O kúnler de bír kúnler eken by Belkis Sena Bilal by Anticus Multicultural Association

Belkis Sena Bilal O kúnler de bír kúnler eken

O kúnler de bír kúnler eken Belkis Sena Bilal

Anticus Press, Constanța, 2019

Asociația Multiculturală “Anticus” Editura Anticus Press Constanța www.anticusmulticultural.org friends@anticusmulticultural.org

Descrierea CIP a Bibliotecii Naţionale a României BILAL, BELKIS SENA O kúnler de bír kúnler eken / Belkis Sena Bilal ; túzetúw hem tíl keñeṣçísí: Taner Murat. - Constanţa : Anticus Press, 2019 ISBN 978-606-94828-3-4 I. Murat, Taner (ed.) 821.512.145

Consilier lingvistic și editorial: Taner Murat Coperta: Elif Abdul

Servind scriitorul, salvăm patrimoniul Serving the writer, saving the heritage

Bo kitap unutîlmaz hatîraday kalsîn, Okîganda kaálbíñíz nur man tolsîn, Inșallah!

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Íșíndekíler Ald sóz ....................................................................... 13 I. Kíríș ..................................................................... 14 Șeșekler ............................................................. 14 Șalîșkan mektebímden... ................................... 15 II. Bazî ádetler .......................................................... 18 Nawrez .............................................................. 19 Kîdîrlez .............................................................. 22 Tepreș ................................................................ 23 Níșan.................................................................. 24 Elweda ğîyînî..................................................... 25 Toyga, toyga, botka tîrnamaga .......................... 37 Toy bașladî ........................................................ 39 Túrúk mahállesíñ ğașlarî ................................... 43 Dertli kaval .................................................. 43 Karanfil öylüm-öylüm................................. 44 Șu dayler...................................................... 45 Denizdeki balıklar ....................................... 46 Kanariyam ................................................... 47 Kîna toy ............................................................. 52 Șalașîm ........................................................ 53 Onekí órdek ................................................. 54 Yazga șîksam .............................................. 56 7

BELKIS SENA BILAL

Tellí koraz..........................................................59 Tellí șîrak ...........................................................62 Ay aktaban, aktaban ....................................62 Kíșke penğíre .....................................................69 Úyken toy ..........................................................71 Anadan óksíz kalganman ............................72 Ekí kíșke alașa .............................................73 „Kelín ketiyatîr” toy aldî ...................................81 Kíyew ğanî ........................................................83 Ílk ğuma .............................................................87 Kóyde ğuma ................................................89 Kudalar șakîrmak ádetí......................................90 Síptígí torîn ........................................................91 Ay neniy ......................................................92 Șórt akay......................................................93 Loksa toy ...........................................................95 Tíș músúr ...........................................................96 Șólde saban egemen… ................................98 Asker bolîp keteğem ...................................98 Șal aygîrîm… ..............................................99 Ğol boyînda… ...........................................100 Torînlar ............................................................102 Súnnet toy ........................................................104 Mektep nufusî ..................................................105 III. Șíptșílík ..............................................................110 8

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Șalîșmasañ, aș yok .......................................... 110 Harman wakîtî ................................................. 115 Biyday ....................................................... 116 Músúrlíkte tuwgan bebiy................................. 118 Talaka .............................................................. 121 IV. Din ..................................................................... 125 Mógedek .......................................................... 125 Akșam okîdî, șiybórek kokîdî ......................... 127 V. Marebeníñ unutîlmaz șíllerí .............................. 129 Koș keldí ğolî .................................................. 129 Șehitlík ............................................................ 133 Barîș .......................................................... 135 VI. Așk..................................................................... 137 Repika.............................................................. 137 Sewda .............................................................. 141 VII. Túrlí yașayîș olaylarî ................................. 143 Ázír mektúp satîșî............................................ 143 John geșiyatîr................................................... 149 Ermalak ........................................................... 151 Ne saga, ne maga............................................. 153 Day-durum, kóșe bașî pîrîm ............................ 156 VIII. Kalk edebiyatîndan kalganlar ................... 159 Abay kartiy ...................................................... 159 Kîzlîk hayatî .............................................. 160 Menlaruw .................................................. 161 9

BELKIS SENA BILAL

Ekí oksíz ....................................................162 Ayșe-Totay ......................................................165 Gülme yavrum… .......................................166 Kîymetlí halam ................................................167 IX. Tuwgan yerím....................................................172 Meğdiyede panayîr ..........................................172 Kubadíním .......................................................179 Bír terekníñ tamîrî, bír tekneníñ kamîrî ..........191 Ey, hayat sení… ..............................................193 X. Resímler we kerșekler .......................................195

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

BELKIS SENA BILAL

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Ald sóz Yazganlarîm anama-babama, kóydeșlerímníñ namîna

bútún

Bo yazganlarîmnîñ maksatî geșmíșlerníñ unutîlmamasî ve Romaniya’da yașagan ğaș Tatar kalkî bazîda-bír bo kitapka kóz atkanlarîn tíliymen. Bútún yazganlarîmnî balalîgîmdan súyíp topladîm. Olaylar hakkîykatîn bolîp geșkendír, hepísín óz anamdan, óz dayîmdan, óz kóydeșlerímden bílemen. Olaylar heș bírewí hayal tuwuldîr. Men de yedí men onbír yașîma kadar sáde Kubadín’de yașap yazganlarîmnîñ kóbísín óz balalîk kózím men, óz bala akîlîm man kórdím, óz bala tuygîlarîm man yașadîm, súyíp te akîlîma hem ğúregíme sakladîm. Seneler geșken soñra kórgen ádetlerímízní, túrlí-túrlí kîymetlí olaylarnî unutîlmasîn dep yazdîm. 13

BELKIS SENA BILAL

I. Kíríș Șeșekler Hayat gúzellígínde Șeșekler de yer ala, Túrlí-túrlí renkleri men Hepímízní bayîlta. Múst kokîsîn túyganda Bírden-bírge ğanlanamîz, Ne kadar dargîn bolsak ta, Tírílep kuwanamîz. Șeșekler de balalarday Karalganîn súyeler, Suwlaganda olarnî Súyíp órkenleșeler. Her bahtiyar kúnímízde Heș eksílmiy șeșekler Kím șeșek kabul etse Kuwanîșî kókke ğeter.

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Șalîșkan mektebímden... Șalîșkan mektebímden kaytayatîrganda, pazarga ketiyím dedím. Tam túșíníp turganda, aldîmdakî ğoldan bír tramvay keliyatîr. Tramwayga míndím. Míngením dórt dakka degende, șalt man șalt ístegen túkáanîma yetíștím. Kórsem, ne kóriyím? Túkáan kíșíge tolî, sergen tolî mallar… Siyir etíp turdîm… Bír karaganda kózíme ğîllî-ğîllî bír „renklí televizor” kóríndí. Búkreș’te Politeknika’da okîgan Bayar ulîma șo „renklí televizornî” alsam, ne kadar kuwanîr dedím. Túșíndím-tașîndîm, yaz tatilíne kadar ekí ay taa bar, ulîm kelgenșík alağakman dedím. Úyge yetíșkende, renklí televizornîñ balaban kîymetíne túșíndím. Bírden-bírge șawww etíp kózím aldîna óz ğurtîm, óz anam, óz babam, kartiylerím-kartbabalarîm ve ewelden Kubadín’de yașagan bútún kíșíler keldí… Gúzel Kubadíním! Kubadín degen kóy Dobruğa’da topragî túz bír yerge kurîlgan, Kóstenğí’ge uzak, Mejdiye‘ge yakîn. Bír bașîndan obír bașîna dórt tașğol geșe, 15

BELKIS SENA BILAL

ğollarî túz, uzun hem geñíș. Bútún ğol boyîlarînda úyler tolî. Úyleríñ hálí, o zamanga kóre, bír hayat man bír íșker, bír kíler, bír pápíșlík. Bazîlarnîñ mísápír odasî da bar. Kóp úylerníñ boylarî alșak. Yakîn kóp úylerníñ penğírelerí-kapîlarî kíșkene aman bútún penğírelerníñ temírden șabaklarî bar. Her úyníñ mîtlak arkasînda bek kíșkene, sáde bír bílek sîygan bír penğíresí bar. Kíșkene bolsa da, bo penğíreníñ dertí búyúk, ileríde kóreğeksíñíz. Kubadín balaban bolganga, íșí tolî malle. Romen, Túrúk, Tatar, Nemse, Makedon. Eñ balaban, eñ kalabalîk malle roman mallelerí. Tatarlarnîñ mallelerí: Kîbla, Sîrt, Dayir, Keríș, Aytuwgan. Túrúk mallelerí ekí-úș tane. Kubadínde bútún ğemiy ğemaat kardaștay bolîp yașaylar. Erkeklerníñ ğașî ğawkasî șíptșílík men ogîrașalar. Neniyler úy íșlerí men kúnlerín totîralar: yemek, temízlík, bebiylerín óstírmek, taa neler-neler. Tamam „Anaylar sîypap óstírer, babaylar urba kestírer” degendiy. Kîzlar gúzel, nazik, nazlî, úyde otîrîp nagîz bezí íșlep, oya oyalap, keriyada tokîp, kúnlerín geșíreler. Zewuk bek tansîk. Bír ğîyînda, talakada, toyda-teprește, arepenada kuwanîșmaga

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

bíleler. O da sáde șîñlașîp, bírí-bírílerí men ya da penğírede konîșîp tuygîlarîn ğanlandîralar.

BELKIS SENA BILAL

II. Bazî ádetler

Taa eskí zamandan insan hayatîn túrlí-túrlí ádetler men totîrîp yașayîșîn gúzelleștírmege șalîșkan. Her olayga, ifadesín kelíștírgen. Bazî seper kúlgen, bazî seper ğîlagan, gene yașamanîñ șáresíne karagan. Doksan kelmiy, torgay șîrîldamay, Toymay óksíz ğîrlamay

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Nawrez Súrúw-súrúw ğașlar ílík báhární kayîrlap, úyúyden Nawrez kayîrlap ğúreler kollarînda tolî toptop șeșek men. Bayrak ta șewúreler, sallana. Bonday bír súrúwde bolgan Mustafa, Sağit, Rahim, Aziz, Neğíp, Yakup, Temindar ğașlar bízge de kelíp Nawrez ayttîlar. Nawrez keldí kóríñíz Kórímlígín beríñíz Ğennet bolsîn ğeríñíz A-za Nawrezím múbarek. Yaz keldí yaban, Tígíldí yerge saban El hayatu vel iman A-za Nawrezím múbarek. Yaz keldí ğarîk boldî, Haywanlar arîk boldî, Kónlerí șarîk boldî, A-za Nawrezím múbarek. 19

BELKIS SENA BILAL

Șeșmeden suwlar agar Ğeñgem kapîdan karar, Tokîzga șewre tagar, A-za Nawrezím múbarek. Úyím aldînda bakșa, Aktar tatam bír bokșa, Ya marama ya akșa, A-za Nawrezím múbarek. Hawalarda ușar kaz Men aytayîm, ózíñ yaz, Íște keldí bahar-yaz, A-za Nawrezím múbarek. Íșke bașla ğam akay, Ğata berdíñ altî ay, Tur aya’ña șarîk tart, A-za Nawrezím múbarek. - Way, saw bolîñîz ğam bal’lar, bír árúw Nawrez ayttîñîz! Ne árúw sesleríñíz bar, ne gúzel bízní ğanlandîrdîñîz! Șúndí men de sízíñ bayragîñîzga ózím íșlegen bír șewre tagağam, dedí. Ay, akay, sen de ğașlarga ğewez ketíríp ádet etse~! - Elbet, elbet. Șúndí Yakupka berdím. 20

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

- Saw bolîñîz, bízní bek kuwandîrdîñîz! Endígí șólge șalîșmaga șîgağakmîz, dep selamlașîp ayîrîldîk.

BELKIS SENA BILAL

Kîdîrlez Kîdîrlezde kîzîlșa kumannîñ boyînday bolağak Báhárníñ bír bayramî taa bar, o da Kîdîrlez. Kóyde ğașlar gene toplașîp, șólde șîkkan yeșíllíklerní mújdelep ğúreler. Bútún ğemaat bíríbírílerín sîpîraga șakîrîp helallașalar. Her sene Kîdîrlez 6 mayîsta túșe. Ğamílerde balalarga-balabanlarga sîpra salîna, herkez elínden kelgenín ketíre. Kuwanîp-kuwanîp, bereketke ğorap duwalar etíle.

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Tepreș Kîdîrlezíñ bírínğí haftasînda ğuma kúnínde tepreșke șîgîla. Etraftan, bútún kóylerden mísapírler kele. Her yer șímenlengen, kîral tereklerí șeșek așkan. Bútún mísápírler zewuklanalar, kuwanîșlarîna kún tiymiy. Kîzlar salînğaklarda sallanîp ózílerín eglendíreler. Ğașlar kuwetlerín denep kúreș eteler. Ekíde-bír kîzlar bolgan betke de karaylar, mením kúreșkenímní kórgen bar m-eken, dep. Atlar-arabalar bírí-bírí men șabîșalar. Ne desm de, zuw-șuw, kîy-kaleket „maylî kóbete, semíz et” degendiy. Zewuklanganda sáátler șalt geșe, ekíndíníñ kelgenín tuymay kalasîñ. Ne yazîk, tepreș pítiyatîr. Kelgenler moñ-moñ úyleríne kaytayatîr. Mîtlak, arabalarî man gene șabîșağaklar. Gene de, soñî kayîr bolsîn dep tíliyík, bașka tepreșlerge de ketmek Allah kîsmet etsín dep ístiyík.

BELKIS SENA BILAL

Níșan Ğașlar man kîzlar kóríș-almay edíler. Pattakútte, toy bolganda, ğîyînda toplașkanda șîñ man tuygîlarîn kóstere edíler. Ne-gadar sîkî tutîlsalar da, tuygîlar gene tuygîlardîr. Ğașlarnîñ kóbísí bírí-bírílerín bílmedensúymeden, ğawșîlarîñ lafî man úylene edíler. Íster-ístemez Sádipeníñ de „sóz-bírAllasîna”, testímal man șewre alîp akaylar keldíler. Ekí haftadan níșanî bolağak dep ázírlík kóríne. Kúnler geșken sun, níșanî da boldî. Ekí yaktan, hálleríne kóre, bakșîșlar ğíberíldí. Bír aydan sora, añnașmaga kóre, „satuw” aketíldí, bo mana man da toyîñ kúní kesíldí, bír haftadan „elweda ğîyînî” bașlayğak. Ázírlíkler kolaylaștî.

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Elweda ğîyînî Sádipeníñ sóz bír Allasî man toyî tez bolağagîñ kaberí yîltîrîmday bútún mahállelerge yetíștí. Kóyímízníñ ádetíne kóre, toyî bolağak kîzga, kîsîmlarî mísápír ğanî yasaylar. Șímdí sîra tiyzesíñ kîzî Amennaga keldí. Ğuma kúní Sádipeníñ húrmetíne „elweda ğîyînî” yasaylar. Mahálleden saylap-saylap baya kîz șakîrdî. Zawallî kîzlarga zewuk bek tansîk. Bo ğîyîn man onlarga bír kun taa tuwdî. Onîștan kîzlar kuwanîp, kíyínípkușanîp keldíler. Bír karasalar, Sádipe kelgen yok taa. Way, ne árúw. - Aydîñîz, kîzlar, șo Sádipení șîñ aytîp ğîlatayîk. O bolmaganda súyerí bolîpbolmaganîn bílmiymíz. - Ayse, Amenna, bek akîllî-akîllî konîștîñ, amana taa akșam bașî. Ne bolîp, ne bolmayğagîn kaydan bílesíñ? – dedí mahállemízníñ Nurlipe kîzî. - Ne boldî, boldî. Korkîdan boldî dermíz, taa. Bíz ádetímízní yasayîk. Añlașkan soñ, keșíkmiy Sádipe de keldí. Íșker odasî kîz man tolî. Bírí-bírílerí men hoș-beș 25

BELKIS SENA BILAL

etken soñra, bazîlarî set ústínde, bazîlarî kasîr mínderlerge șoñkayîp otîrdîlar. - Way, ne gúzeller! Bír kórgende, bír kere taa kórgendiy bolasîñ. O entárlerí, deseñ, ne kadar gúzel! Katipeden, atlastan, yúpekten, dobralkîdan, bazîlarî kîrmalî-kîrmalî, bazîlarî pastalî-pastalî, bazîlarî túz tígílgen, amma hepísíñ entárí uzunuzun, belde gurdilalar sarîlîp, tap artka, tap ğanga sarkîtîlîp baylangan, ayakta sîrlî-sîrlî terlíkler, bașta oyalî-oyalî șemberler, gírepler, túrlí-túrlí agraflar, uzun șáșlerí ğím-ğím ğîltîray. Peș artînda bír koñșî kîzî otîra, óksíz, entárí agargan pasmadan, rengí bellí tuwul. Etrafîndakî kîzlarnîñ entárleríne karap, merak etkení úșun, óz-ózíne ğesaret bere: - Onlarîñ entárlerí menímkídiy pasmadan bolmasa, koraz bolîp bakîrmaylar, ya! O dakkada konakbay kîz ayttî: - „Óz aramîz Kenğe-Amet, maylî kóbete, semíz et” degendiy, aydîñîz kîzlar, zewuklanayîk! - Zewuklanayîk, amma ğaș yokta zewukîmîznîñ dadî-tuzî bolîr mî? - Bolîr, ya! Nege bolmasîn? Mína, men sízge ğaș ketíriyím, dep hayattan bír sîbîrtkî ketíríp, íșker odanîñ kapîsîna kadadî. Mína, bo, ğașlarîñ yerín tutağak. 26

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

- Aydîñîz, aydîñîz, șîñlașayîk! Sadipe bízden, bíz ondan, elweda alayîk! Atîn eșítkende, Sádipe kózín bakrayttî da, șîñlar bașladî: Kîzlar: Barganda baktîñ așîlsîn, Ğúrgende ğolîñ, Anayîñnî sagînsañ, Ne bolîr hálíñ? Sádipe: Ah, degende, kózyașîm, Mañnay terím, Yoktîr mením, aykîdî, Kunayğak yerím. Kîzlar: Peslígen ektím korama, Koklamaga, Ózim akam saw bolsîn, Ğoklamaga. Sádipe: Tasawurîm talk boldî, Kenesím kerí, Napíle eken ğúríșím O kúnden berí. 27

BELKIS SENA BILAL

Kîzlar: Ázírlegen herșiyíñ, Túyíldí pîrtîñ, Ka-típ tașlap ketersíñ Babañnîñ ğurtîn? Sádipe: Saruwlî tóșek boș kalsîn, Kurmalî perde, Ekí kolîm yakada, Yaw mahșerde. Sádipe șîñ arasînda mañgîr-mañgîr ğîlay. Kîzlar: Mógedegíñ búlkúldiy, Keteğeksíñ, Anayîñnî emanet Kímge eteğeksíñ? Sádipe: Maga sebep bolgannîñ, Ğaw kessín tílín, Ulî kíyew bolmasîn, Kîzî da kelín! Arada sîpra ázírlendí. Bașta kasîr ústíne bír ğamawlî eskí salîndî, ufatîlgam múbarek parșasî 28

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

basîlmasîn, dep. Soñra gemaát sîprasîn yerleștírdíler. Bír gúzel órtí ğabîp, bír síní ústíne parșalap-parșalap kóbete salîngan. Bírer parșa kóbete men kamîș balîñ suwuklîgîn íștík. Tamam sîpra duwasîn etiyatîrganda, kîyamet kopkanday bír gúrúltí eșítíldí, penğíreler zîngîrdamaga bașladî. Zanettík ke zelzele bolayatîr. Oyse, ğîyînnî awlap, ğașlar kelgen ekenler. Úy sabîsî kótekleșúw-ne bolmasîn, dep, korkîp, tîșka șîkkan. Ğașlarnîñ șînlamak ístegenlerín úyrengen, úyge kíríp: - Aydîñîz, tîșka șîgayîk, ğașlar kelgen, dedí. Bek idetlíler, bír felaket șîkmasîn! Bașlarîmîznî bír karîș șașaklî șallarîmîz man órtíp, ğeñgelerímíz men úyníñ bír kuytî yeríne șîktîk. Ğașlar kerbíș, tezek, talaș, taktadan otîrmak úșún setler kurîp ázírlegenler. Bízní kórgende de bek kuwandîlar. Ğașlar Suliman, Fikiret, Nazif, Salím, Yalçin. Hiyğanlanîp bașladîlar: Mína selam aliykím, Kîz degeníñ naz, Defteríñníñ setíne Bízní de yaz.

BELKIS SENA BILAL

Șímdí aramîzda bek usta șîñșî kîzlar bar: Sudiye, Sabiha, Ayșe, Teslime, Tesella, Gúlșen ğewapladîlar: Kara kurma, kestane, Kel așayîk, Bíz eșíkte, síz tórde, Șîñlașayîk. Gúl bakșaga barayîk, Gúl așlayîk, Lakîrdînî tașlayîk, Șîñ bașlayîk. Usta kîzlarîñ șîñ man bergen ğewaplarî ğașlarnî șașîrttîlar. Ğașlar Ğeñgiz, Ílmiyan, Iliyas, Amet, Yunus, Ferit, Ismail, Habiyíp dewam ettíler: Mína selam aliykím, Bíz de keldík, Kartnî, ğașnî toktatîp, Selam berdík. Kîzlar Perihane, Tevide, Zila, Mugiy, Zóhre, Remziye, Repiye, Múnever: Aliykím selam, koș keldíñ, 30

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Sen ekensín, Bakșelerde așîlgan Gúl ekensín. Ğașlar: Kaswetsíz bașîñnî Kaygîga salma, Bașkada kózín bar bolsa, Fíkírge dalma. Kîzlar: Mende kaálíp dogîrî, Sení de bílmem, Senden bașka kíșí men Oynasam kúlmem. Ğașlar: Úș yúz șeren ústínde Beș yúz karga, Íssíndíríp sen mení Heș salma zorga. Kîzlar: Abadanlîk men bílmem, Kibarlík satmam, Bolîr-bolmaz kíșíge Aylanîp bakmam. 31

BELKIS SENA BILAL

Ğașlar: Abadanlîk bar sende, Hem kibarlík, Yoksam babañ șokay mî? Ne-gadarlîk? Kîzlar: Ğíber atîñ otlasîn, Kawdan șalsîn, Sarî mîyîgîñ, kók kózíñ, Otka ğansîn. Ğașlar: Úyíñ aldî úyken ğol, Geșermen kîya, Bír yaramaz akañ bar, Șîbîrdî tuya. Kîzlar: Kîbladan kel de, sîrtka ket, Tuymasîn álem, Keleğegíñ belletíp, Al kolga kalem. Ğașlar: Erenlerge koș kadím, Ğamíge șîrak, Sewdalîk man aykîdî, 32

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Geșeğek merak. Kîzlar: Karday biyaz top șeșek Kabírde solsîn, Ewliyalar, erenler Duwagî bolsîn. Ğașlar: Sewda sersem, makazdan Ólmiy eken, Kóz kórmese kaálípke Kelmiy eken. Kîzlar: Ayîrîlîk yazgan Mewlam, Sewgíli yárem, Kawușkanday bír kúnler, Bolgaydî barem. Ğașlar: Sîyîrșîk bolîp uyíñe Yuwa tepsem, Kíyew bolîp anayîñ Kolîn ópsem. Kîzlar: Balaban azbar íșínde 33

BELKIS SENA BILAL

Miywa terek, Sendiy etken bír kíyew Babama kerek. Ğașlar: Ğawun ğawsa suw agar, Kușlar kanatîn kagar, El sózíne karasañ, Bóten, ateșke ğagar. Kîzlar: Gúlterekní așlama, Túșínmiy íș bașlama, El sózíne aldanîp, Eskí dostîñ tașlama. Ğașlar: Ğol boyînda úș koray, Kólgesínde boztorgay, Yáremní sagînganda Kózlerím ğolga karay. Kîzlar: Yúpek kușak beldedír, Șașaklarî ğerdedír, Dúniya tolî ğaș bolsa, Mením kózím sendedír. 34

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Ğașlar: Mayîs keldí, kirazlar Kîzarîp píșe, Sen men kúlíp ğúrgením Esíme túșe. Kîzlar: Sensíz maga zewuk haram, Kúnler geșmiy, Óleğekmen dertíñden, Aș-suw íșmiy. Ğașlar: Sen așagan yemekten Men de datayîm, Ekí dúniya bír kelse, Seníñ bolayîm. Kîzlar: Búgún yemek píșirdím Kazanga salîp, Súyseñ mení ístersíñ, Babama kelíp. Bírí-bírílerí men șîñnașa-șîñnașa Sadipeníñ „elweda ğîyînînda” bașka ğañî dostlîklar baglandî. Tîpkî „bírew ólmiy, bírew kún kórmiy” degendiy. 35

BELKIS SENA BILAL

Súyeríme barmadîm, Elweda ğașlîk, Tez men toyîm bolağak, Elweda kîzlîk!

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Toyga, toyga, botka tîrnamaga Toy úyí tem-temíz. Duwarlar biyaz kíreș men îslangan. Ğerler Sarî balșîk man temízlengen. Oșak bașî pîrîl-pîrîl pîrîlday. Her yer sîğak, tam yaz hawasî. Haș-hașlar, karanfiller, altînșîklar, akșamsepalar, naneler, túrlí-túrlí renklí gúller koralarnî yakîștîralar. Toy kúní keldí. Ayka míníp, Kadîr degen torîn, ğañî ósmelí ğaș, bakîrîp-șakîrîp bútún kóydeșlerní toyga buyura: - Buyurîñîz, buyurîñîz, Toyga, toyga, Bilal akaynîñ úyíne Botka tîrnamaga, dep tekrarlay.

herkezní

toyga

buyurîp

turmadan

Dawulğîlar dump-dump etíp keldíler. Konakbaylar ekí arada ğúríp șakîrtuwlarnî yerleștíreler. Bír apakay șalmaga bașladî. 37

BELKIS SENA BILAL

Uzundîr Salgîrnîñ boyî, Óz tuwganîmnîñ da toyî, Kîbladan, Keríșten, Ğan kóyden kelír Tuwganî da, árúw de soyî. Altmîș beș, yetmíș beș tuwar, Ayda da Salgîrdan suwar, Beș parșa et kazanga koyar, Batîrîp-batîrîp așar. Insannîñ ómírí píter, Ekí toy barabar keter, Bíríne barîp ta bírínden kalsañ, Elbette, elem de eter.

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Toy bașladî

Bútún mísapírlerge konakbaylar ayîrî-ayîrî saygî kóstereler, sîrlî-sîrlî pílğandan kawe buyur eteler, turmadan kîbîr-kîbîr kîbîrdaylar. Bír aklamda bírkaș apakay kona ústínde kamîr ğayîp „katlanșîklî kóbete” píșíreler. Búgún kîzlar úșún yașatmak. Íșker úyde kîzlar ústíne uzun-uzun ánter, ayaklarîna pápíș kíygenler, șáșlerí órúwlí-órúwlí, renklí oyalî gírepler, bașînda inğe-inğe șemberler, șeș-șewre set ústínde otîrîp kóbete zewukîn bekliyler. Ortalarînda kelín Sádipe uzun al kadipe entarín kíyíp, bașînda șașaklî inğe șal, ayaklarîna karasañ, napíle! Síptí kíygen kondîrasî ayaklarîn bek sîga. „Hayat sení, kîzlar man alákalarîm pítiyatîr, endígí apakaylarîñ korantasîna kíreğekmen”, dep túșúne. Úyde kîzlar mane aytîp oynamaga bașladîlar. Onlar Pakize, Nadire, Katiğe, Moniser, Zekiye. 39

BELKIS SENA BILAL

Mane manení așar, Mane bílmegen kașar, Men bír mane aytayîm, Dertlerge derman așar. Úyím aldî gúlterek Ğel eskende sallana, Yáreme bírșiy bolgan, Bílmem neden nazlana? Yeșíl kíyseñ yarașîr, Al kíygende karașîr, Alnî tașlap mor kíyseñ Bútún álem sorașîr. Bír dalda ekí kiraz, Bírísí al, bírísí biyaz, Kettí yárem, kelmedí, Ayîrî túștík bíz bo yaz. Bakșelerden kelsínler, Sení maga bersínler, Bír kereșík sarîlsam Ístese óldírsínler. Keten kólmek tígemen, Kenarlarîn búgemen, 40

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Yárem kettí, kelmedí, Hasretlígín șegemen. Kîzlar sîra man mane aytîp oynaylar. Ğașlar tîșta turîp kîzlarnî sesliyler. Yúpek kușak tagîndîm, Men yáremní sagîndîm, Penğíre șakîrmaga Óz ózímden sakîndîm. Ğol boyînda tegenek, Entarîm benek-benek, Mením yárem yok mínda Maga ğilwe ne kerek? Mane-mane, manem yok, Men ğañgîzman, kímsem yok, Sení kóríp wurîldîm Bo dertíme șáre yok. Men de keldím bo toyga Ğawun ğawdîra-ğawdîra, Ózím șírkín bolsam da, Ğilwem ğașlarnî ğaga.

BELKIS SENA BILAL

Kîzlar dínnenmege toktadîlar. Ğașlar da șúndí kîzîșîp-kîzîșîp túrlí-túrlí hawalar dawulğîlarga sîmarlap, oynap-șalîp zewuklanmaga bașladîlar. Aman, ne zewuk! Șúndí kîzlar ğașlarga siyir eteler. Kóp wakît ğașlar șalgîğîlarnîñ artîn úzmedíler. Arada-sîrada kîzlarga sîpra salîndî. Ğemaát sîprasîn yerleștírdíler. Ústíne gúzel oyalî bír ortî salîp, soñra bír síní ústíne parșalapparșalap katlanșîklî kóbete salîngan. Bírer parșa kóbete men bírer kade kamîș balîñ suwuklîgîn íșíptoyîp, „Ya Rabbim șúkúr” dep sîpra duwasîn ettíler. Bútún mísápírlerge sîpra salîndî. Arada-sîrada ğașlar da, apakaylar da ortalîkka șîgîp sîmarlagan hawalarîna oynadîlar. Ğanîm, herkez kiyípínde. O-gadar șenlíkten soñra, dawulğîlar teran dínnemekke toktadîlar. Nefeslerín alîp, ráhát-ráhát ótmeklerín așamaga bașladîlar. Bírer pílğan kaweníñ katíríne tabakalarîndan tútún alîp, bírerekíșer ğígára yasap, tatlî-tatl- dumanlattîlar. Baya máhál geștí. Bírden-bírge șakîrtuw hawasî șalmaga bașlandî. Mísápírler keldíler.

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Túrúk mahállesíñ ğașlarî Bo seper, Túrúk mahállesínde otîrgan ğașlar keliyatîr, bír balaban súrúw. Aldlarîna konakbaylar șîktîlar. Karșilașmalarî gúzel boldî. Men de, bír kóședen pîsîp-pîsîp karadîm. Bek abaylamadîm. Dăkkat etíp karaganda kímlíklerín bíldím de kuwandîm: Ibazer, Rifat, Mamut, Beniyamin, Erdin, Șefket, Ramiy, Femiy, Osman, Suliman, Nebil, Hasan, Enver, Huseyin, Ersin, Kázim, Erdal, Akkî, Ğemhur, Niyat, Abedin, Ğevat, Visel, Ayhan, Beyhan, Neğip, Yaya, Çetin, Orhan, Kámuran, Birol, Erğan mením tanîganlarîm toyga kelgenler. Bek árúw. Hoș-beș etílgenden soñra, ğașlar șalgîğîlar man konîșîp, konakbaylardan ízín ístep, dúrkíler sîmarlap oynap-șaldîlar. Bașta „Dertlí kawal” șaldîlar toplașîp, sora kalganlarîn.

Dertli kaval Dertli kaval, gönlüm gibi inle dur, Yüreğimnin acısını unuttur, Bașka ilde unutmaz bu yareler, 43

BELKIS SENA BILAL

Inle, kaval, dertlerimi sen sustur. Bu da yeșil bağ, aman, o bağ değil, Bu da yeșil dağ, aman, o dağ değil, Ne deyim, ah, annem-babam sağ değil Inle, kaval, dertlerimi unuttur. Hani, nerde yıkandığım dereler? Hani, nerde tırmandığım tepeler? Meshut bir kuș idim, nerdedir ovam? Inle, kaval, dertlerimi sen sustur.

Karanfil öylüm-öylüm Karanfil öylüm-öylüm Geliyor selbi böylüm Selbi böylüm gelince Șen olur benim gönlüm. Refren: A, a, a, a, Baygınlık geldi bana Yar yandım sana Hiçbir haber vermiyor Șu yarem bana. Karamfilsin, bibersin, 44

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Yar ne kadar dilbersin, Dilberlikte yok fayda, Yakıp-yıkıp gidersin. Karamfil bucak değil, Caba duracak değil, Alacaksan al beni, Sevda oyuncak değil. Karamfilim, buğdayım, Sen çiğne ben yudayım, Senin tatlı dilini Ben nasıl unutayım?

Șu dayler Șu dayler olmayaydı, Yapraklar solmayaydı, Ölüm Allahtan gelir, Ayrılık olmayaydı. Gidin, bulutlar, gidin, Yarime selam verin, Eger uykuda ise, Uykusun helal edin. Șu gelen kayak mıdır? 45

BELKIS SENA BILAL

Yelkeni yayık mıdır? Içinde yarim olsa, Ağlasam ayıp mıdır? Gemi gelir yanașır Yarem beni dolașır, Aynı, rüyada gibi, Sevgililer kavușur.

Denizdeki balıklar Denizdeki balıklar Okkalıktır, okkalık, Annem beni evlendir, Yeter bașıma bekârlık. Bahçelerde kestane Dökülür tane-tane, Bin bir yaren içinde Benim yarem bir tane. Denize dalayım mı? Bir balık alayım mı? Doğduda Çolpan yıldızı, Aya yalvarayım mı?

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Kanariyam Benim güzel kanariyam, Sana ben hiç doyalmam, Severim seni candan, Benim güzel kanariyam. Suya giderim, suya, Elmayi soya-soya, Gel kucama güzelim Seveyim doya-doya. Geliyor yar, geliyor, Güzelim de geliyor, Benim yaremnin sözleri Yüreğimi yakıyor. Sana hiç doyalmam, Yar, severim seni candan, Bakıșların pek yaman Ah, ne süslü kanariyam. Kelgen Túrúk ğașlarî heș ğatsîramadîlar. Saygîlarîna, terbiyelerine herkez suklandî. Írkílmeden, șalgîğîlar man barabar șalîp, turmadan oynadîlar aylanîp-úyrílíp zewukka toyganșîk. 47

BELKIS SENA BILAL

Dínnenmek úșún toktadîlar. Azbarda taktadan yasalgan setlerníñ ústínde otîrdîlar. Bo arada, konakbay ğașlar síní ústíne salîp hepísíne bírer parșa kóbete, bírer kamîș balîn suwuklîgîn buyur ettíler. „Afiyet olsun” dep eșítkende așamaga bașladîlar. Bízge de, Túrúk mahallesíne ketkende, balaban saygî kóstereler. Arkadașlîgîmîz bír mínsíz, árúw. Akșam keldí, ğașlarga kún tuwdî. Úy aldînda, ay ğarîkta penerlík dep, dórt penerlík ğana. Kîzlar man ğașlarîñ arasînda baș konakbay ğúre, „bír ğaș bír kîzga yaklașmasîn!” dep. Bírden-bírge kóp șîñlar bașladî. Sîra man șîñlar bașlayğak, dedí konakbay. „Ey hayya” dep bașlaylar: Ğașlar: Mína, selam aliykím, Koș boldîk kîzlar, Bo toyga kelgenímíz Kímlerge șikáar?

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Kîzlar: Aliykím selam, koș keldíñ, Ah, bírtanem, Atîñnî kayda baylayîm? Tuyağak álem. Ğaș: Bíz bír kelgen mísápír Kalípten tayîp, Kaysîñîzga konayîm Kanatîm ğayîp? Kîz: Al desem de așîlîp Ğol berdí deñíz, Mísápír bolgan kedaylar Koș keldíñíz! Ğaș: Bír kórgen bílíș eken, Ekínğí tanîș, Merak etseñ soyîma, Kel de karîș. Kîz: Way, aytarsîñ ğewapnî, Kalíbím kînmay, Ózíñní kóríp ólmiyím 49

BELKIS SENA BILAL

Bír konîșmay. Ğaș: Boyîña kóre șáșíñ bar Kúlte-kúlte, Dóst ekeníñ bíliyím Bír ğawlîk sílte. Kîz: Túsíñní ber de, túsím al, Piy bolîp kalsîn, Eșítkenler „hakk” desín, Kórgenler ğansîn. Ğaș: Dúșman aytar, artîñdan, „Dóst” yúzíñe Bek inandîm, súygílím, Bo sózíñe. Kîz: Dúșmanîñnî bellep ğúr, Deriyaga dalma, Kóp kíșíge aldanîp, Kapletke kalma. Ğaș: Așîklar aytar íș dertín, 50

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Sewdalar ğîlar, Dóst kadírín bílmegen Síyír eter kalar. Kîz: Așîklîknîñ aldî árúw, Soñî da yaman, Way, sewdalîk bek zordîr, Ah, aman-aman. Ğaș: Sensín mením súygílím, Súygende yárem, Kawușkanday bír kúnler Bolgaydî barem. Kîz: Awdarîlmaz mermer taș, Temsílmez kaya, Tíklep kelseñ kapîma, Ğíbermem zaya.

BELKIS SENA BILAL

Kîna toy Búgún herkez „Saba ola, kayîr ola” dep turdî. Herkez faydasîn kóstermege túșíne, oga kóre íșke dawrana. Aklamga kírgende, bír kóșede, bír dawul, bír zurna, ekí dare kórdím, íșímden „sahiblerín bekliyler” dedím. Dedím de, kózím așîp ğumganșîk șalgîğîlar da keldí. Kelír-kelmez șalmaga bașladîlar. Dawulnîñ sesí her yerge ğayrandî. Herkez ttîpîrdamaga bașladî. Kîzlar sîra-sîra kelíp íșker úyge toplaștîlar. Búgún „kina toy”, kelín bolağak kîzga da kîna ğagîlağak, taa neler-neler. Saw bolsak, búgún hepísín kóríp yașayğakmîz. Kîzlar, hepísí bírí-bírínden gúzel, kíyíníp-kușanîp kúyğanlanîp setlerníñ ústíne otîrdîlar. Zawallî ğúreklerí lapîr-lapîr lapîrday. Dawulğîlarnîñ șalgan dúrkílerí kîzlarnîñ tuygîlarîn taa bek te óstíre. Bazîlarnîñ kózlerí torlana. „Her insannîñ kalíbínde arslan ğatagî bar”, tuwul mî? Ğașlîkta dúrkíler, șarkîlar, maneler, șîñlar taa kóp gúzel-gúzel túșlerge betke akete. Ka-tseñ et, eğelden ewel onday! „Onday kelgen, onday keteğek”. 52

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Kîzlar túșíníp-tașînîp turgan soñ „Ay, șalașîm, șalașîm” dep oynamaga karar aldîlar. Ortalîkka beș altî kîz șîgîp „Ay, șalașîm” dep oynamaga bașladîlar. Kîzlar Mónise, Nasiya, Saliya, Kerime, Rahime, Nayile, Eriyane, Seyan.

Șalașîm Ay, șalașîm, șalașîm, șalașîm, Kúlge píșken kalașîm Sen șalașka kelgende, kelgende, Tay soyarman, asabay. Tatar așî píșíríp, píșíríp, May kuyarman, asabay. Úyím aldî șukurșîk, șukurșîk, Șaytan kazgan, asabay. Ekímíz de bír boyda, bír boyda, Mewlam yazgan, asabay. Oynap-oynap kîzîștîlar. Penğírege bírkaș ğaș keldí. Șúndí de „Onekí órdek” dúrkísín șalîp-

BELKIS SENA BILAL

oynayğaklar. Onlar Ferkunde, Remíziye, Sabiya, Nadiye, Óriye, Selviye hem Revet.

Onekí órdek Ónekí de órdek arasîndan Tanîr mîsîñ atasîn? Ózíñ ğígít șakîrarsîñ Ózíñ ğatîp yuklaysîñ. Keșe geștím karaltîñdan Kemane men, dare men, Mína búgún, mína yarîn, Alîrman dep ğúremen. Karaltîñdan keșe geștím Kórínmiysíñ, kórímsíz. Aylar batmay, kalklar ğatmay, Ka-típ keldíñ, ğúreksíz? Men kóyíñe barganda da, Sen kalawda turganda, Aytar edím men saga, Ğîlar edíñ sen maga. Ay, búlbúlím, way, búlbúlím, Kayda kaldîñ súygílím? 54

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Atsîz kaldîm men barmaga, Kanatîm yok ușmaga. Geșken kuștan, karîlgaștan, Men yáremní sorayman, Ána búgún, ána yarîn, Úmútleníp yașayman. Sekíríp túștím, buzlar teștím, Buzlar teștím, suw íștím, Kelmegeydím bo dúniyaga, Ne óstím de, ne kórdím. Kîzlar șalîp oynamaktan toktadîlar. Kelín kîzîñ ğeñgesí bír rakle ketíríp, odanîñ ortasîna salîp kelínní otîrttî, bașîna tellí-pullî șember órttí. Bașta Zapóre ğeñgesí kînanî yasap ketírdí. Bírkaș kîz kina ğagîlağak Sádipeníñ katîna keldíler. Herkez dîkkat man karay. Kelín bek kúyğanlî. Yalîp-yalîp kîzarîp Uzunlarlî Zapore ğeñgesíne bașta oñ kolîn uzattî. Yawaș-yawaș ğeñgesí, bírliy-bírliy dîkkat man beș parmagîn kînaladî. Teran ara Bergen soñ, toktap, bír kîzîñ șalgan dúrkísín sesledíler. Sora, sol kolîn da alîp beș parmagîn kînaladî, awușîñ ortasîna da, kolnîñ ústíne de kina ğaktî. Kelín, kînalî parmaklarîna karap, kuwanayîm ettí. Kîzlarnîñ 55

BELKIS SENA BILAL

kanlarî kîzîșa. Ayse, eglenmek úșún „Yazga șîksam, úy salsam” dep oynap bașladîlar. Onlar Súreya, Gúlten, Keriman, Neriman, Beyza, Enar, Niyar.

Yazga șîksam Yazga șîksam, úy salsam, Kîramet ğapsam, ah, ah, Alîr edím bír kîzșîk Borîșka tapsam, ah, ah. Borîșka deseñ, kîz bolmaz, Say parasîn, ah, ah, Ketír kîznî kóriyím, Al parasîn, ah, ah. Ayttîrayîm babaña, Berse alayîm, ah, ah, Ğanîñ súygen yerlerge Úy saldîrayîm, ah, ah. Ayttîrsañ babam heș bermez, Anayîm súymez, ah, ah, Sendiy etken sarhîșka Kíyewím demez, ah, ah. 56

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Anaña barîp ğalbarmam, Babaña sormam, ah, ah, Boga derler ğígítlík, Alîrman zor man, ah, ah. Úyle awdî, kún sawdî, Ekíndíge ah, ah, Babañ sení bereğek Ependíge, ah, ah. Babam berse, men barmam, Ependíge, ah, ah, Ózím súyíp barîrman Kekerlíge, ah, ah. Katlamasî kabargan, Ulkumî kúygen, ah, ah, Bo neday șiy, asabay, Ğandan da súyseñ, ah, ah. Katlamasîz, ulkumsîz, Toy bola eken, ah, ah, Ózíñ ğígít bolmasañ Șay bola eken, ah, ah. Kîna toyga kelgen kîzlar șen-șeramet bolalar. Turmadan șalîp oynadîlar. Hepísí, belkí, óz 57

BELKIS SENA BILAL

toylarîna túșúneler. Kîsmetlerí bírí-bírísínden gúzel bolganîn tíliymen. Inșallah!

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Tellí koraz Bașka úyde apakaylar koraz telliyler. Kîbla mahallede bek sarp koraz tellegen kelínșek bar, atî Katiğe. Beș balanîñ anasî bolsa da, gúzellígí yerínde, șerametlígí de bírewní ústíne șîgartmay. Bír súrúw apakay, Kadriye, Nebile, Saliya, Úlviye, Makbule, Reșadiye, Sabiha, Suzan, Sabîriye, Nermin, Kániye, Mamuriye, Nilúfer, Gúnsfer, Kîymet, Zóhre, Julide, Sevinç, Mefkúre, Șeyla, Medine, Firdes, Úlker, Amenna, Nadiye, Rabiye toplașîp yardîm eteler. Bír kóșede șîmpîrayîp, supî-supî bolîp, bazîlarî kollarîna eskíden yapîlgan bírer kokla alîp, kîzlarî zararsîz oynaylar. Bonlar Nafiye, Fíkíriye, Seylan, Niyar, Ayten, Súreya, Beyza, Nebat, Fatma, Uyar, Filiz, Farah, Seyan, Alara, Nihal, Melek, Edane, Șeyla, Gúlnar, Deriya, Melat, Fatma, Gúler ne bolağak eken dep otîralar. Karap balalarîñ gúzellígíneterbiyesíne toya-almaysîñ. Bír masa ústínde, bír síníde, píșken bír koraz tellenmesín bekliy. Koraznî kórgende bútún 59

BELKIS SENA BILAL

apakaylar belsendíler. Bíleklerín túrep, sîrlî-sîrlî káátlerín kesíp, kertleștírmege bașladîlar. Túrlí-túrlí gúrdilalar man súsledíler. Bútún koraz tellemesí kayet zewuklî, eglenğeler arasînda geșe. Bazîda-bír apakaylar íșlerín-kúșlerín tașlap, oynap ta otîralar. Katlarînda bolgan dareğíní daresín wurdîrîp, sîra man șalîp oynaylar. Ortalîk bek ğanlandî. Bír balaban kaykî tabaknîñ ústín túrlí-túrlí șeșek men súslegen sora, tellí koraznî tabaknîñ ústíne yerleștírdíler. Kuwanîp, korazğa karap, „tellí koraz” dúrkísín șalîp, herkez oynamaga bașladî. Korazîmnî kașîrdîlar, Damdan-damga așîrdîlar, Suwîna pílaw píșírdíler, Kursaklarîn șíșírdíler. Ki-ki-ki-ki, kim-kik-koraz, Ği-ği-ği-ği, ğim-ğik-koraz. Korazșîgîm bekár edí, Awullarda ușar edí, Șóplíklerní șașar edí, Kalawlarda óter edí. Ki-ki-ki-ki, kim-kik-koraz, Ği-ği-ği-ği, ğim-ğik-koraz. 60

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Pílíșleríñ babasî edí Tawuklarîñ koğasî edí, Mahallemízníñ hoğasî edí, Kúl tóbeníñ mollasî edí. Ki-ki-ki-ki, kim-kik-koraz, Ği-ği-ği-ği, ğim-ğik-koraz. Korazșîgîm benlí edí, Kanatlarî tellí edí, Tawuklarîñ ellí edí, Ellegení bellí edí. Ki-ki-ki-ki, kim-kik-koraz, Ği-ği-ği-ği, ğim-ğik-koraz. „Tellí koraz” dúrkísín șalîp-oynap sade balabanlar oynamadîlar, balașîklar da alínșe kîbîr-kîbîr kîbîrdap, kúlíp, zewuklarga katîlîp yakîștîrdîlar. Tellí koraz toy úyíne aketílíp teslím beríldí. Mașallah!

BELKIS SENA BILAL

Tellí șîrak Kîna toy kúní, ul úyínde ádet „șîrak tellemek”. Bír damda akaylar-gașlar toplașîp șîrak telliyler. Bazî ğașlar kerpíș ústínde, bazîlarî ayak ústínde otîralar. Bírkaș akay man ğaș kona ústínde alabaș, karbîz, kabak kertleștíríp-kertleștíríp, oyalap-oyalap balaban bír biyaz mayșîraknî súsledíler. Bazî ğașlar túrlí-túrlí renklí gúrdilalar kesíp=orap mayșîraknî telledíler. „Tellí mayșîrak” bek gúzel șîktî. Hepísí kuwanîp-oynap, „Ay aktaban, aktaban” dep dúrkí șalîp-oynadîlar.

Ay aktaban, aktaban Ay Aktaban, Aktaban, Men atîmnî maktamam, Men atîmnî maktasam, Ğurtîma barmay toktamam. Ğuwurîp ta șîktî ğúyríkler, 62

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Eñ aldînda ğamawlî, Ğamawlîdan yok fayda, Artînda ğúyrík tamgalî. Órlíníñ ğolî otaymaz, Otaysa da, may koymaz, Ğîlama, totaykîz, ğîlama, Bíz kawușmay ğan toymaz. Ğawun ğawsa, kar ğawsa, Sen bílesíñ, Aktaban, Kay babam sení, at șapkan, Șólge ket te, súr saban. Akșam boldî. Ğawun ğawganî úșún kîzlarğașlar damga toplaștîlar. Ğașlar bír yakta, kîzlar bír yakta, bírí-bíríleríne uzak-uzak otîralar. Konakbaysîz toy bolmaz dep, konakbay katranlî kamîșîn kolîna alîp, herkezní „geș kenarga” dep, yerlí-yeríne yerleștíre. Kîzlarîñ ortasînda „kelín” bek sarîlîp otîra. Ğașlar șîñlamaga ağele eteler, onlar úșún dakkasî paalî. „Ey hayya” dep bașlaylar. Ğaș: Șîñnap șîñșî tuwulman, 63

BELKIS SENA BILAL

Șîñnasam yalmam, Șîñșîlarnîñ artîndan, Bír wakît kalmam. Kîz: Zuw-șuw koraz bakîra, Ayan-beyan, Șîñșî ekeníñ kóriyím, Tañgașîk dayan. Ğaș: Șîñ degeníñ ne șikáar, Kelíștírseñ, Șîñdan șekmen yasarman, Eríștírseñ. Kîz: Șîñ degeníñ ne șikáar, Bírkaș takmak, Șîñdan șekmen bolîr mî? Akîlsîz, akmak! Ğaș: Ğañgîzîñ ğayî kayb-bolmaz, Atkan ogî, Bonday kúnde bellí bolîr Yáremníñ yogî. 64

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Kîz: Avelímen, avelí, Sarkaman, sarka, Sendiy etken ğañgîzga Bola-almam arka. Ğaș: Bírkaș kere kóríștík Yakîndan-yakîn, Akîlîñdan șîgarîp Unutma sakîn. Kîz: Awuzda iman, kózde núr, Bette perde, Kol tutîșîp ğúrgeydík Tez kúnlerde. Ğaș: Kîz, aldatkan ádetím Yoktîr asîl, Ózíñ șîñga ustasîñ, Ğúregíñ nasîl? Kîz: Șeșme suwî bek tatlî Bír íșmege, Ísíngen soñ kolay mî 65

BELKIS SENA BILAL

Bazgeșmege? Ğaș: Tíl men tabír bolmayğak, Kalem men dertím, Asîl sen men baș koșmak Bar niyetím. Kîz: Niyetleníp belíñe Baylasañ kușak, Sen anañdan tek tuwdîñ, Bolîrman koșak. Ğaș: Kalíp kara, kóz derya, Kímlerge yosmay, Mewlam ğanîm almasîn, Sendiyge koșmay. Kîz: Kalíbím kînîp dost bolsam, Igílík menden, Bír kórgende îsîndîm Ğan ğúrekten. Ğaș: Akșam ğatsak barabar, 66

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Saba tursak, Ekí ğúrek bír bolîp, Ómír kúrsak. Kîz: Ah, desem, kalíp karara, Kóz torlana, Sen șay deseñ, ğúregím Parșalana. Ğaș: Seníñ kózíñ torlansa Men ğîlayman, Túrlí-túrlí músíbetten Korșalayman. Kîz: Otîra ğîlayman Úy artînda, Kuș yuwada kalîr mî, Kîz ğurtînda? Ğaș: Perșembí kúní bașîñ ğuw, Ğuma tara, Men elșímní salîrman, Ğoldan kara! 67

BELKIS SENA BILAL

Kîz: Ekíndíde kawușsak, Akșam ólsek, Așîlsa ğennet kapîsi, Barabar kírsek. Ğaș: Sagînsam, sari bolarman, Saz man bașîk, Ólsem kózím keteğek Ğumîlmay, așîk.

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Kíșke penğíre Șîñlar pítken sun, kîzlar toy úyíne kettíler. Onlarnîñ artîndan ğașlar da, úy artînda pek kíșkene penğírege kadaldîlar. Kîzlar úy íșínde, ğașlar tîșarda. Penğíre bek kíșkene, sáde bír kol sîyganday. Șúndí ğașlarga bír kina ádetí yasalağak. Ádet bașlay. Ğașlar, sîra man, sáde oñ kollarîn kíșke penğíreden tîgalar. Konakbay kîz soray: - Bo kímníñ kolî?, dep. - Keríș mahalelí Murtazanîñ! - Ey, kîzlar, Keríș mahalle Murtazaga múșterí bar mî? Ğaș, penğírege tîkkan kolîn, uzatîp tura. - Bar, bar, diyler. Bír kîz ğașnîñ awușîna kîna ğaga, bír de bír oyalî ğawlîk sala. Bo demek ke, Murtazanîñ dostî bar. Sîra bașka ğașka kele. - Bo kímníñ kolî? dep soray konakbay. - Dayîr mahalleníñ Elmaznîñ kolî. 69

BELKIS SENA BILAL

- Ey, kîzlar, Dayîr mahalelí Elmazga múșterí bar mî?, dep soray konakbay. Elmaznîñ kolî degende, bír kîznîñ ğúregí lapîrdamaga bașlay. Elmaz man koñșî bolganga, súyiyím ete. Yala-yala, uzatîlîp turgan awușîñ íșíne kîna ğaktî, bír de bír iyne men oyalî ğawlîk saldî. Elmaz kolîn kuwanîp tartî. - Kím saldî kînanî?, dep soradî. Bírew ğewap bermedí. Gene soradî: - Kím saldî kînanî?, dep. Gene ğewap yok. Ğewap kabl-etmese de, gúzel koñșî kîzîna túșíndí, Șúkúriyege. O dakkada, bírí-bírleríne ebediyen níșanlarî bolganîn soñradan bíldíler. Kóp geșmeden úylendíler. Sîra man, ğașlar kîsmetlerín kíșke penğírede denedíler. Bazîlarî kuwandî, bazîlarî kúlímsíredí, bazîlarî mîgaydî. Herșiy kîsmetke baglî. Ğașlar úșún kayîrlî, kismet toil kúnler, hep ilerde, inșallah…

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Úyken toy Búgún úyken toy bolganî úșún, herkez ányakka-mín-yakka ğuwurîp faydasîn kóstere. Úyleríñ temízlígíne, azbarîñ tertíbíne bek dîkkat etíle. Níká úșún toyîñ kazanbașî, Sabesultan daday, nezetlí, tatlî-tatlî yemekler píșírmek ístiy. Kîzlar kíyíníp-kușanîp keleler. Kelíp, bír odaga, kelín bolağak kîznîñ ğanîna otîralar. Bír kóșede, bír perde tartuwlî tura, kelínní saklamak úșún. Bírden, șakîrtuw hawasî șalîndî. Karaganda, kudalarnî kórdík. Eșíter-eșítmez, kelín kîz perde arkasîna kírdí. Kírdí de saklandî, katîna ekí aldî. Bútún ortalîk tîm-tîrîș, kulak-buruș boldî. Kóp geșmeden, Șírkiy hoğa efendí, Uzunnarlî Abdreșit akay, Tekergóllí, Kubadínní Anîs akay, Musuratlî Temindar akay, Uzunnarlî Bilal akay kuda bolîp, nikáa odasîna kírdíler. Kírerkírmez Șírkiy hoğa efendí wazifesín kórmege bașladî. Níká duwalarîn tane-tane okîp, kelín men 71

BELKIS SENA BILAL

de konîșîp duwalarîn pítírdí. Soñînda herkez memnuniyetke erdí. Kudalar man hoğa efendíní sofra odasîna buyurdîlar. Kudalarga ekí-úș sîpralîk akay șakîrîldî. Ádet, saygî, gúzel katírlerí úșún nikáadan sora perde așîlganda kelínníñ kózlerí yașlí edí. Kóp ğîladî, bek kúyğanlî edí. Insannîñ hayatînda úylenmek bek balaban, bek emiyetlí bír olay. „Kayîrlî sáátte bolsîn!” Mísápírlerge, kudalarga ayîrî-ayîrî etíbat etíldí. Sîprada, sîpra duwasi etílgen sora, bașka odaga geșíldí. Șalgîğîlar túrlí-túrlí, ğanîklî-ğanîklî, eskí dúrkíler șalîp herkezíñ ğúregíñ mayîn íríttíler. Bírkaș akay, bír awur hawaga ortalîkka șîgîp, „Anadan óksíz kalganman” hawasîn șalîp oynamaga bașladîlar. Bonlar Kadír, Muwat, Aydîn, Eden, Kámuran, Fewziy, Ayhan bír de ğașlar Yakup, Múzekir, Rayif, Ğemay, Feday, Oktay.

Anadan óksíz kalganman Anadan óksíz kalganman, Ğangan otka ğanganman, Sen garíp te, men baykuș, 72

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Zaliy kamnî salganman. Kelebek otka ğanar mî? Ğeñgesín algan oñar mî? Ğeñgesín tașlap kîz algan Tañ atkanîn tuyar mî? Kúndúz kalaw kalayman, Tașka kolîm ğalatîp, Kayda barîp oñarsîñ Men karípní ğîlatîp? Zewuklar baya sáátler súrdí. Bír máhálden soñra kudalar kaytmaga karar aldîlar. Saygî man, kúler yúz men kudalardan ayîrîldîlar. Kîzlar da zewklanmaga baâladîlar. Úy íșínde dórt kîz mane șalîp oynaylar. Kîzlar Ayșe, Feride, Șakiy, Kániye.

Ekí kíșke alașa Ekí kíșke alașa Dobrîğanî dolașa, Kubadínníñ kîzlarî Kayda barsa yarașa.

BELKIS SENA BILAL

Men mínare bola-almam, Kólgesínde tura-almam, Kóy íșínde yárem bar, Baylasalar tura-almam. Așaga ketkím keldí, Kîblaga ketkím keldí, Uzaktakî yáremní Gene de kórgím keldí. Ğúre-ğúre ğol píter, Ğanîp ğúregím túter Yárem saw bolîp gezsín Ayda bír kórsem, yeter. Elek, elek íșínde, Elek, tekne íșínde, Kubadínníñ kîzlari Kașar keter súyínğe. Kar ğawa elek-elek, Șáșleríñ sanke yúpek, Yáremní eller aldî, Ayîrdî bízní felek. Kara urba kíyersíñ, Așalarda gezersíñ, Mení laf man aldatîp, 74

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Bașkalarnî súyersíñ. Podra ğaktîm betíme, Yár kórínmiy kózíme, Ah, ka-tiyím, anayîm? Ózím ettím ózíme. Ketením bar durakta Bír yarem bar, uzakta. Uzak bolsa, saw bolsîn, Gene kalíbím úyakta. Sewda boldîm soyîña, Seníñ selbiy boyîña, Sen mení ístemedíñ, Șakîrmadîñ toyîña. Dag bașînda bír kaya, Kórmedím toya-toya, Sabírím heș kalmadî, Kúnlerní saya-saya. Akșam bolganga, ğașlarga yașatmak. Damga kíríp, bírí-bírílerín kóríp, uzaktan-uzak bolsa da, ğașlar bek memnunlar. Ğaș konakbay bír ğașní bír kîzga yaklaștîrmay. Her ğașnî, turmadan, yeríne itiy. 75

BELKIS SENA BILAL

„Ey hayya” dep ğașlar șîñlayağaklarîn mújdeliyler. Her kîzîñ ğúregí șapalana, seslep tura. „Belkí maga șîñlaylar”, dep úmútlene. Ğaș: Mína, selam aliykím, Bíz de keldík, Kartnî-ğașnî toktatîp Selam berdík. Kîz: Aliykím selam, koș keldíñ, Sen ekensín, Bakșelerde așîlgan Gúl ekensín. Ğaș: Kayîrlî bolsîn, igílík Kartka-ğașka, Konakbay bolgan kîzlarga, Ayîrî bașka. Kîz: Koș keldíñíz, ey, ğașlar, Bízím toyga, Konakbay bolgan kîzlar da Sízlerge arka. 76

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Ğaș: Bíz de bír șîñ aytayîk, Añlagan alsîn, Añlamagan dal-fidan Talpîna kalsîn. Kîz: Kartka-ğașka șîñlasañ Tuwuldîr ayîp, Bír-ekí șîñ aytayîm Katíríñ sayîp. Ğaș: Awursam „ah” der kímsem yok, Ólsem ğîlar, Betímní sîypap kózímní Kím ğumdîrar? Kîz: Awursañ maga kaber et, Men bararman, Betíñní sîypap kózíñní Ğumdîrarman. Ğaș: Awursam „ah” dep ğataman, Óleğekmen, Senden kașan merhamet 77

BELKIS SENA BILAL

Kóreğekmen? Kîz: „Ah” degende, ak-ğíger Úzíle tenden, Ólmiy turîp umutîm Heș kesmem senden. Ğaș: Ay katînda bír yîldîz, Ay balasî, Altîn tastan suw íșer, Bay balasî. Kîz: Ay katînda bír yîldîz, Ayga tartîk. Sen kímlerden bolasîñ, Kímlerden artîk. Ğaș: Karaldîñ kafes, kapîñ ters, Kór-almayman, Bír lapîm bar aytağak, Ayt-almayman. Kîz: Sewda șektím bír sene, 78

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Sararîp-soldîm, „Sení kórmiy óleğem” dep Men bek korktîm. Ğaș: Hasretík te bek yaman, Men șegemen zar, Yíme kírsem, dórt duwar, Otîrsam, ğer tar. Kîz: Kók kógerșín gúrúldep Kókte óter, Bo ayrîlîk, bízlerğe, Ólímden beter. Ğaș: Abdest al da, namaz kîl, Tílek tile, Kawușîrmîz inșallah, Oynay-kúle. Kîz: Sîrt tírmen aldî top șeșek, Nur bereket, Yedí yîllîk namazîñ Kaș hareket? 79

BELKIS SENA BILAL

Ğaș: Súrúwlí kóyíñ íșínde Bastîñ kíyíz, Yedí yîllîk namzîñ Biñ ekí yúz. Kîz: Dal-fidan dep men seníñ Dalîñdan endím, Kímselerge tuydîrmay, Íșímden súydím. Ğaș: Saygayîr mî kapîsta Kún tiymese? Ğúrer m-edím artîñdan Ğan súymese?

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

„Kelín ketiyatîr” toy aldî Kelínní gúzel kíyíndíríp-kușandîrîp úyden șîgardîlar. Kîsîm-akrabadan „sawlîk man kal” alîp, bet-kol óbíldí. Kelínníñ kózlerí yașlangan edí. Eñ yakîn kîsîmî „mógedek arabasîna” mínsettí. Toy azbardan șîktî. Eñ aldînda mógedekte, eñ kîymetlí, „marça kudagîyî” man kelíníñ ğezí kete. Ğașlar toplașîp „toy aldî” șîktîlar. Kawgasîz-dawasîz askerlíkke keteğek ğașlar „tokîz” man „toprak bastî” hakkîn, toynî ğolda dars etíp toktatîp, aldîlar. Kelín aman-emin, rahát-rahát, felaketsíz barîp túștí. Kelínní mógedekke mínsetken gene șo kîsîmî túșírdí. Kíyew ğígít bír odada saklanîp tura. Kelínníñ úyín ğaymaga bașladîlar. Bútún duwarlarîna șewre, șerík, șerbentí, bayîrbaș, kíse șember, peșkír, ğawlîk ğaydîlar. Kelín, bír kóșede, perdeníñ artînda otîra.

BELKIS SENA BILAL

Ekí kenarda ekí set, ústlerí mínder men toil. Yastîklar, mínderler oya-oya, ușkanday bolîp turalar. Karșî kóșede ğez sandîgî tertíplí-tertíplí, úyúwlí tura. Ústínde tóșek, yorkan, yastîk. Peș ústínde „tellí koraz” man „tellí mayșîrak” bírí-bíríleríne karap, odanîñ súslengeníne siyír eteler. Aman, bașlarîna ne keleğegín bílmiyler.

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Kíyew ğanî Akșam „kíyew ğanî” yasadîlar. Bír damnîñ íșíne kíyew, kíyewbaș, berber, ğașlar kírdíler. Kírgenler ekíge bólíndíler. Bír bólím kíyew tarafîndan, bír bólím ğașlar tarafîndan. Bo hálde „arttîrma” ádetí bașladî. Kíyewní ortaga șîgarîp bír rakle ústíne otîrttîlar. Berber tíraș etmege bașladî. - Menden ekí kayme, tíraș yok!, dedí bír ğaș. Berber kolîndan tírașîn tașladî. - Menden úș kayme, tíraș bar!, dep kíyewbaș bakîra. Berber tíraș etmege bașlay. - Menden dórt kayme, tíraș yok!, dep ğașlar bakîra. Berber tírașîn tașlay. - Menden beș kayme, tíraș bar!, dep kíyewbaș bakîra. Berber tíraș etmege bașlay. - Menden altî kayme, tíraș yok!, dep bír ğaș bakîra. Berber tírașîn tașlay. 83

BELKIS SENA BILAL

Șay-te-șay-te, bo ádet men zawallî kíyewní șașîrdîlar. Așa-yokarî tañgașîk súrekledíler. Tíraș bolgan sun kíyewníñ urbasîn kíydíríp, beș rekát namaz kîldîrdîlar. Tap tamamga kelgende kíyew bolîp kírdí. Úyge kírgende, kelínníñ ğeñgesí men kelín bekliy edíler. Bír ğawlîknîñ bír kóșesín kelínge tuttîrîp, ánaw bír bașîn kíyewge tuttîrip, ğeñge men kíyewbaș úyden șîktîlar. Taa soñînda bírí-bíríleríne kawuștîlar… Kelín men kíyew ekí kún úyden șîkmay turdîlar. Úșínğí kúní kelínníñ kulagîñ katînda zúlfín kesíp betíne ada ğaktîlar. Kayînanasînakayînatasîna saba kayîrlamaga kírdí. Kelín yalayala kollarîn óptí. Kíyew kírdí degenșík, kelínníñ katîna ğeñgesí kírdí, kíyew bolgan șîgîp kettí. Kíyew odadan șîgar-șîkmaz kelínní gene perde artîna ğașîrdîlar. Kóp geșmeden, kíyewníñ-kelínníñ anasî, kópten-kóp kudagîylar kelíp kelínníñ odasîna tolîștîlar. 84

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Ekí kudagîy ğerde ğayîlgan bír yorkannîñ ústíne otîrîp, bír órtí salîndî, aldlarîna bír síníge ulkum, bír de bír taska șerbet salîp ketírdíler. Kíyewníñ anasî bír ulkumnî șerbetke batîrîp, kelínníñ anasîna așattî. Soñra kelínníñ anasî da aynî ádetní kudagîyîna ettí. Bo arada, odaga, kolîna bír șemșer kașîgî alîp, bír bala kírsettíler. Bala șemșer kașîk man perdení kóteríp kelínní șîgardî. Kelín yalîp, kîzarîp-bozarîp, bașta kayînanasîñ, sora ózín anasîñ kolîn óptí. Bútún kudagîylar man óbíșíp sarmaș-dolaș ettí. Peș ústínde tellí koraz man tellí șîrakka karap turgan kudagîylar korazîñ etín șímtiy-șímtiy așaă kahárden kurtuldîlar. Tellí șîraknîñ mumîn da parșalap-parșalap, bólíșíp-bólíșíp „igílígíñ darîsîn kalganlarnîñ balalarîna bolsîn” dep ístedíler. Balaban bír sîpra salîndî. Bekmez, șerbet, reșel, suwuklîgî ketíríldí. Ulkum man dórtkeskenler bek tatlî kettí. Sîpra duwasîn etkende sawlîkka, bereketke, kuwanîșka bír de ğañî úylengenlerníñ kahársíz-kaswetsíz, gúzel hayatlarîñ yașamasîna ğoraldî. Inșallah!...

BELKIS SENA BILAL

Herkez úyleríne dagîlganî man, „Ya Rabbim, șúkúr” dep kíyew kelínníñ katîna kírdí…

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Ílk ğuma Kelínníñ-kíyewníñ tuwganlarî, kîzlar toplașîp, kelínníñ úyíne „ílk ğumasîna” keldíler. Hepísí kelínge, úyín kayîrlap bírer hediye ketírdíler. Bașta kelgen bútún mísápírler úyníñ gúzellígíne bayîldîlar desem yalan tuwul. Ogadar gúzel ğayîlgan úy, sankem biñ bír keșení bírem geșkendiy. „Așk o’sîn” kudagîylar bek bílíp, her gúzellíkní kelíștíríp, yerlí-yeríne salganlar, zanetesín ke ğennetíñ bír kóșesínde yașaysîñ. „Kayîrlî bolsîn kawușmañîz, úyíñíz we bír yastîkta koğañîz. Inșallah!”. Bír kona ústínde urșîk baș kurabiyesí, bogîrdak baklawasî, tel helwasî, ulkum, reșel suwuklîgî. Kelín herkezní sîpraga buyurdî. Her mísápír ne ístese șonî așadî. Konîșa-sîrdașa baya mahál geștí… Bírden, Sabriye, Akile, Elif, Mebure, Tanure, Zuliya, Selma, Hílmiye, Niran, Ziyșan, Tensel, Gúnay, Melek, Azize, Leyla, Hatiğe, Lakme, Selvet, Milban, Gilima, Duriye, Samiye, 87

BELKIS SENA BILAL

Túrkáan, Zemine, Gúlliy, Mankaliyelí Sena, Tulçalî Fewziye, Kașamaklî Muspire, Hamzașîlî Saniye, Bogazkóylí Úrmúz, Kóstenğílí Kîymet, Edílkóylí Dewlet, Kíșke Búlbúllí Esma turîp kaytmaga ázírlendíler. Sebebí? Túrúk mahállesínde Vezanîñ loksa toyîna keteğekler. Bízge de sayîp kelgenlerí úșún kuwanganîmîznî ayttîk, sarmaș-dolaș etíp, selamlașîp ozgardîk. Onlarîñ ketkenlerín kóríp, bașkalarî da kîzîștî. Gúlsúm Umiran, Ğavidan, Eden, Leyla, Mine, Túrkáan, Fatma, Saliya, Muniser, Sena, Nermin, Nuran, Sabîrtiy, Vildan, Feride, Esin, Șekúre, Meriban, Șekúpe, Ayten, Gúlseren, Zîlkariye, Tesella, Zekiye, Amenna, Tevide toplașîp Ibray akaynîñ úyínde mísápír ğanîna barmak ístedíler. Kubadín balaban bolsa da, zewuklarda bek tansîk bolganî úșún, herkez kuwanmaknî tapkanda kașîrmamaga karay. Aferím! Bo ketíșmede ortalîk tenalaștî. Ğuma kúní de bolganî úșún, balalîkta aytkan bír menzúme keldí akîlîma.

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Kóyde ğuma Ğumaziye, o da, șîkkan bo Ğuma, Síptí eken koșîlganî kîzlarga, Șapkîn Ridvan oga bír kaș oynata, Yalîp turgan ğaș kîzșîgașnî taa bek yalîta. Ğumaziye korkîdan turîp kete, Artta kalgan zewuklarga peșman ete, Endí bír toy bolganșîk kóp geșeğek, Ğumaziye șîkkanșîk toy píteğek.

BELKIS SENA BILAL

Kudalar șakîrmak ádetí Ekí yaktan kuda-kudagîy șakîrîldî, bíríbírílerí men taa árúw tanîșmaga. Kóríșmek bek gúzel, mabet geștí, bo kudalîk man taa bek bíríbíríleríne yaklaștîlar.Kudalar ketken sun bír Aydan sora kelín koğasîna ayta: Keșe kórdím men bír túș, Tabírle keday, Ayak betten kún tuwdî, Baș betímden ay. Koğasî kelínge: Kúneș betí bayîrdîr, Ay da bebiy, Bo túșní saga kóstergen Kîdîr Nebiy. Șay-típ kelín mújdesín ala…

kuwanîp

ana

bolağagîñ

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Síptígí torîn Dokîz Aydan berítlí kelín yúklí. Awuruwlarî tutaga bașladî. Ebanay kartiyní ketírdíler. Íșker úyde, ózín bír duwardan-bír duwarga wurîp, „Ay anayîm, ay anayîm” dep, kelín ğîlay. Ebanay kartiy de „Sabîr et, sabîr et, sabîrîñ túbí sarî altîn” dep ayta. Eșíter-eșítmez, yala-yalmay kelín zorlana… Bek zorlana… Eñ soñînda, altîn yeríne bír gúzel „elmaz” bala tuwa. Síptígí ul, síptígí torîn… Bútún soyda bayram bar. Ğañî ana bolgan kelín taze awuruwlarîn unutîp, balasîn kórmek ístiy. Tóbesí kókke yetíșken. Síptí kușagîna ulîn alganda, bírdenbírge akîlîna ózníñ karíp anasî keldí. Ulîn așaganday etíp súye. O dakkada insanlîgîñ eñ kîymetlí bayramîn yașay. Kalgîy-kalgîy tura, yukîsî da bar, amma heș balasîn kîya-almay. Ana bolgan sun bíle ke, yukîsînda bírem, ólgenșík balasîn árúwlígíne túșúneğegín… Kúlímsírep, bílmeden yukîga dala… 91

BELKIS SENA BILAL

Baya mahál geșe. Kelín turar-turmaz kózín așkanda, ózíñ hálíne túșúneğegíne, gene balasîn sorap súye. Bebiyníñ kartiysí kóz moșaknî takkan bírem… Bír Aydan sora Șúkriy hoğa efendíní șakîrîp, bebiyní „Hasan” dep atîn atadîlar. Bírkaș kúnden kîrkîndan da șîgîldî. Balaga talașalar. Aybetlep, beșíkke salîp sallaylar. Kartiysí her wakît „Ay neniy” șala:

Ay neniy Nenniy, nenniy ulîma, Bír kímseden heș korkma, Tez me tez dal yukîga, Ğanîmîz bar katîñda. Eșítkende torînî yuklay kala. Teran taa óskende, hayatîñ tartmasînda, șîjîm man baylap yasalgan salînğakta ebiyní atlatalar. Herkez șenșeramet bola. Súyíp-súyíp bala ğîrî aytalar: Ózím balam ózekten Kalkîñ balasî tezekten, El kazansîn, sen așa, 92

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Yúz bír yașîñ sen yașa. Tokam, totam ton píșer, Tórde otîrîp bal íșer, Totam tonnîñ túymesí, Gúzel ulîm súymesí. Kenğe tarî keș píter, Keș pítse de, oñ píter, Kenğe ulîm kelíní Keș atlanîr, tez ğeter. Mením balam tuwganda, Al kólekní ğuwganda, Kaannîñ kîzîn kórgende, Kaan ğoldan geșkende. Bay kîzî kóríp, Ağele-ağele ketíp, Keken-keken eter, Kekelí betíne ğeter Herbír para kóyden Kîz kîdîrîp keter.

Șórt akay - Șórt, șórt, șórt akay, Kayda, kayda barasîñ? 93

BELKIS SENA BILAL

Ğeñgem úyíne baraman. Ğeñgeñ saga ne bere? Bír tostîșîk may bere. Maynî kayda salasîñ? Tartmașîkka salaman. Ğuwurîp barîp alaman.

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Loksa toy Arada, apakaylarnî șakîrîp, kóbete ğîyînî da yasaldî. Dórt-bír yaktan șakîrtuwlar ğawdî: Mejdiyeden, Kóstenğíden, Mankaliyeden, Tekerkólínden, Toprasardan, Musurattan, Búlbúlden, Edílkóyden, Kirağídan, Amzașîdan, Osmanșîdan, Kașamaktan, Uzunlardan, Boragandan, Karakóyden, Engezden, Kașîkșîdan, Beșawuldan, Asanșîdan, Nurbattan zahmetlerín saymadan, uzak yerden kelíp, ğîyînîmîznî yakîștîrdîlar. Mașallah! Herkez bek zewuklanî, saw bolsînlar!

BELKIS SENA BILAL

Tíș músúr Bala yașîna keldí. Tíșlerí șîktî, tíș músúr ázírlígí bar. Ğașlarga-kîzlarga bír zewuk taa tuwdî. Tíș músúr bar dep, mahálle-mahálleden kaber ğíberíldí. Bír dam íșínde ğașlar-kîzlar toplaștîlar. Ekí yakta, ekí spkîr penerlík ğanayîm mî, ğanmayîm mî?, dep tura. Ğașlar kelír-kelmez óz aralarînda „Șebdeș, șebdeș, newí kórdeș?” oyînîn oynamaga bașladîlar. Kîzlar karap tura. Bír mahálden onlarga da túșíngen boldî. Bír-ekí ğaș kîzlarnî eglendírmege șalîșa. Tap soñînda taptîlar. Ğașlarnîñ aytkanlarîn kîzlar yañgîșmadan kaytarîp-kaytarîp aytağaklar. Ğașlar bașladîlar: Kîrk kara kartal Kîrkî konar, kîrkî kalkar Zera, Payize, Katiğe, Gúlman, Nútpiye, Meliha, Nermin, Femiye, Çúkíy, Nazmie, Perihan, Melek, Ertuwgan, Teslime, Kursade, Sevinç, Pakize, Leman, Ayten, Kîymet, Rușen, Ferkunde, 96

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Sewim, Seran, Saniye, Meșkúre, Fikriye, Resmiye, Anayis, Gúlser aytmaga bașladîlar, tap tamamga kelgende yañgîștîlar. Bașka ğaș: Keșkepșíní, keșkep șómíșín Ğalamalî mî, ğalamamalî mî? Resmiye, Nermin, Makbule, Kîymet, Sevim, Fewziye, Ferkunde, Zera, Nayide, Sayide, Sena, Zekiye, Payize, Ayișe, Gúlman, Túrkáan, Melek, Mubeyen, Nadiye, Norepșan, Rubiye kîzlarîñ kóbísí șalt ayta-almay yañgîștîlar. „Ğîgîlganga bír tepme” dep, ğeñgíl-ğeñgíl ğeza aldîlar. Ayten, Rubiye men Norepșan bo imtannî da geștíler. Arada-sîrada, bír ğaș kîzga, bír kímse kórmegende, onîna-sonîna karap kóz kîma. Zawallî ğașlar bílmiyler onlarnîñ kóz kîmganîn, sokîr penerlík bírem kórmegenín. El-álem zewuklanmaga karay. Bírden-bírge damga bír súrúw ğaș kírdí. Ne ekenín bílmedík. Asker keteğek ğașlar eken. Kírerkírmez Neğatiy, Temindar, Kapar, Sîmay, Ismet, 97

BELKIS SENA BILAL

Nazif, Kenan, Niyaziy, Ğemal, Sabriy, Ğeñgiz, Kaluw, Remziy ğanîklî-ğanîklî dúrkíler șalmaga bașladîlar.

Șólde saban egemen… Șólde saban egemen, Sekíz ógíz ğegemen, Ordiním aldîm kolîma, Reğimentke ketemen. Șantam attîm kolîma, Askerlíkke ketemen, Sawlîk man kal babayîm, Hasíretlík șegemen. Akîlîm-fikrím kóyímde, Kardașîm bar úyímde, Mení sagînsañ anayîm, Kaber ğíber, ușayîm.

Asker bolîp keteğem Kubadínníñ ortasînda Dúmbelekșí bakîra, Yígírím bírín, askerlerín, 98

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Mayangada șakîra. Mektúp yazdîm, otîrîp, Mektúbím de heș pítmiy, Oynap ğúrgen dawullî toylar Akîlîmdan heș ketmiy. Tíren kelír șîjgîrîp, Temír ğolnî kîzdîrîp, Kelír m-eken mením balam Askerlíkní pítíríp?

Șal aygîrîm… Șal aygîrîm șașakta, Torba șay kaldî, Aygîrîma șașakta Níșanlîm kaldî. Tîranșelerníñ íșínde Tóșemíz toprak, Ğawun suwî íșemíz, Yorkanîmîz yaprak. Șaar-șaar akkan kanlarîm Akîlîm ala, Ğîlamasîn anayîm, 99

BELKIS SENA BILAL

Tutmasîn kara! Reğimentníñ aldînda Bír șuwal bakla, Anayîm mením túsímní Sandîkka sakla.

Ğol boyînda… Ğol boyînda gúller așkan, Onî da kím koklayğak? Bíz ketken sun boyerlerden Sízlerní kím ğoklayğak? Ğol boyînda gúller ósken, Yapraklarnî kím kesken? Awurmadan, kaár kórmeden, Dúniyadan kím geșken? Șîgar m-eken, șîkmaz m-eken Mením de ekken gúllerím? Kelír m-eken, geșer m-eken Mením rahát kúnlerím? Kașar edím men kóyíme Ğer astîndan ğol bolsa, Asar edím men ózímní 100

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Anam-babam bolmasa. Askerlíkke keteğek ğașlar șalîp pítírgen soñ, ğîyînî yasalgan Hasan atlî balanî ketírdíler. Tiyzesíñ kolînda bír terek dalî. Bakșîșlar berílmege bașladî, terek toldî. Balanî alîp kettíler. Ekí tawa ústíne salîp suwga píșken músúr, bír síní kawurîlgan músúr, bír tasta talkan ketírdíler. Hepísí bír kona ústíne saldîlar. Herkezní músúr sîprasîna buyurdîlar. Ístegenler, túrlí-túrlí músúr așî așadîlar, bașka zewuk beklep. Ah, ne-gadar we ne-gadar sabîrsîzlîk man arzîlap!

101

BELKIS SENA BILAL

Torînlar Seneler geștí. „Kelín bolgan, balanîñ kóplígí bolmaz” dep dokîz senede dórt balanîñ anasî boldî, dórt baladan eñ kenğesí kîz. Hepísín ayîrî-ayîrî bek súyeler. Kartiyler-kartbabaylar torînlarî tuwağakta túșíníp-tașînîp her yerden karap, saylap-saylap at kîdîralar. Tap sonînda taptîlar. Torînîñ tongîș soyîñ atî Hasan, ekínğísíñ atî Kaya, úșínğísíñ atî Riza, kenğesíñ atî Adile. Bo torînlarga bașka yakîn órkenlerden koșîldî, onîștan kóbiyíp bír balaban sîpralîk bala boldî. Endígí sade sawlîktan kaber ber. Karíp anam aytkanday: „Sawlîk-sawlîk amma sawlîkka mîtlak ğawlîk ta kerek”. Bútún kúndúz balaban azbarda oynap, kúlípğîlap ğúremíz. Akșam bolsa, kartiymízníñ koyînînda ğatmaga talașamîz. Eñ soñînda ğeñíp, zawallî kartiyím bízní tóșekke ğattîrîp, ózí neșareden mínderge uzana. Yukîmîz kelgenșík, bízge bek súygen masallarîmîznî ayta. „Ay Nar kamîș, Nar kamîș” ya „Tayîr man Zóhreníñ” așkîn, 102

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

bíz, añnagan dereğe kadar, yașîmîzga kóre añnap kuwanamîz. Aman Erzade kartiyímíz Zóhre dadaynîñ úyíne kașkîrlar kelgen degende korkîdan kótekleșmege bașlaganlarî úșún artîmîzgaaldîmîzga, masalga karamadan yukîga dalamîz. Kartiymízníñ ne gúzel sesí bar…

103

BELKIS SENA BILAL

Súnnet toy Úș ekek dogmîș ballarî bírí-bírísíñ artîndan tuwganlarî úșún, teran taa óskende súnnetleríñ yasalmasîna karar alîna. Bo mana man bútún súnnetíñ șartlarî yeríne ketíríle.Ğemaát șakîrîla, duwalar beríle, sîpralar salînîp, soñînda súnnetșí efendíní ketíríp, kolay man ballar súnnet boldîlar. Yazîñ bír gúzel kúnínde bek kunaklî balaban bo „kóz ayîn” boldî. Mașallah! Kubadínde tuwgan bútún ballar, ósken saytîn, yașlarîna kóre, mekteplerge yerleștíler.

104

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Mektep nufusî Kópten, zamanlar da teran-teran árúwleșkende, kóyníñ ğemaátí sîklașkanda, meğbur boldîk mektep yașînda ballarnîñ nufusîn dogîrtmaga. Muwallím bolganîma, maga da keldí Kîbla máhálleníñ ballarîñ nufusîn yazîp sîzmaga. Erten me turîp, betím-kolîm ğuwîp, balalarnîñ atîn-yolîn yazmaga dawrandîm. Síptí kírgen azbarîmda selam beríp kírsem, korga músúr píșíre edíler. Barîr-barmaz menden kurtulmak ístegendiy kolîma bír músúr tuttîrganda, men de: - Mensóre daday, men seníñ Sabriyeníñ yașîn bílmege keldím, dedím. - O neșín? - Ána, mektep yașlî ballarîñ nufusîn bíleğekmíz, dedím. - Asîl bo álem mením kîzîmnîñ yașî man nesí bar? dep tutaștî. - Tokta, Mensóre daday, sáde seníñ kîzîñ yașî kerekmiy maga!

105

BELKIS SENA BILAL

- O mením íșíme kírmez! Men bírewníñ ne agînda, ne karasîndaman. Tiyme maga, tiyermen saga, dep kestírdí. Men de, pîrmariyege ketíp, kîzînîñ atîn-yolîn yazdim, neșareden. Karșîdakî Iliyas akaynîñ úyíne bardîm. - Iliyas akay, ortanğî kîzîñnîñ atî Remziye, kenğe kîzîñnîñ atî da hep Remziye. Asîl ekí dogmîșîñ atî hep Remziye bolîr mî? - Bolîr, ya. Neșín bolmasîn? dedí. Men kenğemníñ atîn Nazmiye atağak bola edím, pîrmarnî kórgende bírden-bírge ayagîmkolîm kesíldí de, șașkanîmdan barîp Remziye diywuydîm. - Onday, dese! Tew, tew, tew... Anîs akaynîñ kalawîndan karaganda, apakayî man ekewí, balaban bír kalbîrda egín kalbîray edíler. - Kîzîñ yașî kaș ekenín bílesíz mí? degende, - Îîî, bílmiymen. Amma, hesapla! Men kîzîmnî dogîrganda, búberíñ tanesí bír pîrank edí. Șay degende, nege ogîraganîmnî bílmedím. - Selam aliykím, Ğemil akay! - Aliykím selam, koș keldíñ! Ne íșler men ğúresíñ? 106

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

- Iyaliyíñ atîn-yolîn sîzaman, taa. - Onday, dese! Túșíníp-tașînîp, zor-zar, ayilesíñ atîn-yolîn bír karar man kelíștírdí. Úrkiye kîzînz kelgenșík. - Mením, Rúkiye degen bír kîzîm bar edí, kaba kulak bolîp óldí. O rahmetlí bolgan soñ, babam onî pîrmariye káátlerínden sílmedí. O arada, bír kîzîmîz tuwdî. Atîn Úrkiye atadîk, ama pirmariyege ketíp tuwma káátín șîgarmadîk. Ne naw ólgen kîzîmîznî síldírdík, ne de ğañî tuwgan kîzîmîznî yazdîrdîk. Șay-típ, ólgen kîzîmîznîñ dogma káátín Úrkiye kîzîma teslím etewuydîk. Ána, mesele onday, án-yagîn ózíñ tap! Tamam ketiyatîrganda, íșker úyden ğetekleșíp ekí balașîk șîktî. - Bonlar kím? dep soradîm. - Bo ekí balașîk, Esma man Ekrem, Kíșke Búlbúlden bízní ğoklap keldíler, degende, Ekrem șîjgîrmaga bașladî. Șoyerde Fikret dayîsî: - Úy íșínde șîjgîrmasa, yamanga ğorap, ğanîm Ekrem! dedí. Balașîk kardașî Esmanîñ uzun-uzun șáșlerín tartîp-tartîp ráhátsízledí. Esma da, Ekremníñ betín 107

BELKIS SENA BILAL

sîypaladî. Bír karasam, ballar kollarîn úst-ústke salîp, șímtíșíp-șímtíșíp turalar. -

Çîmdîk, cîmdîk! Kím taladî? Îșan. Mín tepege, dep çîmdîk-çîmdîk oyînîn oynamaga bașladîlar. Balalîkta ne árúw, șúndí șîk, șúndí bîksîñ, dep túșúndím. Selam beríp úyden șîkkanda, koradakî altînșîklarnî, gúllerní, susanlarnî kórdím. Iyílíp bír altînșîk kopardîm. Bek dehșet kokîy edí. Bírden, bír tîraka sesí eșíttím. Men azbar kapîsîndan șîkkanda, ğoldan geșiyatîrgan bír koy súrúwíne rastladîm. Karaganda, Vane men Varvara selam berdíler. - Kayda ketesíz? degende, - Tee, koyunlarla gidiyoruz, dep, Vane kolînda șokmar tayagîna tayandî. Varvara da uzun entárín oran-oran etíp, eșekníñ katîna barîp, ústíndekí ekí șelekní túzelttí. Ğemil akay șîbîgîna tútún totîrîp tutaștîrdî, soñra tumanîn tarta-tarta kiyíplendí. Murat akaynîñ úyíne kírmez ewel, sokakta Múspire ğengem men konîștîm. 108

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

- Ğengiy, o kadar hîzlî kayda ketesíñ? - Ána, ğanîm, Zekeriya șelebí men Sewda ablanîñ úyíne ketiyatîrman. Loksa toyîna barîp keldím. Ondan zewuklanîp kaytayatîrganda, tam úyge yetíșkende, bír șiyímníñ eksílgenín tuydîm. „Way, ketkende mením kolîmda bír șiyím bar edí” dep, túșúnmege bașladîm. Oyseee, loksa toyda zewukka aldanîp kundakta Munife kîzîmnî unutîp kelgenmen. Tew, tew, tew... Seneler soñra, gene nufus úșún kóydeșlerímní yazîp sîzganda, sîra Sitosman akayga keldí. Kátibe dadaynî, Kemalnî, Șazidení, Ruștiyní we kalgan ballarîn atîn-yolîn yazgan soñ, sîra Sitosman akayga da keldí. - Akam, dedím, darîlmasañ nufuska sení de yazayîm da. - Yok, balam. Ğabadan-ğaba maga káát-kalem ziyan etme, dedí. Men endígí bo yerlí tuwul da, ánaw yerlímen, dep kúldí. Kúlgende, kart hem gúzel betí tîrğîk-tîrğîk edí. Ení-kúní ekí haftadan saygîlî Sitosman akaynîñ ğenazesíne toplașîp bardîk. Kalabalîk ğenaze tórenínden sora, „Nur íșínde ğatsîn” dep ayîrîldîk.

109

BELKIS SENA BILAL

III. Șíptșílík

Șalîșmasañ, aș yok Akșam sîprasînda, kona ústíne salîngan bír șóyín kazan kașîk mamelek men bír tas bekmez tîrmîr bolganșîk, kartbabam: - Yarîn tañdan turîp nogît toplamaga keteğekmíz. Erte-ğarîk ğatîñîz, dep, aytîp tașladî. Tamam șól íșlerníñ kaynagan wakîtî ekenín bílemíz. Bașîmîznî yastîkka salîr-salmaz yukîga daldîk, tañda korazlar zuw-șuw bolganșîk azbarda dîmbîrdî bașladî. Nogît toplamasîna ázírlík kóríne. Herkez erte-erte ázírleníp án-yakka-mín-yakka kașînîp, anasî koșalanganda, men men akam alar kasîr ústínde tóșekte ğantayîp, taa kiyíf etemíz. Sîra man anam, dadalarîmîz, Makbule men Sadipe kelíp tursatağak boldîlar. Bízler kîyamet kopardîk. 110

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Neçareden Bilal kartbabam kelíp: - Turîñîz, aylazlar, ğatîp așaganlarga aș yok. Tañrî bírem „Șalîș, kulîm, beírmen” degen, dep aytar-aytmaz, korkîmîzdan tup-tura keldík. Kartbabam bízní súyse de, sert dawrana, degení degen, aytkanî aytkan, sózí sóz edí. Kózímízní așîp ğumganșîk kíyíndík. Azbarga abîlgubîl șîksak, ógízler tașuw arabasîna ğegílgenler. Șîmpîrayîp, keș atlanîp, tez ğetíp, arabaga míndík. Artîmîzdan kelgenler, bírer-bírer katîmîzga șîplaștîlar. Araba ğónedí. Yawaș-yawaș, sallana-sallana, kózímízden yukî tamlanîp, Beș-Awul merasîna onlandîk. Ğúreğúre, tank tîranșiyníñ katîndan, nogît tarlasîna barîp toktadîk. Șól suwuk mî? Suwuk! Heryerge kîraw túșken. Tarla bașîna barganda, ení-kúní, tatlî yukîmîz așîldî. Ústímíz de inğe mí? Inğe! „Ğîlînîrmîz” dep, nogît toplamaga bașladîk. Nogîtlarnî tartîp-tartîp, túbí-torazanî man șîgarîp, toplap-toplap hepísín ekí-úș yerge úydík. Tam umîtîmîznî ğoytkanda, bek arîzlangan kúneș tuwdî. Sîğak-sîğak ğel eskení úșún, dadam alar, esmer betlerí taa bek ğanmasîn dep, búrkene-búrkene turalar. Onlarnîñ arasîna karîșîp, baya faydamîznî 111

BELKIS SENA BILAL

kósterdík. Temellí șalîșkanîmîzga babamnîn, kózíníñ astîndan-astîndan karap, kuwanganîn tuyamîz. - Aferím Nuran, aferím Taner, aferím Șahin! Bír mínsíz, úș tílsíz bolîp șalîșasîz. Búgún úyge yetíșkende, oyînlarîñ túbín túșírgenșík oynağaksîz, dedí. Way, way ne kuwandîk! Íșímden, „awuzîñdan șîkkan kuș bír kere taa șîksa, ne kadar árúw bolağak”, dedím. Ğanlanîp, nogîtnî șalt toplap, dinkanasîn ketíriyatîrganda, solozlîgîma barîp, sol tabanîmnî șókírt tengenegíñ koyîsîna basmayîm mî? Way, bașîma kelgenler, dep, kînday kîșkîrmaga bașladîm. Sesím eșítíp, katîma Pakize anam keldí. Korkîp mení arkasîna kóteríp araba betke akettí. Dîkkat man, tabanîmdan altî-yedí șokîrtnî șîgardî. Bírísí de, pakîlday, bek deren kírgen. Onî șîgarganda, kan akmaga bașladî. Karíp anam ka-tsín? Her wakîttay kannî sílíp, toprak bastî. Ağele-ağele duwa okîp, betímní, awuzîmnî, mañnayîmnî ğaladî. Soñînda bakîr gógímden suw alîp, kolîñ ters yagî man betímní úș kere ğuwdî. Sustîm.

112

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

- Ay, Taner balam, men saga șúndí tank tîranșiyníñ katînda kertmelíkten kertme toplap ketíriyím, dep kettí. Óz-ózíme kalîp, șóp men topraknî teșmege bașladîm. Teștím de, șo yerden bír it súrúwí kadar kîmîrska șîktî. Án-yakka-mín-yakka ğuwurmaga bașladîlar. Bír bólígí tabanîmdakî kanga ğabîștîlar. Bír bólígí de, tîr-mîr etíp, sankem ózleríne íș karay edíler. Bír ğumuran da, ğerní teșíp-eșíp, viyra toprak úyím-úyím úymege ogîrașa. „Eee… Demek ke onday, dese! Ayse, anañda șalîșmak, babañda șalîșmak eken”, dedím. Kúneș alewlenmege bașladî. Nogît toplanîp píttí. Tașuw yúklendí. Míndík, aman tabanîm solk-solk solkîlday. Yanoșnîñ dúmbelegíndiy etíp șíștí. Ğanîm da darsîga mî? Darsîga! Ardal, músúr, kúntabak, arpa, kîzîlșa, bostan tarlalarîn kózímníñ aldîndan geșíríp, mezarlîknîñ hendegínde oynagan ballarga karap, Fakredin, Aladin, Suliman, Sîmay, Nejmedin, Nedafedin, Ayhan, Burhanedin, Keșpedin, Kadír, Ridvan, Aydîn, Fikiret, Ğener, Rúștiy, Alímkeray, Fewziy, Ismet, Nuredin, Erkuș alarga merak ettík. Kúnníñ bírínde men de

113

BELKIS SENA BILAL

meramîmnî alîrman dep, úmútlendím. Úyge etíștík. Arabadan túșer-túșmez bír ses eșíttík: Bombon, bombooon! Șîbîk bombooon! Koraz bomboon! Kurabiye, șegírdek!, dep bakîrîp, kolînda bir sepet men, karșî ğoldan Hasredin akay geșiyatîr. Eșiter-eșítmez, anam, yawaș-yawaș óz-ózíne aytkanday: Way, kayîr ola, Kantiy akama! Ondaydîr o, íș arasînda, sol yaktan solak degendiy, bombon eksík edí, dep ayttî da, kayttî. Bír de awuzîmnîñ șîbîrgan suwîn kóríp, yîldîrganday etíp, ekí-úș șîbîk bombon man bír kade șegírdek ketírdí. Bírín maga, bírín Nuran akama, bírín de Șahin akama tuttîrdî. Bombonnî ğalay-ğalay aldandîm. Amma ne șalîșmaga, ne de oynamaga hálím kalgan edí. Babam alar, hepísí ayîrî-ayîrî kîzmetleríne kettíler. Men ústímníñ tozî-topragî man yukîga daldîm. Kulímsírep, túșímde bútún arzuwlagan oyînlarîma kawuștîm…

114

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Harman wakîtî Kayda bírlík, onda tírílík Yaznîñ sîğak kúnlerí harmannîñ zamanîn ketíre. Uzun íș bolganî úșún, harman ortaklașîp bastîrîla. Úydekíler harmannî sîpîrîp, ter-temíz etíp, ázírlemege kaldîlar. Ortagîmîz man men, akam, Abdurepiy akay, ekí ókíz ğegíp, tașuw araba man șólge yetíștík. Șólde egínler șalîngan, șeren-șeren bolîp turalar. Barganîmîz man, ortagîmîz, akam, Abdurepiy akay tașuwnî ğúklemege bașladîlar. Men usul man ortalîktan tartîldîm, aman yoklîgîmnî tuydîlar. Bo mana man Turgut Tanerní karadî, karalganîn tuyganî úșún Taner ğewap berdí. - Men bírden ğerge karaganda kara-mîk kórdím. Bek merak etíp, toplap-toplap așaganda, awuzîm-murînîm kap-kara bolîp boyalandî, dedí. Tașuw da toldî. Tez men tez míndík, yawașyawaș úyge ketiyatîrmîz. Arabağî telbewní maga tuttîrdî, ózí de yukîga daldî. Men de telbewní 115

BELKIS SENA BILAL

Abdurepiy akayga beríp, oyînga aldandîm. Ógízler ğolîn bílíp, harman yeríne yaklașkanda, ortak arabağî korkîp-sersenlep yukîsîndan turdî. Wakîtînda harmanga yetíștík. Bízní dórt kóz men bekliy edíler. Herkez kol-koldan beríp, kîzîlșanî ğaydîlar. Tokmakka ekí at ğektíler. Atlar harmannîñ ortasînda tírekke baylandî. Ortagîmîz: - Diy, geș kenarga!, dep aydamaga bașladî. Demek ke harman bastîrîla. Atlar kamșînî kórgende, korkîp danduríktiy aylanalar. Bútún kóyíñ kíșílerí harman aydaylar. Atlarnî men de, Turgut akam da, Abdurepiy akay da aydadî. - Diy, geș kenarga! Diy, geș kenarga! Ortagîmnîñ mallarî, yardîm eter ballarî, dep. Ayday-ayday atlar toktadîlar. Atlar dínlenmege, kíșíler senek men harmannî karîștîrmaga karaylar. Atlar dínlengen sun, gene harman aydadîlar. Sora „kúz etíldí” toplap-toplap „tînaz da etíldí” yaba man șașîp, kîzîlșanî temízlep, úyníñ temíz bír kóșesíne salîndî. Herkez harmannî sîpîrdî. Harman íșleríne síptí karîșkanîm úșún, bíliyím dep, herșiyge bek dîkkat ettím.

Biyday - Tarlalarda bereketsíñ 116

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Yorkanîmda bír șeșeksíñ. - Yeșíl șólde ayîrî túștím, Ya harmanda neler șektím. - Kózím biyday, gúzel biyday, Añnat, añnat, dertíñní say. - Bír teknege atağaklar, Oga da suw katağaklar. Kamîr basîp píșíreğekler, Ótmek yasap satağaklar, Șalîșkanlar așayğaklar, Ótmekke kuwanağaklar.

117

BELKIS SENA BILAL

Músúrlíkte tuwgan bebiy Sekíz-dokîz yașînda bolsak ta, bízní hergún azbarda bolgan túrlí-túrlí íșlerge salalar. Amma bízím akîlîmîz-fikirímíz sáde oyînda. Bazî seper mektebímízden erte-erte kaytsak ta, ánawnîñmínawnîñ karșîsînda oyînga aldanamîz. Úyge ğetkende, íșler pítken bola. Bízní korgende, babam alar soray: - Bo muwallím sízní ne úșun o kadar keș darkata? Yarîn barîp sorayîm șonî, diy. Korkîdan, bíz usli-uslî bolîp, unutîlganșîk erte-erte úyge yetíșemíz. Bír kún mektepten kașîp, ğandan arkadașîm Yúkselníñ úyíne kettím. Barsam, azbarînda Nardin, Șahin, Yalçin, Murat, Mufit, Nuran, Dewlet, Rúștiy, Turgut, Reğay, Kadriy, Oskol, Erkin, Sebadin, Keșpedin bar. Onlarnî kórgende, bek kuwandîm. Bașta dokîztaș oynayîk dedík. Karnîmîz da, aș mî? Aș! Yúksel kolîmîzga kattî kara ótmek parșasîn tuttîrdî. Oynamaga bașladîk. On kolîmîzda 118

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

eskí parșasîndan topnî tutîp, sol kolîmîzdakî ótmekní kemíríp-kemíríp așaymîz. Baya oynadîk. Bukkan soñ „kașmak top” oynayîk dedík. Tam árúw kîzîșkanda, tîkîr-tîkîr bír araba sesí eșíttík. Kórsek, ne kóriyík? Arkadașîmnîñ anasî-babasî alar șólden músúr toplamaktan erte-erte kaytayatîrlar. Bíz șașîp, „way, anam” dedík. Arabanî azbarga tarttîlar. Arabanîñ sandîgîna karasak, heșbír músúr yok. Bírden-bírge, bír șuwalnîñ íșínden bala sesí eșíttík. Șașîp kaldîk. Dîkkat etíp seslesek, bír bebiy ğîlay. Bírí-bírímízge karadîk. Arkadașîmnîñ anasî: - Yúksel, saga músúrlíkten músúr yeríne bír bebiy ketírdík, dedí. Yúksel șașîp kaldî. Anasî sallana, șîrayî kașîk, ayak ústínde zor tura. Músúrlíkte dogîrgan eken, amma bonî óskende añladîk. Men ğuwura-ğuwura, aldîma-artîma karamay úyíme yetíștím. Anama kórgenlerímní añnattîm. Ğalbara-ğalbara ayttîm: - Neniy, sen de maga bír bebiy tapsa! - Way, balam, bebiyler sade músúr toplaganda tabîla eken, dedí. - Sen de, Yúkselníñ nenesíndiy, músúr toplamaga ketse! 119

BELKIS SENA BILAL

- Bízím músúrímíz yok, dedí de, mení inandîrdî. Arkadașîm nenesí ğaș, Yúksel tongîșî. Mením nenemníñ „yașî ellí, hálí bellí”, men kenğesímen degendiy, sekíz bebiy dogîrgan. Men kenğesímen, demek ke aralarînda fark bar. Sade óskende bútún meselení añnadîm.

120

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Talaka Azmiy, Mobin, Abláziz, Abdulkerem, Abatiy, Asan, Siytosman, Abdurepiy, Mennay, Ibray, Sóyín, Musuret, Siydamet, Hağí-Asan, Galip, Menișa toplașîp Ibadula akaynîñ úyínde talakaga yetíșkende, baya kúntabak túyílíp úyílgen edí. - Íșíñíz kolay bolsîn!, dep ğașlar kírgende, bírden bútún talaka ğanlandî. Kîzlarnîñ analarî: - Saw bolîñîz! Ğúríñiz! Buyurîñîz!, dep kolîmîzga bírer șîbîk tuttîrdîlar. Herkez men barabar pata-kut, pata-kut, patakut etíp kúntabaklarnî túyíp-tuyíp ózímízní kósteremíz. Karap turgan Sabesultan Siytosmanga: - Ragîpnîñ arepenasînda „Siytosman saray saldîrgan” dúrkísín șalgan edíñ. Haydî, Siytosman, óz dúrkíñní șalsa!, dep ayttî. Oyerde, Siytosman óz dúrkísín șalmaga bașladî:

121

BELKIS SENA BILAL

Siytosman saray saldîrgan Amet, Memet, Siydamet, Ziynepníñ șalî, Amet ketse ne bolîr Ziynepníñ hálí? Bírden, Ragîp, „Túșúnmeñíz Ziynepke”, dep șîktî: Sen Ziynepke túșúnme, Ózíñe kara, Sensíz-mensíz tabîlîr Ziynepke koğa. - Way, bír kîskadan boldîñ. Bo dúrkíníñ soñrasî yok mî? - Bar „sorasî sorpa, koyîsî botka”, dep Siytosmanga karadî. Herkez tîñîp, gene pata-kut, pata-kut etíp șalîșkanda, kolîna bír karbîznî eșíp-teșíp, kertleștíríp, oylap, penerlík etíp katîmîzga Emurla akaynîñ Sabriyí, Septar akaynîñ Temindarî, Mambet akaynîñ Ereğebí, Mustafa, tírkeleșíp keldíler. Kelgenlerí men, penerlíkní kîzîldatîpkîzîldatîp talakada ballarnî óșíktírdíler. Awuzîñ 122

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

suwîn șîbîrtkan Menișa man Galip, penerlíkke merak etíp, dayana-almadan: - Ola, Sabriy, penerlígíñní teran maga da berse, dedí. Sabriy korkîp, penerlíkní Kaniy daday betke akettí. - Bermiyğem, bermiyğem! Men ogîrașkanda, sízler it suwara edíñíz, dedí. - Ola, bașka karbîz tapmadîm. Kara, talakada ne-gadar kúntabak túydím. Sen allegím bolağagîña taa árúw șîșîldagan awuzîña kara, kartbabañ man koyînlașîp ğatkanîñ bellí, awuzîñda tîș-mîș kalgan yok, dedí. Bo tazírní eșítken Sabriy, Galipke pay șîpladî. Galip te, astta kalmay: - „Tíșșíz babî, ğîmîrta kabî”, dedí. - Șotîk! - Șotra! - Șóp ayak! - Kamît bağak! - Șișko patlîgan!, dep baya idalaștîlar. Dargînlîklarî dagîlgan sun, Sabriy bek emiyetlí penerlíkní Galibíñ kolîna tuttîrîp, „Adaș, adaș, ólgenșík arkadaș” dep, ekewí de kol beríp hakklaștîlar. Dîkkat etíp, sol betímde turgan balaga karasam, uzun entár kíygen. 123

BELKIS SENA BILAL

- Ola, sen kîzsîñ mî? dep takîlganda, ğalp etíp betíne karasam, ekí hapta ewel súnnetke otîrgan Kursat Rahim ekenín kórdím. Súnnet az kelgendiy, ekí kózínde de terskiyde bar. Anasî, Nefize, balasîna takîldîm dep, darîlîp, árúw etíp itmanîmnî berdí. Talaka pítkende, Șekzade kuwanîp, talakada kíșílerníñ aldîna, bír síníge salîp, pîrînda píșken kabak ketírdí. Bírer parșa kabak bólíșíp: „Buyurîñîz mísapírler, súpíríñíz bízímkíler”, dep așap, akșam penğírede kîzlar man konîșağagîmîzga, ah, ne-gadar telașlandîk!

124

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

IV. Din Mógedek Marebeden sora yașamak takan-tukan boldî. Pîkarelík, yoksîzlîk, óksízlík her yerge ğayîldî. Pakîlday, kóyímízde bolîp turgan ekí túkáan malsîz kalîp kapaldî. Bír yerde tertíp kalmadî. O kún, sebelep-sebelep ğawun ğawdî, her yer ğerden-kókke șamîr man ogîrașa. Bíz mahálle ballarî Ismet, Yunus, Nejdet, Múrsel, Rahim, Ferit, Seriy, Fakredin, Naștiy, Nejmedin, Erğan, Biğan, Erol, Ayhan, Oktay, Reğay, Kadîr, Aydîn, Nuredin, Irfan, Șahin oynap „kak ğaldaymîz”. Bírden bír zíl sesí eșítíldí. Ğolga karadîk. Kórsek, ne kóriyík? Katîmîzda taș ğoldan „Martșî” mógedegí zor-zar keliyatîr. Yaklașkanda, Reșel satkanîn bíldík. Zílíñ sesín eșítken kíșíler de, herșiyge muhtaj bolganlarî úșún, mógedekníñ aldîna șîktîlar. Túğarnîñ sáde reșelí barîn añnadîk. 125

BELKIS SENA BILAL

Yoksîzlîkta o da árúw dep, kuwanayîm ettíler. Remezan tutkanlarî úșún, reșelní dataalmadîlar. Bízní kóríp șakîrdîlar. Keldík. Metiyden bír kașîk reșel alîp dattîrdîlar. Tílímízní salganda, dumanerík reșelí ekenín tuydîk. Múbarek, o kadar ekșí ke, mîtlak „sokîr kíșíníñ kózín așağaktay”. Kurnazlîk etíp, tatlî dep, herkezge reșel aldîrdîk. Akșam okîganda, sîprada bírew, aman bírew reșelge yaklașa-almagan. Ekșílígí tam sîtma tutkanday eken. O zamanlarda șeker de bek tansîk. Kîzîp-kîzîp bízní karamaga bașlaganlar, „naw ğínapet ballar aldîlganlar” dep. Tew, tew, tew. Bíz kóp wakît oyagan karșîgamîznî deñíștíríp, túsímízní bírem kóstermedík. Kóy de balaban bolganga, ízímíz ğoytîldî. Marebeden soñra vaziyetímíz yawaș-yawaș o zamannîñ tertíbíne kírmege bașladî…

126

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Akșam okîdî, șiybórek kokîdî Ramazan ayînda bútún kóyde bayram tedaviyí kóríne. Herkez bírí-bíríne Ramazan kayîrlaylar, dawulğîlar úy-úyden gezíp Ramazannîñ dúrkísín șalalar. Șímdí keldí Bayram ayî, Selam berdí kapîmîzga, Al kísesí, mor kísesí, Uzaklardan kelír sesí. Allah sízge kîsmet etsín Her sene Kurban keșesí! Ğașlar da, at míníp, Terawih aytalar. Bazî ğaș Remezan tuta. Ballar toplașîp, oynap-oynap „akșam okîdî”-ga șîgalar. Hoğa efendí ezan aytîp bașlaganda, bíz, Remziy, Ğemal, Nağiy, Ayhan, Fakredin, Seriy, Ridvan, Bayar, Yúksel, Onal, Erol, Ğengiz, Nastiy, Sîmayil, Dogan, Yalçin, Nazif, Abip tamam ğașînğummak oynay edík. Bírden-bírge zuw-șuw bolîp „akșam okîdî, șiybórek kokîdî” dep, bútún ballar ğuwura-ğuwura úyleríne yetíștíler. Bazî ballar, 127

BELKIS SENA BILAL

oyînga aldanîp, artta kaldîlar. Onlarga „úyí bolgan úyíne, úyí bolmagan koranîñ túbíne” dep bakîramîz. Keș bolsa da, onlar da úyleríne yetíșkende șîmpîrayîp sîpraga otîrdîlar. Ekí kúnden bayram. Bayramda bútún ballar kollarîna balaban-balaban torbalarîn alîp, mahálleden-mahállege ánaw úy seníñkí, mínaw úy menímkí dep, bír yerín kaldîrmadan, súrúw-súrúw, kol óbíp ğúreler. Kol óbíp pítkensun, otîrîp hesap kóreler. Bazîda bír, kawgaga da yetíșeler. Bo kadar kurabiye, bo kadar ğewez, bo kadar para – balalîk sení.

128

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

V. Marebeníñ unutîlmaz șíllerí

Koș keldí ğolî Mambetșíden kaber keldí, Asredin dayîm marebeden kurtîlîp kelgení. Așîgîp ketmege karar alîndî. Babamnîñ koș keldíge keteğegín añnap, mení de al dep ğalbardîm. Komșîmîzda bír kîz man ahretmen, onî da alîp keteğeklí boldîm. Babam razî boldî. Kuwanîp telașîmîzdan o keșe kózlerímíz ğumulmadî. Ekínği kúní ertenden karaldîmîzga bír karasam Múnire „esmer gúzel, kózlerín súzer” degendiy, tógerek betlí, kara kózlí, orta boylî, șeșeklí pasma uzun entár ústínde, ayagînda sîrlî terlíkler, takina, keliyatîr. Kuyî betten de Súmúgúl keliyatîr, betí biyaz, ap-așîk, kózlerí sîrlî-sîrlî, uzun șáșlí, entári șatrașlî yúpekten, ayagînda biyaz terlíkler, takina. Ekewí de tamam on yașînda.

129

BELKIS SENA BILAL

Nenelerí kelgenșík zorlanîp arabaga míníp „biñ domîzlî șokayday” kurîlîp otîrdîlar. Súmúgúlníñ nenesí bír tandîr ótmek men, bír torbașîk duman-erík men elma ketíríp ayttî Súmúgúlge: - Mambetșíge barganda, ballarga ğemíșlerní berírsíñ, sawaptîr. - Ayse, neniy. Kaár-etme, dedí. Neniylerímízníñ betlerín-kollarîn óbíp „sawlîk man kal” aldîk. Babalarîmîz arabaga tek at ğegíp, Kașamak ğolîn tuttîlar. Kóyden șîktîk. Mezarlîknî geșkende, ğel eskende „at șukurîñ” barîn tuydîk. Babam alar golîñ adașkanîn sezdíler. Arabanî aylandîrîp, bo seper dogrî Mambetșí ğolîn aldîk. Bondan soñra, oyînga daldîk. Algan eskílerímíz men „kîdîra kelíp” oynadîk. Ekewmízníñ koklalarîmîznî, eskíden, dadam yasagan edí. Maya mahál geștí. Buktîk. Bírden, akîlîmîzga miywalar keldí. Torbașîknî alîp, kuwanîp, talașmaga bașladîk. Bólíșíp-bólíșíp darîlîșmaga yetíștík. „Bír duman-erík maga, bír duman-erík saga, bír duman-erík maga, bír dumanerík saga” dep, hepísín asap, kaárden kutuldîk. Nepísímízden de elmalarga kóz saldîk. „Bír elma saga, bír elma maga, bír elma saga, bír elma maga”. Tap soñînda, sáde bír elma kalganda, Súmúgúl bír ózí așayğaklî boldî. Múnire kîzîp, kolîna wurdî. Șay-típ, idalașmaga bașladîlar. Súmúgúl: 130

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

- Kara botiy, kara botiy, dep bakîrdî. - Șawtókme, tamsa ğalar, dedí Múnire. - Kara koñîz, dedí Súmúgúl. - Yaaa… Aktîr, ayrandîr, Kópekke tógílír, Karadîr, zerredír, Ótmekke sebílír, dedí Múnire. Bonday etíp, ahretíñ awuzîn kapattî. Balalîkta „șímdi șîk, șímdí buksîn” dep hakklaștîlar. Soñgî elmanî bólíștíler: - Yarîm elma saga, yarîm elma maga, yarîm elmanîñ bír șerígí saga, bír șerigí maga, bír elmanîñ șerígíñ yarîsî saga, bír șerírígíñ yarîsî maga, bír elmanîñ șerígíñ șerígí saga, bír elmanîñ șerígíñ șerígí maga, bír…, dep ayta-ayta elmanî „gark” etíp bólíp, ğemledíler. Awurmaga bașladîk. Bír mahálden Mambetșíge etíștík. Aldîmîzga șîktîlar, hoș-beș ettík. Tiyzemníñ kolîna tandîr ótmegín berdím. Miywa torbașîknî boș kóríp úzíldím. Hepísín așaganîmîzga peșman ettím. Çocuk ağlar nafile, Giden, hiç gelmez ele, dedím. Úyge kíríp Asredin dayîmnî kórdík. „Koș keldí” aytîp, betín óptík. Kolîn ópmege iyílgende, tam on kolnîñ bílegí yok. Yalîp tartîldî, sora bízge: 131

BELKIS SENA BILAL

- Marebeníñ hediyesí, dep kózlerí torlandî. Babam alarga, marebeníñ akir zaman ekenín, ketírgen maddiy we maneviy ziyanlarîn, korkînș tolî unutîlmagan kúnlerín kaytarîp-kaytarîp añlatîp, korkkanday etíp ayttî: - Eñ dogrîsî, „marebe heș bolmasîn, barîș man dúniya tolsîn”, dep, ózíne kelíp kúlímsíredí. Soñra gene marebede bașîna kelíp geșkenlerín añlattî: - Maga mana heș tapmañîz, sízge yalan, maga ușun, degendiy, her dakka oñ bílegímníñ yoklîgîn kórgende, korkîp, kaárleníp, ğúregím ğana, marebene kozgay-kozgay turaman. Soñra, „Tamam, ot túșken yerín ğagar” degendiy. Ğalbaraman, mením aytkanlarîmnî bagîșlañîz, dedí. Tek ózíme ğanmayman. Bo marebede úș ğandan arkadașîm șehit boldîlar. Bírísí Musuratlî Temindar Bayram, ekínğísí Septar akaynîñ ulî Temindarga ğanaman, úșínğísí de Amzașîlî Ómer Bilal. Taa bașka Rumen, Nemse, Tatar, Túrúk te ğan berdíler. Șehitlerníñ añîlmasîna Kubadínde añît yasalîp atlarî yazîldî, duwalar beríldí. Bíz de „Allah rahmet iylesín, nur tolî kabírlerínde rahátlensínler dep ístiymíz. Namlî, șanlî șehitlerímíz, bútún saygîlar sízíñ úșún! 132

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Șehitlík Bírínğí Dúniya Marebesí bașladî. Her yerdiy, bízím memleketímíz de kóyímízníñ ğașín-ğawkasîn marebege aldîlar. Anaylar ğîlay-ğîlay úyde kaldîlar. Ketkenlernín arasînda yígírím bír yașînda Yakup Seyit Abdulla da bar, uzun boylî, kózlerí írí-írí, dúlber mí? Dúlber. Yedí kardașî taa bolsa da, anasîñ eñ súygen balasî. Toplașîp, Rumenler, Túrúkler, Tatarlar, Nemseler marebe yeríne yetíștík. Her yer zuw-șuw, kîy-kaleket! Barîrbarmaz degendiy, belsendík. Kórír-kórmez kîzîștîk. Túpek kollarîmîzda, sawașamîz. Kurșunlarîñ bírísí ketíp, bírísí kele. Toplar deseñ, „tar araga tana kîstîrîlîr” degendiy, turmadan top atalar. Aviyonnar da bomba atîp, her yerín berbatlay. Bírínğí sîrada bízmíz. Rumenler ğesaretlí. Onlarnîñ íșínde Yakup man Dawut kózsíz mí? Kózsíz. Vatandașlar man barabar dúșmanlar man wurușamîz. Sawașa-sawașa kóp kúnler, aylar geștí. Bírden-bírge katîmda kók gúdúrdegendiy, balaban bír patírdí eșíttím. Bír karasam, ğesaretlí Yakup wurîlgan, sallana-sallana ğîgîldî. 133

BELKIS SENA BILAL

Yawaș-yawaș katîna bardîm. Kózlerí kórmiy, mení sesímden tanîdî. Ústí-bașî albîragan kan, kókíregínden șar-șar kan aga. Ólím halínde, maga: - Ğanîm, Dawut, ğeketím ğebínden ğawlîknî al da, anama-dostîma mením selamlarîmnî ayt! - Árúw, kardașîm, merak etme, dedím. - Dawut, saw bol. Mení ğatkan yerímde tașla, sen ğolîña kara! Buyurîknîñ artînda kalma, dedí. - Way, Yakup, ka-ter ekenmíz? Hálíñ perșan, sení kîya-almayman, dedím. O dakkada ğanîn teslím ettí. Ólgen arkadașîma uzun-uzun karadîm. Betín sîypalap, kózlerín ğumdîrdîm, bír Kulhuwalla okîdîm. Bír kere taa karadîm, túpegíme karadîm, atlap zor-zar súrúwníñ artîndan yetíștím. Her yerní ğayratkan soñ, marebe píttí. Ketkenlerníñ bazîlarî kayttî, bazîlarî tîranșiylerde, șóllerde serpílíp kaldîlar. Dawut kaytîp keldí. Ondan taa kóp hawadis aldîk. Yakupnîñ ólí káátí keldí, anasî gene inanmay. O kúnden berí zawallî Hafize halamnîñ bașîna túrlí-túrlí șiy keldí. Turmadan pal baktîra, kitap aștîra, hergún ğolda bír tașnîñ ústínde otîrîp ulîn bekliy. Duniyada baladan tatlî, ne bar? Ulîn arzîlay-arzîlay seneler geștí. 134

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Așanîñ ortasîna anît yasaldî. Marebede ólgen șehitleríñ namîna dep, atlarî yazîlağakta Yakupnîñ anasî razî bolmadî. „Mením balam ólmedí” dep, tíreștí turdî. Așîlîșta bútún ğemaát awdî, Kóstenğeden zabîtlar keldí. Șehitleríñ atlarî okîlganda, analarîn-babalarîn anîtnîñ aldîna șîgardîlar, herkez mangîr-mangîr ğîladî, úș kíșí úș tílde konîștî: Rumenğe, Tatarğa, Nemseğe. Rumen hem Nemse popazî, hoğa ğemaát men barabar șehitlerge duwa ettíler. Úyle máhálínde anma toplantîsî píttí, amma ğîlawlar kaldî. Sízge bo sîralarnî yazgan Yakupnîñ yakîn kîsîmî sayîlîr. Bo sebep men de, oga bír manzúme yazgan, músaadeñíz men șúndí sízge de tanîtayğaktîr:

Barîș Memleketím tarihí Șehit men tolî, Eger dúșman kóz atsa, Korîyğakmîz onî. Bír top gúldiy toplașîp, Heș ayîrîlmaymîz, Ğutîñ serbestlígín Hepímíz korîymîz. 135

BELKIS SENA BILAL

Bútún ísteklerímíz Barîșka kete, Dúniyada heș bolmasîn, Heș bír marebe. Marebelík bek yaman, Herkezní ğaga, Watanîm, her millet men, Barîșta yașa.

136

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

VI. Așk Repika Añnatağak olayîm kóp senelík bolîp-pítken asîl bír mesele… Anam on yașînda bala eken. Kubadín kóyínde ğașlîgîñ biñ-bír sefasîn súrgen, kîzlarnîñ arasînda Repika atlî gúzel bír kîz bar eken. Kunníñ bírínde Bayramdedege, toyga șakîrtuw bolalar. Kuwanîșlarîna kún tiymiy. Ğuwurîp-ğuwurîp ázírleneler. Súsleneler, eñ kîymetlí urbalarîn kíyeler, hiyğanlanîp arabaga míneler. Hepísí úș kîz bír de arabağî Rewuf, ğañî ósmelí bír ğaș, toy ğolîn tutalar. Kuwanîp-kuwanîp, ána yetíșiyatîrmîz degende, ğolnîñ ortasînda pat etíp arabalarîñ tegerșígí sîna. Arabadan túșíp, aldga-artka karap imdat bekliyler. Bírew de kórínmiy. Tam 137

BELKIS SENA BILAL

tuwganlarîna peșman bolîp turganda, karșî ğoldan ğașka tolî bír araba keliyatîr. Ğașlar onlarnî kórírkórmez, kîzlarnîñ katlarîna kelíp, ğanlanmaga bașlaylar. - Ogîr ola, kîzlar! Kayda ketesíz? - Ewalla, ğașlar! Bayramdedege, toyga ketemíz. Ğașlar ánaw-mínaw sorayîm eteler. Kîzlar, kîz tukumî bolganî úșún, naz eteler, bílgeníñdiy „hem taz, hem fudul”. Bolarnî kóríp, ğașlar arkalarîn aylandîrîp ketmek ístiyler. Oyerde, kîzlar ózleríne kelíp: - Ğanîm, bízím tegerșígímízní de yasasañîz!, diyler. - Bolmaz, heș bolmaz, diy ğașlar kîzlarnî kîzdîrîp. - Yardîm etíñíz, taa… - Állegím bolasîz da, diy ğașlar. - Akam, șîñlarmîz sízge toyda. Bo șaylî lafîn eșítken soñra, ağele-ağele tegerșíkní yasaylar. Kîzlar kuwanîp arabaga míniyatîrganda, ğașlar: - Ka-típ tanîrmîz sízní toyda?, dep soraylar. - Way, ğanîm akam, arabanîñ tegerșígí dep șîñnarsîz, taa! Abîl-gubîl toyga yetíștíler. Toyda kíșíler vîkîr-vîkîr. Bírew bírewge karamaga wakîtî yok. 138

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

„Șíngene șala, kurt oynay”. Niyse, ózleríñ șáresín ózlerí kórdíler. Akșam boldî. Kîzlar kíyínípkușanîp, „Usun Yusîp” podra pușîsînday bolîp, toy bolgan damga kírdíler. Bír mahálden sora ğașlar șîñlamaga bașladîlar. Ğașlar: Alșî man tawî bellí bolmaz, Bígí men șîgî, Sînmaz m-eken kîzlarnîñ Tegerșígí? Kîzlar: Ewaldar kîz, ğígítke, Bír suwîl eter, Sízdiy etken mátúwler Yasar da keter. Ğașlar: Tegerșígíñíz sînganda Aldattîñîz, Gene bízge ğalbarîp Kelírsíñíz. Kîzlar: Awlarîñ atî ozganșîk, Kóyímníñ tayî, Bír wakît kîz unutmaz 139

BELKIS SENA BILAL

Ğígítníñ payîn. Bonday karșîlîknî eșítken sora, ğașlar dúbedúz kîzdîlar, ení-kúní delírdíler. It peșmanî boldîlar. Endíden soñ bo inkáarğî kîzlarnî kayîsî oyînga oynatağaklarîna túșúneler. Ne bolsa da, toyîñ zewukîn tata-almadîlar. Túșúne-túșúne suwîlîn taptîlar. „Suwga batağaklar, șamîrga ğatağaklar”, gene bo kîzlarnîñ ğezalarîn bereğekler. Toy píte. Șakîrtuwlarîñ hepísí kaytmaga bașlay. Herkez kayta-kayta, sîra șímdí bo bek kurnaz kîzlarga kele. Tamam Kubadín ğolînda ekende, tenka bír yerge yetíșkende, ğașlar bír kîznî bastîrîp, bakîrta-bakîrta, șakîrta-șakîrta alîp kașalar. Úyíne yetíșkende, alîp kașkan ğaș kîzga karay. Șașîp kala. Inangísí bílem kelmiy. Kîz ayîñ onbeșíndiy gúzel! Inğe belí, ela kózlerí, șem-șer kașlarî ğașnî sersem eteler. Kîz da ğașnî begene… Boyî-postî dam tíregíndiy, betí panğarday biyaz, kara șáșlerí dalgalî-dalgalî. Kîzga ateșten kólmek kíydírmege ístegen ğaș, óz-ózín sewda ateșíne ata… Ğaș man Repika úyleneler, seneler geșe, beș balalî ayile bolalar. Bayramdede kóyínde yașaylar, saygî man, súygí men, kuwanîș man…

140

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Sewda Kamșîm bașî kalaylî, Koñșî kîzî kolaylî Gene Kubadínde bolgan bír asîl olay, gene eskí zamanlardan… Ekí ğaș bír kúnde bírí-bíríleríne așîk bolalar. Ekewí de komșîlar, ekewí de fîkare ayilelerdenler. Tam bírí-bíríleríne kara sewda bolîp ğúrgende, kîz, ğașîñ bír zengín kîzîna níșanî bolağagîn eșíte. Ğana-ğana kúl bola, sarara-bozara, ólím hálíne yetíșe. Ğanîklarîn kóp mahál gízliy-almay. Ğengeleríne tuydîra. Túșúne-túșúne bír çáre tabîla. Kîzîñ kîsmetíne, ekí kúnden ğuma namazî bolağak. Ğengelerí, Sewda degen kîzga șonî aytalar: - Kara! Așa betten ğamíge kíregekte, solda bír terek astîndan geșíle. Sen ğuma kúní namazdan ewel șo terekke míníp, tamam súyeríñ keliyatîrganda sen ístegen șîñîñ ayt. Sewda ğengelerín aytkanînday ete. Terekke míníp, dórt kózí men súyerín karay. Bír de kórse, beklegen ğaș keliyatîr. Zor-zar, hiyğanlanîp, buwîlîp ayta: 141

BELKIS SENA BILAL

Altînnî, kópní ízliysíñ, Babasî baynî, Ğerde turîp sezmiysíñ mí, Kóktekí aynî? Ğaș bek tanîgan sesín eșítkende, kuwanîp túrli-túrlí bola. Șarîgîn baylagan kíșí bolîp, heș tînîșîn almadan bek súygen Sewdaga ayta: Bayda mením damîm yok, Altînda kózím, Bír aytarman lafîmnî, Gerí almam sózím. O keșe, ekí kara sewda kawușîp úyleneler. Soñra șonlarnî aytalar: Hasret-hasretke kawuștî, Kawuștîk bízler, Zewuk íșínde geșeğek Endígi kúnler.

142

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

VII. Túrlí yașayîș olaylarî Ázír mektúp satîșî Yazmaga bílmegenler Çáresín tabar, Ázír mektúp ístegenler Kaweden alar. -

Vesire, Vesire, akîz Vesireee! E, ne o, șo? Kaydasîñ, akîz? Mína, akay, míndaman, dep ğuwurîp keldí Vesire. Akîz, bașka wakît mením sesím eșítkende ğehennemníñ tórínde bolsañ bírem keleğeksíñ, añnașîldî mî? Añnașîldî. Bek añnașîlganga kórínmiy. Way, Mubin akay, bílesíñ de, úyíñ bazî kîzmetlerín maga kaldîrîp, neniy alar șólge kettíler. Sen bakîrganda, tamam sawut-ayak 143

BELKIS SENA BILAL

ğuwîp, zawallî itler ğalap toysînlar dep, ğuwîndîknî taș ayakka tóge edím. - Aydî, ayse, meselení așadan alayîk, be kardașîm. Kara, Vesire, saga aytağak bír sîrîm bar! Ket te Asan akaynîñ kawesínden ázír yazuwlî bír mektúp alîp kel maga! Amma bírewge tîñgîrdama, de ekem? Ne íșlep ğúrgeníñní ğerde ğúrgen ğîlan bílem bílmesín!, dedí. - Ayse, akay, men íșímní taa pítírmedím. Ağele etseñ, Múspirege ya da Șayizege aytayîk ta, degende Mubin akam „ot alîp, kamîșka ğuwurdî”. - Bek árúw, „it itke aytkan, it te kuyrugîna aytkan”, degendiy. Men sení akîl balîk, akîlîfíkrí yerínde dep, sení ğíberemen, sen de naz etesíñ. Șay degende, aldîmdakî peștímalîmnî șîgarîp, „ketermen” dedím. Șoyerde akam on para berdí, „ğoytmayîm” dep, belímdekí ğawlîgîma túyíp, selam beríp kettím. Akam kuwanîp mení geșírgen sun, Múspirení karap, onî da aldîm. Barabar kol tutîșîp ketiyatîrganda, taa uzakta Șepika man Repiyka, Feride, Ertotaynîñ sesín eșíttík. Yaklașkanda, sundurmalarînda otîrîp, kîp-kîrmîzî moșak tolî, ekí-úș gerdanlî ata pepiyíne ğem bere edíler. Katlarînda, kózímízní așîp ğumganșîk, otîrîp eglendík. O zamanda katîmîzda Zarife, Ğengiz, 144

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Zekeriya, Repiye, Mediya, Niyaziy, ErtuganEsma, Zekiye, Abdula, Seniya ğetekleșíp Îrvaniye alarga aș-kamîr artîndan ketkenlerín añnagan sun: - Way, bír mahálleden bír mahállege erínmiy, n-etmiy aș-kamîr artîndan ğúrmek bolîr mî? dedík. - Bolîr, ya, ne-șín bolmasîn? Búgún akșam namaz. Kamîr așîtağakmîz, ulkum-kîygașa píșíríp, kokî șîgarağakmîz, dedíler. Bíz de: - Árúw kurîmsîz, elgezdíler, dep kaștîk. Kîzîp, arkamîzdan kaștîlar aman tutaalmadîlar. Way, way, way! Ğuwura-ğuwura Koșalî akaynîñ úyníñ kalawîñ katînda toktadîk. Sîğak mî? Sîğak! Terlep pîșlaganday! Bir súrúw bala-șaga, bití-búrșesí kuyîsîñ așlawînda, urbasî man, takîmî man ğuwîna edíler. Karap turdîk. Móterem, Ekrem, Abîlkerem, Abláziz, Ion Kiper, Tibere, Mămăligă, Radu, Lazăr, Azmiy, Abatiy, Soyîn, Siydamet, Selamet, Ğemal, Kemal suwda ğaldap yașata edíler. Karșîda, Murat akaynîñ azbarînda Fatma, Ílmiye, Alímsiyit, Mudin, Nuredin, Atiye, Zera, Selime, Remziye, Memnune, Kurtiy, Iliyas, Selvet, Óriye, Sabesultan, Șakiy, Kaniy, Șerapiy, Hasredin, Akkî, Rahim bír uzun takta man tak-tak etíp „șîp mî, tak mî” oyînîn oynay edíler. Bíz de aldanîp teran oynadîk, sora ğolîmîzga karadîk. 145

BELKIS SENA BILAL

Tam solîgîmîznî alîp turganda, bír tek kótikáaga eșek ğegíp Hağí-Asan akay geșiyatîr. Kotikáasînda tezek, koray, ne desem de ğagar tolî. Bílmem ka-yerden, bízge kawun kîzîldattî: - Akîz, Vesire, kawun ístiy mí, ğanîñ?, degende, - Ayse, Hağí-Asan akay! dedík. - Mína, sízge bo ğumurduktay kawunnî beriyím. Aman, amanasî bar!, dep berdí. „Az bergen ğandan, kóp bergen maldan”, degendiy, Múspire men talașîp-talașîp bólíșkende, zamrîk kawun ekeníne taa bek kuwandîk. - Saw bol, bar bol, sawapka kaldîñ. Bíz bo sáátke kadar, taa, ne kawun, ne karbîz tattîk. Ne riğañ bolsa, ayt!, dedím. Șay degende, kuwanîp, koș kașlarîn kóteríp ayttî: - Bo ekí topatan kawunnî alîñîz da, Sabriye dadañîzga aketíp, menden ekenín aytîñîz. Án-yagîn ózí tawîp kelíștírer, dep kawunlarnî berdí. Koynîmîzga ğașîrîp, „emanetke kîyamet” etmeden, Sabriye dadayga teslím ettík. Way, bírden akîlîma akam keldí. Șașîrîp, kawege yetíșkenímízní tuymay kaldîk. Selam beríp barganda, Asan akaynîñ kawesínde Hağí-akay, Hafîz-akay, Șírkíy hoğa efendí, Murtaza akay, Bitla akay, Abedin, Rifat aga, Suliman aga, Mamut aga, 146

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Șewket aga, Koșalí akay alar bar edíler. Ne íșmen kelgenímízni aytkanda, șîgarîp bír ázír yazîlgan mektúp, zarp man pul berdí. Bízler de 10 para tuttîrîp, kaweden selam beríp șîgağakta: - Akîz, Vesire, zarpnîñ ústíne mektúpní ğíbereğek kíșíní, atîn-yolîn kímge yazdîrağaksîñ?, degende, - Bílmiymen, dep omîzîm kóterdím. Șîkkanda, ğolda Zîlkariye men Nesibe, Noriye, Namiser, Neğip men kóríștík. Onlar da kaweden azír mektúp algan edíler. Úyge yetíșkende, akam sínírleníp, mektúpní algan sora, kamșînî bír maga, bír kardașîma oynattî. - Way, way, way, dep ğîladîk, morardîk. Kalabalîk bolsak ta, hepímíz íșker úyde toplașîp ğatamîz. Ekí-úș kúnden sora, keșe yarîsînda men seskeníp turdîm. Mubin, Mudin, Sóyín akam alar, bízler yuklaymîz dep, sakînmadan konîșa edíler. Sóyín akam ayttî: - Ola, tínewún akșam, bír sokîr úy bar da, Dayîr mahállesínde? Onda zawallî HağíAsan man ğașlar oynap Sabriye bolîp konîșkanlar. - Deme be! Tew, tew, tew… Way, way, way… - Ayse… Tîșarda Hagí-Murat, Elmaz, men Hağí-Asannî Sabriye men konîștîrdîk, aman penğíreníñ ayak betínde Sabriye tuwul da, 147

BELKIS SENA BILAL

Yusup sesín deñíștíríp konîștî. Yusup negadar sarleníp konîșsa da, Hağí-Asan farkîna barîp soradî: „Akîz, Sabriye, neden sesíñ bír kaba bolgan?” „Kaba bolîr, ya! Seníñ gíbergen șúrúk-șúrúk kawunlarîñnî așap sesím deñíștí”, dedí. Bízler eșítkende pîrkpîrk etíp kúldík toya-toya. Hağí-Asan zawallî, Sabriyege ólmegen așîk bolganî úșún, abaylamadî. Șay-típ, yalan man, dolan man ğașlîk geșíremíz, be! Óskende, maga da sîra kelíp, penğírede ğașlar man konîșkanda, Hağí-Asan akaynîñ bașîna kelíp ketkenlerín, asîlîn añnadîm da, „way, ğașlîk, sení” dedím.

148

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

John geșiyatîr O eskí zamanlarda, kóyíñ bútún insanlarîna, balalardan kartlargașîk, fes kíymege șart edí. Biñ dokîz yúz yígírím altîda, Kubadínde síptí seper, anamnîñ akasî Amediye kóy íșíne fes yeríne „palariye” kíyíp șîga. Bo bek balaban nisapsîzlîk herkezní șașîrta. Erke óskení úșún, babasî balasîna bír ağî laf aytaalmay. Aman, bútún kartlar toplașîp hoğanî șakîrtalar. Hepísí, ğúmbúr ğemaát ğașnîñ ústíne túșíp nasihat eteler. Ğașnî ílkím-sílkím etmege bașlaylar. Ğaș sabîrlî-sabîrlî bútún nasihatlarnîñ seslemesín sesliy, amma tap tamamga keleğekte șonlarnî ayta: - Șírkiy hoğa efendí, men on sene aldîma ğureğekmen mí, yoksam on sene artîma keteğekmen mí? Hoğa ependí, bútún kartlar șașîp, „tîm-tîrîș, kulak burîș” bolîp kalalar. Ğaș palariyesín kolîna ala, selam beríp Anîs akaynîñ kawesíñ katîndan geșe. Kawede akaylar da Keșpedin, Aziz, Ismet, Asan, Munir, Munip, Salím, Yunus, Amet, Sabriy, Sîmay, Mudin, Mesteğep, Biğan, Ğemal ğașnî 149

BELKIS SENA BILAL

kóreler. Artîndan uzun-uzun karap, bírí-bírílerín turtîp bakîralar: - John, John geșiyatîr ğoldan!, dep. Ğaș bútún aytîlganlarîn eșítíp, kúlímsírep „ğolșî ğolîna yakîșîr” degendiy, ğolîna karay bere. Tam Túrúkler „suw akar, yoluna bakar” degendiy. Bondan soñra, yawaș-yawaș, Kubadínníñ Tatarlîgînda fesíñ yerín șapka, baska, palariye algan eken.

150

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Ermalak Balalîkta geșírgenleríñ bek akîlîñda kala. Úyímíz kalabalîk bolganî úșún, sîk-sîk túkáanga ketemíz. Túkáandan úyge kerek șiyler almaga ketemíz: șeker, tuz, may, iyne, ğíp. Kóyímízde ekí túkáan bar, amma bíz sáde Ermanaknîñ túkáanîna baramîz. Satuwğî árúw bír kíșí, balasî bolmasa da, balalarnî bek súye. Bír okka píríj ísteseñ, 950 dírem píríj beríp, kalgan 50 dírem píríjníñ yeríne bír șeker bonbon kaytarîp bere. O șekerge bíz kuwanîp, onî ğalay-ğalay úyge ğetíșemíz. Onîștan, túkáanga ğíberseler, bízím eñ balaban kuwanîșîmîz edí. Bír gúzel yaz kúní bízní túkáanga gíberdíler. Kapîdan șîgar-șîkmaz Ónğer, Kenan, Erkuș, Idris, Kadriy, Dogan, Ridvan, Yúksel, Çetin, Oskol, Erkin, Șahin, Reğay, Onal, Yalçin, Musayedin, Namîk, Sálím, Ismet, Ğener, Sirhan, Erhan, Ğandan, Sebadin, Samiy men kóríștík. Hepísí toplașîp așaga kete edíler. Barabar konîșa-konîșa, taa uzaktan așada balaban bír kalabalîk kórdík. Bașta ne ekenín bílmedík. Yaklașkanda, eșíp-teșíp 151

BELKIS SENA BILAL

kalabalîkka kírgende, eșítkenímízge kóre, kalabalîknîñ ortasînda bír mașina bar ekenín bíldík. O wakît síptí mașina kórdík. Șaștîk șașmaladîk taap. Herkez siyír ete, herkez ózníñ dertínde, bírew bízní eske-sanga almay. Bala akîlîmîz man, mașinanîñ ne aș așaganîn, ne suw íșkenín bílemíz. Túsíne-túșíne taptîk. Musayedin aldda tegerșíklerí men ótmek așay, dedí. Ónğer de, artta tegerșíklerí men suw íșe, dedí. Óz-ózímízge túșíníp-tașînîp taptîk, dedík. Mașinaga aldanîp, karay-karay may alağak parasîn ğoytkanman. Úyge keșíktíríp barsam, mení dórt kóz men bekliy edíler, tazírlemege. Solîgîmnî almadan, hayatîmda síptí bír mașina kórgenímní ayttîm, mașina așanîñ ortasînda, ísteseler ketíp kórsínler, dedím. Men kótekten zor-zar kurtîldîm. Bala bolsam da, yuklaganșîk kórgen mașinaga túșíndím.

152

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Ne saga, ne maga Kubadínde yakîn-yakîn bútún kíșíler kaárlíkaswetlí. Bír túrlí ózíne kele-almaylar. Bírșiyge meraklarî kalmadî. Asîl bír tertípke kele-almaylar. Bo vaziyet bolsa da, bíz ballar, amelímízge karap bútún kún ánawga-mínawga arzî ete-ete turamîz. Hele de miywalarga awuzîmîznîñ suwîn șîbîrtamîz. Karawsîzlîktan máhállede sde ekí korada ğemíș baylangan, kalganlarî kurayîm etken. Kîsmetímízge, Pomak degen bír ayileníñ korasî miywalar man tolî. Ekíde-bírde tólege „kíyew kíríp” ğîmîrta kîrslap, Pomak dadayga ketemíz. Níșlep ğúrgenímízní bíle. Șalt man șalt bír ğîmîrtaga on erík, bír ğîmîrtaga ekí elma, bír ğîmîrtaga br armît, bír ğîmîrtaga úș ğewez bere. Bíz miywalarnî alîr-almaz, așamaga bașlaymîz. Kete-kete tatandîk. Bír kún añîlîp turganda, babam alar șalgînî omîzîna salîp, șólge píșen șalmaga kettíler. Men kuwanîp azbarda kaldîm. Azbar íșínde bír ózím dóngelek aylandîrîp oynadîm. Ğatsîrap azbar tîșîna șîksam, ğoldan Mustafa, Șúkredin, Ismet, Çetin, Nazif, Salím, Amdiy, Seriy, Ayhan, Ğewğet, Erol, Yúksel, 153

BELKIS SENA BILAL

Aladin, Rahim, Nağiy, Bitla ketiyatîrlar. Toktap mením dóngelegíme merak ettíler. Sîra man, boldîrganșîk oynadîk. Soñra onlar kettíler, men kaldîm. Azbarîma kíríp, dam betke karadîm. Tawuklar tamam tóleden katkalap-katkalap șîgayatîrlar. Kórír-kórmez tólege yapîștîm. Takîyama șalt salîp, ğîllî-ğîllî ğîmîrtalar man totîrdîm. Bașîmnî kótergende, babamnî kóríp, katîp kaldîm. - Way, kayîr ola, ğanîm balam, bek zîpkînsîñ! Ğîmîrtalarnî sen beğere ekensíñ, dep takîyama ğuwurdî. Men bír yakka tartîldîm. Babam men betke kolîn uzatkanda, men kîzîp ğîmîrtalarnî katîmdakî șípșeleríñ tașayagîna pat etíp wurdîm. - Al ğîmîrtalarîñnî! Ne saga, ne maga! dedím. Babam șașîp, óz-ózíne konîștî: „Datsîz șorbaga, tuz ka-ter? Akîlsîz bașka, nasihat ka-ter?”. Așlaw betke kettí. Men hem ğîmîrtasîz, hem miywasîz, hem babamnî darîltkanîm úșún mugayîp kaldîm. „Soñîndan peșman, bașka dúșman” degendiy, etkeníme utanîp, íș íșten geșken soñ „it peșmanî” bolîp, ğanîp-ğîlap boșandîm. Tîpkî menzúme aytkanîday: 154

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Bala ğîlar, nafile, Ketken kelír mí, elge? Seneler geștí. „Parasî man tuwul, sîrasî man” degendiy, mením de balam bolganda, ballarîm maga da bonday bír oyîn etkende, așuwlanîp babama túșúndím. Tașayakka suw saldîm, Taștî da kaldî, Ğîmîrta kîrslap satkanîm Akîlîma kelíp ókíníș yarattî, Peșman ettírdí. Demek ke, kartlarnîñ aytkanîday, insannîñ bútún árúw we yaman yasagan hareketlerí bo dúniyada ódelíp, bașka zamanlarga kalmay eken.

155

BELKIS SENA BILAL

Day-durum, kóșe bașî pîrîm Ewelden kóyímízde bek kóp angeriya bar edí. Erten-akșam, kelíșse de, kelíșmese de, ísterístemez angeriyaga ala edíler. Hele de, onaltî marebesínden soñra, tíren ğollarî bîzîlganî úșún, pîrmariye memurlarîn sîk-sîk Kóstenğege, Mejdiyege toplantîlarga alîp kete edík. Bírgún akșam ústínde Aldea Mamaliga man Badea Kiper keldíler. Teran-teran Tatarğa añnaylar, onlarnî da pîrmar ğíbergen eken. Babam azbarda edí. Selamlașîp șay dedíler: - Nea Bilal, a zis domnul primar ca mâine să-l duceți la Constanța. Babam túșíníp turîp: - Muyne, yarîn, ğawun ğawmasa, façem Konstansa, dedí. Ekínğí kúní pîrmar, notar, babam man Kóstenğege angeriya man kettík. Araba ğónegende notar: - Day drum, dedí. Babam da: - Kóșe bașî pîrîm, dep ğewap berdí. 156

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Ğúre-ğúre kasabanîñ kenarînda bír kanga barîp toktadîk. Pîrmarlar íșleríne ketíp, bíz kaldîk. Ğol boyînda otîrîp, ne kîsmet etkenín așayatîrganda, Ermanak man Numan, Músledin kóydeșlerímíz men kóríștík. Án-yak-mín-yak konîșkanda Búkúreștke hem ziyaret, hem tiğaret úșún keteğeklerín añnadîk. Numannîñ ústíne karaganda, urbasîn tanîganday boldîm. - Ula, urbañ bír árúw, dedím. - Way, kerata, mení yaltmasa! Șewkíyníñ urbasî ekenín tanîdîñ, ya? dedí. Ayseee, bo urba man men de, hem bútún máhálle ğașlarî kíyíp kíyew kírdíler. Șúkúr, Allah maga da urba kíymek kîsmet ettí, dedí de, ayîrîldîk. Kúnler geștí, úș haftadan sora salî kúní așaga ketkende, Numan man kóríștím. - Búkúreștke kettím dep bír korsayasîñ, ne kórdíñ gezgen yerleríñde? dep soradîm. - Bașta, arkadaș, tírenge síptí míngeníme kuwandîm, soñînda ğanîm sîgîldî. Tíren langa-langa-hop, langa-langa-hop bek uzundan-uzakka súrdí. Mejdiyeden geșken soñ Bogazkóyíñ kóprísíñ ústínden tíren men geștím. Bír korkmak korktîm ke, geșkenșík tînîșîmnî almadan, tírenge eğelíme míngen 157

BELKIS SENA BILAL

ekenmen dep, kózímní șart ğumîp, aytuwlî Tunanî kóre-almadîm bírem... Gene langalanga-hop etíp, Búkúreștke yetíștík. Búkúreșt bek gúzel kasaba, bek kalabalîk, vîkîr-vîkîr vîkîrday. Úyler sîm-sîkî, hem kóp, hem yúksek, hem bazîlarî úst-ústke yasalgan. Apakaylar da, gúzel mí? Gúzel! Túkáanlar top-tolî. Sáde paradan kaber ber. - Ka-típ aânnaștîñ onda? - Uuu, bek dehșet. Rumunğa konîșkanîma șașîp kaldîlar. - Deme, be! - Ayse! „Kum te kyamî?” degende, „Kámil akay óldí!” dedím. „Din çe sat eșt?” degende, „Atîmnî, arabamnî satarman, amma apakayîmnî satmam!” dedím. „La voy plowa?” degende, „Mik-mik ployka” dedím, dep kopaydî. Men de kúlímsíredím. Mením añnatkan zamanîm Kubadínde Tatarlarîñ yawaș-yawaș Rumun tílíne yaklașkan kúnleríñ bașlayîșî edí...

158

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

VIII. Kalk edebiyatîndan kalganlar Abay kartiy Abay kartiy Kubadínde kuwetlí, saygîlî, merhametlí, dewdiy-dewdiy ballarî bolganî úșún, bír mínsíz bír ayileníñ anasî sayîlîr edí. Men Abay kartiyní bílgende, yakîn-yakîn yúz yașîna yaklașkanîn eșítken edím. Dayîr mahállesínde eñ kartlarnîñ saygîlî kartî edí. Ğașlay tul kalgan bolsa da, tertíplí, terbiyelí ballar óstírgen. „Dórt búkleníp, sekíz katlansa da”, esí dúrst, sankem suwsîz alîp, suwsîz ketíreğek diy. Herwakîttay uzun entárí temtemíz, belínde keriyada tokîlgan biyaz șal saruwlî tura. Bașîndan șemberi men maramasî eksílmiy. Katírín sorap: - Ka-tesíñ Abay kartiy, deseñ,

159

BELKIS SENA BILAL

- „Kapîdan tórge tóșelgen karalî makat, Belde kuwet kalmadî, tízlerde takat”, dep ğewap bere edí. Belínde kuwet kalmasa da, „akîlî-turîșî turîș, ellí kuruș”. Ğașlîgînda bek ğîrșî ekení șímdí de bellí. Taze-taze, maga bír ğîr ğîrladî:

Kîzlîk hayatî Ey, kîz aytar, kanatîn tiyar, Sózin sayar, ey, yalan dúniya! Kîz degeníñ onúșínde bakșada Pítken kîrmîzî gúldír. Ondortínde awuzî șeșek, ey, tílí baldîr. Onbeșínde kara kalem kașlarîna, Onaltîda sewda túșer bașlarîna. Onyedíde sewdalîknî vazgeșer, Onsekízde akîlî ğetíp sóz geșírer, Ondokîzda bír kedaynîñ kulî bolîr, Yígírímínde ğuwurîp ğúrgen ulî bolîr. Ak kógerșín, kók kógerșín gur-gur ete yuwasînda, Bízím keday destan okîr odasînda, Okîyatîrgan destanîndan, aynanayîm, Múst kokîlî, aydarîmda, baylanayîm.

160

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Ak kógerșín, kók kógerșín, ușa ğúrer, Karanfillí keskín tútún íșe ğúrer, Bízím keday komșîmîznîñ kîzîn súyer. Koș pengíre túplerínde anîlîrsîñ, Anîlganda, ğanîm keday, ne alîrsîñ? Kókregíñní túye-túye sen kalîrsîñ. Remezan Bayramînda da kolîn ópmege barganda, maga bașka eskí bír ğîr úyrettí:

Menlárúw Míndím tora togalap, Kettíñ koban ğagalap, Tamam altî ay ğol ğúrdím, Menlárúwní șagalap. Așîklî yár, súygílí yár, Bír kórmege boldîm zar, Așîgîndan ayîrîlgan, Ah-diy etken mendiy yár. Sandîgîma salganîm, Sarî agașnîñ ğarkasî, Bórkímni aybar șîgargan, Menlárúwníñ arkasî.

161

BELKIS SENA BILAL

Karakuș kondî terekke, Kanatîn ğaydî erekke, Kara boran, Menlárúw, Kaygî ğandî ğúrekke. Ğîlkî degen bír haywan, Ğîltîraydî mayîndan, Bír kórmege zar boldîm, Óleğekmen artîndan. Bír kíșkene, torî tay, Ğíbere berdím baylamay, Túștím bír yár peșíne, Akîretím baylamay. Kúnler geștí, Kurban Bayram keldí. Abay kartiyge kolîn ópmege barganda, kurban etí de akettím. Herwakîttay, ós-beș etken sora, mení ğîrlarga așîk bolganîmnî bílgení úșún, bek árúw ezberletmege bír ğîr taa sesletíp yazdîrdî.

Ekí oksíz Anamdan ósíz kalganman, Ğangan otka dalganman, Sen óksízge, men óksíz, Zalikamnî salganman. 162

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Al kaptanîñ ğîrmașî Moynîn burîp turmasî, Moynîñ burîp yár súyseñ, Bolîr mî onîñ kuwanșî? Keșe kel, keday, keșe kel, Yúzlík tútún íșe kel, Kúndúz kelseñ tuyarlar, Ğaș ğanîñnî kîyarlar. Biyaz kíyme, tanîrlar, Sení kibar sanîrlar, Dostîñdan kóp dúșmanîñ, Sení menden alîrlar! Al kaptanîñ kíysene, Bír túymesín ílsene! Mením saga ğetíșkením It úrgenden bílsene! Bayram bolganî úșún, ğîrlarga túșúníp, kuwanîp úyímízge kayttîm. Abay kartiy kópten-kóp atasózlerí de bíle edí. O olarnî deste-deste akîlînda ğîyîp, șașmadan sîra man aytar edí. Anaga dayir atasózlerí, iInsanlîkka dayir atasózlerí, dostlîkka dayir 163

BELKIS SENA BILAL

atasózlerí. Onîñ bútún konîșkanlarî atasózler men tolî edí. Taa neler, neler…

164

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Ayșe-Totay Kúlme komșîña, kelír bașîña Dayîr mahálesinde, kíșkene, eskí bír úyde, taa torasî aklamday bír yerde, kart, kasta, kózlerí bek kormegen Ayșe-T’tay degen bír tul otîra. Azbarî deseñ kalawsîz, kúl tóbediy bír yer. „Tulnîñ úyí kalawsîz, ístegení de atlay, ístemegení de atlay” dep, zawallînîñ azbarîndan herkez geșíp kete. Negadar kasta, ğarlî bolsa da, gene yașamaknîñ çáresín karay. Óziñ kolîn, ózíñ awuzîna yetíștíre. Bír kímsesí bolmasa da, akîlîna túșkende ğemaát te yardîm ete. Ústíne karasan uriyañ-puriyañ, amma kíygen entárísí ter-temíz. Herwakît moynînda kózmoșak bola. Kírlerín ózí ğuwa, telí bolmaganî úșun kírlerín azbardakî terekke ğaya. Ğel eskende ğapalaktay bolîp ușalar. Kórgen ballar „Ğapalak, ğapalak kar ğawa, Ayșe kartiy kír ğuwa” dep șalalar. Karșîgasî bala tolîp tolî bola. Toplașîp șelík, așîk, dokîz-taș, saklambaș oyînî oynaymîz. Oynagan balalarnîn arasînda dokîz yașînda Amet degen bír óksíz, fîkare bala da bar. Oyîn arasînda bazî seper Ametke kúlgenler de bola. Ayșe-t’taynîñ ğanî awurîp, ballarga nasihat ete, Ametke 165

BELKIS SENA BILAL

kúlmemelerí ușun. Taa árúw, onî súyíp góñílín kótersínler, diy. Bo sîralarnî yazganda, akîlîma gene balalîkta aytkan bír mazúme keldí…

Gülme yavrum… Gülme yavrum arkadașîn Amede, Kirli cocuk diye onu ıncıtma, Fıkaranın boynı bügük olurmuș, Kalbi çiğnep sızlatmaz mı bo duruș? Fukarayi, azizlerî seversen, Emin ol ki mükâfatın büyükür, Öksüzleri, azizleri döversen Allahım da artık senden yüksünür. Balalîgîmîzda tanîgan temíz-zararsîz, ózíñ çáresín ózín kórgen Ayșe totayga rahmet ketíríp, nur toil kabírínde ğatkanîn ístiymíz. Dúniyada ğañgîz yașagan bolsañ da, sení gene de unutmaymîz, kaár-șen dadamîz!

166

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Kîymetlí halam - Selam aliykím, merhametli Șúkuriye halam! - Aliykím selam, koș keldin, koșap súymez! Ne geller attî sení? - Bașta, sení bek sagîndîm, sení kórmege keldím. Ekinğisi de, bilesín ke men ewelki olaylarga așîkman, onîștan suwutmadan, artîn uzmiyím dep, búgún araștîrmaga keldím. Bal’lar kaydalar? Árúwler mí? - Ya, árúwler, șúkúr. Mektepteler. Sáde Aydîn úyde, şúndí yuklattîm. - Bír tanem, Șúkúriye halam, saga bír riğam bar. Bírkaș wakît ewelísí, bírkaș eskí șiir ayttîñ. Men de, ğoytîlmasînlar dep, saga soraștîrmaga keldím. Ne diysíñ? - Ayseee... Bílemen, bílemen. Yaz! Ğaș: Ayday, ayday, ne ayday? Eșek ayday. Bek maktalgan șo kîznî, Kóriyím kayday. 167

BELKIS SENA BILAL

Kîz: Akam, kayda ketesíñ? Tonîn maylî. Anaw eșek seníñkí mí, Terekke baylî? Ğaș: Bízlep, bízlep aytarman, Iyne men túyrep. Gene maga kelírsíñ Takinañ súyrep! Kîz: Kayîș tonîñ etegí Tam tobîktan, Kím hasret turîp kalgan Sendiy kopîktan? Ğaș: Seníñ awuzîn mógedek, Moynîña kadar, Ğap betíñe gawlîgîñ Tiymesín nazar. Kîz: Sen bír baynîn îrgatî, Kapîsîñ ití, Ğay șekmeñní koraga 168

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Ğayîlsîn bití. Ğaș: Iyíp kelgen bír bulut Ğawmay ketmez, Ğawșî degen imansîz Almay ketmez. Kîz: Kart bír bayga eș boldîm Ğaș bașîm man, Yelkensíz gemí kóșeğek Kóz yașîm man. Ğaș: Yelkensíz gemí kóșer mí, Ğelsíz tírmen? Yedí deriya geșsem de, Sení suyermen. Kîz: Babam kíygen keñ tonî Zengínler kíymiy. Ka-típ saga barayîm? Heș ğanîm súymiy. Ğaș: Biyaz kíyíp bek korín 169

BELKIS SENA BILAL

Al nazardan. Anan sení saklagan Kóz-nazardan. Kîz: Súymezíme bergenșík, Satkaydîlar. Kózím baylap deriyaga Atkaydîlar. Ğaș: Deriya desem ğol bola, Ğol desem, tîynak. Ğaba eken guríșíñ Faydasîz konak. Kîz: Ğawșî degen oñmasîn. Bergende babam, „Yazîk boldî balama” Demegen anam. Ğaș: Endí toyîñ bolağak, Heș te ğîlama! Ğîlașkanda yok fayda, Berdíler maga!

170

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

- Way, halam, saw bol! Mení ğerden-kókke, biñden-bírge degeniy, bek memnun ettíñ. Hakkîñnî ka-típ ódiyğekmen bílmiymen. Sení anamday etíp sayaman, dep betín-kolîn óptím. O arada kapîdan Nağiy, Erol, Nilúfer, Firdes, Mefkúre, Seriy, Oktay, Yúksel kírdíler. Bír balaban gúrúltí boldî! Kuwanîp-kușaklașîp óbíșmege bașladîk. Aydîn da yuklap turdî. Árúw añnașkanîmîz úșún, bízler kóríșkende barabar geșírgen sáátlerímíz bayram kúníndiy bola edí. Ah, múbarek, ebediyen múbarek, onday kúnler!

171

BELKIS SENA BILAL

IX. Tuwgan yerím Meğdiyede panayîr Múnire tóșekte kartiysí men koyînnașîp ğata. Karșîdakî settekartbabasî yanîp tura. Korazlar șakîrîp oratalîknî zuw-șuw eteler. Tañ attî. Kartbabam turdî. Búgún bek kóp íșí bar. Úydekíler Meğdiyege keteğekler. Kartiysí de turîp, ázírlík kóre. Múnire de yaw bolsa da, ğatkan kíșí bolîp, herșiyní deniy. Kartbabasî esnep turdî, keríldí, kíyínmege bașladî. Bașta șalwarîn, ústíne kóleksesín kíydí, tokîlgan uzun kușagîn oray-oray belíne sardî. Bașîna fesín, ayaklarîna șarîgîn tarttî. Úyden șîgîp, damga kírdí. Atlar otlîkta músúr saplarîn kemírgenler. Bala ekenden berítlí atlarnî bek súye. Damda, bír mîkka asuwlî, kașaga tura. Onî alîp, haywanlarnî kașagalamaga bașladî. Damnîñ ğerín, 172

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

án-yagîn-mín-yagîn tîrnadî. Kamîtlarnî alîp, terek astîndakî arabaga yaklaști. Damnîñ artîndan músúr sabagî ketíríp, arabanîñ aldîna-artîna sîkîștîrîp, ekí beșík yasadî. Yardîmga babam da keldí. Atlarnî arabaga ğektí. Erzade, Șúkúriye, Pakize, Súmgúl arabaga míndíler. „Tar araga tana kîstîrîlîr” dep, men de kartiyímníñ tízíne șoñkaydîm. Sîkîlașîp arttakî beșíkke yerleștík. - Way, kuwanîp, dudukușlarday kurîlîp otîramîz, dep túșíndík. Babam kamșînî atlarga kósterdí. Kóyímízníñ íșínden șîgîp, Kíșkene Búlbúlden Úyken Búlbúlge yetíșkenímízní tuymay kaldîk. Araba toktadî. Ayedin kartbabam mor bír kíseden tútún șîgarîp, ózíne bír letún sarîp, túsíne-túșíne dumanîn tarttî, „Yolğî yolîna yakîșîr” dep, Hendek Karakuyîsîndan geșíp Meğdiyege kíremíz. Taa uzaktan úylerín kórmege bașladîk. Úyler óz kóyímízníñ úylerínden taa yúksek, taa balaban-balaban binalar da bar. Ğollar aman hem kóp. Hem kîska, hem uzun. Hem tar, hem geñíș. Hem bayîrda, hem șayîrda. Bazî sokaklarda, kótigáanîñ ústíndekí metiyge suw totîrîp, eșek men suw tașîylar. Babam „Bonlar 173

BELKIS SENA BILAL

Meğdiyeníñ sakağîlarî” dep, meselení añnattî. Onîmîzga-solîmîzga karay-karay, șașîp-șașîp bír miydan yeríne yetíștík. Kíșíler vîkîr-vîkîr vîkîrday, iyne atmaga yer yok. Bír kenarga arabanî toktatîp, atlarnî tuwardîlar. Arabadan túșmez ewel, babam: - Ğanîñîz ne ístiy? dedí. - Bírer pîranklîk turșî ístiymíz! dedík. Domatis turșîsî ketírdí. Kuwanîp, suwîn șîbîrta-șîbîrta așadîk. Sora panayîr íșíne kírdík. Bazî yerlerde boza, kalaș, at kurabiye, koraz bombon, șîbîk bombon, șegírdek bar. Úș-dórt salînğak ta bar. Kartbabam: - Aydîñîz, sízní salînğakka mínsetiyím, dedí. Bírer-bírer ayîrî-ayîrî salînğaklarga míndík. Men kartiyím men barabar míndím. Yígírím tane salînğaknî bír at aylandîra, bír kaymege onbeș kere aylandîra. Balaban salînğakta síptí atlasam da, bașîm șúkúr aylanmadî. Kartbabam tartmaga yasalgan salînğakta mení bek alîștîrgan edí. Meragîmîznî alîp túștík. Sol betímízge karasak, bașka salînğak bar. Aman bașka túrlí soyî. Her salînğaknîñ aldînda taktadan bír at bar. Meraklanîp, oga da míndík. Mínmek taa paalî, bír bușuk pîrank. Aylana-aylana zewuklandîk. Túștík.

174

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Maga boza, kurabiye, șegírdek aldîlar. Men pakîr șegírdeklerge konay-almadîm, amma mením yeríme hepísí șegírdek ğardîlar. Kalabalîk bolganî úșún, anam man men babam alardan adaștîk. Bír karasam, anam bír túkáan íșínde, pasmalarga merak etíp, karap tura. Bír arada, mení „ğoytîlgan” dep: - Múnire, Múnire! dep bakîrdî. Men, onîñ katînda bolganîm úșún, yawaș etegínden tuttîm. Kol tutîșîp bașka túkáanga kírdík. Selam beríp, bașîmîznî da salladîk. Anam: - Way, dedí maga, bek ușagan bír balalî apakay taa bar eken. Balasî da tîpkî Múnirege ușay. Anam túğğardan pasma kórmek ístedí. Ne o anamnîñ aytkanîn añnay, ne anam onîñ aytkanîn añnay. Ne de bolsa, bír entaárlík pasma begendí, begeníp alağak boldî. Túğğar anama bír șiy ayta, añnayalmay. Anam sáde: - Una suta, una suta cumatat, diy. O da añlamay. Tap soñînda, anam bír ğawlîk șîgardî. Bír kóșesínde túyúmșígín șeșíp, íșíndekí úș kaymení kósterdí. Túkáanğî kaymelerní kórgende razî bolmadî. Sílkínmege bașladî. Kolîn sallapsallap bír șiyler ayttî.

175

BELKIS SENA BILAL

- Way, soñî kayîr bolsîn. Mîtlak kalgan tíșlerímní de kuyağak, eğelíme kelgen ekenmen, dep tartîldî anam. Rumenğe de teran bílsek árúw bolağak eken, dep, selam beríp șîktî. Kapînîñ katînda, ózíne bek ușagan apakay man balanî kóríp șaștî. Kapîdan șîgîp, bír karasa, koğasî man rast keldí. Múnire herșiyní hep deniy. Kórer-kórmez, koğasîna bașîna kelíp geșkennerín añnattî. Anam, babama: - Heș añnașa-almaymîz. Bízní kîskaayaklî dep, heș awuzîmîznî aștîrmaysîñîz. Ne konîșmasîn, ne ğúrmesín bílemíz. Akîlîna ketíríp, túkáanda tîpkî ózíndiy bír apakay, mendiy bír bala kórgenín ayttî. Gene aylanîp túkáanga kírdík. Oyse, e, e, e, e, bíz ózímízní piyalada kóre ekenmíz. Ğúre-ğúre akșam bolayatîr. Babam dedí: - Aydîñîz, sízní bír asker arkadașîm úyíne alîp ketiyím. Wakîtî árúw. Meğdiyede bír zengín ayilesí kóriyík. Bardîk. Katír soragandan sora, odamîzga kírdík. Ne kóriyík? Ekí sandîktay șiy ğan-ğana tura. Oda tóșewlí mí, tóșewlí. Heș kórmegen eșiyalar bar. Tașlandîk. Yukîmîz da bar. Tawandan bír șîrak 176

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

ğarîk ete. Bek yokarda. Úpúrdík, sónmiy. Masa ústíne míníp, sîra man úpúrdík, gene sónmedí. - Way, bízím kóydekí șîraklarga heș ușamay, dedík. Bízímkílerí úpúrír-úpúrmez sóneler. Niyse, ğana-ğana ertengeșík ne gazî, ne de tuzî píttí, sónmese sónmesín. - Aydîñîz, ğatayîk, dep túșúndík. Sandîklarnîñ ústíne mínsek, nu tuyayîk? Túrtílmege bașladîk. Kîymîldagan saytîn, túrtílemíz. - Mínaw sandîklarîñ astî șaytan tolî eken. Tew, tew, tew… Sesleníp turdîk. Bírșiy eșítílmiy. Gene kîymîldadîk, gene sandîklarîñ astîndakî șaytanlar túrteler. Bettuwalî bolganday, ertengeșík kóz ğummadîk. Kartbabamnî-babamnî kórgende, bala bolsam da, kórgenlerímní korkîp añlattîm. Kartbabam kasabalarda zengínlerníñ úylerínde elektrik ğarîgî we ğaylî patlarîñ barîn bíle eken. Korkîdan yukîlay-almaganîmîzga kúlímsíredí. Oyse zaman ilerí, hep ilerí ğúre eken. Bízler kóyde herșiyge razî bolîp șúkúr ete ekenmíz. Panayîrga ketkenímní 177

BELKIS SENA BILAL

Sízlerge añnattîm, Elektrik men ğaylî pat Meğdiyede kórdím.

178

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Kubadíním Ğumartesí bolganî úșún, yarîn, saw bolsak, Kubadínge ketmege meraklandîk. Telașlanîp, erten men turîp, úy íșlerín kóríp, kawalti yasagandan sora, kíyíníp kușanmaga bașladîk. Eyğanlanîp, úy artînda mașinamîzga míndík. Ğúrgen ğolîmîzda mașinalar vîzîr-vîzîr, bírísí ketíp, bírísí kele, kîsmetímízge tașğol geñíș, aynaday tegíz. Geșken yerlerímízde onîmîzga-solîmîzga karay-karay úyleríñ gúzellígíne, azbarlarîñ tertíbíne, tarlalarîñ yeșíllígíne bek suklandîk. Ayday-ayday Nurbatka kírdík. geșmeden, Tuna man Kara Deñízníñ kîskartkan, ğañî yasalgan kanalnî kóríp, ústínden geștík. Tunanîñ suwlarî șar-șar agîp betke așîgalar.

Kóp ğolîn kópír deñíz

Íșímden, ekí dayîm ullarî, Aydîn man Oktay, Kubadínde liçewde okîp, sora Iași Politeknikasîndan șîgîp, kanalda múhendís bolîp șalîștîlar, dedím. 179

BELKIS SENA BILAL

Ğolîmîz tenalaștî, tereklííík! Ğol boyînda terekler, sankem kușaklașkanlar. Șeșekler de toptop bolîp, túrlí-túrlí renk așkanlar. Tabiyat gúzellígíne asîl karap toya-almaysîñ. Bílbíllerní ozîp, tren ğolîn atlaganda, Kubadín merasîna kírgende, tarlalar kózíme taa bek ğîllî-ğîllî kóríndí. Tarlalarîñ dîkkat man íșlengenlerí up-uzaktan bellí bola, kayîrlî bereketlerge ğoralîp. Bútún memleketímízíñ her yeríndiy, Kubadín de turmadan deñíșe. Ğañî úyler yasala, bazîlarîñ bír-ekí katî bar, binalar yasala, herkez zamanga kóre kóșe. Kelgen saytîn, her yerníñ deñíșkenín kóremen. Balaban kúltúr oğagî bar, cinema, kútúpkane, sîra-sîra túkáanlar, marketler, lokantalar, eğzaneler, kîramet fabrikasî, belediye, polis, sawlîk oğagî, tarîm bírlígí, siloz. Óz ğurtîma yetíșmez ewel, ózím okîgan mektepníñ, liçewníñ katîndan geștím. Saygî man, o gúzel kúnlerní hatîrladîm, túșúndím. „Balalîk sení”, dedím. Bútún Kubadín ballarî, Rumen, Túrúk, Tatar, Makedon, óz kóynín liçewínde okîp, túrlí-túrlí fakúltateler pítíríp, çeșínt meslekleríñ sayîbîlar. Kelíșken yerlerínde otîrîp, temellí șalîșîp, faydalarîn kóstereler. 180

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Balalîgîm geșírgen azbar temelínden deñíșken. Meywalar, baklar, șeșekler zapt etken șeș-șewrení. Eskí kuyî, așlaw ketken, yerín ğañî bír șeșme algan. Șeșmeníñ kurnasîn agîzdîrîp toyatoya, salkîn-salkîn, tatlî-tatlî suw íștím, óz ğurtîmdan Túrúkler aytkanday „Dünya varmıș, be!”, dedím soñradan. Bízní kórgende Nadire ğengem, Fikiret, Șekúre, Ragîp abiyím, Levent Oktay, Elvin, Neğadin, Șúkúran da bek kuwandîlar. Sarmaș-dolaș etken sora, an-yaktan-mín-yaktan konîșmaga bașladîk. Nadire ğengem aragazda „koș keldí” kawesí píșíríp, ulkum man kawe, bombon ketírdí. Mabetlík men konîșa-konîșa, sîrdașa-sîrdașa sáátleríñ geșkenín tuymay kaldîk. Televizornî ğíbereğekte, pakîlday ketmedí. - Aydîñîz, Șewkiy dayîmnîñ úyíne ketiyík, dedím. Oktay alar kalîp, bíz Nurtenge yetíștík. Onîñ da úyí top-tolî mísápír edí: Menliyómer, Ağer, Anayis, Taner, Reğan, Feday, Gúlnar, Kenan, Mefkúre, Kayriy, Idris, Rayif, Emre, Julide, Șeila, Çetin, Nuran, Hikmet, Șahin, Nihal, Șayiste ğengiy, 181

BELKIS SENA BILAL

Leyla, Ayten, Kewser, Nazmiye, Nejdet. Bízní kórgende herkez șen-șeramet boldîlar. Sîra man óbíșíp, katírler soraldî. Hawadisler așîldî, konîșîldî. Reğan katîmîzdan șalt man șalt kettí. Oyse așkanada Mefkúre ğengiy men, Șayiste ğengiy men barabar dórt-kesken píșíre ekenler. Sîpra salîndî. Konanîñ ústíne ekí balaban kaykî tabaknîñ íșíne dórt-kesken totîrîp, dumanerík suwuklîgî, katîk, reșel, elma ketírdíler. Buyur etílgenden sora, așamaga bașladîk. Her aș bek nezetlí edí. Nazmiye daday sîpra duwasîn okîgan sun, píșírgengetúșírgenge bereket sawlîk ístep, sîpradan turdîk. Turar-turmaz, Mubeğel oyerde sîrlî-sîrlî pílğanlarga salîp, kawe bír de „urșuk baș” Meğdiye kurabiyesí ketírdí. Gene unutîlmaz sáátler geșírdík, kóp konîștîk, aman bír dakka bílem geșken kúnlerímízní, analarîmîznî-babalarîmîznî, asîl temellerímízní heș unutmadîk. Tam „tîrnak etten ayîrîlmaz” degendiy. Bír ara geșken soñra, Reğan mení úyíne buyurdî. Ekewmíz de denkmíz, bek árúw añnașamîz. Kóz-kózge karap Arîz man Kamberdiy konîșmaga bașladîk. Reğandan soradîm: 182

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

- Men Kubadínge geçen seper kelgende kayda edíñ? Sení kórmedím. Ka-yerlerní otlaysîñ, șo? - Ka-yerlerní degeníñ ne? Gezmekten kelemen. Sînğorz-Baydan kaytkanîm ekí kún boldî, taa. - Onday, dese. Tamam bír semírgensíñ diyğek edím. - Ka-típ semírmiyím? Yígírím bír kún „ótmek elden, suw kólden” dep, ánaw kasaba seníñ, mínaw kasaba mením, dep, gezdík te, gezdík. Way, ne gúzel yerler kórdík! - Kórdík dep, taa kímler bar edí? - Kím degeníñ ne? Ne Mariasî, ne Nelusî, ne Keratsasî, ne Tașkusî, ne Alísí, ne Velísí kaldî. Temellí șalîșsañ para man her siyahatka kete bílesíñ. Sáde ómírím bolsîn, gezmek bek árúw. Șúndíge kadar ne Búkreștí, ne Sinayasî, ne Bîrașovî, ne Sovatasî, ne Lacul Roșusî, kórmegen bír yerím kalmadî, sáde sawlîktan kaber ber. Șúndí yașatmak bar, ewelkí pakîr kóylíleríñ yașayîșî tuwul. Taa desem, yabanğî memleketlerní de gezdím.

183

BELKIS SENA BILAL

- Aferím, aferím, kóydeșlerím! Bo vaziyetke kuwanganîmdan ğúregím kópmeșediy etíp óse, dedím. - Way, kayet árúw yașaymîz, ya! Bazîda, zawallî nenem alarga túșínemen, ómír varînğa azbardan șîkmay, ka-típ ómír șúrútken ekenler, ya? - Way, Reğan, sení. O yagîn kozgama, men de eskí yașayîșka túșíngende ğúregím paramparam parșalana. Șímdí, vaziyet bam-bașka, herkez ózníñ kiypíne keya, herkez! „Ózí baș, ózí tîraș”, dedím. - Onday, onday, ya! Uzun lafnîñ kîskasî, sen, ğanîm Sena, ne íșler beğeresíñ? dedí. - Ána, mení ne íșler beğerír dedíñ? Bír ara tapkanda, óz ğutîma kelemen, taa… - Saw bol da, kel! Insan keleğek yeríne kelír. Herwakît akîlîña túșkende kel, buyur! Koșsepa keldíñ, seníñ úșún kapîm așîk, tórím boș, dep kușaklap betím șarpîldap óptí. Men de oga karșîlîk sarmaș-dolaș ettím. - Bíz kóríșkende, Arîz man Kamberdiy, lafîmîz heș pítmiy, dedí. Bíden kapî așîldî, Nurten kírdí. Sáátke karap: - „Karșî-karșî duralîm, patefonnî kuralîm”, dep televizornî aștî.

184

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Onîñ úyínde erkekler maç siyír ete ekenler. Televizorga karap, Nurten: - Yarîn Pazartesí, bek karîșîk íșlerím bar, asîl șáșím taramaga wakîtîm yok, dedí. - Ğîlanma, eșíñ Meñliyómer úyretmen. Kîzlarîñ Ağer men Múbeğel úyretmen. Úș úyretmen arasînda yașap, wakîtîñ yok mî? dedím. - Yaaa, șúndílík yok. Turlî yarîșmalarga karîșalar. Onîștan aldlarîna-artlarîna karayalmaylar. - Sawlîk bolsîn, hepísí geșer, dedím. Soñra, tîșarga karap: - Ey, kîzlar, „úyle awdî, kún sawdî, ekíndíge” degendiy, mabetlíkke toyuw bolmaganî úșún, pápíșíme karap, úyíme kaytmaga túșíndím. Nurtenníñ úyíne barsak, maç pítken, mením efendí-beyím Ğahit-Hasan, o da kaytağakka túșíngen eken. Ne árúw, aferím! Selamlașîp-óbíșíp, memnuniyetímízní aytîp ayîrîldîk. Azbardan șîkkanda Nardin men karșîlaștîk. Toktap konîșmaga bașladîk. Katír soralgandan soñra Nardin: - Sízge eșím Zúlfiyení tanîtayîm, dedí. 185

BELKIS SENA BILAL

- Tanîyman, tanîyman, Kóstenğíden. Bek kózașîk, bek yarîșșî bolganîn bílemen. Toplantîlarda, yarîșlarda kórdím, dedím. - Onday, onday, dep Zúlfiye oyerde kolîm óptí. - Sayganîñ úșún saw bol! Hayatta seníñ kolîñ ópkenler de kóp bolsîn! Gene árúw kóríștík. Eșíttím ke Kubadínde, úyíñízge, eskí moda „a la turka” sergísí yasagansîz. Bo meragîñîzga bek kuwandîm. Saw bolsam, Kubadínge síptí kelgende sízní de ğoklayğakman, dedím. - Beklermíz, bekler! Koș-sepa kel, dedí Zúlfiye. Úș-beș dakkadan sora, „sawlîk man kal” dep ayîrîldîk. Mașinaga míníp, ağele-ağele tam ğamíníñ aldînda toktadîk. Bo múbarek ğamíní taa balalîgîmdan bílemen. Senede ekí-úș kere ğamíníñ balkonînda tîm-tîrîș otîrîp, dîkkat man awaz sesliy edík. Mením annemníñ we babamnîñ balalîk we gençlík hoğasî, rahmetlí Șírkíy hoğa efendí eken. Mením balalîgîmnîñ we meslegín súyíp 55 sene yasagan hoğa, Șúkriy efendí. 186

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Her zamanlarîñ dogîrlîgî úșún, eșítkeníme kóre, menden balaban bolgan Kubadín ballarî, Tatar mektebínde din dersí alîp, Alí Mutalíp Sağit hoğa efendíníñ sayesínde Kuranga túșkenler. Bír mahálden soñra, maga da sîra keldí, men men yașlî Kubadín ballarî man din dersí alîp, Bilal Amediye hoğa efendíníñ sayesínde bíz de Kuranga túștík. Bo mana man bútún tanîșlarîmîzga, kóydeșlerímízge, kahramanlarga, hoğa efendílerímízge, vefat etkenlerí úșún, nur tolî kabírlerínde, rahmet men rahátlengenlerín tíliymíz. Soñra Imdat hoğa efendí meslegín saygî man kóríp, Búkreștke kóșken. Ónder hoğa efendí de meslegín merhamet men etken. Șímdí Meğdiyede ekenín bíldím. Endí Ibrahim hoğa efendíge keliyík. Tertíplí, bílgílí, Túrúkler aytkanday „sağlam insanga ușay”. Ekí-úș duwasîn sesledím, okîgan duwalarîn tanetane ayta, añnașilganday, ğanlandîrganday. Awazlarî deseñ, elamet! Soñ wakîtta ğamíge bír balaban salon ekledíler. Gúzel, yúksek, geñíș, balaban, ogadar dîkkat man yasalgan ke sañkem ewel eğelden, ğamí men barabar kurîlgan degendiy. Salon, miydan íșínde kerek mobilalar bar. Ğamíníñ eskí kalawlarî ğîgîlîp, yerín temellí, saglam, tertíplí, 187

BELKIS SENA BILAL

çiment men, beton man, temír men yasalgan gúzel bír kalaw algan. Bek dehșet! Ğamíníñ íșí-tîșî da tem-temíz, pam-pak. Aytağagîm, bír hoğanîñ bútún ğemaát úșún bek balaban faydasî bar. Her zaman úșún, tuwganda da, yașaganda da, ólgende de hoğasîz-duwasîz heș bolmay! Ğamíden kaytîp kózímízní așîp-ğumganșîk așanîñ ortasîna bardîk, tam anîtnîñ aldînda toktadîk. Saygî man karap, kahramanlarga bír-ekí duwa okîdîk. Karșî ğolga geșkende, hoğa efendíníñ hanîmî man, kîzî Merve men kóríștík. Selamlașîp aman-emínlík soralgan soñra, kóp geșmeden ayîrîldîk. Mașina betke aylanganda, ánaw-mínaw degenșík Șekúpe daday man rast keldík. Bașta șașip, soñra kuwanîp kușaklaștîk. Áğelemíz bolsa da, baya konîșîp turdîk. Bo wakîtta bírden akîlîma Șekúpe dadaynîñ balalîgî keldí. Mením bílgeníme kóre bek deñíșken yok. Gene dogrî, akîllî, kuwetlí kórdím. Íșímden tam „temsílmez kayaday kalgan”, dedím. Kaplet kóríșmemíz az kelgení úșún, gene tabîșmaknî konîșîp kestírdík.

188

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Mașinaga míndím degenșík, Femiy eníștiyníñ úyíne barîp túștík. Barganda, Akile abla man Nebil karșîladî. Úyge kíríp, kollarîn óbíp amanlîk soradîk. Otîrîp konîșmaga bașladîk. Laflaftan Akile ablanîñ Kóstenğíge keteğegí miydanga șîktî. Ázír mana man ablamîznî alîp, Femiy eníștemízníñ kolîn óbíp, Nebil men selamlașîp Kóstenğí ğolîmîzga yanaștîk. Dîkkat man aydap kazasîz-belasîz, aman-emin úyímízge yetíștík. Úy demek, rahátlenmek demek. Bet-kol ğuwîlgan sun, bírer parșa pide man bírer kade ayran íștík, soñra rahát-rahát televizor siyír ettík. Yukîmîz kelgende, yukîladîk. Erten turîp, kíyíníp kawaltî ázírlep așagan sora, Akile ablanî Mebure ablaga aketíp kawuștîlar. Onda Orhan man Tanure, Ğewat man Sabriye de bar edíler. Beș dogmîș barabar bolîp, konîșîp, sarmașîp-dolașîp, óbíșíp-kokîlașîp kuwandîlar. Asîl ogadar mabetlík kímge tiyer? Șúndí men de, her wakîttay, bayîmnîñ katînda geșírgenlerímní paylaștîm, hem yakînda ğurtîmnî gene kóreğegíme inandîm. Kubadínde yașagan bútún gúzel kúnlerní hatîrlap, „o kúnler de bír kúnler eken” degendiy, taa torasî bașka túrlí „sic transit gloria mundi” 189

BELKIS SENA BILAL

terğúmesí demek ke „bonday geșer dúniyanîñ namî-șanî” dep. Mením de bútún yazganlarîm „emgek egínde kalmaz” degendiy, bír wakîtta hakk etken yerlerín alağaktîr. Inșallah!

190

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Bír terekníñ tamîrî, bír tekneníñ kamîrî Teregímízníñ tamîrî kuwetlí. Kart-ğaș, akayapakay, kîz-erkek, bala-șaga tamîrlarîmîzîñ taa bek órkenleșkenín ístiymíz. Zamanga kóre túrlí-túrlí meslegíñ sahibímíz. Șalîșîp-okîp, oynap-kúlíp, hepímíz yerlí-yerínde otîrîp, faydamîznî kóstermege șalîșamîz. Mabetlík íșínde yașap, her ğihetten, heș bíri-bírímízge merak etkendiy tuwulmîz. Ístegeníme kóre, bílgísayarnî alîp úyíme yerleștírdím. Ekí kúnden, kîsmet etse, egíz torînlarîm, Iman Múnire men Tarik Kaan uzaktan, okuwdan úyge keleğekler. Wakîtlarî barda, her ğaștay akran tení men toplantîlarga, toylarga keteler. Okîp-șalîșîp, gezíp-suyíp kókíreklerín kerekere tam ğașlîklarîn yasaylar. Men de, kartiy bolganîm ușún, torînlarîma túșúnemen. Ağeba, mesleklerí, kîsmetlerí, toylarî neday bolağak dep? Bese-bellí wakîtî-saátí taa kelgen yok. Sawlîk bolsîn! 191

BELKIS SENA BILAL

Igi kúnler ileríde Geșken kúnler ğúregímde

192

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Ey, hayat sení… Kel zaman, ket zaman… Eskí Kubadínníñ úylerí yakîn hepísí ğîgîlsa da, eserí ólgen yok. Kóydeșlerímníñ watan súygíleri, merhametlerí, temíz gúreklerí, șerametlerí, saygîlarî, kúler yúzlerí tîpkî eskí zamanlarday kalgan. Yașlangan saytîn bílemen ke, ka-yerde yașasam da, ğúregímníñ bír parșasî ólgenșík gúzel Kubadíním úșún yașayğaktîr… Ekí kózím, ğanîm, gúregím, Gene de sensíñ, eșsíz Kubadíním.

193

BELKIS SENA BILAL

194

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

X. Resímler we kerșekler

1884 senesínde tuwîmlî kîymetlí Ayedin kartbabam Kubadínde, bakkalda 195

BELKIS SENA BILAL

1906 senesínde Kubadínde tuwîmlî babam Hayredin Galip 196

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

1911 senesínde Kubadínde tuwîmlî nenem Hayredin Múnire 197

BELKIS SENA BILAL

1936 senesínde Amzașîda tuwîmlî bayîm Bilal Ğahit Hasan efendí

198

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Koğam man barabar, ğașlîgîmîzda Awdarîlmaz mermer taș Temsílmez kaya Tiklep keldíñ kapîma Ğíbermem zaya 199

BELKIS SENA BILAL

1945 senesínde Kubadínde toy bar. Amdiy men Makbule ğașlar kaderlerín bírleștíreler. „Kayîrlî kîsmetler, kayîrlî kúnler, inșallah!”

200

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

1959 senesínde Amzașîda Ğewat man Sabriye „dúniya úyíne” kíreler. Hayîrlî, mutlu geçinmekler! Inșallah!

201

BELKIS SENA BILAL

1959 senesínde Amzașî toyînda balaban șenlík bar. Miydanda șalgîlar, oyînlar bar. Oyînğîlar Reğep dayîmîz, Kîymet ğengemíz, Mamure, Niyat, Meğbure, Ğemhur abiyímíz.

202

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Makbule Mejdiyege barîp úylengen bolsa da, resímdesíndiy sîk-sîk Kubadínge kelíp ayilesín ğoklar edí.

203

BELKIS SENA BILAL

Ewel eğelden Amzașîda kayet eskí, kadmiy hem aytuwlî bír kuy bar edí. Onîñ suwîn bír at ya bír eșek ğegíp șîgara edíler. Bo resímde kórgeníñízdiy, 1959 senesínde bo kuynîñ suwîn íșmek Allah maga da kîsmet ettí.

204

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

1934 senesínde Kubadínde tuwîmlî unutîlmaz zewuk ustasî Seriy abiyím. 205

BELKIS SENA BILAL

2000 senesínde Nermin tiyzemníñ Kóstenğedekí úyínde, hağí bolîp kelgen duwasîndan soñra yapîlgan resím. Nermin tiyzem biyaz bașlîk tagîp otîrgan resímníñ ortasîndadîr.

206

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Hayatîmîzga koș keldíñíz! Egíz torînnarîm. Iman Munire men Tarîk Kaan 1996 senesínde. Bútún hayatîñîz kunaklî, kayîrlî, sawlîklî, súygílí, zihin așîklîgî, bereketlí, helal kîsmetler men tolî bolsîn. Inșallah we mașallah!

207

BELKIS SENA BILAL

1997 senesinde bírínğí yașîn totîrgan kúnníñ kuwanîșî. Mașallah! Ómíríñíz boyînğa geșírgen kúnleríñíz bonday kunaklî bolganîn ístiymíz. Inșallah! 208

O KÚNLER DE BÍR KÚNLER EKEN

Keleğek yakșî kúnlerge ğorap, ayîrgan meslekleríñíz taa sarp tamamlanmasîna okîp dewam etíñíz! Inșallah! 209

BELKIS SENA BILAL

Kîymetlí korantamîznîñ bek saygîlî bír bólímí! Bo resím yaklașîk 1935 senesínde Bilal ayilesínde șegílgendír.

210