Οι έριδες για το ζήτημα των εικόνων
Εικονομαχία • Συγκλόνισε το Βυζάντιο από τις αρχές του 8ου έως τα μέσα του 9ου αι. • Είναι σύμφωνη με τις παραδόσεις της Ορθοδοξίας η λατρεία των εικόνων ή όχι; Πρωτεργάτες της εικονομαχικής κίνησης υπήρξαν ο Λέων Γ’ και ο γιος του Κωνσταντίνος Ε’ οι οποίοι επηρεασμένοι από τις ανεικονικές αντιλήψεις της Ιουδαικης και Ισλαμικής θρησκείας θεωρούσαν τη λατρεία των εικόνων ειδωλολατρική εκδήλωση
Επιχειρήματα των εικονομάχων Οι εικόνες αναπληρώνουν τα είδωλα και άρα αυτοί που τις προσκυνούν είναι ειδωλολάτρες [...]. Όμως δεν πρέπει να προσκυνούμε κατασκευάσματα των ανθρώπινων χεριών και κάθε είδους ομοίωμα [...]. Πληροφόρησέ με ποιος μας κληροδότησε αυτή την παράδοση, δηλαδή να σεβόμαστε και να προσκυνούμε κατασκευάσματα χεριών, ενώ ο Θεός απαγορεύει την προσκύνηση, και εγώ θα συμφωνήσω ότι αυτό είναι νόμος του Θεού. —Από επιστολή του Λέοντος Γ’ στον πάπα Γρηγόριο Β’, Travaux et mémoires 3 (1968) 279
Επιχειρήματα των εικονολατρών Εφόσον προσκυνώ και σέβομαι το σταυρό και τη λόγχη, τον κάλαμο και τον σπόγγο, με τα οποία οι θεοκτόνοι Ιουδαίοι προσέβαλαν και σκότωσαν τον Κύριό μου, γιατί όλα αυτά στάθηκαν όργανα του έργου της σωτηρίας των ανθρώπων, πώς να μην προσκυνήσω και τις εικόνες που κατασκευάζουν οι πιστοί με αγαθή προαίρεση και με σκοπό τη δοξολογία και την ανάμνηση των παθημάτων του Χριστού; Και εφόσον προσκυνώ την εικόνα του σταυρού που κατασκευάζεται από οποιοδήποτε υλικό, πώς να μην προσκυνήσω την εικόνα του Χριστού που κατέστησε σωτήριο τον σταυρό; Ότι δεν προσκυνώ την ύλη είναι φανερό, διότι, αν καταστραφεί το εκτύπωμα ενός σταυρού που είναι κατασκευασμένος από ξύλο, παραδίδω το ξύλο στη φωτιά. Το ίδιο συμβαίνει και με το ξύλο των εικονισμάτων, όταν αυτά καταστραφούν. —Ιωάννης Δαμασκηνός, Περί εικόνων, Λόγος δεύτερος κεφ. 19, Migne, Patrologia Graeca, τ. 94, στήλη 1305
Οι λόγοι που οδήγησαν στις ανεικονικές (εικονομαχικές) αντιλήψεις • Οι ανεικονικές αντιλήψεις ήταν διαδεδομένες στους κατοίκους της Μ. Ασίας που συνόρευαν με το Ισλάμ. Οι Ίσαυροι ευνοούσαν του πληθυσμούς αυτούς • Εκείνα τα χρόνια εκδηλώνονταν δεισιδαιμονίες και υπερβολές γύρω από τη λατρεία των εικόνων • Οι Ίσαυροι επιθυμούσαν να μειώσουν την επιρροή των μοναχών (και τη δύναμη των μοναστηριών), που ήταν φανατικοί οπαδοί των εικόνων • Επικρατούσε η ιδέα ότι οι επιτυχίες των εχθρών (κυρίως Αράβων) οφείλονταν στην οργή του Θεού για όσα συνέβαιναν στο χώρο της λατρείας
Εικονομάχοι καλύπτουν την εικόνα του Χριστού με ασβέστη Ψαλτήρι Χλουντόφ 830 μ.Χ., Μόσχα
Α’ φάση Εικονομαχίας (726-787) • Άρχισε με την απομάκρυνση της εικόνας του Χριστού από την Χαλκή Πύλη της Πόλης. • Οι εικονόφιλοι τιμωρήθηκαν με εξορίες, φυλακίσεις και δημεύσεις περιουσιών • Τις εικόνες υπερασπίστηκε ο Ιωάννης Δαμασκηνός, ο μεγαλύτερος θεολόγος της εποχής που έζησε στο Αραβικό Χαλιφάτο (Δαμασκός της Συρίας) • Η Α’ φάση τερματίστηκε με την Ζ’ Οικουμενική Σύνοδο (787) που συγκλήθηκε με πρωτοβουλία της αυτοκράτειρας Ειρήνης της Αθηναίας και αποκατέστησε πανηγυρικά τις εικόνες διευκρινίζοντας ότι στις εικόνες αποδίδεται μόνο τιμητική προσκύνηση
Κατά τη Α' φάση της εικονομαχίας (726-787), οι μοναχοί είναι οι πρώτοι που δέχονται τις συνέπειες της διαμάχης. Στην εικόνα, διωγμοί μοναχών, λεπτομέρεια από το Χρονικό του Ιωάννη Σκυλίτζη, τέλη 12ου-αρχές 13ου αιώνα. Madrid, Biblioteca Nacional, fol. 28vb.
Ιωάννης ο Δαμασκηνός
Η αυτοκράτειρα Ειρήνη η Αθηναία. Τμήμα από το Pala d’ Oro που βρίσκεται στη Βενετία. 10ος αι.
Η Ζ’ Οικουμενική Σύνοδος Μόσχα, 17ος αι.
Β’ φάση Εικονομαχίας (815-843) • Δεν είχε ούτε τη διάρκεια ούτε την ένταση της Α’ φάσης • Εγκαινιάστηκε από το Λέοντα Ε’ • Και αυτή τερματίστηκε από μια αυτοκράτειρα, τη Θεοδώρα, μητέρα του ανήλικου Μιχαήλ Γ’ • Η Σύνοδος του 843 προχώρησε στην οριστική αποκατάσταση και αναστήλωση των εικόνων
Στα πλαίσια της εικονομαχικής κρίσης ο Πατριάρχης Νικηφόρος, στέλνει επιστολή στον αυτοκράτορα Μιχαήλ Β' (820-829) υπέρ της αναστήλωσης των εικόνων. Λεπτομέρεια από το Χρονικό του Ιωάννη Σκυλίτζη, τέλη 12ουαρχές 13ου αιώνα.
Σημασία της ήττας των εικονοκλαστών • Θεωρείται νίκη της ελληνικής παράδοσης απέναντι στην ανεικονική ασιατική παράδοση • Τερματίστηκαν οι θρησκευτικές διαμάχες • Ξεκίνησε πρίοδος γόνιμης συνεργασίας κράτους – εκκλησίας (ιεραποστολικό έργο) • Τα μοναστήρια άρχισαν να πολλαπλασιάζονται και να πλουτίζουν • Περιορίστηκαν οι υπερβολές στη λατρεία των εικόνων
Οι συνέπειες της εικονομαχίας •Δίχασε το Βυζαντινό λαό •Η εκκλησία της Ρώμης δυσαρεστημένη από τους εικονομάχους αυτοκράτορες ζήτησε στήριξη στους Φράγκους ηγεμόνες •Απαγορεύτηκε η παράσταση Θείων προσώπων και η ανάρτηση εικόνων και διατάχθηκε η καταστροφή τους. Πολλά έργα τέχνης καταστράφηκαν και οι εκκλησίες διακοσμήθηκαν με ζώα, φυτά και διακοσμητικά μοτίβα •Μετά τη νίκη των εικονολατρών καταστράφηκαν πολλά σημαντικά κείμενα εικονομάχων
Εικόνα από το εσωτερικό του Ναού της Αγίας Ειρήνης στην Κων/πολη. Στην κόγχη του Ιερού δεν εικονίζεται, όπως συνήθως, η Παναγία αλλά ένας σταυρός από την εποχή της εικονομαχίας