In de peiling, Trendmonitor Toerisme Zeeland 2006 by Kenniscentrum (Kust)toerisme

In de peiling

Trendmonitor Toerisme Zeeland 2006

Inhoudsopgave

Pag.

SAMENVATTING EN CONCLUSIES ..................................................................................................................................................................... 5 HOOFDSTUK 1INLEIDING ..................................................................................................................................................................................... 8 1.1

Aanleiding .................................................................................................................................................................................................. 8

1.2

Doel ................................................................................................................................................................................................................ 8

1.3

Methodiek ................................................................................................................................................................................................... 8

1.4

Indeling ........................................................................................................................................................................................................ 9

HOOFDSTUK 2 ECONOMISCH PROFIEL ZEELAND .................................................................................................................................. 10

Colofon Uitgevoerd door: Kamer van Koophandel voor Zuidwest-Nederland zuidwest@kvk.nl Hogeschool Zeeland Kenniscentrum Toerisme & Recreatie kusttoer@hz.nl Opmaak en druk: Drukkerij Zoeteweij B.V Yerseke

2.1

Inleiding ..........................................................................................................................................................................................................

2.2

Werkgelegenheid . ................................................................................................................................................................................ 14

2.3

Omzet ......................................................................................................................................................................................................... 16

2.4

Toegevoegde waarde ......................................................................................................................................................................... 17

2.5

Investeringen .......................................................................................................................................................................................... 20

2.6

Rendement .............................................................................................................................................................................................. 22

HOOFDSTUK 3 ZEEUWS TOERISME IN ECONOMISCH PERSPECTIEF ............................................................................................ 24 3.1

3.2

Economisch belang ............................................................................................................................................................................. 25

3.2.1 Toeristische sector in enge zin ..................................................................................................................................................... 25 3.2.2 Toeristische sector in ruime zin .................................................................................................................................................. 29 3.3

Productiviteit ......................................................................................................................................................................................... 34

3.4

Winstgevendheid en investeringszin ......................................................................................................................................... 34

HOOFDSTUK 4 ALGEMENE KENMERKEN EN ONTWIKKELINGEN ZEEUWS TOERISME ......................................................... 36 4.1

4.2

Ontwikkeling toeristische vakanties ......................................................................................................................................... 36

4.3

Vakanties van Nederlandse gasten ............................................................................................................................................ 37

4.4

Kenmerken toeristische Nederlandse gasten . ..................................................................................................................... 42

4.5

Kenmerken vaste Nederlandse gasten ..................................................................................................................................... 44

4.6

Vakanties van buitenlandse gasten ........................................................................................................................................... 45

4.7

Kenmerken buitenlandse gasten ................................................................................................................................................. 45

4.8

Kusttoerisme en toerisme in de achterlandregio’s .......................................................................................................... 47

4.9

Dagtoerisme ............................................................................................................................................................................................ 49

Bij het samenstellen van deze rapportage is de grootste zorgvuldigheid betracht, de Hogeschool Zeeland en de Kamer van Koophandel voor Zuidwest-Nederland zijn echter niet aansprakelijk voor enige directe of indirecte schade als gevolg van de aangeboden informatie.

4.10

Trends en ontwikkelingen ............................................................................................................................................................... 50

Niets uit deze uitgave mag worden gekopieerd, verveelvoudigd, gedupliceerd en of geciteerd zonder uitdrukkelijke toestemming van de Kamer van Koophandel Zuidwest-Nederland en de Hogeschool Zeeland.

BEGRIPPENLIJST .................................................................................................................................................................................................... 53

Uitgave: maart 2008

Dit rapport is, in het kader van het Interreg-project “Kennisontwikkeling Impact Toerisme”, tot stand gekomen met financiële steun van de Europese Unie.

LITERATUURLIJST .................................................................................................................................................................................................. 52

BIJLAGEN ................................................................................................................................................................................................................... 54 1.

Aantal vestigingen per sector (2006) ....................................................................................................................................... 54

Procentuele verdeling aantal vestigingen naar sector (2006) ................................................................................... 56

Werkgelegenheid per sector (2006) .......................................................................................................................................... 56

Gemiddelde bedrijfsgrootte per sector (2006) .................................................................................................................. 57

Procentuele verdeling werkgelegenheid naar sector (2006) ...................................................................................... 58

Procentuele verdeling werkgelegenheid naar gemeente (2006) ............................................................................. 59

Relatieve omvang werkgelegenheid t.o.v. aantal inwoners ....................................................................................... 60

(Ontwikkeling) omzet per sector ................................................................................................................................................ 61

(Ontwikkeling) toegevoegde waarde per sector . .............................................................................................................. 62

10.

Procentuele verdeling omzet/toegevoegde waarde naar sector (2006) ............................................................. 63

11.

Toeristische sector in enge zin ..................................................................................................................................................... 64

12.

Toeristische sector in ruime zin .................................................................................................................................................. 66

13.

Detailhandel ........................................................................................................................................................................................... 68

14.

Erbo-enquête

15.

Indeling toeristische sector . .......................................................................................................................................................... 70

........................................................................................................................................................................................

Samenvatting en conclusies

Vanuit de gemeentelijke en provinciale overheid is er in toenemende mate aandacht voor het sociaal-eco-

nomische belang van het toerisme. Gegevens hierover zijn echter nauwelijks beschikbaar, en voorzover deze wel beschikbaar zijn, zijn zij vaak gedateerd en fragmentarisch voor handen. Hierdoor wordt de belangen van de toeristisch-recreatieve sector in beleidsafwegingen vaak onvoldoende meegewogen. Het Interreg-project “Kennisontwikkeling Impact Toerisme” heeft tot doel om te komen tot een uniform te hanteren methode om het sociaal-economisch belang van het toerisme op regionaal niveau beter in beeld te brengen. Door een vergelijking te maken tussen de verschillende onderzoeksmethoden, die binnen de grensregio VlaanderenNederland (Euregio Scheldemond en Euregio Benelux Middengebied) worden gehanteerd, wordt hiertoe de eerste stap gezet. In het onderliggend rapport wordt de sociaal-economische betekenis van het toerisme in Zeeland in kaart gebracht, een en ander op basis van de methodiek die in de afgelopen periode door de Kamer van Koophandel en het Kenniscentrum Kusttoerisme van de Hogeschool Zeeland is ontwikkeld.

Zeeland heeft een lange toeristische traditie. Jaarlijks wordt de provincie bezocht door vele tiendui-

zenden verblijfs-, en dagtoeristen die Zeeland waarderen om haar unieke kenmerken. Zon, zee, strand, historische binnensteden, rust en ruimte zijn daarbij belangrijke kernwoorden. Enerzijds heeft de toegenomen mobiliteit ervoor gezorgd dat toeristen Zeeland steeds makkelijker weten te vinden. Anderzijds komen verder gelegen gebieden steeds dichterbij en worden de keuzemogelijkheden groter. De strijd met zowel nationale als internationale regio’s om de gunst van de toerist laat zich steeds meer voelen. Toeristen worden steeds kritischer, vooral wanneer het gaat om het besteden van hun steeds schaarser wordende vrije tijd. Vanuit het bedrijfsleven en de overheid worden dan ook diverse initiatieven ontplooid om de aantrekkelijkheid van Zeeland te vergroten. Niet alleen als bestemming voor de toeristisch-recreatieve bezoekers, maar ook als leefomgeving voor de Zeeuwen zelf.

De toeristisch-recreatieve sector verschaft werkgelegenheid en inkomsten, maar is ook van belang om

het voorzieningenniveau en de leefbaarheid voor de lokale bevolking op peil te houden. Om in kaart te brengen welk belang deze sector voor de Zeeuwse economie heeft, hebben de Kamer van Koophandel en de Hogeschool Zeeland sinds 2002 de handen ineen geslagen. Gezamenlijk zijn zij een onderzoeksproject gestart, waarbij kennis en informatie over de toeristische aanbodzijde en over de toeristische vraagzijde uitgewisseld en aan elkaar gekoppeld worden. In opdracht van gemeenten zijn reeds diverse rapporten uitgebracht over de economische impact van het toerisme op lokaal niveau. Het bovengenoemd Interregproject maakt het mogelijk om de methode op Zeeuws niveau toe te passen, iets dat tot dusver ontbrak.

Gegevens over de toeristische aanbodzijde in Zeeland

De totale toeristisch gerelateerde omzet van het Zeeuws bedrijfsleven bedroeg in 2006 bijna 1.820

miljoen euro, ofwel 9% van de totale omzet in dat jaar. De daarmee gerealiseerde toegevoegde waarde was iets meer dan 1 miljard euro, ofwel 12% van de totale toegevoegde waarde van het Zeeuwse bedrijfsleven. Het belang van het toerisme uit oogpunt van werkgelegenheid is veel groter: 20% van het totaal aantal arbeidsplaatsen in de marktsector is in Zeeland toe te rekenen aan het toerisme. Bij de relatief lage percentages wat betreft toeristische omzet en toegevoegde waarde dient rekening gehouden te worden met het feit dat in Zeeland de kapitaalintensieve basisindustrieën zeer sterk vertegenwoordigd zijn. Maar liefst 45% van de totale omzet en 35% van de totale toegevoegde waarde wordt gegenereerd door de industrie. Deze percentages liggen aanmerkelijk hoger dan de betreffende landelijk gemiddelden.

Zeeland is ondanks zijn beperkte schaal toch een heterogeen gebied. Ten aanzien van economische struc-

vormt ook de investeringsbereidheid van de ondernemers. In 2006 investeerden de bedrijven in de toe-

tuur en ontwikkeling bestaan grote verschillen. Zeeland kan verdeeld worden in een toeristisch kustgebied,

ristisch-recreatieve branches een bedrag van circa 53 miljoen euro. Uitgedrukt als percentage van de

dat direct aan de Noordzeekust grenst, en een toeristisch achterland. Het toeristische kustgebied wordt

toegevoegde waarde, is bij de verblijfsaccommodaties sprake van een investeringsniveau van 12%, bij de

gevormd wordt door de gemeenten Schouwen-Duiveland, Noord-Beveland, Veere en Sluis waar het toeris-

horeca van 14% en bij de watersport van slechts 6%.

tisch belang, zowel gemeten naar omzet, naar toegevoegde waarde als naar aantal banen aanmerkelijk hoger ligt dan het Zeeuwse gemiddelde. In deze vier gemeenten liggen zowel de toeristische omzet als de

Gegevens over de toeristische vraagzijde in Zeeland

toeristische toegevoegde waarde boven de 20%. Vooral in de gemeenten Noord-Beveland en Veere is het

toerisme een belangrijke economische pijler. Maar meer nog dan uit de omzet en de toegevoegde waarde

stijgingen en dalingen. Ook is de verhouding tussen toeristische vakanties en vakanties van vaste gasten

blijkt het belang uit het aandeel toeristische werkgelegenheid. Ongeveer eenderde tot de helft van het

de laatste jaren sterk veranderd. Tegenwoordig is de verhouding 2/3 toeristisch en 1/3 vakanties op vaste

aantal arbeidsplaatsen in de marktsector in elk van deze gemeenten is gerelateerd aan het toerisme.

staanplaatsen of tweede woningen, terwijl dit voorheen gelijk liep. Met name is het aantal vakanties dat

De gemeenten die niet aan de Noordzeekust liggen laten een ander beeld zien met veelal een nadruk op

vaste gasten in hun eigen accommodatie doorbrengen de afgelopen jaren sterk gedaald.

De laatste jaren werd de ontwikkeling van het aantal vakanties in Zeeland gekenmerkt door sterke

de sectoren handel en/of de industrie. Niettemin speelt ook in deze gemeenten het toerisme een rol van betekenis. Een substantieel deel van de omzetten in de horeca, in de detailhandel en in de toeleverende

De Nederlandse toeristen zorgen voor de meeste overnachtingen en blijken voornamelijk te kiezen

sectoren (zoals bouw en dienstverlening) in deze gemeenten komt op het conto van het toerisme.

voor een kampeervakantie aan de Zeeuwse kust. De vakantiewoning is voor zowel de toeristische als de

Samen zijn de vier kustgemeenten goed voor ruim 40% van de toeristische omzet en van de toeristische

vaste Nederlandse gast de op één na belangrijkste accommodatievorm.

toegevoegde waarde in Zeeland. Wat betreft de toeristische werkgelegenheid is zelfs bijna 50% van het

De toerist ziet Zeeland nog steeds als een ideale bestemming voor zon-, zee-, en strandvakanties, waar-

aantal toeristische arbeidsplaatsen in de vier kustgemeenten te vinden.

door het grootste aantal vakanties in de zomermaanden is geconcentreerd. Gezamenlijk besteden de Nederlandse verblijfstoeristen 186 miljoen euro, wat vertaald kan worden naar een besteding van 21 euro

Dit betekent dat in de rest van Zeeland het toerisme een veel bescheidener rol speelt. Dit geldt met

per persoon per vakantiedag. Veel hoger ligt de dagbesteding van de buitenlandse toeristen in Zeeland,

name voor Zuid-Beveland, Tholen, en het overig deel van Zeeuws-Vlaanderen (Terneuzen/Hulst). Gemid-

zij besteden 54 euro per persoon per vakantiedag. Deze dagbesteding ligt echter ver onder de gemiddelde

deld is het toerisme in deze gebieden goed voor circa 13% van de werkgelegenheid, 5% van de omzet en 7%

besteding van 177 euro van buitenlandse toeristen in Nederland. Dit verschil wordt mogelijk veroorzaakt

van de toegevoegde waarde. In het achterland van Zeeuws-Vlaanderen worden de “toeristische vruchten”

door de relatief lage overnachtingstarieven in Zeeland ten opzichte van bijvoorbeeld de Randstad en de

vooral geplukt door de sector detailhandel, terwijl in Zuid-Beveland en Tholen de watersport relatief sterk

beperkte MICE-mogelijkheden (Meetings, Incentives, Congress, Events).

vertegenwoordigd is. Middelburg en Vlissingen oefenen met de aanwezigheid van bezienswaardigheden en hun stedelijk winkelapparaat een grote aantrekkingskracht uit op dagtoeristen en verblijfstoeristen die

een uitstapje maken. Voor dit deel van Walcheren is het belang van toerisme iets groter dan in de andere

op het toerisme is georiënteerd, dan de overige regio’s. Ruim 85% van alle overnachtingen van Nederlandse

De verdeling van het aantal overnachtingen onderstreept het feit dat het Zeeuwse kustgebied sterker

achterlandregio’s, maar relatief gezien toch veel kleiner dan in de gemeenten langs de Noordzeekust.

gasten worden in de kustgemeenten doorgebracht. De vakantiewoning is in dit gebied de meest geliefde accommodatievorm. Daarentegen blijkt de toerist in het achterland eerder te kiezen voor een kampeer-

Van de totale toeristische omzet van 1.820 miljoen euro komt bijna 700 miljoen euro terecht bij de

toeristisch-recreatieve branches, zoals de verblijfsaccommodaties (waaronder campings, bungalowparken

vakantie. De lagere overnachtingstarieven veroorzaken mogelijk de lagere dagbesteding onder de Nederlandse toeristen. De dagbesteding in het achterland ligt namelijk 2 euro lager dan in het kustgebied.

en hotels), de horeca (waaronder restaurants en café‘s) en de watersport (waaronder jachthavens). Maar de toeristen die in Zeeland verblijven hebben ook een belangrijke spin-off naar andere sectoren van de

Zeeuwse economie. Vooral de detailhandel profiteert van de bestedingen van de toerist. In 2006 besteed-

is vooral geliefd voor buitenrecreatie, zoals strandbezoek, fietsen en wandelen. Opvallend is dat de

Niet alleen verblijfstoeristen, maar ook dagtoeristen weten de weg naar Zeeland te vinden. Zeeland

den de toeristen ruim 365 miljoen euro bij de Zeeuwse detailhandel, waarvan 35% in de detailhandel-food.

inkomende stroom van dagtoeristen groter is dan de uitgaande stroom. Inwoners van andere provincies

Dit is ongeveer 13% van de totale omzet van de Zeeuwse detailhandel in dat jaar. In de overige sectoren

besteden bovendien meer aan vrijetijdsactiviteiten in Zeeland (496 miljoen euro) dan Zeeuwen besteden

van de Zeeuwse economie werd nog eens ruim 750 miljoen euro aan toeristische omzet gerealiseerd. Vooral

buiten Zeeland (288 miljoen euro).

sectoren als de bouw, de groothandel en de dienstverlening hebben baat bij het toerisme in Zeeland. Ook de gegevens over de toegevoegde waarde als gevolg van het toerisme tonen aan dat veel sectoren van

Het toerisme in Zeeland is aan veranderingen onderhevig. De sector wordt voortdurend beïnvloed door

de Zeeuwse economie belang hebben bij het toerisme. Van de totale toeristische toegevoegde waarde van

nieuwe trends en ontwikkelingen. Groeiende doelgroepen zoals actieve 55+ers hebben andere vakantie-

ruim 1 miljard euro komt ongeveer 15% terecht bij de verblijfsaccommodaties, 20% bij de horeca, 20% bij

wensen en stellen hoge(re) eisen op het gebied van kwaliteit, service en comfort. Door de schaarser wor-

de detailhandel en de resterende 40% bij het overige bedrijfsleven.

dende vrije tijd ontstaat er niet alleen een toenemende behoefte aan onthaasten, maar wil men in een korte tijd zoveel mogelijk bijzondere ervaringen opdoen. De toeristisch-recreatieve sector zal blijvend

Qua winstgevendheid scoorden in 2006 de bedrijven in de toeristisch-recreatieve branches over het al-

moeten innoveren en voortdurend in moeten spelen op kansen in de markt. De unieke kwaliteiten van

gemeen lager dan de overige dienstverlenende bedrijven. Van alle toeristische ondernemingen in Zeeland

Zeeland vormen hierbij het uitgangspunt. Een bruisende toekomst voor toeristisch Zeeland is van vitaal

maakte 87% winst en was 72% tevreden over het behaalde rendement. Andere dienstverlenende branches

belang voor het gehele Zeeuwse economie.

kenden percentages van 91% (winst) en 76% (voldoende rendement). Een belangrijke graadmeter voor de concurrentiekracht van de Zeeuwse toeristisch-recreatieve sector

RIBIZ berust op een samenwerkingsverband tussen de provincie Zeeland, tien Zeeuwse gemeenten en de

Inleiding

Kamer van Koophandel. In de databank worden de gegevens bijgehouden van alle Zeeuwse organisaties, ook van instellingen en vrije beroepsbeoefenaars. Op twee manieren wordt RIBIZ geactualiseerd: enerzijds door de automatische koppeling met het Handelsregister, anderzijds door middel van een jaarlijkse werkgelegen-

1.1 Inleiding

heidsenquête. In 2006 hebben ruim 10.000 bedrijven en instellingen in Zeeland hieraan deelgenomen. De economische analyses zijn in hoofdzaak gestoeld op gegevens die afkomstig zijn uit het ERBO-onder-

Onderliggend rapport is opgesteld in het kader van het Interreg-project Kennisontwikkeling Impact Toeris-

zoek. Dit onderzoek, dat het meten van de regionale economische ontwikkeling beoogt, wordt in heel

me. In de grensregio Vlaanderen-Nederland wordt regelmatig onderzoek gedaan naar de economische bete-

Nederland gehouden, zodat de provinciale kerncijfers die in dit rapport gepresenteerd worden, ook in

kenis van toerisme en recreatie. De wijze van benadering, zowel ten aanzien van de afbakening van de sector

landelijk perspectief kunnen worden geplaatst. De Kamer van Koophandel heeft al dertig jaar ervaring

als ten aanzien van de gehanteerde methodiek, is vaak een zeer verschillende, wat maakt dat de resultaten

met deze jaarlijkse conjunctuurpeiling. Door de jaren heen blijken de resultaten een betrouwbaar en

niet goed naast elkaar gelegd kunnen worden. Doelstelling van het Interreg-project is “door het uitvoeren en

consistent beeld te geven van de bedrijfssituatie op regionaal niveau.

vergelijken van een zestal onderzoeksprojecten, te komen tot aanbevelingen voor een meer uniforme onder-

Niet alle ondernemingen worden overigens in het onderzoek betrokken. Een bedrijf dient aan vier voor-

zoeksaanpak, teneinde in de toekomst vergelijkbare onderzoeksgegevens ten aanzien van de economische

waarden te voldoen om tot de doelgroep van de enquête te behoren: het staat ingeschreven in het

impact van toerisme en recreatie in de grensregio Vlaanderen-Nederland te kunnen genereren”.

Handelsregister, het is economisch actief in het jaar waarin de enquête plaatsvindt én in het daaraan

De Hogeschool Zeeland is één van de partners in het project. In samenwerking met de Kamer van Koop-

voorafgaande jaar, het heeft tenminste één werkzame persoon in dienst (minimaal vijftien uur per week)

handel voor Zeeland heeft zij de afgelopen jaren een aantal “In de Peiling”-rapporten uitgebracht. In die

en is niet actief in de agrarische sector of het bank- en verzekeringswezen.

rapporten is voor een aantal gemeenten de ontwikkeling en de economische impact van de toeristische

Ten behoeve van de toeristische monitoronderzoeken, die in opdracht van verschillende Zeeuwse gemeen-

sector periodiek onder de loep genomen. Tot dusver ontbreekt echter een studie waarin de situatie op

ten zijn uitgevoerd, is in 2006 de gebruikelijke vragenlijst uitgebreid om een toeristische uitwerking mo-

Zeeuws niveau wordt geschetst. Onderliggend onderzoek voorziet in die leemte.

gelijk te maken. Aan ondernemers is gevraagd aan te geven hoeveel procent van de totaal gerealiseerde

omzet voortkomt uit toerisme en recreatie. Aan de hand van die percentages kan het toeristisch-recrea-

1.2 Doel

tieve aandeel in het bedrijfsleven worden bepaald, zowel op regionaal als op sectorniveau. Het aantal ondernemingen dat een enquêteformulier heeft toegestuurd gekregen is niet alleen vergroot

Dit rapport heeft primair tot doel om de impact van het toerisme op de economie in Zeeland in kaart te

en daarnaast zijn alle toeristische en detailhandel bedrijven integraal benaderd. Zodoende wordt een nog

brengen, bezien in het licht van de algehele Zeeuwse economische structuur. Door met feiten en cijfers de

hogere mate van betrouwbaarheid en robuustheid van de resultaten bereikt, ook wanneer men de focus

relatie van het toerisme met de andere bedrijfssectoren inhoud te geven wordt het belang van het toerisme

op sectoren regioniveau richt. In 2006 hebben in totaal 4.800 van de 10.371 aangeschreven ondernemers

voor de Zeeuwse economie in perspectief geplaatst. Daardoor wordt een onderbouwing gegeven aan meer

hun medewerking verleend aan het onderzoek. Daarbij dient opgemerkt te worden dat van vrijwel alle

beleidsmatige en bestuurlijke aandacht voor de problematiek en ontwikkelingen binnen deze bedrijfssector.

grote bedrijven, bedrijven met meer dan vijftig werkzame personen, de gegevens zijn ontvangen. Wan-

Naast een presentatie van de onderzoeksmethodiek ten behoeve van het Interregproject, is het in eerste

neer ingezoomd wordt op de toeristische bedrijven dan zien we dat van de 1.810 toeristische bedrijven er

instantie bedoeld voor beleidsmakers en bestuurders, die bij hun beleidskeuzes behoefte hebben aan ob-

897 bedrijven informatie hebben aangeleverd. In de bijlage is een exemplaar toegevoegd van de enquête

jectieve gegevens. Er zal met name aandacht besteed worden aan economische kerncijfers, en de ontwik-

zoals die er in 2006 concreet uitzag (zie bijlage 14).

keling in die cijfers over de periode 2005-2006. Dat is namelijk de periode waarop de ERBO-enquête 2006, de belangrijkste informatiebron voor dit onderzoek, betrekking heeft. De dynamiek van de cijfers over

1.4

Indeling

eerdere jaren is nu niet uitgewerkt aangezien dat buiten de scoop van de opdracht viel. De basisgegevens voor zo’n uitwerking zijn echter wel beschikbaar.

Het rapport bestaat, afgezien van de inleiding, uit drie hoofdstukken. In hoofdstuk 2 wordt een ana-

lyse gemaakt van de algehele Zeeuwse economische structuur, waarbij de focus dan met name ligt op het

1.3

Methodiek

Zeeuwse bedrijfsleven. Onderscheid wordt gemaakt tussen “kustgemeenten”, vier gemeenten die op grond van het relatieve gemeentelijke aandeel in omzet en werkgelegenheid veruit het meest toeristisch geori-

Eind jaren negentig is door het Nederlands Economisch Instituut (NEI) in samenwerking met het Bu-

ënteerd zijn, en de achterlandregio’s waar dat in veel mindere mate het geval is. Dit hoofdstuk schetst het

reau voor Toerisme, het ministerie van Economische Zaken en de Kamer van Koophandel een methodiek

kader waarbinnen de toeristische sector een plaats heeft. Wanneer men iets wil zeggen over de impact van

ontwikkeld om zicht te krijgen op de economische impact van het toerisme in de regionale economie. Dit

het toerisme, en hoe de sector haar uitwerking heeft op de totale economie, is het zinvol om de economi-

rapport maakt gebruik van de methodiek die toen in basis is ontwikkeld en is uitgewerkt in de rapporten

sche structuur van Zeeland in hoofdlijnen te schetsen. Zo leert men niet alleen de provincie beter kennen,

zoals genoemd in de literatuurlijst. (NEI 1997, NEI 1999, NEI 2001). Daarbij wordt gebruik gemaakt van

maar bovendien biedt het de mogelijkheid om gegevens over de toeristische sector in relatie te brengen met

een aantal informatiebronnen: het Handelsregister, RIBIZ (Regionale Informatiebank Bedrijven en Instel-

andere sectoren. Dit laatste wordt vervolgens in hoofdstuk 3 verricht, wanneer nader wordt “ingezoomd” op

lingen Zeeland) en ERBO (Enquête Regionale Bedrijfsontwikkeling).

de toeristische sector. De kernvraag die daarbij aan de orde wordt gesteld sluit direct aan op het hoofddoel

Per 1 januari 2008 is zij met West-Brabant gefuseerd tot de Kamer van Koophandel Zuidwest-Nederland. 2 Zie onder meer Hulst In de Peiling (2002, 2004, 2006), Noord-Beveland In de Peiling (2002, 2004, 2006), Schouwen-Duiveland In de Peiling (2002, 2004, 2006) en Veere In de Peiling (2002, 2004, 2006). 1

van dit onderzoek: welke rol speelt de toeristische sector in de Zeeuwse economie? Hoofdstuk 4 gaat tot slot in op algemene kenmerken en ontwikkelingen van toerisme en recreatie in Zeeland.

Economisch profiel Zeeland

Infrastructuur

De bijzondere geografische kenmerken drukken ook hun stempel op de infrastructuur. Zeeland heeft

twee groeiende zeehavens: Vlissingen en Terneuzen, die gunstig gelegen zijn ten opzichte van stedelijke agglomeraties en industriegebieden in Nederland en België. Beide havens liggen aan de Westerschelde, de

2.1 Inleiding

belangrijkste Zeeuwse vaarweg, die tevens de maritieme toegangspoort vormt van de Antwerpse en Gentse haven. De Westerschelde is naast een belangrijke route voor de zeevaart ook een belangrijke route voor de

Algemeen

binnenvaart. Het Deltagebied heeft tevens enkele belangrijke hoofdvaarwegen in de noord-zuidrichting,

zoals het Kanaal van Gent naar Terneuzen, het Schelde-Rijnkanaal en het Kanaal door Zuid-Beveland.

De provincie Zeeland bestaat uit dertien gemeenten, die gelegen zijn op of samenvallen met één van

de zes (schier)eilanden. Van zuid naar noord zijn dat:

Het spoorwegennet dient naast het personenvervoer ook het goederenvervoer. De belangrijkste verbinding is die tussen Vlissingen en Bergen op Zoom/Roosendaal: de zogenaamde “Zeeuwse Lijn”. In Roosendaal

- Zeeuws-Vlaanderen, dat opgedeeld is in de gemeenten Terneuzen, Hulst en Sluis,

sluit deze aan op (inter)nationale treinverbindingen tussen de Randstad en Antwerpen/Brussel/Parijs. Met

- Walcheren, dat eveneens drie gemeenten telt: Middelburg, Vlissingen en Veere,

de komst van de Hogesnelheidslijn (HSL) zal dit internationale knooppunt in Roosendaal overigens komen

- Zuid-Beveland, waar vier gemeenten onder vallen: Goes, Borsele, Kapelle en Reimerswaal,

te vervallen, dan wel sterk in belang afnemen. De Sloelijn is de goederenspoorverbinding tussen de Vlis-

singse haven en de Zeeuwse Lijn. Deze lijn krijgt momenteel een nieuw, korter tracé dat tevens geëlek-

en tenslotte de drie gelijknamige gemeenten:

- Noord-Beveland,

trificeerd wordt. Het Terneuzense havengebied wordt ontsloten via het dieselspoor vanuit het westelijk

- Tholen en

havengebied van Gent. Ter hoogte van de brug bij Sluiskil splitst het spoor zich: verder naar het noorden

- Schouwen-Duiveland.

richting het Dow-terrein en via deze brug naar bedrijventerreinen op de oostoever. Verder kent Zeeland één autosnelweg, de A58, die min of meer parallel loopt aan de Zeeuwse Lijn, en die de stedelijke zone (Vlissingen, Middelburg en Goes) met het hoofdwegennet in West-Brabant en Antwerpen verbindt. Een belangrijke noord-zuid route is verder de N62, oftewel het Westerscheldetunneltracé, waarvan delen (Sloeweg en Tractaatweg) in de nabije toekomst worden verbreed, en waarin men ook het grootste knelpunt zal aanpakken: de reeds genoemde brug bij Sluiskil. Zo zal een betere aansluiting op het wegennet rond Gent worden gerealiseerd. Bevolking en werkgelegenheid

De provincie telde in 2006 iets meer dan 380 duizend inwoners, oftewel 2,5% van de totale Nederland-

se bevolking. Met 213 inwoners per vierkante kilometer is Zeeland tamelijk dunbevolkt. Alleen Drenthe en Friesland hebben een kleinere bevolkingsdichtheid. Hoe de inwoners van Zeeland verdeeld zijn over de gemeenten wordt door onderstaande figuur getoond.

Figuur 2: Verdeling aantal inwoners

Figuur 1: Gemeenten in Zeeland Zeeland heeft een totale oppervlakte van bijna 3.000 km2. De ligging aan zee en de eilandenstructuur komen tot uiting in het grote aandeel water: twee-vijfde van het oppervlak bestaat hier uit. Het landoppervlak blijft daardoor beperkt tot net geen 1.800 km2. Daarmee is Zeeland de op twee na (Utrecht en Flevoland) kleinste provincie van Nederland. De grote, open wateren zijn van belang voor de logistieke sector (zeehavens), voor de visserij, en voor recreatie (strandtoerisme, watersport).

Bron: CBS

Op basis van het aantal inwoners is Terneuzen, met 14%, de grootste gemeente, gevolgd door de stedelijke

Figuur 4: Werkgelegenheidsontwikkeling (1996 - 2006)

gebieden aan de andere zijde van de Westerschelde: Vlissingen (12%), Middelburg (12%) en Goes (10%). In Zeeland wordt werk geboden aan ongeveer 171 duizend mensen.3 Het aandeel van de Zeeuwse beroepsbevolking binnen Nederland komt overeen met het percentage inwoners: ongeveer 2,5%.

Figuur 3: Verdeling werkgelegenheid

Opzet van het hoofdstuk Bron: RIBIZ Meer nog dan belangrijke woonkernen zijn de vier, voor Zeeuwse begrippen althans, grote steden, centra van werkgelegenheid, zoals figuur 3 laat zien. Samen zijn zij goed voor 56% van de werkgelegenheid, tegenover 48% van het inwonertal. Aan het begin van deze inleiding is al aangegeven dat het gangbaar is om Zeeland in te delen in vijf regio’s. De regio’s zijn niet alleen door water van elkaar gescheiden, ook op ander gebied, met name economisch, zijn de scheidslijnen duidelijk zichtbaar. Zelfs binnen de natuurlijke grenzen van iedere regio bestaan grote verschillen tussen gemeenten als het gaat om economische ontwikkeling en structuur. Dat weerspiegelt zich onder meer in de werkgelegenheidscijfers. In figuur 4 is per gemeente vanaf 1996 de tweejaarlijkse evolutie te zien. Het verschil tussen de gemeenten met de hoogste groei over 1996-2006: Goes, Kapelle en Reimerswaal – die, toevallig of niet, allemaal in de regio Bevelanden liggen – en de gemeente met de laagste groei, Terneuzen in de regio Zeeuws-Vlaanderen, bedraagt ongeveer 14%-punt: een groei van 17% tegenover 3%. Ook in de werkgelegenheidsverdeling van figuur 3 kunnen dus, zeker over een langere periode bezien, significante verschuivingen optreden, mede onder invloed van specifiek gemeentelijke kenmerken in de sectorale structuur.

Wat de regio’s, ondanks de verschillen, daarentegen onder meer gemeen hebben, is – en dat is be-

langrijk met het oog op de onderzoeksdoelstelling – dat zij allemaal in meer of mindere mate toeristen aantrekken. Voor vakantiegangers en dagjesmensen afkomstig van buiten de provincie, maakt het niet zoveel uit waar ze zich precies bevinden. In hun belevingswereld zijn ze altijd in “Zeeland”. Evident is wel dat het kustgebied meer directe aantrekkingskracht heeft op toeristen, zeker in de zomer als veel mensen naar Zeeland komen voor strandbezoek. Wanneer we per gemeente kijken naar het aandeel van toerisme in de omzet en in het aantal banen dan springen er vier gemeenten in Zeeland duidelijk uit. Deze vier gemeenten zijn Sluis, Veere, Noord-Beveland, en Schouwen-Duiveland en zullen in dit rapport worden geduid als “kustgemeenten”. Zonder de verschillen tussen die gemeenten uit te willen vlakken, heeft de economische structuur daar zich meer op het toerisme gericht. De rest van Zeeland wordt in dit kader gezien en benoemd als “achterland”. De economische activiteiten in dit gebied zijn zo divers als het gebied groot is en variëren dan ook van landbouw tot (basis-)chemie en van groothandel en bouw tot makelaardij en kappers. Bovendien bevinden alle grote bevolkingsconcentraties zich in dit “achterland”. Vanwege het fundamentele verschil in economische structuur, wordt deze tweedeling, tussen enerzijds dus deze vier “kustgemeenten” en anderzijds de achterlandregio’s, in dit hoofdstuk verder aangehouden, en wordt hierop specifiek toegespitst. Deze indeling, bedoeld om als toelichting op de provinciale cijfers een eerste indruk te geven van het contrast in economische structuur binnen Zeeland, verhult echter enigszins de grote verschillen die er op gemeentelijk niveau bestaan. In de bijlagen 1 t/m 10 zijn daarom tabellen opgenomen waarin de cijfers voor iedere gemeente afzonderlijk worden gepresenteerd. Aansluitend op de indeling die in hoofdstuk 3 zal worden gehanteerd, worden tevens de cijfers getoond voor de drie achterlandregio’s: overig Zeeuws-Vlaanderen, overig Walcheren, en Zuid-Beveland & Tholen. Het hoofdstuk is opgehangen aan de vijf economische focuspunten van het ERBO-onderzoek: werkgelegenheid, omzet, toegevoegde waarde, rendement en investeringen. Deze zullen ieder in een paragraaf uitgewerkt worden.

Ter verduidelijking: onder werkzame personen worden zowel werknemers in loondienst als ook zelfstandigen verstaan. Uitzend krachten zijn hierin eveneens meegenomen. Bovendien betreft het een ongewogen optelsom van full-time en part-time werkzame personen. Met andere woorden: iemand die part-time werkt, telt even zwaar als iemand die full-time in dienst is.

2.2

Werkgelegenheid

meer dan 20% – is dan ook aanmerkelijk kleiner dan de ruim 30% die zij, zoals gezegd, in het vestigingenbestand uitmaken (zie bijlage 6).

In 2006 telde Zeeland in totaal 30.841 actieve vestigingen, actief in de zin dat er tenminste één per-

soon, full-time dan wel part-time, werkzaam was.

Op basis van werkgelegenheid ziet de sectorale verdeling er als volgt uit:

Het volgende figuur laat de procentuele verdeling hiervan zien over de verschillende sectoren:

Figuur 6: Verdeling werkgelegenheid naar sector (2006)

Figuur 5: Verdeling aantal vestigingen naar sector (2006)

Bron: RIBIZ, LISA Bron: RIBIZ, LISA Voor de kustgemeenten, die met 9.505 vestigingen ruim 30% van het totaal aantal ondernemingen en instellingen huisvesten, ziet de sectorale verdeling er heel anders uit dan voor de achterlandregio’s. Met name geldt dit voor de agrarische sector en de horeca. Laatstgenoemde sector is in de kustgemeenten meer dan twee keer zo sterk vertegenwoordigd. In de bijna 31 duizend vestigingen waren in 2006 171.170 mensen actief. De gemiddelde werkgelegenheid van een vestiging in Zeeland bedroeg 5,6 personen (zie bijlage 4). Het Nederlandse gemiddelde lag met 8,1 personen aanmerkelijk hoger. Hieruit blijkt duidelijk de geringe schaalgrootte waarop Zeeuwse onderneningen en instellingen, door de band genomen, opereren. Dit geldt voor alle sectoren, maar met name voor groothandel en de dienstverlenende sectoren. De reden hiervoor moet gezocht worden in de geringe omvang, gekoppeld aan de eilandenstructuur, van Zeeland. Dit maakt het moeilijk om bedrijvigheid en maatschappelijke voorzieningen te concentreren. Daarnaast zijn er in Zeeland ook weinig hoofdkantoren gevestigd van nationaal en internationaal opererende bedrijven. Op de kustgemeenten is het kenmerk van kleinschaligheid het meest van toepassing. Daar werken in een gemiddelde vestiging 3,7 personen, terwijl dat in de achterlandregio’s 6,4 personen zijn. Bij de bedrijven in de industriële sector is het verschil het grootst. Bij de industriële bedrijven in de “kustgemeenten” werken gemiddeld 5,6 personen tegenover 18,9 personen gemiddeld per bedrijf in de achterlandregio’s. De instellingen in het onderwijs en de gezondheidszorg in het achterland hebben gemiddeld twee keer zoveel mensen in dienst. Alleen de toeristische bedrijven aan de kust zijn groter, zij het niet veel: 5,5 tegenover 4,8. Het aandeel dat de kustgemeenten hebben in de totale Zeeuwse werkgelegenheid – iets

De nog altijd prominente aanwezigheid van landbouw en visserij in Zeeland wordt nogmaals onderstreept. In de kustgemeenten bevindt één op elke acht banen zich in de primaire sector. Grootste werkgever aan de kust is echter het toerisme die bijna 18% van de werkgelegenheid herbergt. Op dit punt is het contrast met de rest van Zeeland het scherpst: in de achterlandregio’s is het toerisme-aandeel slechts 4%. Daar voert de industrie, samen met de gezondheidszorg, de boventoon: één op de drie werkzame personen heeft in deze sectoren een baan. Met 16 procent van de werkgelegenheid, met één op de zes is dat ongeveer de helft, is hun rol in de kustgemeenten daarentegen bescheiden. Zakelijke dienstverlening is overal in Zeeland sterk ondervertegenwoordigd. Bovenstaande zou enige afbreuk kunnen doen aan de verscheidenheid die er ook binnen de groep kustgemeenten, maar vooral binnen de achterlandregio’s, bestaat. De constatering dat de werkgelegenheid in het achterland tamelijk industrieel “getint” is, wil bijvoorbeeld zeker niet zeggen dat dit voor iedere regio of gemeente geldt (zie bijlagen 3 t/m 7). De industrie is vooral in de stedelijke gebieden van belang, met uitzondering van Goes. Overig Zuid-Beveland en Tholen hebben net als de kustgemeenten nog een sterk agrarisch karakter. Het aandeel van de primaire sector (inclusief de fruitteelt en de visserij) ligt er ongeveer op hetzelfde niveau als aan de kust, en in sommige gevallen (Kapelle en Tholen) zelfs iets hoger. In de drie oostelijk gelegen gemeenten van deze regio: Kapelle, Reimerswaal en Tholen, is groothandel ook relatief goed vertegenwoordigd. Detailhandel is met name belangrijk in de Zeeuws-Vlaamse koopcentra Hulst (achterland) en Sluis (kust). De (boven)regionale overheid concentreert zich duidelijk in Middelburg, van oudsher het bestuurscentrum van Zeeland: meer dan één-derde van de Zeeuwse ambtenaren is daar te vinden. Goes en Vlissingen, met onder andere de vestigingen van middelbaar en hoger beroepsonderwijs, hebben relatief veel onderwijsbanen. Die twee gemeenten huisvesten ook een aantal grote zorgcentra met een regionale functie waardoor ook het aandeel van de zorg in de totale werkgele-

Het gaat hier om álle economische entiteiten die werkgelegenheid bieden, dus niet alleen de ondernemingen die ingeschreven staan in het handelsregister, maar bijvoorbeeld ook de (semi-)overheidsinstellingen.

genheid er, naast Middelburg en Hulst, relatief groot is. Een en ander komt ook tot uiting in de verhouding tussen het gemeentelijk/regionaal aandeel in de totale

(sectorale) werkgelegenheid en het aandeel in het totaal aantal inwoners (zie bijlage 7). De index geeft

Het verschil is het duidelijkst wanneer wordt gekeken naar het aandeel van de industrie, dat in de ach-

aan of een gemeente/regio, dan wel een sector binnen die gemeente/regio, een groter (>1) of kleiner (<1)

terlandregio’s ongeveer vijf keer zo groot is als in de kustgemeenten. Daar staat met name een significant

aandeel heeft in de Zeeuwse werkgelegenheid dan men op basis van het aantal inwoners zou verwachten.

hoger aandeel dienstverlening tegenover. De cijfers op landelijk niveau, die ter vergelijking eveneens aan

Hierbij wordt voorkomen dat wanneer in een gemeente/regio een bepaalde sector zeer veel werkgelegen-

de figuur zijn toegevoegd, bevestigen eens te meer dat Zeeland relatief sterk geïndustrialiseerd is. Daar

heid biedt, en dus een groot aandeel heeft, dat andere sectoren enigszins ondergesneeuwd raken en de

tegenover staat dat Zeeland, in termen van omzet althans, relatief weinig groothandel en dienstverlening

indruk wordt gewekt dat deze sectoren ook absoluut gezien klein zijn. Op deze manier is dus een zuivere

binnen haar grenzen heeft.

vergelijking tussen gemeenten/regio’s mogelijk.

De constatering dat het Zeeuwse achterland veel industrie kent, vraagt daarom om een uitleg. Want, hoe is

Zoals ook al in de inleiding werd getoond, zijn de stedelijke gebieden in Zeeland belangrijke centra van

de verdeling van deze economisch zeer gewichtige sector over het achterland, en daarnaast: om wat voor

werkgelegenheid, belangrijker nog dan als woongebied. Met name Goes springt eruit met een index van

industrie gaat het dan?

1,5. Dat ook daar de detailhandel een sterke positie heeft, en een grote aanzuiging heeft op mensen bui-

Wie aan industrie denkt, denkt aan havens. Ook als men in Zeeland industriële bedrijven wil tegenkomen,

ten de gemeente, komt nu ook beter in beeld: evenals het geval is voor Goes als geheel, werken er 50%

kan men het best in die gebieden gaan zoeken. In Zeeland concentreert dat zich op twee plaatsen, die sinds

meer mensen dan op grond van het aantal inwoners proportioneel toegewezen zou worden.

2003 met elkaar verbonden zijn door middel van de Westerscheldetunnel: de zogenaamde “Kanaalzone”, het gebied rond het Kanaal van Gent naar Terneuzen, en het “Sloegebied”, ten oosten van Vlissingen.

2.3

Omzet

Daar zijn een aantal van ’s werelds grootste industriële multinationals gevestigd. Het gebied ligt op het grondgebied van drie gemeenten: Terneuzen, Borsele en Vlissingen. Samen waren de drie gemeenten in

Ten aanzien van de omzetcijfers fungeert de ERBO-enquête, zoals gezegd, als belangrijkste bron (zie

2006 goed voor 7,2 miljard euro, oftewel 79% van de totale Zeeuwse industriële omzet. Dat het Zeeuwse

paragraaf 1.3), daarnaast is de omzet voor van de agrarische sector berekend op baisi van cijfers van het

achterland veel industrie kent, is dus een constatering die betrekkelijk is. De omzet in de drie genoemde

CBS. Exclusief onder meer het bankwezen, zorg-, onderwijs- en overheidsinstellingen, bedroeg de totale

achterlandgemeenten wordt gedomineerd door chemie (65%) en in iets mindere mate metaal (25%). In de

omzet van het Zeeuwse bedrijfsleven in 2006 ruim 20,5 miljard euro, circa 900 miljoen (4,6%) meer dan

rest van Zeeland, waar de overige 1,6 miljard werd gegenereerd, zijn relatief weinig chemische bedrijven

het jaar ervoor (zie bijlage 8). Van die 20,5 miljard euro nemen de kustgemeenten zo’n 3 miljard voor

te vinden. Het zwaartepunt van de industrie ligt daar bij de vervaardiging van voedings- en genotmiddelen

hun rekening, terwijl de overige 17 miljard in de achterlandregio’s werd gegenereerd. Het aandeel van de

(45%), en ook het aandeel van metaal is er, bij de relatieve afwezigheid van chemie (13%), groot (34%).

kustgemeenten in de totale omzet bedraagt derhalve 16 procent. Opvallend is bovendien dat de groei van

Wat voor de industrie geldt, geldt in nog sterkere mate voor de sector dienstverlening: waaruit bestaat

de omzet in de kustgemeenten beduidend lager ligt dan die in de rest van Zeeland, 2,3% tegenover 5,1%.

deze sector eigenlijk? Onder deze noemer wordt een vrij heterogeen gezelschap van ondernemingen ge-

Aan dit verschil ligt uiteraard de sectorale structuur ten grondslag die in beide gebieden wezenlijk anders

schaard, die met elkaar gemeen hebben dat zij geen tastbare goederen leveren, als wel hun “diensten” ter

is. Dit wordt door onderstaand figuur geïllustreerd:

beschikking stellen. Een branche die zich voornamelijk toelegt op de consumentenmarkt is bijvoorbeeld

de toeristische bedrijven, terwijl transportbedrijven en adviesbureaus over het algemeen meer de zakeFiguur 7: Verdeling omzet naar sector (2006)

lijke markt “bedienen”. In hoeverre het beeld in figuur 7 wordt beïnvloed door het toerisme zal duidelijk worden in hoofdstuk 3. Hier kan evenwel al worden opgemerkt dat in Zeeland ongeveer één-vijfde van de dienstverlening, in termen van omzet, bestaat uit toerisme, twee-vijfde uit logistiek, en twee-vijfde uit de categorie “overig”. Dit komt redelijk overeen met het landelijke beeld. Het verschil tussen de kustgemeenten en de rest van Zeeland is op dit punt duidelijk zichtbaar. In de vier “kustgemeenten” is de verdeling toerisme/logistiek/overig procentueel gezien ongeveer 40/40/20, in het achterland 10/45/45.

2.4

Toegevoegde waarde

Een economisch begrip dat meer betekenis heeft dan omzet, omdat het output in relatie brengt met

input, is de (bruto) toegevoegde waarde: het verschil tussen de omzet en de waarde van de ingekochte goederen en diensten. Dit is wat door economische activiteit beschikbaar is om, in de eerste plaats, de leveranciers van de productiefactoren die daarbij ingezet zijn, te vergoeden. In de ERBO-enquête wordt aan ondernemers gevraagd naar hun kostenstructuur, en aan de hand van wat zij daarbij aangeven is het onder meer mogelijk om de toegevoegde waarde van een onderneming te bepalen.7 7

Bron: ERBO, CBS 6 5

Eén-tiende staat voor een afwijking van het werkgelegenheidsaandeel ten opzichte van het inwonersaandeel van 10%. Landbouwbedrijven die niet staan ingeschreven in het Handelsregister vallen eveneens buiten het bereik van het ERBO-onderzoek. Om te voorkomen dat het agrarisch aandeel wordt onderschat, zijn de landbouwcijfers berekend met behulp van verschillende landbouwstatistieken van het CBS.

Hier doet zich het probleem voor dat, omwille van het feit dat niet alle agrarische ondernemingen worden meegenomen in het ERBOonderzoek (zie voetnoot 5), er aannames moeten worden gedaan ten aanzien van de verhoging van de landbouwomzet op grond van CBS-gegevens en wat dit betekent voor de toegevoegde waarde alsmede voor de toegevoegde waarde per werkzame persoon van deze sector. Een belangrijke veronderstelling is dat de CBS-landbouwomzet niet wezenlijk verschilt van de omzet die uit de ERBO-enquête naar voren komt. Het percentage toegevoegde waarde van de omzet volgens ERBO, dat in de kustgemeenten en achterlandregio’s min of meer gelijk is, en om en nabij de 60% ligt, is vanuit deze veronderstelling toegepast op de integrale omzet. Voor wat betreft de werkgelegenheidsgegevens, die zijn gebruikt om de toegevoegde waarde per werkzame persoon te bepalen, is de ERBO-werkgelegenheid, evenredig aan de omzet, opgehoogd, en in de omzetverhouding verdeeld over kustgemeenten en achterlandregio’s.

Helaas vormde deze vraag geen onderdeel van het gedeelte dat landelijk aan ondernemers is voorgelegd,

arbeiders voor nodig zijn, hoeft het nog zeker niet de meest productieve te zijn, oftewel: de sector met

zodat cijfers op landelijk niveau niet beschikbaar zijn.

de hoogste productiviteit.

Van de 20,5 miljard euro die het Zeeuwse bedrijfsleven in 2006 heeft omgezet, vertegenwoordigt 8,8

Daarom is het zinvol om als maatstaf voor (arbeids)productiviteit, de toegevoegde waarde per werkzame

miljard daadwerkelijk gecreëerde waarde, 4,2% meer dan in 2005 (zie bijlage 9). Ook hier tekent zich het

persoon te bepalen. Figuur 9 laat zien dat de sectoren sterk verschillen op dit punt.

verschil af in de ontwikkeling van de kustgemeenten vergeleken met die van de achterlandregio’s: 2,2% Figuur 9: Toegevoegde waarde per werkzame persoon (2005-2006)

tegenover 4,7%. De economische groei in de achterlandregio’s was dus meer dan twee keer zo groot als in de kustgemeenten. Belangrijkste trekker in de achterlandregio’s was de industrie met een stijging van maar liefst 7,3%, maar ook groothandel en dienstverlening groeiden met rond de 5% aanzienlijk. In de kustgemeenten delen alle sectoren gelijkelijk mee in het bescheiden groeicijfer, alhoewel de industrie, naast de stagnerende landbouw, opvallend genoeg wat achterblijft. Ook op basis van toegevoegde waarde kan een sectorale verdeling gemaakt worden: Figuur 8: Verdeling toegevoegde waarde naar sector (2006)

Bron: ERBO Naast de cijfers voor 2006, die expliciet staan aangegeven, worden ter vergelijking ook die voor 2005 weergegeven. Wat meteen in het oog springt is de hoge productiviteit in de industrie, de dominante sector in de achterlandregio’s: ruim 159 duizend euro. De dienstverlening, de sector die in de kustgemeenten de boventoon voert, scoort met 56 duizend euro het laagst. Het verschil in productiviteit van de industrie ten opzichte Bron: ERBO, CBS

van de rest lijkt overigens groter te worden: zij groeit namelijk ook het hardst: 5,5% ten opzichte van 2005. Alleen de groothandel kan dat groeicijfer enigszins benaderen, maar de overige sectoren staan praktisch

In termen van toegevoegde waarde wordt het belang van de industriële sector, waar veel grondstoffen en

stil, of zakken zelfs nog wat terug, zoals in de agrarische sector. Hiermee is meteen ook een belangrijke

energie nodig zijn om een eindproduct te maken, enigszins afgezwakt. Ook de distributiefunctie van de

verklaring geleverd voor het verschil in de ontwikkeling van de kustgemeenten ten opzichte van de ach-

groothandel, het “doorgeefluik” dat die sector in zekere zin vormt, maakt dat de toegevoegde waarde re-

terlandregio’s.

latief klein is, en daarmee eveneens het aandeel ervan in de totale toegevoegde waarde van het Zeeuwse

Overigens is het productiviteitsverschil tussen de industrie en het overige bedrijfsleven voor een groot

bedrijfsleven. Daar tegenover staat dat de importantie van de dienstverlenende sector, waar weinig inge-

deel terug te voeren op een verschil in kapitaalintensiteit (zie paragraaf 3.4), maar dat neemt niet weg

kochte goederen tegenover het “eindproduct” staan, in termen van toegevoegde waarde groter is dan in

dat de industrie onmiskenbaar dé belangrijkste motor was achter zowel de Zeeuwse groei “in de breedte”

termen van omzet. In de kustgemeenten is de dominante positie van deze sector nu nog beter zichtbaar:

(productie), als “in de diepte” (productiviteit): de toegevoegde waarde per werkzame persoon van het

bijna 35 procent van de toegevoegde waarde wordt in de dienstverlening gerealiseerd. Ook het belang van

Zeeuwse bedrijfsleven, inclusief industrie, groeide over 2005-2006 met 2,0%; zonder de industrie zou die

de primaire sector neemt op grond van toegevoegde waarde toe. In de kustgemeenten stijgt het significant

groei 0,7% bedragen.

boven dat van de industrie uit. Gelet op het relatief kleine percentage toegevoegde waarde in de industrie, en het relatief grote percentage in de dienstverlening, is het aandeel van het kustgebied in termen van toegevoegde waarde iets groter dan in termen van omzet: 18% tegenover 16% (zie paragraaf 2.2). Dat een bepaalde sector een grote rol speelt in de lokale economie, zegt nog niets over de doelmatigheid van deze sector, in de zin van dat er veel of weinig productie per werkzame persoon tot stand wordt gebracht. Een sector kan een grote toegevoegde waarde hebben, maar als daar verhoudingsgewijs veel

2.5

Investeringen

in de categorie “overig” is het slechts 6%. In de andere sectoren, met name de detailhandel, is de investeringszin laag, ofschoon bedacht moet worden dat hier algemeen gesproken de nood aan investeringen,

Om ook in de toekomst productie en productiviteit op peil te houden, en waar mogelijk: uit te breiden

gezien ook de lage kapitaalintensiteit (zie paragraaf 2.4) minder groot zal zijn.

en te verbeteren, zijn investeringen nodig. Zoals ook in de enquête duidelijk staat vermeld, wordt onder investeringen verstaan: de aanschaf van nieuwe en tweedehands productiemiddelen met een levensduur van meer dan één jaar, zoals machines, inventaris, transportmiddelen, grond en gebouwen (ook verbouwing). In 2006 bedroeg de totale investeringssom van het Zeeuwse bedrijfsleven een bedrag van iets minder dan 750 miljoen euro, oftewel 8,5% van de toegevoegde waarde.8 In 2005 was dit nog 9,1%. Gezien het feit dat investeringen vaak een grillig verloop kennen, is deze ontwikkeling echter stabiel te noemen.9 Bijna 70% van de investeringen van het Zeeuwse bedrijfsleven vindt plaats in de industrie (40%) en de dienstverlening (29%). Ook hier komt het verschil in sectoraal karakter tussen kustgemeenten en achterlandregio’s naar voren: in de kustgemeenten is de industrie met een-tiende vertegenwoordigd in het totaal aan investeringen, in de achterlandregio’s met bijna de helft. Met betrekking tot de sector dienstverlening is het verschil eveneens groot, maar iets minder opvallend: 44% in de kustgemeenten, 26% in de achterlandregio’s. Naast inzicht krijgen in de allocatie van de investeringen over de verschillende sectoren, is het interessant om te zien waar relatief, in verhouding tot de toegevoegde waarde, veel en weinig wordt geïnvesteerd. Zo ontstaat een beeld van groeiperspectieven: waar wordt op groei ingezet en waar dreigt stagnatie. Figuur 10: Investeringen als percentage van de toegevoegde waarde naar sector (2005-2006)

Bron: ERBO Bij de bedrijven in de agrarische sector en de visserij wordt relatief gezien het meest van het behaalde resultaat opzij gezet om ook in de toekomst het productieniveau te kunnen handhaven: 16,4%. Ook in de industrie (9,7%) en de dienstverlening (10,8%) wordt veel geïnvesteerd. Bij laatstgenoemde sector komt dit hoofdzakelijk voor rekening toeristische- en vervoersbedrijven, waar ongeveer 14% wordt geïnvesteerd;

Met betrekking tot de investeringscijfers in de agrarische sector, is een zelfde exercitie uitgevoerd als bij de omzet (zie voetnoot 6). Ook gezien het feit dat de investeringscijfers een grillig verloop hebben en sterk kunnen verschillen per bedrijf moet enige terughoudendheid worden betracht bij het formuleren van vergaande conclusies. De uitwerking op gemeentelijke/regionale ontbreekt omdat op dat schaalniveau niet aan de gewenste betrouwbaarheid kan worden voldaan.

8 9

2.6

Rendement

Het beeld is anders, en de verschillen tussen sectoren zijn groter, wanneer men kijkt naar het percentage bedrijven dat tevreden is met het behaalde resultaat:

In het kader van hetzelfde ERBO-onderzoek zijn aan ondernemers tevens twee vragen voorgelegd die

Figuur 12: Percentage bedrijven met voldoende rendement (2005-2006)

betrekking hebben op het netto-bedrijfsresultaat. Dit is het resultaat, oftewel de toegevoegde waarde, na aftrek van kosten en afschrijvingen (vóór aftrek van belastingen). Allereerst dient men aan te geven of dit positief (winst) dan wel negatief (verlies) is. Daarnaast kan men hierover een nader oordeel geven, als gevraagd wordt of het rendement, het niveau van het netto-bedrijfsresultaat ten opzichte van het eigen vermogen, als voldoende dan wel onvoldoende wordt beschouwd.10 Onderstaand diagram toont per sector voor 2006 het percentage winstgevende bedrijven. De cijfers voor 2005 zijn toegevoegd om enig zicht te krijgen op het verloop door de tijd heen. Figuur 11: Percentage winstgevende bedrijven (2005-2006)

Bron: ERBO Over de hele linie gaan sectoren er in meer of mindere mate op vooruit, althans naar het subjectieve oordeel van de ondernemers zelf. Het totale Zeeuwse bedrijfsleven stijgt van 64% positief gestemden in 2005 naar 73% in 2006. Ook op dit punt presteert Zeeland bovengemiddeld: het landelijk cijfer, 68% (60% in 2005), zit daar immers ver onder. Ofschoon het beeld is gewijzigd, blijven de agrarische sector en de detailhandel deel uit maken van de “achterhoede”.

Bron: ERBO Het percentage bedrijven dat 2006 met een positieve balans afsloot, of liever gezegd: winst- en verliesrekening, verschilt van sector tot sector weinig: het schommelt zo rond de 90%. Aan de “negatieve” kant zitten de agrarische sector en groot- en detailhandel die, afgerond, dezelfde percentages noteren, maar waarvan de detailhandel de enige is die over 2005-2006 een positieve ontwikkeling laat zien. Aan de “positieve” kant zitten de stijgers: industrie en dienstverlening, en in iets mindere mate de bouwnijverheid. Vergeleken met hun landelijke collega’s scoren de Zeeuwse ondernemers op het punt van winstgevendheid overigens beter, voor wat betreft het totale bedrijfsleven: 89% tegenover 87%. Dit geldt, op de groothandel na, voor alle sectoren. Daarentegen geldt dat landelijk geen enkele sector achteruit is gegaan, dus ook niet de agrarische sector en de groothandel.

Of het rendement voldoende is, is een subjectief gegeven. Voor de ene ondernemer is hiervan al sprake als het rendement hoger is dan de vigerende marktrente, terwijl een andere ondernemer een substantieel hoger rendement hanteert in verband met bijvoor beeld risico-overwegingen. Het is zinvol om met deze kanttekening rekening te houden bij de interpretatie van de resultaten.

Opzet van het hoofdstuk

Zeeuws toerisme in economisch perspectief

Dit hoofdstuk, waarin het toerisme economisch wordt belicht, is als volgt opgebouwd. Allereerst wordt

in paragraaf 3.2 stilgestaan bij het economisch belang van de sector: wat is de betekenis ervan binnen het Zeeuwse bedrijfsleven, in termen van werkgelegenheid, omzet en toegevoegde waarde? Vervolgens wor-

3.1 Inleiding

den werkgelegenheid en toegevoegde waarde met elkaar geconfronteerd om stil te staan bij de productiviteit van de sector, vergeleken met die in andere sectoren. Hoe efficiënt en doelmatig is de sector relatief

Verblijfstoerisme, watersport, dagtoerisme

gezien? Dat is de vraag die in paragraaf 3.3 dus centraal staat. In paragraaf 3.4 wordt tenslotte gekeken

Een eerste vraag die zich laat stellen bij het bestuderen van de toeristische sector is een definitie-

naar een andere belangrijke economische maatstaf: het rendement oftewel de winstgevendheid, waarbij

kwestie: wat wordt onder toerisme en recreatie verstaan? Dat de bestedingen van Duitse toeristen die

de focus enkel gericht zal zijn op het “enge” deel van de sector, waarbij tevens aandacht zal worden be-

’s zomers de Zeeuwse kusten opzoeken om er hun vakantie door te brengen het etiket “toeristisch” krijgen,

steed aan het groeiperspectief van toeristische bedrijven.

is duidelijk. Maar Nederlanders die van zowel binnen als buiten de provincie afkomstig zijn, en hun vakan-

Evenals in hoofdstuk 2 wordt Zeeland opgesplitst in kustgemeenten en achterlandregio’s, maar omdat bin-

tie in eigen land doorbrengen, worden evenzeer als toeristen aangemerkt. En dat toerisme beperkt zich

nen deze twee gebieden zoals gezegd grote verschillen bestaan, met name ten aanzien van het economisch

uiteraard niet tot het hoogseizoen; het hele jaar door zijn er mensen die een verblijf boeken om te ervaren

belang, is ervoor gekozen om nader in te zoomen. Naast de bekende kustgemeenten Sluis, Veere, Noord-Be-

wat onze provincie met name cultureel, culinair en qua omgeving te bieden heeft. Verschillende accom-

veland en Schouwen-Duiveland, wordt het achterland opgedeeld in drie geografische regio’s: overig Zeeuws-

modaties worden onderscheiden, waarvan de belangrijkste zijn: hotels, kampeerterreinen, en bungalow-

Vlaanderen (excl. Sluis), overig Walcheren (excl. Veere), en Zuid-Beveland & Tholen (zie paragraaf 2.1).

parken. Toerisme beperkt zich evenwel niet alleen tot vakanties; het begrip wordt veel breder beschouwd. Daarnaast is er bijvoorbeeld ook het zakelijk toerisme: mensen die in het kader van hun werk, voornamelijk

3.2 Economisch belang

in hotels, overnachten. Wat eveneens onder de toeristische noemer wordt geschaard zijn dagjesmensen, gezinnen bijvoorbeeld die er op uit gaan om een museum te bezichtigen of een andersoortige attractie te

bezoeken. Ook het kooptoerisme van Belgen, voornamelijk in Zeeuws-Vlaanderen, valt daar onder.

De bijdrage die toerisme levert aan de lokale economie is onder te verdelen in een directe en een indi-

recte, zogenaamde “multiplier” component. Teneinde recht te doen aan het verschil tussen beide compoToeristische sector in enge zin, en toeristische sector in ruime zin

nenten wordt eerst de toeristische sector in enge zin besproken, waarna de indirecte (multiplier) component

erbij wordt opgeteld tot de toeristische sector in ruime zin, en ook die tegen het licht wordt gehouden.

Toerisme, in de ruime zin van het woord, zorgt op verschillende manieren voor economische impulsen.

De omzet die verblijfsaccommodaties, eet- en drinkgelegenheden, en watersportbedrijven genereren,

Om niet te verzanden in al te veel cijfers en tabellen, wat de leesbaarheid niet ten goede zou komen, wor-

wordt door ons volledig daaraan toegeschreven en toegerekend. Zij vormen dan ook samen de toeristische

den hier slechts de belangrijkste kerngegevens gepresenteerd. In de bijlagen 11 en 12 worden de overzich-

sector in zogenaamde “enge zin”. Echter, ondernemingen in vrijwel alle sectoren, en niet alleen binnen

ten verder uitgediept. Daarbij wordt ook steeds de ontwikkeling ten opzichte van 2005 vermeld. Niettemin

het midden- en kleinbedrijf maar ook het grootbedrijf, profiteren in meer of mindere mate rechtstreeks

zal niet nagelaten worden om bij de bespreking van de overzichten, indien daar aanleiding toe is en het in

– omdat toeristen er uitgaven doen – dan wel via een omweg – als toeleveranciers van toeristische bedrij-

de context past, de meest in het oog vallende bevindingen daaruit te vermelden.

ven – mee van het toerisme. De opzet van de ERBO-enquête maakt het mogelijk om de totale werkgele-

3.2.1 Toeristische sector in enge zin

genheid, omzet en toegevoegde waarde die hier mee gemoeid gaat, met de toeristische sector “in ruime zin” dus, in kaart te brengen (zie paragraaf 1.3). Deze brede definitie sluit aan bij eerder verschenen rapporten van de KvK/HZ. Onder toerisme wordt dus verstaan: “alle bedrijvigheid die samenhangt met

vrijetijdsbesteding, al dan niet gecombineerd met een overnachting” (KvK 2004).12

recte relatie staat tot het toerisme, volgt hieronder een overzicht waarin het aantal vestigingen per regio

Om een eerste idee te krijgen van de regionale omvang en structuur van het bedrijfsleven dat in di-

is aangegeven, onderverdeeld naar de drie categorieën die worden onderscheiden, te weten: verblijfsacFiguur 13: Afbakening toeristische sector

commodaties, eet- en drinkgelegenheden en watersport.13/14/15 Per regio wordt bovendien het percentage toeristische vestigingen op het totaal aantal vestigingen weergegeven.

IN RUIME ZIN IN ENGE ZIN - Verblijfsaccommodaties - Eet- en drinkgelegenheden - Watersport - Detailhandel - Overig bedrijfsleven Een uiteenzetting van alle afwegingen en keuzes die gemaakt moeten worden om te komen tot een heldere afbakening van de sector, wordt in het licht van het doel van onderliggende studie als zijnde weinig zinvol geacht. Wat daarentegen wél van eminent belang is, is dat kort en bondig aangegeven wordt hoe in dit onderzoek vanuit economisch standpunt tegen de sector wordt aangekeken. 12 Dat wil zeggen: zowel dagrecreatie als vakanties. Ook de vrijetijdsbestedingen van de Zeeuwen zijn inbegrepen, met uitzondering van het recreatief winkelen. Kleinschalige kampeerbedrijven, en particulier kamer- en woningverhuur, worden buiten beschouwing gelaten. 11

Een complicerende factor hierbij is dat een toeristisch bedrijf vaak breed is opgezet, in de zin dat het verschillende activiteiten combineert, waardoor het soms wel onder alle drie de categorieën kan worden geschaard. Dit probleem wordt omzeild door te kijken naar de hoofdactiviteit die het bedrijf volgens het handelsregister uitoefent. Werkgelegenheid, omzet en toegevoegde waarde worden daar ook integraal aan toegewezen. 14 Onder de categorie watersport vallen de BIK-klassen: 9264 “Watersport” (o.a. zeilen surfscholen, jachthavens), 3512 “Nieuwbouw en reparatie van sporten recreatievaartuigen”, en 7122 “Verhuur van schepen”, alsmede de BIK-subklassen: 174002 “Vervaardiging van zeilen, tenten en dekkleden”, 51472 “Groothandel in watersportartikelen”, 52486 “Winkels in watersportartikelen”, en 61204 “Passagiersvaart en veerdiensten (binnenvaart)” (zie bijlage 15). 15 Evenals bij het overzicht in hoofdstuk 2 gaat het hier om de vestigingen die werkgelegenheid verschaffen, dat wil zeggen: betaalde werkgelegenheid. Omdat veel jachthavens de vereniging als rechtsvorm hebben, en het “personeel” dus doorgaans op vrijwillige basis werkt, zijn deze bijvoorbeeld niet allemaal meegenomen in het overzicht. 13

Tabel 1: Aantal vestingen

In 2006 werkten bij de toeristische bedrijven 11.535 personen, +2,9% ten opzichte van 2005, op een totale Zeeuwse “ERBO-werkgelegenheid” van 104.873 . Van deze toeristische werkgelegenheid was 30% bij verblijfsaccommodaties in dienst, 64% bij eet- en drinkgelegenheden, en de overige 6% bij watersportbedrijven. De omzet en toegevoegde waarde over 2006 beliep 698 respectievelijk 427 miljoen euro, op een totale Zeeuwse omzet en toegevoegde waarde van 20,5 miljard respectievelijk 8,8 miljard (zie paragraaf 2.3 en 2.4). Het overzicht laat nog eens duidelijk zien dat gemeenten aan de kust veel meer georiënteerd zijn op het toerisme dan de rest van Zeeland. In paragraaf 2.2 was al ter sprake gekomen dat toeristische bedrijven aan de kust doorgaans groter zijn, in de zin dat zij meer mensen te werk stellen en dus ook meer omzet en toegevoegde waarde genereren. Dit blijkt ook uit het feit dat het toeristisch aandeel aan de kust, in termen van zowel werkgelegenheid, omzet als toegevoegde waarde, veel meer verschilt ten opzichte van het achterland, dan op grond van het aantal vestigingen. Ook worden verschillen binnen de groep van de vier kustgemeenten beter zichtbaar. De gemeente die het zwaarst leunt op het toerisme is Veere. Meer dan één op elke drie werknemers verdient daar een boterham aan, dat wil zeggen: voor wat betreft het bedrijfsleven. Maar ook in de andere drie kustgemeenten vormt het toerisme een belangrijke pijler onder de lokale economie. In Schouwen-Duiveland lijkt het belang van toerisme, vergeleken met vooral Veere en Noord-Beveland, enigszins bescheiden, maar bedacht moet worden dat de cijfers wat naar beneden worden getrokken door het gebied rond Zierikzee dat eigenlijk meer als achterland moet worden gezien. De ach-

Bron: Handelsregister

terlandregio’s laten een betrekkelijk eenduidig beeld zien, het stadsgewest (Middelburg/Vlissingen) steekt er zoals is te verwachten iets bovenuit.

Bijna de helft van alle toeristische bedrijven in Zeeland bevindt zich in de vier kustgemeenten, waar het

Wat verder opvalt is dat het belang in termen van omzet, maar ook toegevoegde waarde zij het in iets

aandeel op het totaal aantal vestigingen ongeveer twee keer zo groot is als in de achterlandregio’s. Het

mindere mate, aanmerkelijk kleiner is dan op basis van werkgelegenheid. Dat er verhoudingsgewijs weinig

“kustgehalte” is het grootst voor wat betreft de verblijfsaccommodaties, in het bijzonder de kampeerter-

wordt omgezet in de sector, vergeleken met bijvoorbeeld de industrie en de groothandel, is niet geheel ver-

reinen en bungalowparken: daarvan zijn meer dan acht op de tien gelegen in de nabijheid van de Noord-

rassend en kwam ook naar voren in hoofdstuk 2 bij de sector dienstverlening, waar de toeristische bedrijven

zeekust. Watersport concentreert zich binnen Zeeland in veel mindere mate in die gebieden. Zodoende

praktisch geheel onder vallen en onderdeel van uitmaken. Maar dat het aandeel in de toegevoegde waarde

kan het dat de grootste regio, in vierkante kilometers maar belangrijker: in aantal kilometers waterkering,

niet veel hoger is, wijst al in de richting van een relatief lage productiviteit, waarbij echter verwezen wordt

Zuid-Beveland & Tholen, ook de meeste bedrijven heeft die met waterrecreatie van doen hebben.

naar paragraaf 3.3.

Het economisch belang van de toeristische sector krijgt evenwel meer inhoud als het uitgedrukt wordt in ter-

Ten aanzien van het aantal vestigingen kon al worden opgemerkt dat veel van de verblijfsaccommodaties

men van werkgelegenheid, omzet, en toegevoegde waarde, zoals dat in onderstaande figuur is gebeurd:16

zich in het kustgebied bevinden. Zij nemen daar binnen het scala van toeristische bedrijven een gewichtig aandeel in, terwijl dat in het achterland veel minder het geval is.

Tabel 2: Toeristische werkgelegenheid, omzet en toegevoegde waarde in enge zin

Bron: Handelsregister Het maakt nogal uit op welke economische indicator het aandeel van een sector wordt gebaseerd. Daarom is gekozen voor een zo breed mogelijke benadering, door het belang van toerisme zowel in termen van werkgelegenheid, omzet als toegevoegde waarde uit te drukken.

Evenals bij de werkgelegenheidscijfers van paragraaf 2.2 zijn uitzendkrachten hierin ook meegerekend, maar in tegenstelling tot wat ook in voetnoot 2 staat aangegeven, betreft het nu géén opgewogen maar een gewogen gemiddelde. Het aantal seizoenskrachten is namelijk met een factor 1/3 vermenigvuldigd. 18 In het rapport In de Peiling Schouwen-Duiveland, dat tweejaarlijks is verschenen, wordt het kustgebied, de zogenaamde “Westhoek”, geïsoleerd van het achterland en apart geanalyseerd. 17

Dat wordt in hoofdzaak toeristisch gekleurd door eet- en drinkgelegenheden en daarnaast ook relatief veel

de Zeeuwse watersportsector, met name op het gebied van detailhandel en gespecialiseerde productie en

watersport. Dit beeld wordt bevestigd in onderstaande figuur:

dienstverlening, kleinschalig en beperkt ontwikkeld. Ten behoeve van de volledigheid laat onderstaande figuur de procentuele verdeling zien van de Zeeuwse

Figuur 14: Verdeling toegevoegde waarde naar toeristische bedrijfstak (2006)

toeristische toegevoegde waarde (in enge zin) over kustgemeenten en achterlandregio’s. Figuur 15: Verdeling toeristische toegevoegde waarde in enge zin over kustgemeenten en achterlandregio’s (2006)

Bron: ERBO In Noord-Beveland en Veere wordt meer dan de helft van de directe toeristische toegevoegde waarde bij de verblijfsaccomodaties gegenereerd. In Schouwen-Duiveland, maar vooral in Sluis, is dat aandeel toch beduidend kleiner, ofschoon die gemeenten wel bezig zijn met een inhaalslag afgaand op de groeicijfers van boven de 5%, veel meer dan waar dan ook in Zeeland (zie bijlage 11). In de achterlandregio’s is verblijf minder belangrijk. Restaurants en cafés plukken daar het grootste deel van de toeristische vruchten. Dat geldt binnen Zeeuws-Vlaanderen – waar de Belgen het hele jaar door, met name op de zondagen, te vinden zijn – ook voor de kustgemeente Sluis. En verzadiging lijkt hier nog niet op te treden: ten opzichte van 2005 is de toegevoegde waarde van de bedrijfstak er met 6% toegenomen, terwijl de groei in de andere regio’s in dat opzicht tussen 1½% (Middelburg/Vlissingen) en 3½% (Schouwen-Duiveland) lag. Mede daardoor ook voert Zeeuws-Vlaanderen, met 6% in Sluis en 5% in Hulst/Terneuzen, ook het “algehele

De kustgemeenten waar, ter herinnering, 23% van de Zeeuwen woont (zie figuur 1), genereren samen dus 58% van de totale Zeeuwse toeristische toegevoegde waarde (in enge zin), terwijl dat aandeel op de totale toegevoegde waarde slechts 18% bedraagt (zie paragraaf 2.4).

3.2.2 Toeristische sector in ruime zin

Wanneer ook het multiplier-effect wordt meegeteld, groeit de relatieve grootte van de toeristische sec-

tor aanzienlijk, blijkend ook uit onderstaande tabel. Tabel 3: Toeristische werkgelegenheid, omzet en toegevoegde waarde in ruime zin

klassement” aan van de toeristisch sterkst groeiende regio’s (zie bijlage 11). Schouwen-Duiveland, met de verblijfsaccommodaties dus als trekker, en Middelburg/Vlissingen, waar watersport duidelijk in de lift zit, volgen met 4%, vóór Veere en Noord-Beveland met respectievelijk 3 en 3½%. De lijst wordt afgesloten door Zuid-Beveland & Tholen, dat een groei doormaakt van 2%. Uit tabel 1 bleek al dat het aantal vestigingen in de watersport19 minder geconcentreerd is in de vier kustgemeenten dan andere vormen van toeristische bedrijvigheid. Vooral in Zuid-Beveland & Tholen zijn veel watersportbedrijven gevestigd. Dat vertaalt zich onder meer ook in termen van toegevoegde waarde. In de kustgemeenten Sluis en Veere is het aandeel van de watersportbedrijven gering. Er zijn daar natuurlijk wel een aantal grote jachthavens, maar verder hebben deze kustgemeenten toch relatief weinig bedrijven die inspelen op de watersporttoerist. In Noord-Beveland en Schouwen-Duiveland zijn die bedrijven er wél, maar zijn zij toch in mindere mate vertegenwoordigd dan in Zuid-Beveland & Tholen, en in Middelburg/Vlissingen. Zoals ook in een eerdere rapportage van de Kamer van Koophandel werd opgemerkt (KvK 2004), is Watersport: Hieronder vallen zowel de bedrijven en activiteiten als jachthavens, kano-, roei- , duik- en watersportverenigingen als ook nieuwbouw en reparatie van schepen, de handel in boten en dergelijke. 19

Bron: ERBO, CBS

Het leidt bijvoorbeeld tot meer dan een verdubbeling in toegevoegde waarde: van 427 miljoen euro (5%),

precies te zijn. Hoewel in Hulst/Terneuzen de detailhandel een belangrijk aandeel heeft in het totaal van

naar meer dan één miljard (12%). Deze toegevoegde waarde maakt 56% uit van de totale omzet, die 1,8

toeristische bestedingen, lijkt de sector ook daar (met 12%) veel meer te draaien op de lokale bevolking dan

miljard euro bedraagt. De toeristische werkgelegenheid komt nu uit op 20.814 personen, wat wil zeggen

aan de kust. Dit gegeven wordt in onderstaande figuur gevisualiseerd.

dat één op elke vijf werknemers in het Zeeuwse bedrijfsleven direct dan wel indirect zijn of haar baan te Figuur 17: Omzet detailhandel toeristisch / niet-toeristisch (2006)

danken heeft aan het toerisme. In de kustgemeenten varieert deze verhouding van ongeveer één op de drie in Sluis en Schouwen-Duiveland, tot ongeveer de helft in Veere en Noord-Beveland. Voegt men het indirecte component aan het toeristisch “pallet” van kleuren toe, dan ziet de verdeling van de toegevoegde waarde er als volgt uit:

postorder

Figuur 16: Verdeling toegevoegde waarde naar toeristische bedrijfstak (2006)

Verwijzend ook naar de bijlage kan hierbij nog worden opgemerkt dat in het kustgebied met name supermarkten en dergelijke, meer nog dan overige non-food winkels, op het toerisme steunen: bij laatstgenoemde winkels ligt het toeristisch belang zo tussen de 20% (Noord-Beveland, Schouwen-Duiveland) en 30% (Sluis, Veere), bij eerstgenoemde tussen de 30% (Sluis) en 40% (Veere, Noord-Beveland). Dit geldt duidelijk niet voor Sluis, waar de Belgische dagtoeristen, die er niet zozeer boodschappen gaan doen alswel kleding

Bron: ERBO, CBS

en schoenen kopen, het toeristisch aandeel bij non-food omhoog schroeven tot een zelfde niveau als voor food.

Detailhandel heeft in de indirecte component een betrekkelijk groot aandeel. In Zeeuws-Vlaanderen wordt

Om deze resultaten te staven kan ook een figuur gemaakt worden waarin de daadwerkelijk gerealiseerde

het belang van de Belgische koop- en dagtoeristen nog beter in beeld gebracht: detailhandel maakt daar

omzet in de detailhandel vergeleken wordt met de verwachte omzet, op basis van het aantal inwoners, de

bijna 30% uit van de totale toeristische toegevoegde waarde. Ook in Schouwen-Duiveland vloeit een belang-

zogenaamde “norm”, waarbij het verschil als toe- (positief) dan wel afvloeiing (negatief) te bestempelen is.

rijk deel van de toeristische bestedingen naar de detailhandel. In Veere daarentegen blijkt vooral dat bestedingen in de detailhandel-food afvloeien naar Middelburg en Vlissingen. In Noord-Beveland gebeurt dat, voor wat betreft non-food, door het ontbreken van een groot koopcentrum naar vooral Middelburg (Walcheren) en Goes (Zuid-Beveland). De ontwikkeling van die toeristische bestedingen laat een duidelijke stagnatie zien, voor wat betreft de “non-food” branche althans (zie bijlage 12). Alleen Schouwen-Duiveland laat op dit punt een duidelijke plus zien van 4%, maar verder is er weinig beweging waar te nemen. In Zeeuws-Vlaanderen lijken vooral Hulst en Terneuzen wat van hun aantrekkingskracht op koop-Belgen te verliezen: de toeristische bestedingen in de woon-, textiel- en electronicawinkels, om een paar voorbeelden van “non-food” te noemen, zijn daar met 2% teruggelopen. De afhankelijkheid van de Zeeuwse middenstand van toeristen is, met name in de kustgemeenten groot (zie bijlage 13). 26% (Schouwen-Duiveland) tot 32% (Noord-Beveland) die daar wordt omgezet heeft een toeristische oorsprong. In het achterland is die afhankelijkheid gering: 194 miljoen toeristische omzet lijkt veel, maar op een totale omzet van bijna 2,2 miljard maakt dat een veel kleiner deel uit, ongeveer 9% om De toeristische werkgelegenheid, omzet en toegevoegde waarde in de agrarische sector, op gemeente en op regioniveau, is door de kamer van koophandel berekend aan de hand van de ERBO en gegevens van het CBS (zie ook voetnoot 6).

Voor de gemiddelde besteding per inwoner zijn cijfers gebruikt van het Hoofdbedrijfschap Detailhandel.

Figuur 18: Toe- / afvloeiing detailhandel (2006)

Figuur 19: Verdeling toeristische toegevoegde waarde in ruime zin naar sector (2006)

postorder

Ondanks dat er in Noord-Beveland een grote “spill-over” is van verblijfsrecreatie op de detailhandel, gezien het toeristisch aandeel van bijna één derde, het hoogste in Zeeland, is er in Noord-Beveland per saldo toch sprake van een afvloeiing. Daarmee vormt de gemeente een uitzondering binnen Zeeland, waar verder overal de inkomende stroom groter is dan de uitgaande, het belang van toerisme in Zeeland nogmaals onderstrepend. De oorzaak is reeds aangehaald: de afwezigheid van een groot koopcentrum, waardoor ook de lokale bevolking, zeker voor de “non-food” boodschappen, aangewezen is op steden buiten de eigen gemeente. Hetzelfde geldt eveneens in zekere mate voor de gemeente Veere waar de toevloeiing veel kleiner is dan wat het toeristisch aandeel (29%) misschien suggereert. De constatering dat ook de detailhandel in de Zeeuws-Vlaamse achterlandregio met de koopsteden Hulst en Terneuzen tamelijk “zelfbedruipend” lijkt te zijn, gezien het toeristisch aandeel van 9%, moet enigszins

Bron: ERBO, CBS Het gezamenlijke aandeel van de bedrijfssectoren die gevoelsmatig het verst afstaan van het toerisme: industrie, bouwnijverheid en groothandel, op de totale toeristisch gerelateerde toegevoegde waarde bedraagt toch nog bijna een kwart. De dienstverlening, waarvan het leeuwendeel, ongeveer vier-vijfde, specifiek toeristische bedrijven betreft, neemt exact de helft voor haar rekening. De geografische verdeling van de toeristische toegevoegde waarde, over de gemeenten aan de kust en de gemeenten die in het achterland liggen, ondergaat een aanzienlijke verschuiving, vergeleken met de situatie dat de sector afgebakend wordt tot de specifiek toeristische bedrijven (zie paragraaf 3.2.1).

bijgesteld worden: de toevloeiing beloopt 57% van het totaal aan bestedingen in de detailhandel. De tegenstelling die hieruit spreekt is een schijnbare. Wat in deze regio een rol speelt is dat er een paar grote postorderbedrijven gevestigd zijn met een gezamenlijke omzet van om en nabij de 260 miljoen euro, waarvan

Figuur 20: Verdeling toeristische toegevoegde waarde in ruime zin

uiteraard 0% toeristisch is. In figuur 17 en 18 is dat deel van de omzet gearceerd aangegeven. Aan de ene

over kustgemeenten en achterlandregio’s (2006)

kant betekent dit dus dat, die bedrijven buiten beschouwing gelaten, het toeristisch aandeel in de detailhandelsomzet toch wel wat groter is, ongeveer 12% (zowel food als non-food), en aan de andere kant dat die toevloeiing dus ook veel kleiner zou zijn en daar bovendien meer mee in lijn komt (30%). De relatief grote toevloeiing in Zuid-Beveland & Tholen, vergeleken met het toeristisch aandeel, kan deels verklaard worden door het feit dat Goes een belangrijk centrum is van automobielbedrijven, en dat de detailhandel er in het algemeen een grote aanzuiging heeft op andere regio’s. Niet alleen de detailhandel maar ook de rest van het bedrijfsleven heeft belang bij het toerisme: een groot deel van wat het toerisme met zich mee brengt, slaat neer bij bedrijven die daar in principe niets mee van doen hebben, maar die als toeleveranciers van toeristische ondernemingen er wel een graantje van meepikken. Samen gaat het hier om een toegevoegde waarde van ongeveer 400 miljoen euro, oftewel 42% van de totale toeristische toegevoegde waarde (zie bijlage 12).22 Om te zien welke sectoren relatief veel, en welke sectoren relatief weinig profiteren van toerisme, is het zinvol te tonen hoe de sectorale verdeling van de totale toeristische toegevoegde waarde eruit ziet op provinciaal niveau. In tegenstelling tot horeca en detailhandel is dit indirect effect veel minder streekgebonden, met andere woorden: het gaat gemak kelijker over gemeente- en regiogrenzen heen. Vandaar dat het weinig zin heeft om de cijfers op regioniveau breed uit te meten, gezien ook het feit dat de schatting onderhevig is aan een vrij grote onnauwkeurigheidsmarge die op regionaal niveau veel groter is dan op provinciaal niveau.

Een nadere blik leert dat het beeld exact gespiegeld is: was voor wat betreft de specifiek toeristische omzet

De belangrijkste bevinding hieruit is echter dat de winstgevendheid en het rendementsoordeel van toe-

de verdeling kustgebied / achterland nog 58% tegenover 42%, nu is dit precies omgekeerd. Hiermee is nog

ristische bedrijven over het algemeen licht negatief afwijkt van andere dienstverlenende bedrijven, die

eens duidelijk aangetoond dat het multiplier-effect over gemeente- en regiogrenzen heen gaat: het achter-

percentages laten zien van 91% en 76% (zie paragraaf 2.6). In 2006 investeerden de toeristische bedrijven

land profiteert in hoge mate van de aan de kust verblijvende toerist.

samen zo’n 53 miljoen euro, 1½ miljoen meer dan het jaar ervoor. In verhouding tot de toegevoegde waarde

die werd gecreëerd, 427 miljoen euro, is dit vergelijkbaar met wat in paragraaf 2.5 voor de totale sector

3.3 Productiviteit

dienstverlening werd gevonden: 12% om 11%. Bij de eet- en drinkgelegenheden is de investeringszin met 14% het grootst, en ook bij de verblijfsaccommodaties zet men met 12% in op toekomstige groei. Watersport-

De toegevoegde waarde per werkzame persoon bedraagt voor de specifiek toeristische bedrijven, de

toeristische sector in enge zin, gemiddeld 37 duizend euro, en inclusief de bedrijven die meeprofiteren, de

bedrijven blijven daarbij ver achter: slechts 6% van de toegevoegde waarde wordt daar in de aanschaf van duurzame kapitaalgoederen gestoken.

toeristische sector in ruime zin, 49 duizend euro.

Zoals reeds kort aangestipt in paragraaf 2.4, dient bedacht te worden dat arbeid niet het enige productiemiddel is dat wordt ingezet om output – goederen en diensten – voort te brengen. Kapitaal, in de vorm van bijvoorbeeld gebouwen, installaties en machines, is eveneens nodig om arbeid te complementeren en productief te laten zijn, even afgezien van het feit dat het vaak ook substituten van elkaar kunnen zijn.25 En de verhouding waarin beide worden ingezet in het productieproces, de kapitaalarbeidsverhouding, verschilt van sector tot sector. In de industrie is de kapitaalintensiteit doorgaans veel groter dan bijvoorbeeld in de dienstverlening, wat uiteraard zijn weerslag heeft op de productiviteit van arbeid. Die is in de industrie dan ook door de band genomen aanmerkelijk hoger. Een vergelijking met de industrie, waar de productiviteit meer dan vier keer zo hoog ligt (zie paragraaf 2.4), is dus weinig zinvol, maar de sector dienstverlening is voor wat betreft de toeristische sector in enge zin26 een betere graadmeter. In de dienstverlenende sector lag de productiviteit op een gemiddelde van 56 duizend euro, inclusief de toeristische bedrijven. De toeristische bedrijven scoren met gemiddeld 37 duizend euro dus matig ten aanzien van productiviteit. Van de positieve kant bekeken impliceert dit echter ook dat er per euro omzet veel werk wordt geboden. Een conclusie die hiermee nog steviger overeind blijft staan is dat de “toegevoegde waarde” van de toeristische sector meer nog ligt in het effect dat zij heeft op de rest van het bedrijfsleven, dan dat zij gezocht moet worden bij bedrijven die er rechtstreeks hun bestaansrecht aan ontlenen. De uitgaven die toeristen doen, komen (tot op zekere hoogte) uiteindelijk terecht in het complete spectrum van het Zeeuwse bedrijfsleven. Daarmee is voor alle bedrijven het toerisme van belang.

3.4

Winstgevendheid en investeringszin

De meest voor de hand liggende maatstaf voor de economische prestatie van een onderneming, of in dit

geval: een groep ondernemingen, is uiteraard het rendement of de winstgevendheid (zie paragraaf 2.6).27 Van alle toeristische bedrijven in Zeeland maakt 87% winst, en is 72% tevreden over het rendement. De indruk wordt daarnaast gewekt dat verblijfsaccommodaties (82%) iets minder winstgevend zijn dan eet- en drink-gelegenheden (90%) en watersportbedrijven (91%), maar dat uit zich niet in een grotere ontevredenheid over het rendement. Daarop scoren de verblijfsaccommodaties (74%) beter dan eet- en drinkgelegenheden (70%), ofschoon nog wel beduidend zwakker dan watersportbedrijven (86%).

Ofschoon gezegd dient te worden dat bijvoorbeeld het kooptoerisme in het Zeeuws-Vlaamse achterland een meer als een opzichzelf staand fenomeen is, en dus los gezien moet worden van het multiplier-effect. 24 Er is hier gekozen voor het hoogste aggregatieniveau: de provincie als geheel. Verschillen tussen gemeenten/regio’s bleken klein, en er bestaat ook geen duidelijke grond waarop het vermoeden zou kunnen bestaan dat bijvoorbeeld de productiviteit van toeristische bedrijven in Sluis structureel hoger ligt dan in Veere. 25 Daarnaast is er ook nog het wat abstractere productiemiddel “natuur”. 26 Voor de toeristische sector in ruime zin is goed vergelijkingsmateriaal eigenlijk niet voor handen. Daarin zijn immers alle sectoren vertegenwoordigd, en bovendien in een verhouding die afwijkt van de structuur van het totale bedrijfsleven (zie paragraaf 2.4 en 3.2). 27 Gezien de kleine aantallen op gemeente-/regioniveau worden ook hier geen cijfers op dat niveau gepresenteerd. In de achterland regio’s liggen de percentages overigens hoger dan aan de kust: 90% en 76% tegenover 85% en 68%, maar dit verschil is weinig significant. 23

Algemene kenmerken en ontwikkelingen Zeeuws toerisme

De laatste jaren nam het aantal toeristische vakanties en overnachtingen van zowel de Nederlandse als de buitenlandse gast sterk af. In 2006 is daar een positieve verandering in waar te nemen: de toeristische vakanties van buitenlandse en Nederlandse gasten nemen weer toe. In 2006 telde Zeeland ruim 10 miljoen overnachtingen. Bij circa 70% van deze overnachtingen betreft het Nederlandse toeristen.

4.1 Inleiding

4.3

Vakanties van Nederlandse gasten

In dit hoofdstuk wordt er een beeld geschetst van de algemene kenmerken en ontwikkelingen van toe-

risme en recreatie in Zeeland. Bij de totstandkoming van dit hoofdstuk is gebruik gemaakt van de volgende

Aantal vakanties en vakantieovernachtingen

informatiebronnen: ContinuVakantieOnderzoek, ContinuVrijeTijdsOnderzoek en het CBS (SIT). Sinds 2002

wordt in samenwerking met het Nederlands Bureau voor Toerisme en Congressen (NBTC), het Nederlands

periode 2000-2006 weergegeven. In 2005 bedroeg het aantal vakanties van Nederlanders in Zeeland 1,3

Research Instituut voor Recreatie en Toerisme (NRIT) en TNS NIPO het ContinuVakantieOnderzoek geïniti-

miljoen, een afname van 30% ten opzichte van topjaar 2001. Het marktaandeel van Zeeland als vakantiebe-

eerd. In dit onderzoek wordt elk kwartaal een panel van ruim 6.500 respondenten geïnterviewd. Op deze

stemming nam in 2006 weer voorzichtig toe en liet een lichte stijging zien van 3% ten opzichte van het voor-

wijze wordt nauwkeurig het vakantiegedrag geregistreerd en kan er diepgaand op elke vakantie worden

gaande jaar. Van de 1,34 miljoen vakanties die in 2006 in Zeeland werden doorgebracht, gaat het bij ruim

ingegaan. Vanaf april 2004 zijn TNS NIPO, het NBTC en het NRIT van start gegaan met een geheel nieuw

345.000 vakanties om vaste gasten. Van de toeristische gasten bracht 55% in 2006 een herhalingsbezoek aan

grootschalig onderzoek naar het vrijetijdsgedrag van de Nederlandse bevolking. Het onderzoek geeft een

Zeeland, 45% bracht hun eerste vakantie in Zeeland door. Landelijk gezien ligt het herhalingsbezoek lager,

breed en diepgaand inzicht in de structuur, de ontwikkelingen en de trends op de vrijetijdsmarkt. Voor

namelijk op 49%.

informatie omtrent de vakanties van buitenlandse gasten in Zeeland is gebruik gemaakt van de Statistiek Inkomend Toerisme 2006 (SIT 2006) en de Statistiek Logies Accommodaties 2006 (SLA 2006) van het Centraal

In figuur 22 en 23 wordt de ontwikkeling van het aantal vakanties van Nederlanders in Zeeland in de

Figuur 22: Aantal vakanties Nederlandse gasten (2000-2006)

Figuur 23: Aantal vakanties Nederlandse gasten (2000-2006)

Bureau voor de Statistiek. Beide onderzoeken geven geen inzicht in de kenmerken en ontwikkelingen van vakanties van vaste buitenlandse gasten. Om een beter inzicht te krijgen in de ontwikkeling van het Zeeuws toerisme wordt er een onderscheid gemaakt tussen toeristische en vaste gasten. Het vakantiegedrag van de vaste gasten kent sterke fluctuaties, waardoor deze groep de kenmerken en ontwikkelingen van het toerisme in Zeeland sterk beïnvloedt. In de eerste paragraaf wordt de ontwikkeling van alle toeristische vakanties, van zowel de Nederlandse als de buitenlandse gasten, in Zeeland weergegeven. In de daaropvolgende paragrafen zullen de Nederlandse en de buitenlandse markt separaat worden benaderd en wordt er een beeld geschetst van de kenmerken en het vakantiegedrag van deze gasten. Daar er geen onderzoeksgegevens van de buitenlandse vaste gasten beschikbaar zijn, wordt deze markt buiten beschouwing gelaten. Aansluitend wordt het aantal vakanties en de vakantiebestedingen weergegeven op basis van de tweedeling “kustgebied” en “achterland” die in eerdere hoofdstukken is gehanteerd. In paragraaf 4.9 worden de vrijetijdsactiviteiten en de bestedingen van de dagtoeristen die een bezoek brengen aan Zeeland in kaart gebracht. Tenslotte volgt er een overzicht van de meest belangrijke trends en ontwikkelingen in de vrijetijdsmarkt.

4.2

Ontwikkeling toeristische vakanties

Onderstaande tabel toont de ontwikkeling van het aantal toeristische vakanties en toeristische over-

nachtingen in Zeeland van zowel de Nederlandse als de buitenlandse gasten. De vakanties en de overnachtingen van de vaste gasten zijn buiten beschouwing gelaten. De Nederlandse toerist blijkt Zeeland nog altijd in grotere getale te bezoeken dan de buitenlandse toerist.

Bron: CVO/ CBS

Bron: CVO

De sterke daling van het aantal Nederlandse vakanties sinds 2001 wordt met name veroorzaakt door de vaste gasten. Vaste gasten zijn toeristen met een eigen accommodatie op een vaste locatie in Zeeland, zoals een stacaravan, een seizoensplaats op een camping, een tweede woning of een boot op een vaste ligplaats. In 2000 en 2001 was het aantal vakanties van vaste gasten ongeveer gelijk aan het aantal toeristische vakanties, de laatste jaren is deze verhouding echter sterk veranderd. Het aantal vakanties van vaste gasten maakt slechts ¼ deel uit van de totale vakanties. Gezien de locatie van een stacaravan of tweede woning voor meerdere jaren achtereen vast ligt, kan worden aangenomen dat het aantal vaste gasten relatief stabiel is. Juist het vakantiegedrag, het aantal vakanties dat de vaste gast in Zeeland doorbrengt, is onvoorspelbaar en kent sterke fluctuaties. Weersomstandigheden of data van feestdagen kunnen bepalende factoren zijn voor het aantal vakanties dat in de eigen accommodatie wordt doorgebracht. Figuur 24: Aantal overnachtingen Nederlandse gasten (2000-2006)

Bron: CVO

Figuur 25: Aantal overnachtingen Nederlandse gasten (2000-2006)

Bron: CVO

Het aantal overnachtingen van Nederlandse gasten in Zeeland kende eveneens uitersten. De aangename

De toerist in Zeeland blijkt vooral te kiezen voor een kampeervakantie: 42% van alle toeristische overnach-

temperatuur in de zomer van 2003 zorgde in dat jaar voor maar liefst 12,1 miljoen overnachtingen van

tingen in 2006 vond plaats op een camping. De vakantiewoning is de op ĂŠĂŠn na belangrijkste accommoda-

Nederlandse gasten. Echter, in de twee daaropvolgende jaren daalden zowel de overnachtingen van de

tievorm in Zeeland: in 2006 vond 34% van alle overnachtingen in de provincie plaats in een vakantiewoning.

toeristische als van de vaste gast tot 8,1 miljoen overnachtingen in 2005. In 2006 was er weer een lichte

De groep overige toeristische vakanties28 is goed voor 14% van alle toeristische overnachtingen in 2006. Het

stijging waar te nemen van 9% en telde Zeeland 8,9 miljoen overnachtingen.

toeristisch gebruik van hotels en pensions is in omvang de kleinste groep in Zeeland (9%). Wel steeg het aantal vakantieovernachtingen in deze accommodatievorm in 2006 met 48% ten opzichte van 2005. Deze

Vakantieduur

stijging wordt veroorzaakt door een langere verblijfsduur van de Nederlandse hotelgast in Zeeland. De

De verhouding tussen korte, middellange en lange vakanties van zowel de vaste als de toeristische Ne-

gemiddelde verblijfsduur van de Nederlandse toerist die in een Zeeuws hotel of pension verblijft, steeg

derlandse gasten wordt hieronder weergegeven. Zeeland telt ten opzichte van het Nederlands gemiddelde

in 2006 met maar liefst 2 overnachtingen ten opzichte van 2005, waardoor de Nederlandse toerist in 2006

meer langere vakanties. De gemiddelde verblijfsduur in Zeeland ligt met 7,5 dagen in 2006 dan ook hoger

gemiddeld 6 nachten in een Zeeuws hotel of pension verbleef. Na een forse daling in de voorgaande jaren,

dan de landelijk gemiddelde verblijfsduur van 6,5 dagen. De hoge verblijfsduur is mogelijk te verklaren

bleef het aantal overnachtingen van vaste gasten stabiel.

door het type vakanties dat voornamelijk in Zeeland wordt doorgebracht. Strandvakanties kennen vaak een Vakantiespreiding

langere verblijfsduur dan bijvoorbeeld stedentrips.

Figuur 26: Verdeling vakanties naar vakantieduur Zeeland vs. Nederland (2006)

Na jaren van groei had de maand juli in 2005 iets ingeboet aan populariteit. In 2006 is er opnieuw een

groei te constateren, waardoor juli de meest populaire vakantiemaand blijft. In augustus vonden er minder vakanties plaats dan in de afgelopen jaren. Ook het voorseizoen kende een mindere start qua vakanties. Zowel in maart als in april werden er minder vakanties geboekt. Figuur 28: Vakantiespreiding Zeeland op basis van alle vakanties (2006)

Bron: CVO Keuze accommodatievorm

In figuur 27 wordt de ontwikkeling van het aantal overnachtingen per accommodatievorm over de

periode 2002-2006 weergegeven. Bron: CVO

Figuur 27: Ontwikkeling overnachtingen per accommodatievorm (2002-2006)

Figuur 29 toont dat de vakanties van Nederlanders in Zeeland iets meer in de zomer geconcentreerd zijn dan elders in Nederland. In december zijn er in Zeeland meer vakanties geboekt dan het landelijk gemiddelde. Figuur 29: Vakantiespreiding Zeeland vs. Nederland (2006)

Bron: CVO

Bron: CVO 28

Binnen deze groep vallen de volgende accommodatievormen: woning van een particulier, groepsaccommodatie, riviercruise, zeil- of motorboot, trekkershut etc.

Ontwikkeling vakantiebestedingen

De gemiddelde dagbesteding tijdens een hotelvakantie in Zeeland ligt behoorlijk lager dan het Nederlands

De totale vakantiebestedingen van Nederlandse gasten in Zeeland bedragen in 2006 â&#x201A;Ź 186 miljoen. Dit

gemiddelde. Mogelijk komt dit voort uit de geringe aanwezigheid van hotels met een hoge classificatie.

is een stijging van 4% ten opzichte van 2005. De toename wordt vooral veroorzaakt door de toename van

De bestedingen aan een kampeervakantie zijn in Zeeland gemiddeld hoger, mogelijk ten gevolge van de

het aantal toeristische vakanties in Zeeland. Onderstaand diagram toont de gemiddelde bestedingen per

hogere kampeertarieven die in Zeeland gelden. Ook de bestedingen tijdens een vakantie in overige ac-

persoon per vakantiedag. De bestedingen per dag hebben in de afgelopen jaren een licht fluctuerende

commodaties en de bestedingen van vaste gasten zijn hoger dan gemiddeld voor Nederland.

beweging laten zien. De getoonde bestedingen omvatten zowel toeristische vakanties als de vakanties van vaste gasten. In 2006 daalden de bestedingen in Zeeland licht naar 21 euro per persoon per dag. Dit

Activiteiten tijdens de vakantie

bedrag omvat alle uitgaven tijdens de vakantie, inclusief de kosten van hun accommodatie, kosten van

boodschappen, uitstapjes en alle andere activiteiten die tijdens een vakantie worden ondernomen. Kos-

paalde activiteiten onderneemt tijdens een vakantie in Zeeland. Deze cijfers zijn afgezet tegen het

ten van vervoer naar de vakantiebestemming zijn hierin niet opgenomen.

landelijk gemiddelde. De Nederlandse toerist ziet Zeeland nog steeds als een echte kustprovincie. Acti-

In onderstaande grafiek wordt weergegeven welk percentage van de toeristische vakantiegangers be-

viteiten als strandbezoek, zwemmen en zonnebaden scoren veel hoger dan elders in Nederland. Zeeland Figuur 30: Bestedingen p.p.p.d. Zeeland vs. Nederland (2006)

blijkt ook een uitstekende provincie voor buitenactiviteiten als fietsen en wandelen. Opvallend is het deelnamepercentage funshoppen, dat veel hoger ligt dan het landelijk gemiddeld deelnamepercentage. Museumbezoek en bezoek aan natuurgebieden scoren minder tijdens een vakantie in Zeeland. Figuur 32: Activiteiten tijdens vakantie (2006)

Bron: CVO Bestedingen naar accommodatievorm

De voorgaande grafiek betreft zowel de bestedingen van vaste gasten als de bestedingen tijdens toe-

ristische vakanties. Er zit echter een groot verschil in bestedingspatronen per accommodatievorm. Het volgende diagram toont de bestedingen per persoon per vakantiedag voor verschillende accommodatievormen, waarbij Zeeland wordt vergeleken met het landelijk gemiddelde. Figuur 31: Bestedingen naar accommodatievorm Zeeland vs. Nederland (2002-2006)

Bron: CVO

4.4

Kenmerken toeristische Nederlandse gasten

Gezinssamenstelling

De belangrijkste gezinsvormen voor Zeeland zijn stellen ouder dan 35 jaar, gezinnen met hele jonge

Herkomstprovincie

kinderen (0-5 jaar) en gezinnen met kinderen tussen de 6 en 12 jaar oud. De stellen ouder dan 35 jaar zijn

relatief gezien echter minder vertegenwoordigd dan gemiddeld in Nederland. Zeeland blijkt een minder

Brabant en Zuid-Holland zijn de belangrijkste herkomstprovincies van de Nederlandse toeristische gas-

ten die een bezoek brengen aan Zeeland. Onderstaande tabel toont de belangrijkste herkomstprovincies

populaire vakantiebestemming voor gezinnen met kinderen ouder dan 13 jaar.

voor Zeeland. Met name is het aandeel Zuid-Hollandse toeristen sterk toegenomen ten opzichte van het Sociale klasse

voorgaande jaar. In 2005 kwam slechts 14% van de toeristische gasten uit Zuid-Holland.

In figuur 35 worden Nederlandse vakantiegangers in Zeeland ingedeeld naar hun sociale klasse, geba-

seerd op de beroepsgroep en de opleiding van de hoofdkostwinner29. Zeeland trekt relatief meer mensen van de sociale klassen B-boven en B-onder, maar volgt globaal wel het profiel van de gemiddelde Nederlander op vakantie in eigen land. De sociale klassen C en D zijn relatief ondervertegenwoordigd in Zeeland. Figuur 35: Sociale klasse toeristische gast Zeeland vs. Nederland (2006)

Bron: CVO Leeftijd

In onderstaand diagram wordt de leeftijd van Nederlandse toeristische vakantiegangers in Zeeland

weergegeven, afgezet tegen de leeftijd van de gemiddelde Nederlander die in eigen land op vakantie gaat ĂŠn tegen de leeftijdsopbouw van de Nederlandse bevolking. De belangrijkste leeftijdsgroepen voor Zeeland zijn kinderen tot 12 jaar en de leeftijdsgroep 25 - 44 jaar. Figuur 33: Leeftijd Nederlandse toeristische gast (2006) Bron: CVO Reisgezelschap

De meeste toeristische vakanties in Zeeland worden doorgebracht met drie tot vier personen. Dit is

een verschuiving t.o.v. 2005. Toen werden de meeste vakanties in Zeeland nog doorgebracht met zijn tweeĂŤn. Ook de in 2005 ingezette groei van het aantal grote reisgezelschappen zet zich door in 2006. Figuur 36 toont dat Zeeland in vergelijking met het Nederlands gemiddelde met name meer door reis-

Bron: CVO

gezelschappen van 3 tot 4 personen wordt bezocht. Het aandeel van reisgezelschappen bestaande uit 2 personen ligt een stuk lager dan het landelijk gemiddelde.

Door de leeftijdsopbouw van de Nederlandse bevolking te vergelijken met de leeftijd van Nederlanders die op vakantie gaan in eigen land, wordt duidelijk welke leeftijdsgroepen relatief veel of weinig op va-

Figuur 36: Reisgezelschap toeristische gast Zeeland vs. Nederland (2006)

kantie gaan in eigen land. Voor de leeftijdsgroepen 13 t/m 34 en mensen ouder dan 65 jaar geldt dat zij relatief weinig op vakantie gaan in eigen land. Voor Zeeland kan eenzelfde vergelijking worden gemaakt. Dan blijkt dat met name de leeftijdsgroep 0-12 jaar licht oververtegenwoordigd is. Figuur 34: Gezinssamenstelling Nederlandse toeristische gast (2002-2006)

Bron: CVO

Indeling naar welstandsklasse: A: Welgestelden; (Directeuren van grote ondernemingen, hoge ambtenaren, vrije beroepen) B-boven: Bovenlaag middengroep; (Directeuren van kleine ondernemingen, grotere middenstanders, semi-hoge ambtenaren, hogere managers) B-onder: Onderlaag middengroep (Ambtenaren in middenpositie, middengroep middenstanders, middenkader). C: Minder welgestelden (Kleine middenstanders, lager kantoorpersoneel, geschoolde arbeiders) D: Minst welgestelden (Ongeschoolde werknemers).

Bron: CVO

4.5

Kenmerken vaste Nederlandse gasten

Vaste gasten zijn gasten met een eigen accommodatie op een vaste locatie, zoals een stacaravan

of seizoensplaats op een camping, een tweede woning of een vaste ligplaats. De groep vaste gasten is relatief beperkt in omvang en daardoor onderzoekstechnisch niet groot genoeg voor een diepgaande en

4.6

Vakanties van buitenlandse gasten

Deze paragraaf geeft een beeld van de vakanties en kenmerken van de toeristische buitenlandse gasten in Zeeland. De gegevens zijn ontleend aan het Centraal Bureau voor de Statistiek en komen daarmee voort uit een andere onderzoeksmethodiek dan de cijfers van het ContinuVakantieOnderzoek en geven geen inzicht in de vakanties van de buitenlandse vaste gasten.

betrouwbare analyse. De indeling naar persoonskenmerken voor vaste gasten is hierdoor minder gedetailleerd dan voor de toeristische gasten. Zo’n 70.000 Nederlanders bezochten in 2006 een eigen accommodatie in Zeeland; gezamenlijk brachten zij 345.000 vakanties door in Zeeland: gemiddeld 4,9 vakanties per persoon. Het aantal vakanties van vaste gasten is ten opzichte van 2005 met 2% gestegen. Figuur 37: Accommodaties van vaste gasten in Zeeland (2006)

Aantal overnachtingen en aantal vakanties buitenlandse gasten De laatste jaren nam het aantal buitenlandse gasten en overnachtingen in Zeeland zowel absoluut als in verhouding (aandeel) binnen Nederland af. In 2006 is daar een positieve verandering in waar te nemen. Het aantal buitenlandse gasten steeg met 117.000 (+22,6%) en het aantal overnachtingen nam toe met 496.000 (+18,2%). Onderstaande tabel toont de ontwikkeling in de afgelopen 5 jaar. Opvallend is het verschil in het aandeel buitenlandse gasten (5,8%) en het aantal buitenlandse overnachtingen (11,9%) van Zeeland in Nederland. Hieruit kan men concluderen dat de toeristische buitenlandse gasten in Zeeland doorgaans langer blijven dan in de rest van Nederland.

Bron: SLA Bron: CVO

4.7

In figuur 37 wordt getoond welke accommodaties de Nederlandse vaste gast in Zeeland bezit. De meeste

Herkomst Duitsland en België zijn verreweg de belangrijkste herkomstlanden voor Zeeland. Het gastenaantal uit Duitsland kende de laatste jaren een aanzienlijke afname. In 2006 is dit aantal weer gestegen met 19%. Ook het gastenaantal uit België kende een stijging van maar liefst 14%. Andere belangrijke groeimarkten zijn Groot-Brittannië en Frankrijk. Omdat Duitsland en België de belangrijkste herkomstlanden zijn voor Zeeland, spitst de analyse van de buitenlandse gasten zich hierop toe. Van de gasten uit België en Duitsland wordt in onderstaand overzicht aangegeven in welke regio zij wonen.

vaste gasten in Zeeland bezitten een stacaravan op een vaste standplaats of een caravan of tent op een seizoensplaats, daarnaast bezit 27% een tweede woning. 4% heeft een boot op een vaste ligplaats in een Zeeuwse jachthaven30.

Kenmerken buitenlandse gasten

Bron: SIT

Bovenstaande kenmerken omtrent de vaste gasten zijn gebaseerd op het aantal personen, niet op het aantal vakanties. Eén persoon kan immers meerdere vakanties in Zeeland doorbrengen.

4.8 Kusttoerisme en toerisme in de achterlandregio’s

Bestedingen In Zeeland wordt door buitenlandse gasten in totaal bijna € 114 miljoen uitgegeven. Dit bedrag omvat alle bestedingen van buitenlandse gasten tijdens hun verblijf in Zeeland, inclusief de kosten van de accommodatie, kosten van activiteiten etc. De vervoerskosten naar de vakantiebestemming zijn niet in dit bedrag opgenomen. De totale kosten kunnen worden omgerekend naar bestedingen per persoon per vakantiedag: gemiddeld is dat in Zeeland € 54. Dat is aanzienlijk lager dan het landelijk gemiddelde (€ 177). De hoogte van het landelijk gemiddelde wordt met name sterk beïnvloed door de hogere bestedingen van zakelijke toeristen en de duurdere accommodaties in de Randstad. Vooral het zakelijk toerisme speelt hierin een belangrijke rol.

Door het verschil in economische structuur tussen “kustgebied” en “achterland” is er in de eerdere hoofdstukken een tweedeling tussen enerzijds “kustgemeenten” en anderzijds “achterlandregio’s” gehanteerd. In deze paragraaf is deze tweedeling tevens op de toeristische kenmerken van de Nederlandse gasten toegepast.31

Keuze accommodatievorm De meest gebruikte accommodatievorm onder buitenlandse gasten blijkt de camping. Maar liefst 40% van de Duitsers, Belgen en de overige buitenlanders overnacht op een camping. Van de Belgische gasten maakt ook een omvangrijk percentage gebruik van een hotel (50%). Veel Duitse gasten overnachten op een bungalowpark (25%) of een groepsaccommodatie (25%). Figuur 37: Keuze accommodatievorm buitenlandse gast (2006)

Bron: CVO Aantal vakanties en vakantieovernachtingen Bovenstaand overzicht geeft per regio het aantal vakanties en vakantieovernachtingen weer, van zowel de toeristische als de vaste Nederlandse gasten. 85% van alle vakantieovernachtingen in Zeeland, worden in de kustregio’s doorgebracht. De kustregio Schouwen-Duiveland kent de meeste vakantieovernachtingen en neemt 34% van de totale overnachtingen in Zeeland voor haar rekening. Oost-Zeeuws-Vlaanderen telde de minste vakanties en vakantieovernachtingen in 2006. Figuur 39: Verdeling totaal aantal overnachtingen (2006) Bron: SIT Leeftijd

In onderstaande diagram is de leeftijd van het reisgezelschap van de buitenlandse vakantiegangers in Zeeland weergegeven. Hieruit valt te concluderen dat de meest voorkomende leeftijd van buitenlandse gasten tussen de 35 en 44 jaar is. Voorts reist maar liefst 76% van de buitenlandse gasten met een kind van 6 tot 12 jaar. Figuur 38: Leeftijd buitenlandse gast (2006)

Bron: CVO Accommodatievorm De vakantiewoning is de belangrijkste accommodatievorm in de kustregio’s van Zeeland, maar liefst 40% van de toeristen die overnachten aan de Zeeuwse kust verblijven in een vakantiewoning. De vakantiewoning is met name op het eiland Noord-Beveland een populaire accommodatievorm. In het achterland blijkt de toerist eerder te kiezen voor een kampeervakantie: 39% van alle toeristische overnachtingen in de achterlandregio’s vindt plaats op een camping. In Oost-Zeeuws-Vlaanderen overnacht 47% van alle gasten op een camping. Opvallend is het aantal overnachtingen in hotels/pensions in het achterland. Hoewel 31

Bron: SIT

De cijfers uit het ContinuVakantieOnderzoek kunnen slechts op regionaal en niet op gemeentelijk niveau worden opgesplitst. Om deze reden is er een andere opsplitsing naar “kustregio’s” en “achterlandregio’s” gehanteerd dan in de eerdere hoofdstukken van dit rapport. In dit hoofdstuk worden de regio’s West-Zeeuws-Vlaanderen, Walcheren, Noord-Beveland en Schouwen-Duiveland in hun geheel tot kustregio’s betiteld en de regio’s Oost-Zeeuws-Vlaanderen, Zuid-Beveland en Tholen tot achterlandregio’s.

4.9 Dagtoerisme

het toeristisch gebruik van hotels/pensions in Zeeland gemiddeld laag te noemen is (9%), overnacht in het achterland maar liefst 24% van alle toeristen in een hotel of pension. Het aandeel van vaste gasten is in het kustgebied groter dan in de achterlandregio’s. Het aandeel overige toeristische vakanties is tevens groter aan de kust.

Niet alleen de verblijfstoeristen weten de weg naar Zeeland te vinden, de provincie is tevens in trek bij dagtoeristen. In de periode april 2006 t/m maart 2007 werden ruim 19 miljoen vrijetijdsactiviteiten door Nederlandse dagtoeristen ondernomen in Zeeland. Dit blijkt uit de resultaten van het ContinuVrijetijdsOnderzoek. Bij deze vrijetijdsactiviteiten werd 497 miljoen euro uitgegeven. Onderstaand overzicht geeft aan welke vrijetijdsactiviteiten er in Zeeland zijn ondernomen en hoeveel er aan deze activiteiten besteed is. De genoemde aantallen in het overzicht betreffen alleen de vrijetijdsactiviteiten die inwoners van andere provincies ondernemen in Zeeland.

Figuur 40: Verdeling overnachtingen naar accommodatievormen (2006)

Bron: CVO

Bron: CVTO

Vakantiebestedingen De gemiddelde vakantiebesteding van Nederlandse gasten in Zeeland bedraagt € 21 per persoon per dag. In onderstaand diagram wordt de vakantiebesteding per regio aangegeven32. De gemiddelde vakantiebesteding in het kustgebied bedraagt € 21 per persoon per dag en ligt daarmee € 2 hoger dan de bestedingen per persoon per dag in het achterland. De kustregio Walcheren heeft de hoogste vakantiebestedingen. Toeristen en vaste gasten in Oost-Zeeuws-Vlaanderen besteden het minst per persoon per dag. De lagere vakantiebesteding in deze regio wordt mogelijk veroorzaakt door het grote aandeel campingbezoekers. De gemiddelde dagbesteding aan een kampeervakantie (€ 19) ligt veel lager dan de gemiddelde dagbesteding tijdens een bungalowvakantie (€ 26) in Zeeland. Opvallend is het grote verschil in bestedingen tussen de kustregio’s Walcheren en Schouwen-Duiveland; dit verschil bedraagt maar liefst € 5 per persoon per dag.

Het meest populair is buitenrecreatie, dit omvat activiteiten als strandbezoek, fietsen en wandelen. De buitenrecreatieve activiteiten nemen 40% in van de totale ondernomen vrijetijdsactiviteiten door dagtoeristen. Bovendien heeft deze vorm van vrijetijdsbesteding de grootste omvang qua bestedingen. Ook aan funshoppen wordt veel geld uitgegeven. Hoewel er door de dagtoeristen veel waterrecreatie- en sportactiviteiten worden ondernomen, wordt er aan deze vrijetijdsactiviteiten relatief weinig uitgegeven. De minst populaire vormen van vrijetijdsbesteding onder dagtoeristen in Zeeland zijn cultuur, het bezoek van sportwedstrijden en wellnessactiviteiten. Met de gegevens van het CVTO kunnen inkomende en uitgaande stromen van vrijetijdsactiviteiten worden geanalyseerd. Opvallend is dat de inkomende stroom –vrijetijdsactiviteiten die inwoners van andere provincies ondernemen in Zeeland- veel groter is dan de uitgaande stroom –vrijetijdsactiviteiten die Zeeuwen ondernemen buiten hun provincie. Inwoners van andere provincies geven in Zeeland ook meer geld uit aan vrijetijdsactiviteiten dan Zeeuwen besteden buiten hun provincie. Zeeland heeft maar liefst 13% meer inkomende bestedingen dan uitgaande bestedingen aan vrijetijdsactiviteiten.

Figuur 41: Gemiddelde besteding p.p.p.d. (2006)

Bron: CVO 32

De getoonde bestedingen omvatten zowel toeristische vakanties als de vakanties van vaste gasten en omvatten alle uitgaven tijdens de vakantie inclusief de kosten van accommodatie, boodschappen, uitstapjes en alle andere activiteiten die tijdens een vakantie worden ondernomen. De vervoerscomponent is niet opgenomen.

Onder vrijetijdsactiviteiten verstaan we: alle (dag)recreatieve activiteiten die worden ondernomen buiten de eigen woning, waarbij men minimaal een uur van huis is (inclusief reistijd). De activiteiten mogen geen overnachting omvatten. Activiteiten die zijn ondernomen tijdens de vakantie tellen niet mee, evenals bezoek aan familie, vrienden of kennissen.

4.10 Trends en ontwikkelingen

Gezondheid

De toeristische sector wordt beïnvloed door trends en ontwikkelingen in de samenleving. Het is van belang deze trends en ontwikkelingen tijdig te signaleren om er op in te kunnen spelen. De belangrijkste trends en ontwikkelingen zijn genoemd in onderstaande tabel.

Trend

Aandachtspunten en kansen voor toerisme & recreatie

Vergrijzing

Het aandeel 65-plussers stijgt van 14% in 2005 naar 20% in 2025. Senioren gaan vaker en langer op vakantie, maar zijn kritische gasten en hebben behoefte aan veiligheid en zekerheid. Goede informatie, service en een persoonlijke en correcte bejegening zijn van groot belang. Het aandeel allochtonen stijgt van 19% in 2005 naar 26% in 2025, de groei betreft met name jeugdige allochtonen in de tweede generatie. Allochtonen hebben een ander recreatiegedrag dan Nederlanders, zij richten zich sterk op recreatiemogelijkheden dichtbij huis. Onbekend is hoe het recreatiegedrag van de tweede generatie zich gaat ontwikkelen. Door de toename van jonge alleenstaanden, alleenstaande ouderen en eenoudergezinnen, zal de vraag naar verblijfseenheden voor minder personen toenemen. Minder personen per kampeerplaats of bungalow, kan minder rendement voor de aanbieder betekenen. Door de sterke economische groei, stijging van de koopkracht en het groeiende consumentenvertrouwen, stijgt de vakantieparticipatie alsmede de vakantiefrequentie en de bestedingen. Een toename van het (semi-)recreatief aanbod. Attractieparken concurreren met elkaar, maar ook met woonboulevards en tuincentra. Gevolg is een toename van samenwerkingsvormen, bijvoorbeeld gezamenlijke inkoop en/of promotie. Een toename van het autoverkeer, zowel woon-werkverkeer als recreatief. De bereikbaarheid van vooral dagrecreatie (winkelen in binnensteden, dagje naar strand, dagje pretpark) staat onder druk. Creatieve oplossingen zijn nodig of een verschuiving naar rustige regio’s. Het aantal Low Cost Carriers is explosief gestegen, vooral op regionale luchthavens. Buitenlandse vliegreizen zijn goedkoper en vormen daarmee een bedreiging voor de binnenlandse vakantiemarkt, daarentegen zijn er meer buitenlandse gasten uit nieuwe herkomstgebieden. De consument wil iets bijzonders meemaken, maar kunstmatig gecreëerde belevenissen verliezen aantrekkingskracht. Bijzondere ervaringen moeten authentiek zijn, mensen / medewerkers spelen hierbij een cruciale rol. Toenemende behoefte aan veiligheid, zowel in de leefomgeving (criminaliteit, aanslagen) als in producten en voeding (bijv. voedselhygiëne). Dit betekent een toename van wettelijke eisen voor veiligheid, gezondheid, ARBO en milieu. Daarnaast ontstaan er initiatieven vanuit de branche tot keurmerken. Luxe voorzieningen in huis zijn normaal geworden en deze wil men in de vrije tijd niet missen. Groeiende ruimtebehoefte bij consument, wens tot gebruik van ‘eerlijke’ producten, goed sanitair is een belangrijke voorwaarde, fietsen met GPS-routes.

Groei allochtonen

Kleinere huishoudens

Conjunctuur

Concurrentie en samenwerking

Mobiliteit

Groei Low Cost Carriers

Beleving vs. zingeving

Veiligheid

Behoefte aan comfort

Minder vrije tijd

Internet

Mobiele telefonie

Steeds meer Nederlanders besteden extra aandacht aan hun gezondheid. In lijn daarmee groeit de populariteit van gezonde voeding en beweging. Daarnaast is er meer aandacht voor onthaasting en welzijn. Wellness is in opkomst. Een toenemende behoefte aan onthaasten door ontspanning (bijv. sauna, meditatie) of inspanning (sporten, wandelen). Stijgende vraag naar diensten/producten ter bevordering van de fysieke gezondheid ( Bijv. gezonde voeding, medische behandeling). Nederlanders hebben steeds minder vrij beschikbare vrije tijd. De daling in het aantal uren vrije tijd gaat bijna volledig ten koste van de vrijetijdsbesteding buitenshuis. Men is steeds meer gehaast, op het werk én in de vrije tijd. Hierdoor bestaat er een toenemende behoefte aan gemaksproducten (bijv. kant-en-klare tenten, behoefte aan ontspanning en comfort (=onthaasten) of juist zo veel mogelijk doen in beperkte vrije tijd (vraagt divers aanbod). Internet is steeds belangrijker als boekingskanaal voor reizen, daarnaast is internet een vorm van vrijetijdsbesteding Ondernemers moeten hun website actueel en interactief maken, internettoepassingen vereenvoudigen administratie; toenemende vraag naar internet. De gsm is uitgegroeid van telefoon tot multimediaal instrument: foto’s maken, Global Positioning System (GPS), internettoegang. De GSM is een communicatie-instrument geworden voor gastenservice (GPS-routes, sms), daarnaast verkopen sommige dagattracties al toegangskaarten per sms.

Bron: CBS, Rabobank Group

LITERATUURLIJST

BEGRIPPENLIJST

• Economisch Profiel Terneuzen (2004 en 2006), Kamer van Koophandel voor Zeeland.

• BIK Bedrijfsindeling Kamers van Koophandel.

• Hulst In de Peiling (2002, 2004, 2006), Trendmonitor Toerisme Hulst, Kamer van Koophandel voor Zeeland & Hogeschool Zeeland.

• CVO ContinuVakantieOnderzoek: periodiek grootschalig onderzoek naar vakantiegedrag van Nederlanders.

• Economische ontwikkelingskansen toerisme Zeeland (2004), Kamer van Koophandel voor Zeeland. • Noord-Beveland In de Peiling (2002, 2004 en 2006), Trendmonitor Toerisme Noord-Beveland, Kamer van Koophandel voor Zeeland & Hogeschool Zeeland. • Thermometer/Barometer en Toolbox Toerisme, Nederlands Economisch Instituut (NEI, 1997).

• CVTO ContinuVrijeTijdsOnderzoek: periodiek grootschalig onderzoek naar vrijetijdsbesteding van Nederlanders. • CBS Centraal Bureau voor de Statistiek.

• Thermometer en Barometer Toerisme 1998, Nederlands Economisch Instituut (NEI, 1999). • Barometer Toerisme Zeeland 2000, Nederlands Economisch Instituut (NEI, 2000). • Schouwen-Duiveland In de Peiling (2002, 2004 en 2006), Trendmonitor Toerisme Schouwen-Duiveland, Kamer van Koophandel voor Zeeland & Hogeschool Zeeland. • Veere In de Peiling (2002, 2004 en 2006), Trendmonitor Toerisme Veere, Kamer van Koophandel voor Zeeland & Hogeschool Zeeland.

• ERBO-enquête Enquête Regionale BedrijfsOntwikkeling van de Kamer van Koophandel. • Investeringen Aanschaf van nieuwe en tweedehands productiemiddelen met een levensduur van meer dan één jaar, zoals machines, inventaris, grond, gebouwen. • LEI Landbouw Economisch Instituut.

• Hoe draait de Zeeuwse economie? 2006-2007, Kamer van Koophandel voor Zeeland, 2006. • Toeristische Trendrapportage (2006,2007) Hogeschool Zeeland, Kenniscentrum Toerisme & Recreatie. • Deltaplan Toerisme; Spiegels voor Succes (2006/2007), Kamer van Koophandel voor Zeeland.

• NRIT Nederlands Research Instituut voor Toerisme. • RIBIZ Regionale Informatiebank voor Bedrijven en Instellingen Zeeland.

• ContinuVakantieOnderzoek (2002-2006), NBTC, TNS-NIPO, NRIT. • ContinuVrijetijdsOnderzoek (2004-2006), NBTC, TNS-NIPO, NRIT. • Statistiek InkomendToerisme (2006), Centraal Bureau voor de Statistiek.

• SBI ‘93 Standaard Bedrijfsindeling 1993. • Seizoenskrachten Personen die 30 dagen of meer werkzaam zijn geweest in de periode april t/m september.

• Statistiek Logiesaccommodaties (2006), Centraal Bureau voor de Statistiek. • Cijfers en Trends Horeca en Recreatie, (2006/2007) Rabobank Group.

• SIT Statistiek Inkomend Toerisme: grootschalig onderzoek onder buitenlandse verblijfsgasten in Nederland. • SLA Statistiek Logies Accommodaties : grootschalig onderzoek naar het aanbod en gebruik van logiesverstrekkende accommodaties in Nederland. • Toegevoegde waarde Het verschil tussen de waarde van het verbruik in het productieproces (inkoop van goederen) en de productiewaarde (omzet). • Vestigingen Locaties waar tenminste één persoon, fulltime dan wel parttime, werkzaam is. • Werkzame personen Aantal personen dat werkt in of vanuit de vestiging: zowel werknemers, meewerkende eigenaren of gezinsleden, inleen- en uitzendpersoneel, gedetacheerd personeel (fulltime en parttime gezamenlijk).

BIJLAGE 1 AANTAL VESTIGINGEN PER SECTOR (2006)

BIJLAGE 2 PROCENTUELE VERDELING AANTAL VESTIGINGEN NAAR SECTOR (2006)

BIJLAGE 3 WERKGELEGENHEID PER SECTOR (2006)

BIJLAGE 4 GEMIDDELDE BEDRIJFSGROOTTE PER SECTOR (2006)

BIJLAGE 5 PROCENTUELE VERDELING WERKGELEGENHEID NAAR SECTOR (2006)

BIJLAGE 6 PROCENTUELE VERDELING WERKGELEGENHEID NAAR GEMEENTE (2006)

BIJLAGE 7

RELATIEVE OMVANG WERKGELEGENHEID T.O.V. AANTAL INWONERS (2006)

BIJLAGE 8 (ONTWIKKELING) OMZET PER SECTOR

BIJLAGE 9 (ONTWIKKELING) TOEGEVOEGDE WAARDE PER SECTOR

BIJLAGE 10 PROCENTUELE VERDELING OMZET / TOEGEVOEGDE WAARDE NAAR SECTOR (2006)

BIJLAGE 11 TOERISTISCHE SECTOR IN ENGE ZIN Werkgelegenheid

Toegevoegde waarde

Omzet

BIJLAGE 12 TOERISTISCHE SECTOR IN RUIME ZIN Werkgelegenheid

Toegevoegde waarde

Omzet

BIJLAGE 13 DETAILHANDEL

BIJLAGE 14 ERBO-ENQUÊTE

BIJLAGE 15 INDELING TOERISTISCHE SECTOR Toeristische sector in enge zin (toeristisch aandeel = 100%) Verblijfsaccommodaties 551 Hotels, pensions en conferentie-oorden 5521 Jeugdherbergen, kamphuizen e.d. 5522 Kampeerterreinen 5523 Vakantiehuisjes, -bungalowparken en overige voorzieningen Eet- en drinkgelegenheden 55301 Restaurants 55302 Cafetaria’s, lunchrooms, snackbars, eetkramen e.d. 55303 Ijssalons 554 Cafés e.d. 555 Kantines en catering Watersport 174002 3512 51472 52486 61204 7122 9264

Vervaardiging van zeilen, tenten en dekkleden Nieuwbouw en reparatie van sporten recreatievaartuigen Groothandel in watersportartikelen Winkels in watersportartikelen Passagiersvaart en veerdiensten (binnenvaart) Verhuur van schepen Watersport

Toeristische sector in ruime zin (toeristisch aandeel = opgegeven percentage) Detailhandel food 5211 Supermarkten en dergelijke winkels voedings- en genotmiddelen 522 Winkels gespecialiseerd in voedings- en genotmiddelen Detailhandel non-food 501032 Reparatie van bedrijfsauto’s 501042 Detailhandel in nieuwe personenauto’s 501043 Detailhandel in gebruikte personenauto’s 501044 Reparatie van personenauto’s 5020 Handel in en reparatie van auto’s (2) 50303 Detailhandel in auto-onderdelen en -accessoires 50402 Detailhandel in en reparatie van motorfietsen en onderdelen en accessoires 5050 Benzineservicestations 5212 Warenhuizen en dergelijke winkels 523 Winkels in farmaceutische en medische artikelen, parfums en cosmetica 524 Winkels gespecialiseerd in overige artikelen (excl. 52486) 525 Winkels in tweedehands goederen en antiek 526 Detailhandel niet in winkel 527 Reparatie van consumentenartikelen (geen auto’s en motorfietsen) Overig bedrijfsleven (…) Overige (ERBO-relevante) BIK-codes