της εμπειρικής μεθόδου, ο σύνδεσμος μεταξύ πολιτικής και ηθικής, η πίστη στην ηθική πρόοδο του ατόμου, απέπνεαν την κοινότητα των βασικών θεωρητικών κατευθύνσεων. Στην πράξη, η κατοχύρωση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων αποτελούσε το πρώτο δόγμα του προγράμματος του Κρητικού ηγέτη, ο οποίος δεν έπαυε να προτάσσει το πολιτικό απέναντι στο κοινωνικό στοιχείο. Αντίθετα προς τους σοσιαλιστές, αναζητούσε στο κοινωνικό πεδίο μια πολιτική ικανή να επιτρέψει «την ανάπτυξη του αισθήματος της κοινωνικής αλληλεγγύης πασών των τάξεων».21 Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ρέποντας από ιδιοσυγκρασία περισσότερο προς τις πρακτικές πολιτικές εφαρμογές και λιγότερο προς τα θεωρητικά πολιτικά σχήματα, δεν θέλησε ρητά να δεσμευθεί με τον όρο του «ριζοσπαστισμού», ο οποίος είχε, επιπλέον, στην Ελλάδα παρερμηνευτεί.22 Εξάλλου, η υπογράμμιση της επίδρασης του φιλελεύθερου ριζοσπαστικού πνεύματος δεν συνεπάγεται, ασφαλώς, τον αποκλεισμό άλλων σύγχρονων ιδεολογικών ή πολιτικών ρευμάτων. Ο Βενιζέλος, ειδικά, είχε εντοπίσει στο βρετανικό πολίτευμα την πρακτική έκφραση βαθύτερων ιδεολογικών του δοξασιών: «Όλοι οι δημόσιοι άνδρες της νεωτέρας Ελλάδος, οι άξιοι του τίτλου των, ομοθύμως επίστευσαν ότι το οικοδόμημα το οποίον ήγειρε η μεγαλοφυΐα του βρετανικού λαού είναι το μεγαλύτερον πολιτικόν δημιούργημα του βίου της ανθρωπότητος».23 Στη γενική φιλελεύθερη αυτή ροπή θα ήταν δυνατό να οφείλεται η μετατόπιση του Βενιζέλου από τις συντηρητικές θέσεις, τις οποίες είχε υποστηρίξει κατά την εκπόνηση του Κρητικού Συντάγματος, χωρίς πάντοτε να υπονοείται η προσωρινή, έστω, εγκατάλειψη των βασικών φιλελεύθερων αρχών. Ο Νικόλαος Σαρίπολος, μάλιστα, είχε τονίσει ότι η λαϊκή κυριαρχία ήταν η πρώτη βάση του Συντάγματος του 1899. Ο ίδιος ο

SVOLOPOULOS_VENIZELOS_DDD final_Layout 1 8/5/14 11:59 π.μ. Page 27

ΟΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΕΣ ΚΑΤΑΒΟΛΕΣ

27

Βενιζέλος απέδειξε ότι είχε πλήρη συνείδηση του γεγονότος, όταν υπογράμμιζε στο ιδιαίτερο σημειωματάριό του ότι, παρά τη συγκέντρωση της εξουσίας στο πρόσωπο του ανώτατου άρχοντα, το Σύνταγμα είναι φιλελεύθερο σε ό,τι αφορά την αναγνώριση των έμφυτων δικαιωμάτων του ανθρώπου·24 και βάσισε την κριτική του στην ανάγκη να τύχουν σεβασμού τα θεμελιακά ανθρώπινα δικαιώματα και να μετατραπεί ο καταστατικός χάρτης της πολιτείας σε γνήσια κοινοβουλευτικό. Πράγματι, τον Φεβρουάριο του 1906, μετά το κίνημα του Θερίσου, θα γράψει χαρακτηριστικά: «Η σωτηρία του τόπου δεν δύναται του λοιπού να ζητηθή παρά μόνο εις τον περιορισμόν της εξουσίας του μοναρχικού παράγοντος αφ’ ενός και εις την ενίσχυσιν και εξασφάλισιν των δικαιωμάτων του λαϊκού παράγοντος αφ’ ετέρου, ενί λόγω εις την μεταφύτευσιν και παρ’ ημίν του εν Ελλάδι κρατούντος κοινοβουλευτικού πολιτεύματος. Όλοι είχομεν πλανηθή επιζητήσαντες εν τω παρελθόντι την υπέρμετρον ενίσχυσιν του ανευθύνου παράγοντος προς περιορισμόν του κοινοβουλευτισμού, εις ον απεδίδομεν εξ ανεπαρκούς πολιτικής εμπειρίας την εθνικήν γυμνότητα, ην απεκάλυψεν ο πόλεμος του 1897. Η ευθύνη δε εμού είνε μεγαλυτέρα ως επιδράσαντος πλειότερον εις την σύνταξιν του συντηρητικού Συντάγματος του 1899».25 Αν η ενημερότητα του Βενιζέλου πάνω στα νομικά θέματα ή τα πολιτικά γεγονότα αποβαίνει, υπό τις συνθήκες αυτές, κατανοητή, η σπάνια ικανότητά του να συλλαμβάνει το νήμα και να συνειδητοποιεί την έννοια των διεθνών εξελίξεων είναι ενίοτε εντυπωσιακή. Ο Κ. Τριανταφυλλόπουλος διατυπώνει το πόρισμα: «Όσον αφορά το ζήτημα της πνευματικής συγκροτήσεως του Ε. Βενιζέλου, θα έλεγέ τις ότι εξοπλίζεται διά παν το επιστητόν. Ένα διαβάζει και από το ένα προχωρεί με την κραταιάν δημιουργικήν του δύναμιν περαιτέρω, πρωτοτύπως πλέον...».26 Ο Αριστοτέλης είχε αντιδιαστείλει τη θεωρητική από

SVOLOPOULOS_VENIZELOS_DDD final_Layout 1 8/5/14 11:59 π.μ. Page 28

28

ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟ ΒΕΝΙΖΕΛΟ

την πρακτική φρόνηση: «η θεωρητική –υποστήριζε– ταυτίζεται με την επιστήμη στην απόλυτη έκφρασή της, ενώ η πρακτική δεν εντάσσεται στον χώρο της επιστήμης και συνίσταται στην ικανότητα για έλλογη δράση, ανταποκρινόμενη στις τρέχουσες αναγκαιότητες». Ο Αναξαγόρας, ο Θαλής και οι σοφοί, γενικά, άνδρες αντιπροσωπεύουν την πρώτη τάση. Άγγιξαν τη θεωρητική αλλά όχι και την πρακτική φρόνηση, που αντίθετα τείνει να ενσαρκώσει ο Περικλής και οι αληθινοί πολιτικοί ηγέτες, οι ικανοί να διακρίνουν το καλό γι’ αυτούς τους ίδιους και τους λοιπούς πολίτες.27 Σ’ αυτήν την κατηγορία, θα ήταν εύλογο να υποστηριχτεί, ανήκε και ο Ελευθέριος Βενιζέλος.