ĠKLĠM BĠLGĠSĠ Hava Kütlesi:
ĠKLĠM: Herhangi bir yerde iklim olaylarının ( sıcaklık, rüzgar, yağıĢ ) uzun yıllar boyunca ( 30 – 40 yıl ) göstermiĢ olduğu ortalama duruma iklim denir.
Atmosferin sıcaklık ve nem bakımından benzer özellik gösteren geniĢ parçalarına hava kütlesi denir.
Ġklim; - Nüfus ve yerleĢmeyi - Ġnsanların her türlü faaliyetlerini - Turizmi, ticareti, ulaĢımı ve sanayiyi - Bitki örtüsünü, tarım ürünleri ve hayvan türlerini - Akarsuların akımını ve rejimini - Toprak tipini, erozyonu ve heyelanı - Kalıcı kar, orman ve tarım sınırını - DıĢ kuvvetlerin etki alanlarını - Denizlerin ve göllerin su özelliklerini doğrudan yada dolaylı olarak etkiler.
Cephe:
kadir@ucar
Ġlklimle Ġlgili Tanımlar:
Sıcaklık ve nem bakımından farklı özellikteki hava kütlelerini ayıran sınıra cephe denir.
Klimatoloji: GeniĢ sahalarda uzun yıllar devam eden atmosfer olaylarını tespit ederek, iklim bölgelerini ve karakterini belirleyen bilim dalına denir.
Hava Durumu:
Meteoroloji:
Herhangi bir yerde kısa süre içerisinde ( günlük, haftalık ) görülen meteorolojik olaylara hava durumu denir. Ġklimden farklı; daha dar alanlı, daha kısa süreli ve daha değiĢken hava olaylarını içermektedir.
Dar sahalarda kısa süreli atmosfer olaylarını inceleyen bilim dalına denir. Meteoroloji atmosfer olaylarıyla ilgili verilere dayanarak hava tahminleri yapar.
www.kdrucr.wordpress.com
2
ATMOSFER:
ATMOSFERĠ OLUġTURAN GAZLAR
Yer yuvarlağını çepeçevre saran ve hayatın geliĢmesine imkan veren gaz kütlesine atmosfer denir.
Atmosferi oluĢturan gazların oranı Ģöyledir; Azot %78, oksijen %21, argon %0,94, karbondioksit % 0,03’tür. Bunlardan baĢka ozon, neon, helyum, hidrojeni kripton, ksenon gibi bir takım gazlar ile su buharı, is, toz gibi değiĢik maddelerde vardır.
Atmosfer, bileĢimindeki oksijen sayesinde doğrudan doğruya hayatın geliĢimini sağladığı gibi, meydana getirdiği diğer uygun koĢullarla hayatın devamını mümkün kılmaktadır.
ATMOSFERĠN KATLARI
Atmosferin faydalarını Ģöyle sıralayabiliriz; kadir@ucar
Yere ulaĢan güneĢ ıĢınlarının yansıyarak uzaya dönmesini önler. GüneĢ ıĢınlarını yansıtıp dağıtarak, ıĢınları doğrudan alamayan yerlerin (gölgelerin) aydınlanmasını sağlar. Hava akımları ile ısının sıcak yerlerden soğuk yerlere taĢınmasını sağlar. Zararlı güneĢ ıĢınlarını absorbe (tutarak) ederek canlıların zarar görmesini engeller. GöktaĢlarının parçalanarak yanmasını sağlayıp Dünya’yı korur. Her türlü iklim olaylarının oluĢmasını sağlar. Dünya’nın aĢırı ısınıp, aĢırı soğumasını önler. Dünya ile birlikte dönerek sürtünmeden dolayı oluĢacak yanmaları önler.
Yeryüzünden uzaklaĢtıkça atmosferin yoğunluğu azalır. Atmosferi oluĢturan gazlar yoğunluk sırasına göre dizilmiĢlerdir. Atmosfer uzay boĢluğu ile sınırlanan iç içe küresel katlardan meydana gelmiĢtir. Bu katların adlandırılması ve yükselti sınırının tespiti; gazların molekül yapısı, sıcaklık vb. özelliklerine göre yapılmaktadır. Atmosferde aĢağıdan yukarıya doğru Ģu katmanlar tespit edilmiĢtir:
www.kdrucr.wordpress.com
3
1. TROPOSFER Atmosferin en alt katmanıdır. Troposferin kalınlığı her yerde aynı değildir. Kutuplar civarında 8 – 10 km, ekvatoral bölgede 16 – 17 km kadardır. Bunun nedeni ekvator çevresinde ısınan havanın yükselmesi, kutuplar çevresinde soğuyan havanın alçalması, yerçekiminin ekvatordan kutuplara doğru artması ve Dünya’nın dönüĢ hızının Ekvatorda fazla kutuplarda az olmasıdır.
kadir@ucar
Troposferde yükseldikçe sıcaklık yaklaĢık her 200 metrede 1 0C azalır. Bunun nedeni troposferin güneĢten gelen doğrudan ıĢınlarla değil daha çok yerden geriye yansıyan ıĢınların tutulmasıyla ısınmasıdır. Troposferin üst sınırında sıcaklık – 55 dereceye kadar düĢer. Troposferde büyük ölçüde yatay ve dikey hava hareketlerini varlığı nedeniyle düzenli bir Ģekilde tabakalaĢma yoktur. Atmosferin bu kısmı sürekli hareket halindedir. Bütün meteorolojik faaliyetler bu katmanda görülür. Atmosferdeki gazların 4/3’ü, su buharının tamamı bu katmanda bulunur. (Faydaları)
www.kdrucr.wordpress.com
4
ĠKLĠM ELEMANLARI:
2. STRATOSFER Troposferin üstünde 30 – 35 km’ye kadar yükselen kata stratosfer denir. Bu katta dikey hava hareketleri görülmediği için sıcaklık fazla değiĢmez.
A. SICAKLIK B. BASINÇ VE RÜZGARLAR C. NEM VE YAĞIġ
3. MEZOSFER ( ġEMOSFER )
A. SICAKLIK:
4. ĠYONOSFER ( TERMOSFER ) Mezosferin üst kısmından baĢlayarak 250-300 km’lere kadar devam eder. Burada bulunan gazlar iyon denilen elektrikle yüklü moleküllere ayrılmıĢlardır. Radyo dalgalarını yansıttığı için haberleĢmede büyük önem taĢır. Sıcaklık 200 dereceye kadar çıkar. 5. EKZOSFER Atmosferin en dıĢ katmanıdır. Bu katmanda yerçekiminin etkisi çok az olduğundan bazı gaz molekülleri uzaya dağılır. Bu nedenle üst sınırı kesin olarak bilinemez.
kadir@ucar
Stratosferin üzerinde 80 km’ye kadar uzanan kısımda mezosfer bulunur. Burada kısa dalgalı güneĢ ıĢınlarının oksijen üzerindeki etkisi nedeniyle ozon bakımından son derece zengin bir kat meydana gelmiĢtir. Ġnsanlar için zararlı olan ultraviyole ıĢınları bu tabaka tarafından tutulmaktadır.
Yeryüzünün ısı ve sıcaklık kaynağı güneĢ enerjisidir. Bu enerji atmosfer olaylarına bağlı tüm iklim Ģartlarını ana çizgileri ile tayin eder. Dünya üzerinde iklim Ģartlarında görülen farklılıklar GüneĢ enerjisinin yeryüzünde zamana ve zemine göre farklı bir Ģekilde dağılmasının sonucudur. BuharlaĢma, rüzgar, yağmur gibi atmosfer olaylarının yanında, durmadan iĢleyen genel atmosfer ve okyanus sirkülasyonu için de GüneĢ enerjisi gereklidir. Dünya’ya gelen GüneĢ enerjisinin tamamı yeryüzüne ulaĢmaz bir kısmı atmosferde yansıma ve tutulmaya uğrar. GüneĢ enerjisinin %33’ü atmosfer ve bulutlar tarafından uzaya geri yansıtılır. %19’u atmosferde tutulur yada difüzyonla * dağılmaya uğrar. Kalan %48’ide atmosferi geçerek yere ulaĢır. Ancak yeryüzünde kullanılan G. enerjisi miktarı yalnızca %27’dir. Atmosfer bileĢiminde bulunan su buharı, CO2 ve ozon vasıtasıyla bazı ıĢınları tutar ve onları ısıya çevirir. *
Atmosferde kırılma yolu ile değiĢik taraflara yansıma
www.kdrucr.wordpress.com
5
YERYÜZÜNDE SICAKLIĞIN DAĞILIġINI ETKĠLEYEN BAġLICA FAKTÖRLER; A. GüneĢ IĢınlarının Yere DüĢme Açısı; a. b. c. d.
Dünyanın ġekli (Enlem) Günün Saati Mevsimler Bakı ve Eğimin Etkisi
B. GüneĢ IĢınlarının Atmosferde Aldığı Yol kadir@ucar
C. GüneĢlenme Süresi D. Yükselti E. Karalar ve Denizler (Denizellik, Karasallık) F. Deniz ve Okyanus Akıntıları
% 25 Atmosferden uzaya yansıyan %25 Dağılmaya uğrayan (Difüzyon) %15 Atmosfer tarafından emilen (Absorbe edilen) %8 Yerden yansıyan + %27 Yere ulaĢan % 100 Gelen enerjinin tamamı.
G. Rüzgarlar H. Nem Ġ. Bitki Örtüsü
www.kdrucr.wordpress.com
6
A. GüneĢ IĢınlarını Yere DüĢme Açısı;
GüneĢ IĢınlarının DüĢme Açısını Belirleyen Faktörler ġunlardır;
GüneĢ ıĢınlarının geliĢ açısı, sıcaklık üzerinde belirleyici bir etkiye sahiptir. IĢınların yere düĢme açısı büyüdükçe ısınma artar. Bu yüzden güneĢ ıĢınlarının dik geldiği yerler çok ısınır, eğik geldiği yerler ise az ısınır.
1. Dünyanın ġekli (Enlem) : Dünya’nın Ģekline bağlı olarak Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe GüneĢ ıĢınlarının yere düĢme açısı küçülür. Bundan dolayı güneĢ ıĢınları ekvatorda kutuplara göre daha güçlü ve ısıtıcıdır. Sonuç olarak enlem etkisine bağlı olarak sıcaklık ekvatordan kutuplara doğru azalır.
kadir@ucar
Yer Yüzeyi Aydınlanma Alanı ġekildeki a yüzeyine güneĢ ıĢınları eğik açıyla gelmekte ve buraya düĢen enerji azalmaktadır. Aynı ıĢınlar b yüzeyine dik açılarla düĢmekte ve daha az alanı daha fazla ısıtmaktadır.
www.kdrucr.wordpress.com
7
Sıcaklık ve Enlem ĠliĢkisine Örnekler;
2. Günün Saati:
- Türkiye’de kuzeyden esen rüzgarlar sıcaklığı düĢürürken, güneyden esen rüzgarlar sıcaklığı yükseltir.
Dünya’nın günlük hareketine bağlı olarak gün içinde güneĢ ıĢınlarının geliĢ açısı değiĢir. Buda sıcaklığın değiĢmesine neden olur. Gün içinde sıcaklığın en düĢük olduğu zaman güneĢ doğmadan az önceki zamandır. En yüksek olduğu zaman ise saat 12:00’den biraz sonradır.
- Karadeniz’in tuzluluk oranı, Akdeniz’den daha azdır. - Akdeniz bölgesinin ortalama bölgesinden daha fazladır.
sıcaklığı
Marmara
- Akarsuların donma süresi ekvatordan kutuplara doğru artar.
- Kuzeybatı Avrupa’nın, Orta Avrupa’dan daha sıcak olması. ( Golf – stream sıcak su akıntısı) - KıĢın Samsun’un, Kayseri’den daha sıcak olması. ( Karasallık – Denizellik sebebiyle ) - Ege Bölgesinden, Doğu Anadolu Bölgesine doğru gidildikçe sıcaklığın düĢmesi. ( Karasallık – Denizellik ve Yükselti )
kadir@ucar
Sıcaklık – Enlem ĠliĢkisine Ters DüĢen Örnekler;
3. Mevsimler: Dünya’nın yıllık hareketine ve eksen eğikliğine bağlı olarak bir noktaya düĢen güneĢ ıĢınların geliĢ açısı yıl boyunca sürekli değiĢir. Yıl içinde kuzey yarım kürede en soğuk ay ocak, en sıcak ay ise temmuzdur. 4. Bakı ve Eğimin Etkisi: Yer Ģekillerinin güneĢe göre olan konumlarına bakı denir. Kuzey yarım kürede güneye bakan yamaçlar, güney yarım kürede ise kuzeye bakan yamaçlar diğer yamaçlara göre daha fazla ısınır. Bakıya bağlı olarak GüneĢ’e dönük yamaçlarda; - Sıcaklık fazladır. - Karlar erken erir. - Daimi kar sınırı yüksektir. - Tarım ve yerleĢmenin yükselti sınırı daha yüksektir. - Bitki örtüsünün yetiĢme sınırı daha yüksektir. - Aynı zamanda ekilen aynı tür bitkiler daha erken olgunlaĢır.
www.kdrucr.wordpress.com
8
B. GüneĢ IĢınlarının Atmosferde Aldığı Yol
C. GüneĢlenme Süresi:
GüneĢ ıĢınları büyük açı ile geldiğinde atmosferde aldığı yol kısalır, böylece atmosfer tarafından tutulması azalır ve birim alana ulaĢan enerji artar.
Yaz aylarında güneĢlenme süresi fazla olduğundan sıcaklık değerleri yükselir. Örneğin; Türkiye’de güneĢlenme süresi yaz mevsiminde yaklaĢık 14 saat iken, kıĢ mevsiminde yaklaĢık 10 saattir.
GüneĢ ıĢınları dar açı ile geldiğinde atmosferde aldığı yol uzar, tutulma artar. Bu nedenle birim alana ulaĢan enerji azalır.
D. Yükselti: kadir@ucar
GüneĢ ıĢınlarını atmosferde tutulma oranı enleme ve mevsime bağlı olarak değiĢiklik gösterir. Buna göre, yüksek enlemlerde ve kıĢ mevsiminde atmosferdeki tutulma artmaktadır.
Not: Kutup noktalarında 6 ay gündüz olmasına rağmen sıcaklığın çok düĢük olmasının sebebi GüneĢ ıĢınlarının dar açıyla gelmesidir.
Bir yerdeki sıcaklık üzerinde o yerin yükseltisi önemli rol oynar. Troposfer yerden yansıyan ıĢınlarla ısındığından yükseklere çıkıldıkça sıcaklık düĢer. Sıcaklığın yükseltiye bağlı olarak azalması ortalama 100 metrede 0,5 oC’dir. Bilindiği gibi yükselti arttıkça atmosferin kalınlığı ve yoğunluğu azalır. Buna bağlı olarak güneĢ ıĢınlarını tutulması azalır. Bunun sonucunda yüksek bölgelerde gündüz ısınma hızlı olur. Geceleyin ise ıĢıma ( yerin sıcaklığını gece kaybetmesi ) yolu ile gündüz kazandığı ısıyı çok çabuk kaybeder. Yüksek yerlerdeki sıcaklık kazancı ve kaybı üzerinde nemin az olmasının da etkisi vardır. Bu yüzden dağlar ve yüksek yaylalar, alçak ovalara nazaran daha soğuktur.
www.kdrucr.wordpress.com
9
Yükseltinin sıcaklık üzerindeki etkisine örnekler;
E. Karalar ve Denizler:
- Bir dağ yamacı boyunca yükselen hava kütlesinin yağıĢ bırakması. - Dağların yüksek kesimlerinde kalıcı karların bulunması. - Aynı enlemde farklı yüksekliğe sahip yerlerde sıcaklık değerlerinin farklı olması. ( Ege ve Doğu Anadolu) - Yükseldikçe sıcaklığın azalmasına bağlı olarak tarım ürünlerinin olgunlaĢma sürelerinin uzaması. - Yükseldikçe sıcaklığın azalmasına bağlı olarak bitki kuĢaklarının oluĢması.
Aynı miktarda güneĢ enerjisinin alan kara ve denizler aynı zamanda ve aynı derecede ısınmazlar. Karalar, denizlere oranla daha fazla ve hızlı ısınır, geç soğur. Bu durumun nedenleri kara ve denizlerin ısınma ısılarının farklı olması ile karaların katı ve durgun, denizlerin ise sıvı ve hareketli bir yapıya sahip bulunmasıdır. Atmosferin nem bakımından fakir olması da karaların çabuk ısınması ve soğuması üzerinde etkilidir.
kadir@ucar
Yükseklik arttıkça bitki örtüsünün değiĢmesi.
Deniz ve karaların farklı dağılması ve ısınmasının sonuçları; - Denizler karalara oranla geç ısınıp geç soğuduğu için karasal iklimlerde Kuzey Yarımküre’de en sıcak ay temmuz, en soğuk ay ocak iken, denizel iklimlerde en sıcak ay ağustos, en soğuk ay Ģubattır. - Kuzey Yarımküre’de kararın alanı Güney yarım küreye göre daha fazla olduğundan kıĢın soğuma, yazın ısınma daha fazla olur. Bu da yıllık sıcaklık farklarını arttırır. Yine bu nedenle kuzey yarım kürede izoterm eğrileri daha fazla sapmaya uğrar. - Karaların kuzey yarım kürede fazla olmasından dolayı yıllık ortalama sıcaklık güney yarım küreden yaklaĢık 2 o C daha fazladır.
www.kdrucr.wordpress.com
10
- Karalar çok ısınıp çok soğurken, denizler az ısınıp az soğur. Bu nedenle karalarda ölçülen en yüksek sıcaklıklarla denizlerde ölçülen en yüksek sıcaklıklar farklıdır.
Akıntılar geldikleri enlemlerin sıcaklığına göre geçtikleri kıyıların sıcaklığının düĢürür yada arttırırlar. Dünya üzerinde sıcaklık dağılıĢı üzerinde etkili olan baĢlıca akıntılar Ģunlardır:
- Denizden karaya doğru esen rüzgarlar kıĢın ılıtıcı, yazın ise serinletici etki yapar. Meltem ve muson rüzgarları da kara ve denizlerin farklı derecelerde ısınmasından kaynaklanır.
Sıcak Su Akıntıları;
- Türkiye’de Akdeniz kıyıları kıĢ aylarında Güneydoğu Anadolu’dan daha ılık olurken, yaz aylarında denizin etkisiyle daha serin olmaktadır.
kadir@ucar
- Kara ve denizler arasındaki ısınma farkları kuzey ve güney yarım kürede sıcaklık kuĢaklarının aynı enlemlerden geçmesini engellemiĢtir.
Gulf – stream: Ekvatoral çevreden Alize rüzgarlarının etkisiyle Meksika körfezine yönelen sıcak yüzey suları buradan kuzeybatı Avrupa kıyılarına doğru Gulf stream sıcak su akıntısı olarak yönelir. Brezilya: Ekvatoral çevreden kaynaklanan ve Brezilya kıyılarını etkileyen akıntıdır. KuroĢivo: Güney Çin Denizinin sıcak sularının Japonya’nın güney kıyılarını etkilemesiyle oluĢan akıntıdır. Alaska: Kuzey Amerika Kıtasının kuzeybatısında ki Alaska kıyılarında etkili olur.
F. Deniz ve Okyanus Akıntıları: Okyanus ve denizlerde yer değiĢtiren su kütlelerine akıntı denir. Akıntıların sebeplerini Ģu Ģekilde sıralayabiliriz; Sürekli rüzgarların yüzey sularını harekete geçirmesi Denizler arasındaki seviye farklılığı Denizler arasındaki yoğunluk farklılığı Gel – git gibi faktörler
Soğuk Su Akıntıları: Labrador: Grönland Adasının batısındaki Baffin körfezinin soğuk sularının oluĢturduğu bu akıntı özellikle Kanada’nın doğu kıyılarını etkiler. Kanarya: Kuzeybatı Afrika kıyılarını etkiler.
www.kdrucr.wordpress.com
11
OyaĢivo: Kuzey kutup bölgesinden kaynaklanan soğuk suların oluĢturduğu ve Japonya’nın kuzey kıyılarını etkileyen akıntıdır.
G. Rüzgarlar: Ekvatordan kutuplara doğru esen rüzgarlar sıcaklığı arttırır. Kutuplardan ekvatora doğru esen rüzgarlar sıcaklığı düĢürür.
Benguela: Güney batı Afrika kıyılarını etkiler. Kaliforniya: Kuzey Amerikanın Kaliforniya kıyılarını etkiler.
Örneğin Türkiye’de kuzey sektörlü rüzgarlar ( poyraz, yıldız, karayel ) sıcaklığı düĢürürken, güney sektörlü rüzgarlar ( lodos, kıble, keĢiĢleme ) sıcaklığı yükseltir.
Peru – ġili (Humbold): Güney Amerika kıyısının batısındaki peru Ģili kıyılarını etkiler.
Sıcak ve soğuk su akıntıların karĢılaĢma alanların da sis oluĢur.
kadir@ucar
Akıntılar Ġle Ġlgili Bazı Özellikler:
Akıntıların geçtiği kıyılar balık sürüleri ve balıkçılık bakımından geliĢmiĢtir. Akıntılar Dünya’nın günlük hareketi nedeniyle KYK de sağa doğru, GYK de sola doğru halkalar oluĢturur.
Ayrıca kara ve denizlerin farklı ısınmasından dolayı denizden karalara doğru kıĢın esen rüzgarlar ılık hava, yazın esenler ise serin hava taĢırlar.
www.kdrucr.wordpress.com
12
az olduğu için günlük ve yıllık sıcaklık farkı artar, yazın aĢırı ısınma, kıĢın aĢırı soğuma meydana gelir.
H. Nem: Atmosferdeki su buharına nem denir. Yeryüzündeki su kütlelerinin ısınarak buharlaĢmasıyla oluĢur. Nem miktarı deniz ve göl kenarları ile sıcak ve alçak bölgelerde fazla iken, denize uzak, soğuk ve yüksek bölgelerde azdır.
Van, Burdur, BeyĢehir ve Ġznik gibi yerler göl kenarı olduklarından, nemliliğin fazla olduğu yerlerin özelliklerini gösterirler.
Nemin sıcaklığın dağılıĢı üzerine etkisi;
Ġ. Bitki Örtüsü:
Nem bir yerin fazla ısınmasını ve soğumasını önleyerek günlük ve yıllık sıcaklık farklarını azaltır.
Yeryüzünde bitki örtüsünün gür olduğu yerlerde terlemeden dolayı havadaki nem miktarı diğer yerlere göre biraz daha fazla olduğundan sıcaklık farkı az olur.
Dönenceler çevresindeki çöllerde nemlilik çok azdır. Bundan dolayı, gündüz aĢırı ısınma olurken geceleri aĢırı ısı kaybı nedeniyle aĢırı soğuma olur. KıĢ mevsiminde havanın bulutlu olduğu günler yerin ısı kaybı azaldığı için daha ılık geçer. Bulutsuz günlerde ise ısı kaybı daha fazla olduğundan kuru ve ayaz bir hava yaĢanır.
kadir@ucar
Ekvatoral bölge güneĢ ıĢınlarını dik ve dike yakın açılarla aldığı halde Dünya’nın en sıcak yerleri değildir. Bunun nedeni nemliliğin fazla olmasıdır.
Bitki örtüsünün olmadığı yerlerde ise nem azlığından dolayı sıcaklık farkı biraz daha fazladır. SICAKLIĞIN YERYÜZÜNDE DAĞILIġI VE ĠZOTERM ( EġSICAKLIK ) HARĠTALARI Ġzoterm ( EĢsıcaklık ) : Yeryüzünde aynı sıcaklığa sahip olan noktaların birleĢtirilmesiyle oluĢan eğrilere izoterm denir. Yeryüzünde sıcaklığın dağılıĢı izoterm haritalarıyla gösterilir. Ġzoterm haritaları gerçek ve deniz seviyesine indirgenmiĢ haritaları olmak üzere ikiye ayrılır.
Türkiye’de Doğu Karadeniz kıyılarında nem miktarı fazla olduğundan günlük ve yıllık sıcaklık farkı azdır. Ġç Anadolu gibi denize uzak olan yerlerde nem miktarı www.kdrucr.wordpress.com
13
GERÇEK ĠZOTERM HARĠTALARI;
ĠNDĠRGENMĠġ ĠZOTERM HARĠTALARI:
Yeryüzünün tamamında veya bir kısmında sıcaklığın ne Ģekilde dağıldığını göstermek için ortalama sıcaklığı bilinen yerler bir harita üzerinde iĢaretlenerek değerleri yazılır. Sonra aynı değerleri gösteren noktalar birleĢtirilerek izoterm haritaları çizilir. Ġzoterm haritaları yıllık, Ocak ve Temmuz sıcaklık dağılıĢını göstermek için yapılır.
Gerçek izoterm haritalarıyla yapılan haritalarda sıcaklık üzerinde yükselti, enlem, denizellik ve karasallığın etkileri gözlenir. ĠndirgenmiĢ izoterm eğrileri ile yapılan haritalarda ise yükseltinin etkisi ortadan kalkmıĢ, enlem ile karasallık ve denizelliğin etkisi belirgin hale gelmiĢtir.
Ġzoterm haritalarındaki Sıcaklık Adacıkları;
Aynı Ģekilde sıcaklığın düzenli olarak artma seyrine uymayarak , bazı yerlerde çok fazla sıcaklık değerlerinin yer aldığı da görülebilir. Bunlarda izotermler, kapalı eğriler halinde yüksek sıcaklık adacıkları meydana getirirler. Çevresine göre alçak olan yerler bunlara örnek olarak verilebilir.
kadir@ucar
Ġzoterm haritalarında çevresine göre daha sıcak yada soğuk olan yerlere sıcaklık adacığı denir. Ġzoterm haritaları sıcaklığın düzenli olarak azalma seyrine uymayarak yüksek sıcaklıktan düĢük sıcaklığa doğru kapalı eğri oluĢturursa bunlara alçak sıcaklık adacığı denir. Çevresine göre yüksek olan tepelik yerler bunlara örnek verilebilir.
Not: Deniz seviyesine indirgemede kural, sıcaklığın yukarıdan aĢağıya doğru indikçe 200 m’de 1 oC arttırılmasıdır. Örnek: 1600 m. yükseltideki bir merkezin gerçek sıcaklığı 15 0C olduğuna göre bu merkezin deniz seviyesine indirgenmiş sıcaklığı kaç 0C’dir? a) 7 b) 10 c) 13 d) 18 e) 23 Kentler Ankara Konya Kastamonu Erzurum
www.kdrucr.wordpress.com
Gerçek Sıcaklık 0C 11.7 11.5 9.8 6.0
Yükseklik (m) 900 1025 800 1870
ĠndirgenmiĢ Sıcaklık 0C 16.2 16.6 13.8 15.2
14
Ocak Ayı Ġzoterm Haritasının Yorumlanması: -
-
-
Ocak ayı KYK’de kıĢ ayıdır. Bu nedenle 30 dereceden daha sıcak yer yoktur. 20 0C eğrisi 25. paralele aĢağı yukarı paralel gider. 10 0C eğrisi Büyük Okyanusun doğusunda ve Atlas Okyanusunun doğusunda kuzeye doğru, Kuzey Amerika ve Asya kıtaları üzerinde ise güneye doğru sapma yapar. Bu durum kıĢın denizlerin, karalardan daha sıcak olduğunu gösterir. 0 0C eğrisi kara ve denizlerin sıcaklığa etkisini daha net gösterir. Bu eğri Büyük Okyanus’ta ve Atlas Okyanusu nda 60. ve 70. paralellerden geçerken Asya ve Amerika nın kuzeyinde karasallıktan dolayı 35. ve 40. paralellerden geçmektedir. Eğrinin Asya’da daha çok kıvrılmasının sebebi Asya’nın daha büyük bir kara parçası oluĢudur. Ocak ayında Kuzey yarımkürede en soğuk yerlerden biri Sibirya’dır. Burasının ocak ayı ortalama sıcaklığı 8 – 10 0C daha düĢüktür. Bunun nedeni karasallıktır. Güney yarımküredeki 0 0 ve 10 0C sıcaklık değerleri
Kuzey yarımküredeki aynı enlemlere göre oldukça düzgün uzanıĢ gösterirler. Bunun nedeni Güney yarımkürede bu eğrilerin uzandığı kesimlerin denizlerle kaplı oluĢudur. Halbuki kuzey yarımkürede denizlerle karalar iç içedir. - Bu ayda güney yarımkürede en soğuk yer -30 0C ile güney kutbudur. Yaz mevsimi olmasına rağmen sıcaklığın bu derece düĢük olması bitki ve hayvan hayatına imkan tanımaz.
kadir@ucar
-
Temmuz Ayı Ġzoterm Haritasının Yorumlanması: - Temmuz ayı KYK’de yaz mevsimidir. Bu ayda dünyanın en sıcak yerleri, Büyük Sahra, Arabistan, Orta Asya, Meksika ve Arizona’dır. 30 oC’den daha fazla ortalama sıcaklığa sahip olan dünyanın bu kesimleri 15. ve 40. paralelleri arasıdır. - KYK’de yazın temmuz ayında ısınmadan dolayı 0 oC eğrisi yok gibidir. Bunun nedeni karaların daha fazla alan kapsamasıdır. GYK’de temmuz ayında kıĢ mevsimi yaĢanmaktadır. - 20 oC sıcaklık eğrisinin temmuz ayında denizler üzerinde Ekvatora doğru kıvrılmasının nedeni soğuk su akıntılarıdır. Aynı eğri karaların fazla ısınması nedeni ile kara içlerinde kuzeye doğru büyük kıvrımlar yapmaktadır. Asya kıtasının büyüklüğünden dolayı karasallık arttığı için 20 oC izotermi kuzey Amerika’dakine oranla daha kuzeye kıvrılmıĢtır. - 10 oC sıcaklık eğrisinin kıtaların doğusundan güneye, batısında kuzeye kıvrılmasının nedeni soğuk su ve sıcak su akıntılarıdır. - Güney yarımkürede 0 ve 10 oC sıcaklık eğrileri denizler üzerinde yer aldığından oldukça düzenlidir. - -10 oC eğrisi Antarktika kıtasını çevreler.
www.kdrucr.wordpress.com
15
Yıllık Ġzoterm Haritasının Yorumlanması:
SICAKLIK KUġAKLARI
1) Kuzey yarımküre, Güney Yarımküreden daha sıcaktır. Çünkü; kuzey yarımküredeki karalar, güney yarımküredeki karalardan daha fazladır. 2) Her meridyenin en sıcak noktalarını birleĢtiren teorik çizgiye “termik ekvator” denir. Karaların ve okyanus akıntılarının etkisiyle termik ekvatorda saplamalar olur.
4) Yeryüzünün sıcaklık ortalaması 14.4 oC’dir.
kadir@ucar
3) Kuzey Yarımküre’de kıtaların doğu kıyılarının batı kıyılarına oranla daha soğuk oldukları görülür. Bunda okyanus akıntıları rol oynar.
Sıcak KuĢak: Dünya üzerinde, yıllık ortalama sıcaklığı 20 oC’den fazla olan yerleri kapsar. Yıl içinde sıcaklık değiĢimi fazla değildir. Kuzey Yarımküre’de sıcaklık değiĢimi fazla olduğu için sıcak kuĢağın alanı Güney Yarımküreye göre biraz daha geniĢtir. Ilıman KuĢak: Dört mevsimin belirgin olduğu, yıllık sıcaklık ortalaması 20 ile 0 oC arasında olan yerleri kapsar. Karaların fazla olması nedeniyle Kuzey yarımkürede daha geniĢtir. Soğuk KuĢak: Ortalama sıcaklık 0 oC’nin altındadır. Bu kuĢak denizlerin fazla olması nedeniyle Güney yarımkürede daha geniĢtir.
5) Nemin azlığı nedeniyle Kuzey Afrika’nın iç kesimleri en sıcak bölgelerdir. 6) Kuzey Yarımküre’de, kara ve denizlerin iç içe olması eğrilerin büyük kıvrımlar yapmasına neden olmuĢtur.
www.kdrucr.wordpress.com
16
X merkezinde karasal, Y merkezinde denizel iklim daha etkilidir. X merkezinin yıllık sıcaklık ortalaması daha az, yıllık sıcaklık farkı daha fazla, dolayısıyla karasallık Ģiddeti de Y merkezinden daha fazladır.
Sıcaklık Grafiğinin Gösterilmesi ve Yorumlanması: AĢağıdaki tabloda X ve Y merkezlerinin aylık sıcaklık ortalamaları verilmiĢtir. Aylar O ġ M N M H T A E E K A X -5 -1 4 9 15 20 25 20 13 8 4 -1 Merkezi Y 22 23 21 18 15 12 10 6 12 15 20 21 merkezi
30 25 20 15 10 5 0 -5 O Ş M N M H T A E E K A -10
Y merkezinde kıĢlar daha ılık ve yazlar daha serindir. kadir@ucar
X Merkezi
X merkezinde kıĢlar daha soğuktur. KıĢın sıcaklıklar 0 0 C nin altına düĢtüğü için kar yağıĢı ve don etkilidir.
Y Merkezi 25 20
X merkezinde soğuğa dayanıksız tarım ürünleri ( zeytin, turunçgil, incir ) yetiĢtirilemez. X merkezindeki kayaçlarda mekanik çözülme daha etkilidir.
15
Y merkezinde ki kayaçlarda kimyasal çözülme daha etkilidir.
10 5 0 O
Ş
M
N
M
H
T
A
E
E
K
A
Bu iki merkezin yıllık sıcaklık değerlerine bakılarak Ģu yorumlar yapılabilir; X KYK’de, Y GYK’de ve orta kuĢakta yer alırlar.
www.kdrucr.wordpress.com
17