HARĠTA BĠLGĠSĠ Harita: Yeryüzünün tamamının veya bir kısmının kuşbakışı görünümünü bir ölçek dâhilinde düzleme aktarılmasına harita denir.
-
Bir çizimin harita olabilmesi için; a) Kuşbakışı görünümünün sağlanması b) Belli bir ölçek dâhilinde küçültülmesi c) Düzleme aktarılması gerekir
a) Kesir Ölçekler: Haritanın küçültme oranını gösteren 1:50.000, 1:250.000 gibi kesirli rakamlardan oluşan ölçektir.
kadir@ucar
Kuşbakışı görünüş sayesinde yer şekillerinin biçimleri, alanları, diğer yer şekilleri ile aralarındaki uzaklık gibi özellikleri tespit edilebilmektedir. Yer şekillerinin gerçeğe uygun olarak belirli bir oranda küçültülüp çizilebilmesi için ölçek kullanılmalıdır.
Ölçeğin paydası büyüdükçe ölçek küçülür. Ölçeğin paydası küçüldükçe ölçek büyür. Ölçekler ikiye ayrılır;
b) Çizik Ölçek: Eşit dilimlere ayrılmış bir doğru üzerinde harita üzerindeki bir birimin gerçekte kaç birim olduğunu gösteren ölçektir. 5
0
5
10
20
30
40 Km
(Her çentik 1 cm’dir. ) A. ÖLÇEK Haritada ki küçültme oranına ölçek denir. Ölçeğin bir birimi yoktur. Ölçek gerçek uzunluk ile harita uzunluklarının birbirine oranıdır. Harita Uzunluğu Ölçek =
Kroki: Bir yerin kuşbakışı görünümünün kabataslak olarak bir düzleme aktarılmasına denir.
1 =
Gerçek Uzunluk
100.000 kdrucr@gmail.com
Yer yüzeyinin haritası çizilirken Dünya’nın şeklinden dolayı kara ve denizlerin şekil ve boyutlarında bozulmalar olmaktadır. Bu bozulmaları en aza indirebilmek için çeşitli çizim yöntemleri, projeksiyonlar geliştirilmiştir. 1
Bazı projeksiyon yöntemleri şunlardır; a) Silindirik Projeksiyon: Ekvatoral bölge ve çevresi gerçeğe daha yakın olarak gösterilir. Ekvatordan uzaklaştıkça hata oranı artar. Bu projeksiyon yönteminde yer şekillerinin biçimi korunurken alanlarında çok fazla bozulma olur. b) Konik Projeksiyon: Bu yöntem ile kutuplara yakın yerlerin haritaları gerçeğe daha uygun olarak çizilir.
kadir@ucar
c) Düzlem ( Ufki ) Projeksiyon: Düzlem projeksiyon dar alanları göstermek için daha uygundur. Bu projeksiyon sayesinde bir bölge yada ülke gerçeğe uygun olarak çizilebilmektedir.
Konik Projeksiyon
kdrucr@gmail.com
Silindirik Projeksiyon
2
Gerçek ve İzdüşüm Alan;
B. HARĠTA ÇEġĠTLERĠ:
Gerçek alan, yeryüzü şekillerinin tüm engebeleri ile hesaplanan alanıdır. İzdüşüm alanı ise engebe faktörü ortadan kaldırılarak yükselti sıfır metre kabul edilerek hesaplanan alandır. İzdüşüm alanda her yer düz kabul edilir. Türkiye’de izdüşüm alanı ile gerçek alan arasındaki farkın en fazla olduğu bölgeler Doğu Anadolu ve Karadeniz, en az olduğu bölgeler ise Marmara ve Güney Doğu Anadolu’dur.
Haritalar konularına ve ölçeklerine göre iki gruba ayrılır.
814.578 Km2 780.576 Km2
Arada yaklaşık 34.000 km2 lik farkın bulunması Türkiye’nin dağlık bir ülke olduğunu gösterir. Haritalar Çizilirken Dikkat Edilecek Hususlar; 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
Kulanım amacı belirlenir Ölçek belirlenir Amaca uygun başlık belirlenir Çizimi yapılacak yerin konumu belirlenir. Çizim yapılacak yerin alanı belirlenir. Çizim yöntemi (Projeksiyon) belirlenir. Çizimde kullanılacak sembol ve işaretler (Lejant) belirlenir.
Fiziki Haritalar: Yüzey şekillerini, yükseltilerine göre belli renklerle gösteren haritalardır. Bu haritalarda; dağlar, ovalar, vadiler, platolar, akarsular gibi yer şekilleri gösterilir. - BeĢeri ve Ekonomik Haritalar: Nüfus dağılışı, nüfus yoğunluğu, yerleşme, ekonomik etkinlikler (tarım, hayvancılık, endüstri vb. ) gösterilir. - Siyasi Haritalar: Ülke sınırlarını, il ve eyalet sınırlarını gösteren haritalardır. - Özel Haritalar: Belli bir konuda hazırlanmış haritalardır. Bu haritaları konunun uzmanları kullanır. Örneğin: Jeoloji, Jeomorfoloji, Toprak, İzobar, İzoterm haritaları gibi. -
kadir@ucar
Türkiye’nin Gerçek Alanı: Türkiye’nin İzdüşüm Alanı:
Konularına Göre Haritalar:
Bütün Haritalardan Yararlanarak: -
kdrucr@gmail.com
Yön bulunur, Konum belirlenir, Alan hesapları yapılır, Yerel saat hesapları yapılır, Uzunluk hesapları yapılır.
3
Ölçeklerine Göre Haritalar:
Haritalarda Uzunluk ve Alan Hesapları:
1. Büyük Ölçekli Haritalar: a. Planlar: 1:20.000’e kadar olanlar b. Topografya Haritaları: 1:20.000 ile 1:200.000 arasında olanlar. 2. Orta Ölçekli Haritalar: 1:200.000 ile 1:500.000 arasında olan haritalar.
Büyük Ölçekli Haritalar (1 : 50.000) Ayrıntı fazla Dar alanları gösterir Bozulma oranı azdır Payda küçüktür Küçültme oranı az İzohipsler arası fark az
kadir@ucar
3. Küçük Ölçekli Haritalar: 1:500.000 küçük olan haritalara denir. Ölçeği daha küçük olanlara da atlas denir daha çok ülke ve kıtalar gibi geniş alanlar gösterilir. Küçük Ölçekli Haritalar (1 : 500.000) Ayrıntı az Geniş alanları gösterir Bozulma oranı fazladır Payda büyüktür Küçültme oranı fazla İzohipsler arası fark fazla
kdrucr@gmail.com
4
b) KABARTMA YÖNTEMİ:
HARĠTALADA YERġEKĠLLERĠNĠN GÖSTERĠLMESĠ
a) TARAMA YÖNTEMİ:
c) RENKLENDİRME YÖNTEMİ: Yeryüzü şekilleri yükselti basamaklarına göre çeşitli renkler kullanılarak gösterilir. kadir@ucar
Tarama yöntemi ile yapılan haritalarda, yer şekilleri kısa, kalın, sık yada ince, uzun, seyrek çizgilerle taranmış olarak gösterilir. Eğim arttıkça taramaların boyları kısalır, sıklaşır ve kalınlığı artar. Eğimin az olduğu yerlerde ise taramalar uzar, seyrekleşir ve incelir. Taramanın yapılmadığı yerler ise düzlükleri göstermektedir. Tarama yöntemi ile harita yapımının zor olması, yükselti, eğim bulma gibi hesaplamaların yapılamaması gibi nedenlerden dolayı bu yöntem günümüzde kullanılmamaktadır.
Yer şekillerinin belli bir ölçeğe göre kabartmaları yapılır ve yükselti basamaklarına göre renklendirilir. Yer şekillerini en iyi gösteren yöntemdir. Ancak taşınması zor ve yapının maliyeti fazla olduğu için pek yaygın bir metot değildir.
kdrucr@gmail.com
5
d) GÖLGELENDİRME YÖNTEMİ:
-
Yer şekillerinin bir yönden aydınlatıldığı düşünülür. Buna göre ışık alan yerler açık, gölgede kalan yerler koyu renkle gösterilir. Bu yöntemde yükselti basamakları bulunmadığından yükselti tespit etmek ve profil çıkarmak mümkün değildir.
-
e) İZOHİPS YÖNTEMİ: -
EĢyükselti ( Ġzohips) Yönteminin Özellikleri: -
-
Bir izohips eğrisi üzerindeki bütün noktaların yükseltisi eşittir. İzohips eğrileri birbirini kesmezler. Sıfır metre eğrisi deniz seviyesini gösterir. İzohips eğrileri arasındaki yükselti farkı her yerde aynıdır. Eşyükselti eğrileri kapalı eğrilerdir. En içteki eğri en yüksek yerleri, en dıştaki eğri de en alçak yerleri gösterir. Birbirini çevrelemeyen komşu iki eğrinin yükseltisi aynıdır.
kadir@ucar
Deniz seviyesinden itibaren eşit yükseltideki noktaların birleştirilmesiyle oluşturulan eğrilere izohips denir. Bu eğrilerden yararlanarak yer şekillerinin gösterilmesine de izohips yöntemi denir.
İzohipsler dağ doruklarında nokta halini alırlar. İzohipsler üzerinden geçen kesik çizgiler mevsimlik akarsuları, düz çizgiler ise daimi akarsuları gösterir. Akarsuyun her iki yanındaki izohips eğrilerinin yükseltisi eşittir. Eğimin arttığı yerlerde izohipsler sıklaşır, azaldığı yerlerde ise seyrekleşir. İzohipslerin sayısı haritanın ölçeğine ve yükseltiye göre farklılık gösterir. İzohipslerin sık geçtiği deniz kıyılarında kıta sahanlığı (şelf) dar, seyrek geçtiği kıyılarda kıta sahanlığı geniştir. Kıta sahanlığı: kıyı çizgisinden itibaren denizin 200 metre derinliğe ulaştığı yere kadar olan bölümdür.
Eğimin fazla olduğu yerlerde: -
Akarsuyun akış hızı fazladır.
-
Akarsuyun aşındırma gücü fazladır.
-
Akarsuyun enerji potansiyeli fazladır.
-
Akarsuyun taşıdığı materyal boyutu büyüktür.
-
Zirveye çıkış daha zordur.
-
Yatay uzaklık azdır.
kdrucr@gmail.com
6
VADİLER Yükseltisi fazla olan eğriden, yükseltisi az olan eğriye doğru ters “ V ” şekli oluşturur.
kadir@ucar
SIRTLAR İzohips yükseltisi fazla olan eğriden, yükseltisi az olan eğriye doğru “V” şekli oluşturur. Vadilerin tersi şeklindedir. Sırtların kenarları da yamaçları oluşturur.
BİRİKİNTİ KONİLERİ VE DELTALAR Delta ve birikinti konileri akarsuların alüvyonlarını biriktirerek düzlükler oluşturduğu yerlerdir. Buralarda izohips eğrileri daha seyrektir.
BOYUN
İki tepenin arasındaki ve iki vadinin üst kısmındaki hafif düzlük yerlerdir.
kdrucr@gmail.com
7
KAPALI ÇUKUR: Arazide çevrelerine göre kapalı çukur özelliğine sahip yerlerdir. Çukurlaşmanın başladığı yerden çukurlaşma yönünde ok işareti konarak gösterilir. Buralara çanakta denir. (Krater, polye, obruk gibi) Kapalı çukurların içerisinde su varsa taranarak gösterilir.
kadir@ucar
PLATO: Akarsular tarafından derince yarılmış yüksek düzlüklerdir. İzohipsler platonun düz yerlerinde seyrek, eğimli yerlerde sıktır.
DORUK Dağların zirvelerine doruk denir. İzohipsler buralarda bazen nokta halini alır.
OVA Akarsular tarafından parçalanmamış geniş düzlüklere denir. İzohipsler ovalarda seyrekleşir.
kdrucr@gmail.com
8
PROFĠL ÇIKARMA
ĠZOBAT
İzohips haritalarından yararlanılarak arazilerdeki belli noktalar arasının yandan görünüşü çıkartılabilir. Buna profil çizimi denir.
Aynı derinlikteki noktaların birleştirilmesiyle elde edilen eğrilere denir. Göl ve denizler gösterilebilir. EĞĠM HESABI
İzohips Haritalarından Profil Çıkarılırken; İki nokta arasındaki yükselti farkının bu iki nokta arasındaki yatay uzaklığa (metre cinsinden) oranına eğim denir. Yüzde veya binde olarak hesaplanır. Eğer yüzde isteniyorsa yükselti farkı 100 ile binde isteniyorsa yükselti farkı 1000 ile çarpılır
1) Tepe ve çukur sayısı, 2) Profilin başlangıç ve bitiş noktalarının yükseltisi 3) Eğim durumu gibi özelliklerine dikkat edilmelidir. kadir@ucar
Yükselti Farkı ( h ) x 100 veya 1000 Eğim ( E ) = Yatay Mesafe ( l ) Örnek Soru: Deniz seviyesinden 600 m yüksekliğe çıkan bir araç yatay mesafede 30 km yol gittiğine göre, bu yolun eğimi % kaçtır? a) 2 b) 4 c) 6 d) 8 e) 10
kdrucr@gmail.com
9
UZUNLUK HESAPLAMALARI SORULARINA ÖRNEKLER Soru: Harita üzerinde 12 cm olan iki nokta arasındaki uzaklık gerçekte 60 km’dir. Buna göre haritanın ölçeği nedir?
Soru: 1 / 1.200.000 ölçekli bir haritada 17 cm olarak ölçülen uzunluk gerçekte kaç km’dir?
ÖP = HU / GU
5
0
5
10 15 20 25 km
10
0 10
20 30 40 50 km
GU = HU x ÖP
Çözüm: Bu soru iki şekilde çözülebilir. Birincisi formülle gidilirse; ilk önce 1/ 1.000.000 ölçekli haritada GU nedir?
GU = 17 x 1.200.000
GU = HU x ÖP
GU = 17 x 12
GU = 5 x 10 ( 5 sıfır attık) GU = 50 km Gerçek uzunluk değişmeyeceği için ikinci haritada yerine koyarsak;
GU = 204 HU = GU / ÖP
ÖP = 1 / 500.000
Sonuç: 204 km’dir. HU = 50 km / 5.000.000
Olarak sonuç bulunur. HU = 5.000.000 / 5.000.000
kadir@ucar
İşlemi kolaylaştırmak için harita uzunluğunu km’ye çevirirsek 5 sıfır atar km’ye çeviririz. Bu durumda 12 olur.
kadir@ucar
ÖP = 12 / 6.000.000
kadir@ucar
Burada 60 km’yi, cm’ye çevirmemiz gerekir. Bunun içinde 5 sıfır eklememiz gerekir.
Soru: Aşağıdakilerden hangisi 1 / 500.000 kesir ölçeğini göstermektedir? ( çentikler arası 1 cm’dir. )
Çözüm: Ölçek verilmiş, harita uzunluğu verilmiş ve istenen gerçek uzunluktur. Bu durumda formülümüz;
Çözüm: Harita uzunluğu 12 cm, gerçek uzunluk 60 km’dir. Buna göre istenen haritanın ölçeği ise formülden;
ÖP = 12 / 60 km
Soru: 1 / 1.000.000 ölçekli bir haritada 5cm olarak gösterilen bir uzunluk, 1 / 5.000.000 ölçekli bir haritada kaç cm olarak gösterilir.
15 0
15 30
45 60
20 0
20 40 60
25 0
25 50
80
75 km 100 km
75 100 125 km
Çözüm: Bu sorularda dikkat edilmesi gereken ilk olarak her çentik arasının kaç cm olduğudur. Burada her çentik 1 cm. Soru ölçek formülüyle basitçe çözülür. 1 / 500.000 demek 1 cm = 5 km demektir. Her çentik 1 cm ise 5 km olana bakacağız demektir. Burada o zaman cevap A şıkkı oluyor. (Üstteki:)
HU = 1 Cevap: 1 cm
kdrucr@gmail.com
10
ALAN HESAPLAMALARI SORULARINA ÖRNEKLER Soru: 500 km2 alan kaplayan bir ada 1 / 1.000.000 ölçekli bir haritada kaç cm2 ile gösterilir?
Soru: Bir haritada 4 cm2 lik bir alan gerçekte 64 km2 olduğuna göre haritanın ölçeği nedir?
Çözüm:
Çözüm:
GA = 500 km2
HA = 4 cm2
ÖP = 1 / 1.000.000
GA = 64 km2
Ölçeğin Paydası (ÖP) = 1 / 500.000
HA = ?
ÖP = ?
GA = HA x ÖP2
Formülden;
Formülden;
GA = 3 x (500.000)2
HA = GA / ÖP2
“ 500.000 in karesini alıp işlemlere devam etmek zahmetli olacağından 5 sıfırını silip km’nin karesini almak daha kolay ve mantıklı bir yoldur.
HA = 500 / ( 1.000.000 )2
Soru: 1 / 500.000 ölçekli bir haritada 3 cm2 ile gösterilmiş bir gölün gerçek alanı nedir? Çözüm: Soruda istenen GA ( Gerçek Alan ) formülde yerine koyduğumuzda; Harita Alanı (HA) = 3 cm
a
2
HA = 500 / ( 10 )2
4 64
ÖP =
HA = 500 / 100
2 ÖP = 8
HA = 5 cm2
ÖP =
2
GA = 3 x (5)
1 4
Olarak bulunur. GA = 3 x 25
ÖP =
GA = 75 km bulunur.
kdrucr@gmail.com
Soru:
b
c
a haritasının tamamı 1 / 200.000 ölçekte 4 km2’ yi taralı alan ise 1 / 400.000 ölçekte 16 km2’yi gösteriyor. b haritasının tamamı 1 / 300.000 ölçekte 9 km2’yi taralı alan ise 1 / 900.000 ölçekte 81 km2’yi gösterdiğine göre c haritasının tamamı 1 / 300.000 ölçekte 3 km2’yi gösterirse taralı alanda 1 / 1.500.000 ölçeğinde kaç km2’yi gösterir? Cevap: 75 km2
1 400.000
11