COĞRAFĠ KONUM Herhangi bir yerin Dünya üzerinde bulunduğu yere, o yerin coğrafi konumu denir. Coğrafi konumun insan yaşamı üzerinde büyük etkisi vardır. Matematik ve özel konum olmak üzere ikiye ayrılır.
TÜRKĠYE’NĠN ÖZEL KONUMU VE SONUÇLARI:
ÖZEL KONUM
Bir yerin özel konumu:
İklimi Tarımı Ulaşımı Jeopolitik konumu Toprak tiplerini Bitki örtüsünü Yerleşmeyi Turizmi Hayvancılığı Akarsu rejimlerini Sanayi etkiler.
kadir@ucar
Dünya üzerindeki herhangi bir yerin; kıtalara, okyanuslara, denizlere, önemli geçit ve boğazlara, ticaret ve suyollarına, önemli madenlere ve kentlere uzaklığı, yükseltisi ve yer şekilleri gibi özellikleri o yerin özel konumunu belirler.
Türkiye özel konumu itibariyle, Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarının birbirine yaklaştığı yerde bulunmaktadır. Hem Asya hem de Avrupa kıtasında toprakları bulunmaktadır. Üç tarafı denizlerle çevrilidir. Ortalama yükseltisi fazladır ve yükseltisi batıdan doğuya doğru artar. Yer şekilleri çeşitlidir. Buna bağlı olarak aynı anda çeşitli mevsim özellikleri yaşanır. Çeşitli iklim tipleri görülür. Gerçek alanı ile izdüşüm alanı arasındaki fark fazladır. Petrol bakımından zengin Ortadoğu ülkelerine yakındır. Ekonomik bakımdan gelişmiş Avrupa ülkelerine yakındır. Önemli ticaret yolları üzerinde yer alır ve iki önemli boğaza sahiptir. Ulaşım daha çok doğu – batı yönünde gelişmiştir. Yer altı ve yerüstü kaynakları bakımından zengindir. Gürcistan, Ermenistan, Azerbaycan, İran, Irak, Suriye, Yunanistan ve Bulgaristan ile kara sınırı bulunur. Zengin ve çeşitli tarihi eserlere sahiptir. Farklı kültür ve medeniyetlere beşiklik yapmıştır. Akarsu ve göl bakımından zengindir. Fay hatları nedeniyle deprem olaylarının yaygın olduğu bir ülkedir.
kdrucr@gmail.com
1
MATEMATĠK KONUM
PARALELLERĠN ÖZELLĠKLERĠ
Dünya üzerindeki herhangi bir yerin Ekvator’a ve başlangıç meridyenine göre yerinin belirtilmesine matematik konum denir.
Başlangıç paraleli Ekvator’dur ve en büyük paralel dairesidir. Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe paralellerin boyları kısalır. Örneğin Ekvator 40,076 km, 60 o paraleli 20,000 km, kutuplar 0 km’dir. Bunun nedeni Dünya’nın şeklidir. 90 tane KYK’de 90 tanede GYK’de olmak üzere toplam 180 paralel vardır. Paraleller birer derece aralıklarla sıralanır ve iki paralel arası uzaklık 111 km’dir. Tam çemberlerdir ve doğu batı yönünde uzanırlar. Meridyenleri dik keserler. Bazı paralellerin özel isimleri vardır. Ekvator’a yakın enlemlere alçak enlemler, Ekvator’a uzak enlemlere yüksek enlemler, ikisi arasında kalan enlemlere ise orta enlemler denir. Paraleller arasında yaklaşık 111 km’lik sabit uzaklık vardır. Bu sabit uzaklıktan yararlanılarak kuzey – güney yönünde uzaklık hesapları yapabiliriz. Aynı boylam üzerinde olmaları kaydıyla bu hesaplamalar şu şekilde yapılır.
Dünya üzerindeki herhangi bir yerin matematik konumunu belirleyebilmek için paralel ( enlem ) ve meridyenlerden ( boylam ) yararlanılır. PARALELLER kadir@ucar
Kutuplara eşit uzaklıktaki noktaları birleştiren, Dünya’yı iki eşit parçaya bölen çizgiye Ekvator denir. Paralel daireleri de Ekvator’a paralel olarak çizildiği varsayılan çemberlerdir.
A B C
(A-B) x 111 (B+C) x 111 (C-D) x 111
D kdrucr@gmail.com
2
Sıcaklığın azalmasına bağlı olarak kutuplara doğru denizlerin tuzluluğu azalır. Kalıcı Kar Sınırı: Sıcaklığın ekvatordan kutuplara doğru azalmasına bağlı olarak daimi kar sınırının yükseltisi de ekvatordan kutuplara doğru azalır. Ekvatoral bölgede 4000 – 4500 metrenin üzerinde orta kuşakta 2500 – 3000 metrenin üzerinde kutuplarda ise 0 metreden itibaren kalıcı karlara rastlanır.
ENLEM Dünya üzerinde ki bir noktanın ekvatora olan uzaklığının derece (o) dakika (1) ve saniye (11) olarak ifade edilmesidir. Örneğin Ankara 39o 56’ 25” kuzey enlemindedir. ENLEMĠN ETKĠLERĠ Güneş Işınları: ekvatordan kutuplara doğru güneş ışınlarının geliş açısı küçülür. Dolayısıyla ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe sıcaklık azalır.
Gölge boyu: ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe güneş ışınların geliş açısı küçüldüğü için cisimlerin gölge boyu uzar. Deniz suyu sıcaklığı: sıcaklığın değişmesine bağlı olarak deniz suyunun yüzey sıcaklığı da ekvatordan kutuplara doğru azalır. Buharlaşma: Ekvatordan kutuplara doğru buharlaşma azalır.
kadir@ucar
Güneş ışınlarının atmosferde tutulma oranı: ekvatordan kutuplara doğru azalır.
Bitki Örtüsü: Bitkiler iklim şartlarına karşı en hassas canlılardır. Bu nedenle sıcaklık değişmelerine bağlı olarak bitkiler geniş yapraklı, karışık yapraklı ve iğne yapraklılar olarak kuşaklar oluşturur. Tarım ve hayvancılık: İklimde ki değişmelere bağlı olarak yetiştirilen tarım ürünleri ve hayvan türleri de değişmektedir. Tarım ve hayvancılık bakımından en elverişli yerler orta kuşaktadır. Nüfus ve Yerleşme: İklim şartları nedeniyle ekvatoral bölge ile kutup bölgeleri nüfusun en seyrek olduğu bölgelerdir. Orta kuşakta ki ovalar ise nüfusun yoğun olduğu bölgelerdir. İklime bağlı olarak ekvatoral bölge ile kutup bölgelerinde daimi yerleşme görülmez. Orta kuşak ( 300 – 600 arası) yerleşmeye en elverişli yerdir.
Deniz suyu tuzluluğu: sıcak bölgelerde buharlaşmanın fazla olması nedeniyle denizlerin tuzluluğu fazladır. kdrucr@gmail.com
3
Aynı meridyen üzerinde yer alan tüm noktaların yerel saatleri aynıdır. Ardışık iki meridyen arası 4 dakikadır. Diğer bir ifade ile Güneş’in önünden her 4 dakikada 1 meridyen geçer.
MERĠDYENLER Bir kutupta başlayıp diğer kutupta sona eren ekvatoru ve paralelleri dik kesen yarım çemberlerdir. Londra’nın Greenwich gözlem evinden geçen meridyen yayı başlangıç meridyeni olarak kabul edilir. Meridyenler birer derece aralıklarla geçmektedir. Dünyanın çevresi 3600 olduğu için 360 tane meridyen yayı vardır. Başlangıç meridyeninin doğusunda ki 180 meridyene doğu meridyenleri, batısında ki 180 meridyene de batı meridyenleri denir.
Başlangıç meridyeni Greenwich’tir.
Bir paralel boyunca meridyenler arasındaki uzaklık eşittir.
kadir@ucar
MERĠDYENLERĠN ÖZELLĠKLERĠ
Meridyenler arasındaki uzaklık eşit değildir. Bu uzaklık ekvatordan kutuplara doğru daralır. İki meridyen arası uzaklık ekvatorda 111 km, kutuplarda 0 km’dir. Bunun nedeni meridyenlerin kutuplarda birleşmesidir.
Meridyenler arası mesafe azalmasına rağmen 4 dakikalık zaman farkı değişmez, nedeni dünyanın ekseni etrafında ki dönüş hızının ekvatordan kutuplara doğru azalmasıdır.
Meridyenler yarım çemberlerdir. 180 doğuda, 180 batıda toplam 360 tanedir.
BOYLAM Meridyenler kuzey-güney yününde uzanırlar. Meridyenlerin boyları eşittir.
Bir noktanın başlangıç meridyenine olan uzaklığının derece, dakika ve saniye cinsinden ifade edilmesidir. Birbirinin yerine kullanılabilir.
Kutuplarda birleşirler.
kdrucr@gmail.com
4
En kuzeyinde yazın en uzun gündüz yaklaşık 15 saat, kışın en uzun gece yaklaşık 15 saat olmaktadır.
TÜRKĠYE’NĠN MATEMETĠK KONUMU Türkiye: 360 – 420 kuzey paralelleri ile 260 – 450 doğu meridyenleri arasında yer alır.
Güneyden kuzeye doğru gidildikçe sıcaklık azalır.
En kuzeyi ile en güneyi arasında ki kuş uçuşu uzaklık 666 km’dir.
Güneyden tropikal, kuzeyden kutupsal hava kütleleri etkilidir. Kuzeyden gelen rüzgârlar hava sıcaklığının düşürür, güneyden gelenler arttırır. Cephesel yağışların etkisi altındadır.
En doğusu ile en batısı arasında ki yerel saat farkı 76 dk.
YEREL SAAT VE SAAT HESAPLAMALARI
TÜRKĠYE’NĠN MATEMATĠK KONUMUNUN SONUÇLARI
Orta kuşakta yer alır. Ilıman iklimler görülür. Mevsimler belirgin olarak yaşanır. Güneş ışınları dik açıyla gelmez ve gölge boyu sıfır olmaz. Gece ile gündüz arasında ki zaman farkı kuzeye doğru gidildikçe artar.
kadir@ucar
Ardışık iki meridyen arası uzaklık ortalama 85 km’dir.
A. YEREL SAAT Dünya üzerindeki herhangi bir yere güneş ışınlarının gün içerisinde en büyük açıyla geldiği an (gölge boylarının en kısa olduğu an) o yerin öğle vaktidir ve saat 12.00 dır. Dünya kendi ekseni etrafındaki dönüşünü 24 saatte tamamlar. Bu süre içinde dünya üzerinde ki 360 meridyen Güneş’in karşısından geçer. Böylece Güneş’in karşısından her 4 dakikada 1 meridyen geçmiş olur. Yani meridyenler arası zaman farkı 4 dakikadır. 1 gün = 24 saat = 1440 dakika
kdrucr@gmail.com
5
1440 dakika içinde Güneş’in karşısından 360 meridyen geçtiğine göre her 4 dakikada 1 meridyen Güneş’in karşısından geçer. Aynı meridyen üzerindeki yerler güneşin karşısından aynı anda geçtiğinden yerel saatleri aynıdır. Dünya batıdan doğuya doğru döndüğü için; Doğuda yerel saat ileri batıda geridir. Bu nedenle güneşin gökyüzündeki konumu doğudaki ve batıdaki merkezlerde farklıdır. Verilen iki nokta arasındaki zaman farkını bulmak için:
A - B + C - D
Batıdaki 180 meridyene Batı meridyenleri denir.
Doğudaki 180 meridyene Doğu meridyenleri denir.
YEREL SAAT FARKLARINI BULMA
Dünya batıdan doğuya doğru döner. Bu nedenle doğuda yerel saat ileri, batıda geridir. Doğudaki verilip batıdaki istenirse aradaki zaman farkı bulunur doğudakinden çıkartılır, ÖRN: 42 doğu boylamı üzerindeki Bitlis’te yerel saat 14:20 iken 30 doğu boylamı üzerindeki Kütahya’da yerel saat kaçtır? kadir@ucar
( A – B ) x 4 dk ( B + C ) x 4 dk ( D – C ) x 4 dk
YEREL SAAT HESAPLARI
Batıdaki verilip doğudaki istenirse aradaki zaman farkı bulunur batıdakine eklenir yada toplanır. ÖRN: 27 doğu boylamı üzerindeki Edremit’te yerel saat 11:04 iken, 37 doğu boylamı üzerindeki Sivas’ta yerel saat kaçtır? GÜNEġĠN DOĞUġ HESAPLANMASI
VE
BATIġ
SAATLERĠNĠN
Dünya batıdan doğuya doğru döndüğü için; güneş doğuda erken doğar, erken batar, batıda geç doğar geç batar. Yerel saat hesaplarından hiçbir farkı yok sadece cümle içinde kaçta doğar kaçta batar kelimeleri geçer gerisi yerel saat farkını bulma gibidir. Doğuş saati verilip batış saati kdrucr@gmail.com
6
istenirse yada tam tersi cümle içinde 21 mart, 23 eylül, GüneĢ ekvator üzerindeyken, GüneĢ ıĢınları ekvatora dik geldiği gün gibi ifadeler yer alır.
Anti meridyen: Meridyenler bilindiği gibi yarım çemberlerdir. Bu yarım çemberin devamı anti meridyendir. Meridyen ve anti meridyen birbirlerini 180 dereceye tamamlar. Meridyen doğu boylamındaysa anti meridyen batı boylamında olmak zorundadır. Örneğin:
SAAT DĠLĠMĠ Doğu batı yönünde geniş olan ülkeler birden fazla saat dilimi kullanırlar.
180
Kışın 30 doğu meridyeninin yerel saati ( Geri saat ) Yazın 45 doğu meridyeninin yerel saati ( İleri saat ) ortak saat olarak kullanılır. Bu nedenle yaz mevsiminde batıdaki illerin, kış mevsiminde ise doğudaki illerin yerel saati ile ulusal saat arasındaki fark artar. TARĠH DEĞĠġTĠRME ÇĠZGĠSĠ
1800 meridyeni tarih değiştirme çizgisi olarak kabul edilmiştir. Buna göre doğu yarım kürede kalan bir yerde tarih batı yarım küredeki bir yerden bir gün ileridir.
135 B
kadir@ucar
ULUSAL SAAT Bir ülke üzerinden geçen meridyenlerden herhangi birinin yerel saatinin bütün ülke sınırları içinde kullanılmasıyla oluşturulan saate ulusal saat denir. Türkiye başlangıç meridyeninin doğusundadır. 26 – 45 doğu boylamları arasında yer alan Türkiye 2 ve 3 nolu saat dilimleri içinde yer almaktadır.
90 B
90 D
45 D 0 Şekilde 0 derece meridyeninin anti meridyeni 180, 135 batı meridyeninin anti meridyeni 45 doğu, 90 doğu meridyeninin anti meridyeni 90 batı meridyenidir.
kdrucr@gmail.com
7
Dünya üzerinde toplam 24 saat dilimi yer almaktadır. Bunlardan Greenwich’in 7 o 30ı doğu ve 7o 30ı batı arasında kalanı 0 veya 24. saat dilimi olarak adlandırılır. Burası aynı zamanda GMT ( Greenwich Mean Time) olarak adlandırılır. Doğudaki saat dilimi batısındakine göre 1 saat ileridir. Sebebi 1 saat diliminde 15 meridyen bulunması ve her meridyen arasında 4 dakika zaman farkından dolayı 15 x 4 = 60 dakika eder. Haritada görüldüğü gibi doğu – batı yönünde geniş olan Amerika, Rusya, Çin, Avustralya, Kazakistan, Kanada, Brezilya gibi ülkeler birden fazla saat diliminde toprağı bulunduğundan aynı anda birden fazla saat dilimini kullanmak durumundadır.
kdrucr@gmail.com
8
Yerel Saat Hesaplama Örnekleri Soru: 33 doğu boylamındaki Ankara’da yerel saat 14:44 iken 45 doğu boylamındaki Iğdır’da yerel saat kaçtır?
Soru: 48 doğu boylamı üzerin de yer alan bir merkezde yerel saat 21:50 iken Türkiye’nin en batısında yerel saat kaçtır?
Soru: 14 batı boylamı üzerin de saat 08:08 iken,saatin 12:12 olduğu yerin boylam derecesi nedir?
Çözüm: Sorunun çözümünü kolaylaştırmak için genellikle bu sorularda meridyenleri sembolize eden çizgiler kullanılır. Yöntem soruda hata yapma oranını düşürür.
Çözüm: Yukarıda olduğu gibi bazı sorularda boylam değeri verilmeyebilir. Soru Türkiye nin en batısından geçen meridyen üzerinde yerel saatin kaç olduğunu sormaktadır.
Çözüm: Her zaman saat istenecek diye bir şart yoktur. Saat verilip boylam dereceside istenebilir. Böyle durumlarda işlem tersinden işler ve boylam bulunur.
450 D
260 D
480 D
140 B
kadir@ucar
330 D
Soru: 21 Mart günü, 30 Doğu boylamı üzerindeki Bilecik’te güneş 05:12’de doğduğuna göre başlangıç meridyeni üzerinde saat kaçta batar? Çözüm: 21 mart tarihinin verilme sebebi bu tarihte gece gündüz eşitliğinin yaşanmasıdır. Güneş doğuda erken doğar erken batar, batıda geç doğar geç batar kuralından;
? 0
? batar 14:44
?
Yukarıdaki formülden istenen iki boylam aynı tarafta olduğu için 45 – 33 = 12 boylam fark ortaya çıkar bu fark iki boylam aradaki zaman farkı olan 4 ile çarpılır. 12 x 4 = 48. istenen doğuda olduğu için 14:44 e eklenir. Cevap: 15:32
?
21:50
Türkiye’nin matematik konumundan en batıdaki boylamın 26 olduğunu anlarız. Verilen boylamların aynı tarafta olmasından dolayı 48 – 26 = 22 22 x 4 = 88 => 1 saat 28 dk istenen batıda olduğu için 21:50 den çıkarılır. Cevap: 20:22
08:08
05:12 doğar
12:12
İstenenin doğuda olduğunu saatinin ileri olmasından anlıyoruz ve çizgiyi doğu tarafa çiziyoruz. İlk önce saatler çıkarılır saat farkı bulunur. 12:12 – 08:08= 4:04. Bir saat 60dk olduğuna göre 244 dk 4’e bölünür oda 61 çıkar. 14 + ? = 61 => 47 Doğu çıkar.
kdrucr@gmail.com
300 D
Gece-gündüz eşitliği olduğuna göre 0 üzerinde doğuş saatini bulup buna 12 saat ekleriz güneşin batış saatini bulmak için. Aradaki fark 30 boylam 30 x 4 = 120 dk => 2 saat. Batıda güneş geç doğar ise 05:12 + 2:00 = 07:12 de doğar. Bu doğuş saatine 12 saat eklenince 19:12de güneş batar. 9
Kuzey – Güney Yönünde Uzunluk Hesaplama Örnekleri Soru: Aynı boylam üzerinde yer alan ve aralarında 5550 km uzaklık olan merkezlerden bir 600 güney enleminde ise diğeri hangi enlemde yer alır? Çözüm: Saat hesaplarında yaptığımız gibi bu sefer yataya çizgi çekilir.
Soru: 300 kuzey enleminden aynı boylam üzerinde 7770 km güneye gidilirse hangi enleme ulaşılır?
X
Yukarıdaki şekilde verilen X noktası ile Y noktası arasında kaç km’lik uzaklık vardır?
Dünya üzerindeki bütün paralellerin arasının sabit 111 km olduğunu söylemiştik. Ondan dolayı 7770, 111’e bölünür. 7770 / 111 = 77. 300 kuzey enleminden 77 enlem güneye gidersek ekvatora geldiğimizde 30’u gider. Burada kendimize sormamız gereken soru 30’u neyle toplarsam 77 ederdir. Cevap 47’dir. Formülden farklı taraflarda olduğu için 30K + 47G = 77 77 x 111 = 7770 km
kadir@ucar
Her meridyen arasındaki sabit uzaklığın 111 km olduğu için 5550 / 111= 55 meridyen farkı ortaya çıkar. 55 güneye gidersek 60 + 55 = 115 G olur. Böyle bir meridyen yoktur çünkü 90 güneysen sonra paralel yoktur. O yüzden dolayı istenen kuzeyde olmak zorundadır. 55 meridyen kuzeye gidersek istenenin 50 Güney olduğunu görürü. Ayrıca 60 - ? = 55 bunu sağlayan sadece 5 tir. Cevap: 50 G enlemidir.
10o 20o
300 K
?
10o 0o
7770 km
600 G
20o
Y
Çözüm: Yön verildiği için koyacağımız iki çizginin hangisi kuzeyde hangisi güneyde kargaşası yoktur.
? 5550 km
Soru:
Çözüm: Daha önceden verdiğimiz formülden; verilen iki nokta farklı yarım küreler de ise bunlar toplanır, 111 ile çarpılır demiştik. Y 100 kuzey, X 100 güney enleminde yer aldığından dolayı bunlar toplanır ve 111 ile çarpılır. 10 + 10 = 20 20 x 111 = 2220 km Cevap: 2220 km’dir.
kdrucr@gmail.com
Soru: Ekvator üzerinden aynı boylam üzerinde sürekli olarak kuzeye doğru yol alan bir uçak 12765 km gittiğinde hangi enleme ulaşır? 12765 km
00 Çözüm: Sorunun çözümü her zaman olduğu gibi bilinen bir sayıyı kullanmayla başlar. Bu sayı 111 km. 12765, 111’e bölünür. Bölüm sonucu 115tir. Ekvator üzerinden başlayıp aynı boylam üzerinde devam eden uçak 90 enlem geçtiğinde kutuplara ulaşır. Kutup noktası en kuzey nokta olduğu için uçak bu noktadan sonra anti meridyen üzerinde güneye doğru inmeye başlar. Kutba kadar 90, geriye 25 meridyen daha ilerlemesi gerekir 90 Kuzey enleminden 25 güneye inersek 90 – 25 = 65 Kuzey enlemine ulaşmış oluruz. Cevap: 65 Kuzey 10