Dünyanın Şekli ve Hareketleri

DÜNYA’NIN ŞEKLİ VE HAREKETLERİ DÜNYA’NIN ŞEKLİ VE HAREKETLERİ

EVREN

A. DÜNYA’NIN ŞEKLİ VE SONUÇLARI:

İçinde gezegen, yıldız sistemleri ve galaksilerin bulunduğu sistemin tümüne Evren (kâinat) denir. Evren galaksilerden oluşmaktadır. Bilim adamlarına göre kâinatta 100 milyar kadar galaksi, her galaksi içerisinde 100 milyar kadar yıldız sistemi bulunmaktadır. Yıldız sistemleri (Güneş Sistemi) içerisinde de sayısız yıldız ve yüzlerce gezegen yer almaktadır. Samanyolu galaksisi orta büyüklükte bir galaksidir ve içinde en az 100 milyar yıldız bulunmaktadır. Samanyolu galaksisinin bir ucundan diğer ucuna 100.000 ışık yılı kadar sürede ulaşılabilir.

Dünya genel olarak küresel bir şekle sahiptir. Ancak tam bir küre olmayıp kutuplardan hafif basık, Ekvator’dan hafif şişkincedir. Dünyanın kendine özgü bu şekline GEOİD denir.

1 ışık yılı= 300.000 x 60 x 60 x 24 x 365 GÜNEŞ VE GÜNEŞ SİSTEMİ

kadir@ucar

EVREN VE GÜNEŞ SİSTEMİ

Dünya’nın bazı özellikleri: Yüzölçümü : 510 milyon km2 Okyanus ve Denizler : 360.6 milyon km2 Karalar : 149.4 milyon km2 Ekvator Çapı : 6378 km Kutuplar Çapı : 6357 km Ekvator Çevresi : 40.076 km Kutuplar Çevresi : 40.009 km’dir.

DÜNYA’NIN ŞEKLİNİN SONUÇLARI

Güneş ısı ve ışık yayan, sıcak gazlardan oluşan ve kendine bağlı gezegenlerle birlikte Samanyolu galaksindeki 100 milyar yıldızdan biridir. Güneşin çapı Dünya’nın çapının 110 katı, kütlesi 333.000 katıdır. Yüzey ısısı 6000, çekirdek ısısı 1.500.000 oC’dir. Güneşten yayılan enerjinin 2 milyonda biri dünyaya ulaşır. Güneş kendi ekseni etrafında saatte 70.000 km hızla hareket eder ve bir turunu 25 günde tamamlar. Güneş’e yakınlıklarına göre gezegenler; Merkür, Venüs, Dünya, Mars, Jüpiter, Satürn, Uranüs, Neptün ve Plüton’dur.

( BASIK OLMASININ SONUÇLARI )

1. Ekvatorun uzunluğu tam bir meridyen dairesinin uzunluğundan fazladır.

2. Ekvatorun yarıçapı, kutupların yarıçapından 21 km daha uzundur.

3. Yerçekimi Ekvatorda az, kutuplarda fazladır.

4. Dünya üzerinde çizilebilecek en büyük çember ekvatordur.

kdrucr@gmail.com

1

( KÜRESEL OLMASININ SONUÇLARI )

B. DÜNYA’NIN HAREKETLERİ VE SONUÇLARI

1. Güneş ışınlarının geliş açısı Ekvatordan kutuplara doğru daralır.

Dünya’nın Güneş sistemi içerisinde iki türlü hareketi vardır: - Kendi Ekseni etrafında ( Günlük Hareket)

2. Sıcaklık Ekvatordan kutuplara doğru azalır.

- Güneş etrafındaki hareketi ( Yıllık Hareket )

3. Cisimlerin Gölge boyları Ekvatordan kutuplara doğru kısalır.

DÜNYA’NIN GÜNLÜK HAREKETİ VE SONUÇLARI:

4. Paralel dairelerin uzunlukları Ekvatordan kutuplara doğru kısalır.

6. Dünyanın ekseni etrafındaki dönüş hızı ( Çizgisel Hız ) Ekvatordan kutuplara doğru azalır. Bundan dolayı güneşin doğuş ve batış anları Ekvatordan kutuplara doğru uzar.

7. Dünyanın yarısı karanlık, yarısı aydınlık olur.

8. Haritalarda bozulmalar meydana gelir.

9. Kutup yıldızının görünüm açısı sadece Kuzey yarımküre için bulunulan yerin enlemini verir.

10.Termik alçak ve yüksek basınç alanları ortaya çıkar.

11.Atmosferin kalınlığı Ekvatordan kutuplara doğru azalır.

12.Görülen alan yükseldikçe artar.

kadir@ucar

5. Meridyenler arası uzaklık Ekvatordan kutuplara doğru azalır.

Dünya’nın kendi ekseni etrafında batıdan doğuya doğru yaptığı harekete günlük hareket denir. Dünya kendi çevresinde ki bir dönüşünü 24 saatte tamamlar. Dünya’nın ekseni etrafında ki dönüş hızı iki şekilde ifade edilir. Çizgisel Hız: Dünya’nın kendi ekseni etrafında ki dönüş hızıdır. Dünya’nın şeklinden dolayı bu hız dünyanın her yerinde aynı değildir. Çizgisel hız Ekvator’dan kutuplara doğru azalır. Ekvator’da 1670 km/sa olan çizgisel hız kutuplarda 0’dır. Bunun sonucunda Ekvator’da Güneş’in doğuş ve batış süresi kısa, kutuplarda uzundur.

Açısal Hız: Dünya’nın kendi çevresindeki dönüşü sırasında birim zamanda aldığı yolun açı cinsinden değeridir. Dünya üzerindeki bütün noktalar 24 saatte 3600 dönüş yaptığı için açısal hız Dünya’nın her yerinde aynıdır.

kdrucr@gmail.com

2

DÜNYA’NIN GÜNLÜK HAREKETİNİN SONUÇLARI

DÜNYA’NIN YILLIK HAREKETİ VE SONUÇLARI

 Gece gündüz ardalanır. 24 saatlik süreye bir gün denir.

Bunun güneşin göründüğü bölümü gündüz, görünmediği bölümü ise gecedir. Günlük hareketin etkisiyle gece ve gündüzler birbirini takip eder.  Güneş ışınlarının geliş açısı Gün içinde değişir. Bir merkeze güneş ışınları sabah ve akşam saatlerinde eğik açıyla gelirken öğle saatlerinde daha dik açılarla gelir.

Buna bağlı olarak da sıcaklık gün içerisinde değişir. Sabah ve akşam saatlerinde sıcaklık düşük, öğle vaktinde yüksektir.  Günlük sıcaklık ve basınç farkları oluşur. Bu farklar da meltem rüzgârlarının oluşmasına ve mekanik çözülmeye neden olur.

Dünya yıllık hareketini güneş etrafında elips şeklindeki yörüngesinde 365,6 saatte tamamlar. Bu süreye 1 yıl denir.

- Dünya 939 milyon km uzunluğundaki yörünge düzlemi üzerinde saatte 108.000 km hızla hareket eder.

kadir@ucar

 Gölge boyu ve gölge yönü gün içinde değişir. Sabah ve akşam saatlerinde gölge boyları uzun, öğle saatlerinde kısa olur.

- Dünya’nın Güneş çevresindeki yörüngesi elips olduğu için Dünya, Güneş’e bazen yaklaşır, bazen uzaklaşır.

- Dünya’nın Güneş’e en yakın olduğu zaman 3 Ocak’tır. Bu noktaya Perihel (Günberi) denir. Dünya’nın Güneş’e olan yaklaşık uzaklığı 147 milyon km’dir.

- Dünya’nın Güneş’e en uzak olduğu zaman 4 Temmuz’dur.

Bu noktaya Afel (Günöte) denir. Dünya’nın Güneş’e olan yaklaşık uzaklığı 152 milyon km’dir.

- Dünya’nın yörüngedeki hızı sabit değildir. Dünya’nın yörüngedeki hızı, Güneş’e yakın olduğu dönemlerde artarken, uzak olduğu dönemlerde azalır.

 Yerel saat farkları oluşur.  Yönler belirlenir. Güneşin doğup batmasına bağlı olarak doğu ve batı yönleri ortaya çıkar.

Bunun sonucunda:

 Sürekli rüzgârların yönünde sapmalar olur.

 Yarımkürelerde mevsim süreleri farklı olur.

 Okyanus akıntılarında sapmalar ve halkalar oluşur.

 Eylül ekinoksu 2 gün gecikir.

 Dinamik alçak ve yüksek basınç alanları ortaya çıkar.

 Şubat ayı 2 gün kısa sürer. kdrucr@gmail.com

3

C. DÜNYA’NIN EKSEN EĞİKLİĞİ 21 Mart

Yer ekseniyle yörünge düzlemi birbirine dik değildir. Yörünge düzlemiyle yer ekseni arasında 66o 33ı lık, yörünge düzlemiyle Ekvator arasında ise 23o 27 dakikalık bir açı vardır.

3 Ocak

Dünya’nın Eksen Eğikliğinin ve Yıllık Hareketinin Sonuçları:

21 Aralık

21 Haziran

 Bir noktaya güneş ışınlarının düşme açıları yıl içinde değişir.  Cisimlerin gölge boyları yıl içinde değişir.  Dönenceler oluşur.

23 Eylül

Dünya 21 Aralık, 21 Mart tarihleri arasında Güneş’e yaklaştığı için Güneş’in çekim gücünden etkilenmekte, ekseni etrafındaki dönüş hızı artmaktadır. Bunun sonucunda Şubat ayı 2 gün kısa sürer. 21 haziran, 23 eylül tarihleri arasında ise güneşten uzaklaşmakta çekim gücünün azalmasına bağlı olarak eksen hareketi yavaşlamaktadır. Bunun sonucunda da 21 Eylül olması gereken Eylül ekinoksu 2 gün gecikmekte ve 23 Eylüle uzamaktadır.

Burada akla takılan bir soru Dünya’nın Güneş’e en yakın olduğu bir zamanda nasıl olurda kış mevsimi yaşanır, uzak olduğunda ise yaz mevsimi yaşanır? Bunun sebebi ilk konulardan beri tekrar edilen, yeryüzündeki sıcaklık güneşe yakın yada uzak olmakla değil tamamen Güneş ışınlarının düşme açısıyla ilgilidir. Dik geldiği zaman sıcak, eğik geldiğinde zaman soğuk olur.

kadir@ucar

4 Temmuz

 Kutup daireleri oluşur.  Aydınlanma dairesi sürekli yer değiştirir.  Bir yerde gece – gündüz süresi yıl boyunca değişir.  Bir yerde güneşin doğuş ve batış saatleri sürekli değişir.  Güneşin doğduğu ve battığı yer yıl içinde sürekli değişir.  Mevsimler oluşur.

GYK Sonbahar Kış İlkbahar Yaz

Mevsim Sınırları 21 Mart – 21 Haziran 21 Haziran – 23 Eylül 23 Eylül – 21 Aralık 21 Aralık – 21 Mart

KYK İlkbahar Yaz Sonbahar Kış

 Kutuplarda 6 ay gece, 6 ay gündüz yaşanır.

kdrucr@gmail.com

4

EKSEN EĞİKLİĞİ İLE İLGİLİ İHTİMALLER

Eksen Eğikliği Bugünkünden Büyük Olsaydı; ( Örn: 30o)

Eksen Eğikliği Olmasaydı:

Yörünge Düzlemi

 Güneş ışınları yıl boyunca ekvatora dik gelirdi.  Güneş ışınları yıl boyunca bir noktaya öğle vakti aynı açı ile gelirdi.  Bir yerde sıcaklık yıl içinde değişmezdi.  Mevsimler oluşmazdı.  Gece ve gündüz süreleri yıl boyunca 12 saat olurdu.  Güneşin doğuş ve batış saatleri değişmezdi.  Güneşin doğduğu ve battığı yerler değişmezdi.  Aydınlanma dairesi sürekli kutup noktalarından geçerdi.  Dönenceler ve kutup daireleri oluşmazdı.

kadir@ucar

Yer ekseni yörünge düzlemine dik olsaydı ( yörünge düzlemi, ekvator ile çakışık olsaydı);

 Dönenceler 30o enlemlerinden geçer ve tropikal kuşak genişlerdi.  Kutup daireleri 60 enlemlerinden geçer ve kutup kuşağı genişlerdi.  Orta kuşak daralırdı.  Güneş ışınlarının dik geldiği alan genişlerdi.  Ekvatoral kuşakta sıcaklık ortalamaları düşerdi.  Orta kuşakta yazlar bugünkünden daha sıcak, kışlar ise daha soğuk olurdu.  Güneş ışınlarının bir noktaya düşme açısı daha fazla değişirdi.  Gece ile gündüz süreleri arasındaki fark artardı.

kdrucr@gmail.com

5

D. MEVSİMLERİN ÖZELLİKLERİ SOLSTİS TARİHLERİ 21 Haziran Durumu;

Eksen Eğikliği Bugünkünden Küçük Olsaydı; ( Örn: 15o )

 Dönenceler 15 enlemlerinden geçer ve tropikal kuşak daralırdı.  Kutup daireleri 75o enlemlerinden geçer ve kutup kuşağı daralırdı.  Orta kuşak genişlerdi.  Güneş ışınlarının dik geldiği alan daralırdı.  Güneş ışınlarının bir merkeze düşme açısı yıl içinde daha az değişirdi.  Gece ile gündüz arasındaki zaman farkı azalırdı.  Orta kuşakta yaz mevsiminde sıcaklık ortalamaları azalır, kış mevsiminde sıcaklık ortalamaları artardı.  Ekvatoral bölgede sıcaklık ortalamaları artardı.

kadir@ucar

o

 Güneş ışınları yengeç dönencesine dik gelir.  Güneş, yengeç dönencesinde ufuk düzleminde en yüksek konumuna gelir ve cisimlerin öğle vakti gölgesi oluşmaz.  KYK’de yaz, GYK’de kış başlangıcı ve gündönümüdür.  Güneş ışınlarının atmosferde yansıma ve tutulması KYK’de az GYK’de fazladır.  KYK’de en uzun gündüz, en kısa gece yaşanır. GYK’de tam tersi olur.  Bu tarihten sonra KYK’de gündüzler kısalmaya, geceler uzamaya başlar. GYK’de ise tersi olur.  Herhangi bir yerden kuzeye doğru gidildikçe gündüz süresi uzar. Güneye doğru gidildikçe ise gece süresi uzar.  Aydınlanma dairesi kutup dairelerine teğet geçer.  Kuzey kutup dairesinde 24 saat güneş batmaz, Güney kutup dairesinde 24 saat güneş doğmaz.

kdrucr@gmail.com

6

21 Aralık Durumu;

21 Mart – 23 Eylül Durumu ( Ekinoks Tarihleri )

kadir@ucar

 Güneş ışınları oğlak dönencesine dik gelir.  Güneş, GYK’de ufuk düzleminde en yüksek konumuna gelir, cisimlerin gölge boyu ise öğle vakti en kısa halini alır.  GYK’de yaz, KYK’de kış başlangıcı ve gündönümüdür.  GYK’de en uzun gündüz, en kısa gece yaşanır. KYK’de ise bunun tersi yaşanır.  Kuzeye gidildikçe geceler uzar, gündüzler kısalır.  Bu tarihten sonra KYK’de güneş ışınlarının geliş açısı büyümeye başlar.  Güneş ışınlarının, KYK’de tutulma oranı en fazla, GYK’de ise en azdır.  Bu tarihten sonra GYK’de gündüzler kısalmaya, geceler uzamaya başlar. KYK’de ise tersi olur.  Güney kutup dairesinde 24 saat güneş batmaz, Kuzey kutup dairesinde 24 saat güneş doğmaz.

 Güneş ışınları ekvatora dik gelir. Ekvator’da bir cismin öğle vakti gölgesi oluşmaz.  Dünyanın her yerinde gece – gündüz eşitliği yaşanır.  Her iki yarım küre için bahar başlangıç günleridir.  Aydınlanma dairesi kutup noktalarına teğet geçer.  Ekvatora eşit uzaklıkta olan noktalara Güneş ışınlarının geliş açısı aynı olur.  Aynı boylam üzerindeki bütün noktalarda Güneş aynı anda doğar aynı anda batar.

kdrucr@gmail.com

7

AŞAĞIDAKİ KÜRE ÜZERİNDEKİ NOKTALARA GÖRE;

GÜNEŞ IŞINLARININ YERE DÜŞME AÇISI: Güneş ışınları dönenceler arasındaki noktalara yılda iki defa, dik gelir. Dönenceler üzerine bir defa dik açı ile gelir. Bu durum eksen eğikliğinin bir sonucudur. Dönenceler dışına ise hiçbir zaman dik açı ile gelmez.

21 Haziran

C

20 0

D

30

B

23o 27ı

60

E

70

 Güneş ışınlarını tam dik açı ile alabilen noktalar hangileridir?

21 Mart

kadir@ucar

0o 23 Eylül

21 Aralık

A

23o 27ı

 21 Mart, 21 Haziran ve 21 Aralık tarihlerinde güneş ışınları sırayla hangi noktalara daha dik açıyla gelir?  21 Haziran, 21 Aralık tarihlerinde hangi noktalarda gündüz süresi daha uzundur?  21 Mart ve 21 Aralık tarihlerinde atmosferde güneş ışınları hangi noktalarda daha az tutulur?  21 Haziran ve 23 Eylül tarihlerinde hangi noktalarda cisimlerin gölge boyu daha kısadır?

GÖLGE BOYU Cisimlerin gölge boyları Güneş ışınlarının geliş açısına bağlıdır. Işınların geliş açısı büyüdükçe gölge boyu kısalır, küçüldükçe gölge boyu uzar.

kdrucr@gmail.com

8

Dünya’nın Uydusu : AY

kadir@ucar

 Ay Dünya’nın uydusu ve ona en yakın gök cismidir.  Ay’da atmosfer yoktur. Hava ve su bulunmaz. Hayat yoktur.  İklim olayları görülmez. Sıcaklık farkı çok fazladır.

Gündüz sıcaklığı + 130 oC, gece sıcaklığı – 200 oC’dir.  Mekanik çözülme çok fazladır. Meteorlar parçalanmadan düşer.  Ay iç ısısını kaybetmiştir. Bu yüzden volkanik olaylar görülmez.  Dünyadan Ay’ın sürekli aynı yüzü görülür. Bunun nedeni ayın kendi çevresinde ve Dünya çevresinde dönüş sürelerinin aynı olmasıdır. ( 29,5 gün )  Ay’da gece – gündüz süreleri yaklaşık 15’er gündür. Ay, Dünya’ya Güneş’ten daha yakın olduğu için gel – git olaylarındaki etkisi çok fazladır.  Bir Ay günü 24 saat 50 dakikadır.  Gel – git olayı Ay’ın çekim gücüne bağlıdır. Ay günü ile Güneş günü arasındaki 50 dakikalık farktan dolayı gel – git olayı her gün bir önceki güne göre 50 dakikalık gecikmeyle başlar.  Bir ay yılı 354 gündür.  Ay, Dünya ile Güneş arasına girer ve gölgesi, Dünya üzerine düşerse Güneş tutulması olur. Dünya, Ay ile Güneş arasına girer ve gölgesi Ay üzerine düşerse Ay tutulması olur.

Not: Şimdiye kadar ay hakkında doğrudan bir soru gelmemiştir. Sadece 1995 öss sınavında atmosfer olmadığında hangi durumun gerçekleşeceği hakkında bir soru gelmiştir.

kdrucr@gmail.com

9