Unutdurulmush azman Eliabbas Qedimov - Ədalət Tahirzadə, Həbibulla Manaflı by kitabxana

AMEA ŞƏKİ REGİONAL ELMİ MƏRKƏZİ

Ədalət TAHİRZADƏ Həbibulla MANAFLI

UNUTDURULMUŞ AZMAN – ƏLİABBAS QƏDİMOV (Ömür yoluna zindandan baxış)

Bakı - 2012 “Apostroff” nəşriyyatı

Elmi redaktoru: prof. Şirməmməd HÜSEYNOV Ədalət TAHİRZADƏ, Həbibulla MANAFLI. Unutdurulmuş azman – Əliabbas Qədimov. (Ömür

yoluna zindandan baxış). Bakı, “Apostroff”, 2012, 201 səh. İSBN 978-9952-404-46-3 Bu əsər Şəkidə doğulmuş, Qazanda və Türkiyədə ali təhsil almış həkim, Türkiyənin ən tanınmış təbibləriylə, o sıradan yurddaşımız Əli bəy Hüseynzadə (1864-1940) ilə birgə çalışmış, vətənə döndükdən sonra yurdumuzun müxtəlif bölgələrində insanlara şəfa vermiş və Azərbaycanın azadlığı və müstəqilliyi uğrunda mücadilə aparmış, bu üzdən də dəfələrlə kommunist zindanına atılaraq dözülməz işgəncələrə uğradılaraq sonunda güllələnmiş, adı da millətimizə unutdurulmuş görkəmli ziyalımız Əliabbas Əli oğlu Qədimov’un (1887-1937) ömür yolu haqqında ilk kitabdır. Başlıca olaraq AP Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi arxivinin materialları əsasında yazılmış bu sənədli əsərdə Ə.Qədimovun yaşamı haqqında tarixşünaslığımızda ilk dəfə geniş bilgi verilir. Kitab bütün təbəqələrdən olan oxucular üçündür.

Kitabın istifadəsi ilə bağlı bütün müstəsna hüquqlar müəlliflərə məxsusdur

İÇİNDƏKİLƏR Prof. Zəkəriyyə ƏLİZADƏ. Var millətimin xətti bu imzalar içində! ............................................................................ Başlanğıc ................................................................... B İ R İ N C İ B Ö L Ü M. İLK HƏBSLƏR Şəxsiyyət və istibdad ............................................................ “Antantaçı” və “müsavatçı” Qədimov .................................... Bəs əslində nə baş vermişdi? .................................................. Rüstəmovun əməlləri .............................................................. Potrebaya izahat ..................................................... Cin Bəxtiyarın kişiliyi ............................................................. İ K İ N C İ B Ö L Ü M. SONUNCU HƏBS Stalin zindanında ...................................................................... PR-23530 saylı istintaq işi ....................................................... “Gizli Müsavat MK-sı 4-cü heyətinin üzvü” .......................... Sənədə sözardı ......................................................................... Mədinə xanım Qiyasbəylinin istintaqı .................................... İlk dindirmə ........................................................................... Deyilənə sözardı ......................................................................... Solovetsk ölüm düşərgəsi ........................................................... “Müsavatçı Qədimov Abbas bəyi tanıyırsınızmı?” ................... Əliabbas Qədimovun istintaqı ............................................. Birinci dindirmə ..................................................................... İkinci dindirmə ....................................................................... Üçüncü dindirmə ...................................................................... Baba bəy Qəbulzadə kimdir? .................................................. Üçüncü dindirmənin sonu .......................................................... Akt ......................................................................................... Şahid axtarışında ....................................................................

Məhəmmədiyyə Əfəndiyevin ifadəsi ..................................... Qərəzli İsay Rolnikov ............................................................. “Həkim Qədimov həmişə Baba Qəbulovla gəzirdi” ............... Əbdülmabud Əfəndiyevin ifadəsi ............................................ Deyilənə sözardı ....................................................................... Ə.Əfəndiyevin ifadəsinin ardı ....................................................... Əliəşrəf Kərimovun ifadəsi .......................................................... Əliabbas Qədimovun izahatı ..................................................... “Yeni şərait yarandığına görə...” ............................................... 7-8-9 avqust dindirməsi ............................................................. Şəmkir və Şəki üsyanları haqqında bir neçə söz ....................... 7-8-9 avqust dindirməsinin ardı ............................................. Sonuncu dindirmə (10 avqust 1937) ........................................ Hökm ......................................................................................... Son söz ....................................................................................... Qaynaqlar .................................................................................

Zəkəriyyə ƏLİZADƏ, geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor VAR MİLLƏTİMİN XƏTTİ BU İMZALAR İÇİNDƏ! “Tarixi şюxsiyyюtlюr yaradır” deyюnlюrlю tam şюrikюm. İstюnilюn tarix kitabını açaraq hansı юn mühüm ictimai hadisю ilю tanış olmaq istюsюk hюmin hadisюnin başında müsbюt-mюnfiliyindюn asılı olmayaraq hökmюn hansısa qüvvюtli bir şюxsin dayandığını, baş verюnlюri onun vю юtrafındakıların idarю etdiyini görюcюyik. Min illюr öncю dю belю olub, indi dю belюdir, gюlюcюkdю dю belю olacaq. Burası da var ki, tarixşünaslıq elmi çox “riyakar”dır – hюmişю siyasюtю tabe olmağa meyillidir, buna görю dю çox vaxt biz юslindю gerçюk tarixi deyil, onun yanlış yozumlarını öyrюnir vю heç özümüz dю bilmюdюn bu yanlışları hюqiqюt kimi qюbul edirik. Tюzada baxaq – Qюrb dünyasının tarix юsюrlюrini oxuduqca ağız dolusu tюriflюnюn, “dahi rюhbюr”, “görkюmli sюrkюrdю”, “юvюzsiz alim”, “mütюrюqqi ruhani”... adlandırılan saysız-hesabsız insanların hюyatı ilю tanış olursan, ancaq hюmin şюxsiyyюtlюrlю tюxminюn eyni çюkili ictimai yükü daşımış Şюrq adamlarına gюldikdю onlar “qaniçюn”, “cюllad”, “cahil”, “mürtюce-xurafatçı”... adlandırılaraq lюnюtlюnir vю mюnsub olduqları millюtdю onlara qarşı nifrюt yaradılır. Mюsюlюn, on minlюrcю gюnc fransız юsgюrini öz bacarıqsız sюrkюrdюliyi ucundan hюlak 7

etdirmiş Napoleon, yaxud hюlю şah olmamış Nadirin qarşısından qaçmış Pyotr dahi şюxsiyyюtlюr kimi юn yüksюk zirvюyю qaldırılaraq tюbliğ edilir, ancaq onlarla eyni vaxtda yaşamış, öz dövlюti vю millюti üçün çox böyük işlюr görmüş Nadir şah Əfşar, Ağaməhəmməd şah Qacar kimi nюhюng şюxsiyyюtlюr aşağılanır, lюnюtlюnir. Şюrqin Çingiz xan’ı, Sultan Mahmud Qəznəli’si, Əmir Teymur’u... юn müxtюlif yalanlarla bюşюriyyюtin gözündюn salınır... Tarixşünaslıqdakı belю açıq-aşkar юdalюtsizlik yüzillюr boyunca davam edib vю indi dю etmюkdюdir. İstюr юrюblюrin, istюr farsların, istюrsю dю rusların ağalığı dönюmindю biz Azюrbaycan Türklюrinin dю tarixi юn qюddar tюhriflюrlю, yalanlarla doldurulub, xalqın gerçюk tarixi onun yaddaşından silinib, ona uydurma qюhrюmanlar tюqdim olunub, hюqiqi qюhrюmanların isю özlюri mюhv edilюrюk adları zorakılıqla unutdurulub. Xüsusюn ruslar Azюrbaycanı işğal etdikdюn sonra hюm çar dönюmindю, hюm dю kommunistlюrin 70 illik ağalığı zamanında ölkюmizdю müstюmlюkю siyasюti yeridildiyi kimi, tarixşünaslığımızda da юsl aparteid siyasюti hökm sürüb. Çarizmin Azюrbaycana ayaq basdığı ilk gündюn milli-mюnюvi dюyюrlюrimiz ayaq altına salınıb, tariximiz tюhrif edilib. Çar vaxtında Gюncюnin adının dюyişdirilюrюk ona pornoqrafik lюtifюlюr qюhrюmanı Yekaterinanın, kommunistlюr zamanında isю millюtimizin düşmюni Kirovun adının verilmюsi, “Gюncю” adını çюkюnlюrin cюrimюlюnmюsi, xan vю bюylюrimizin, ruhani, ziyalı vю sahibkarlarımızın, azad düşüncюli bütün soydaşlarımızın 8

kütlюvi mюhv edilmюsi, onların adını çюkmюyin belю qadağan edilmюsi çoxlarımızın nюinki bildiyi, hюtta şahidi olduğu yeni tariximizdir. Ancaq bu tarix bizю dünюnюdюk tamamilю baş-ayaq öyrюdilib – düşmюnlюrimiz bizю xilaskar qardaş kimi, doğma qardaşımız isю юn qюddar düşmюnimiz kimi tanıdılıb. Nюticюsi dю hakimiyyюtin istюdiyi kimi olub – yurddaşlarımız şюrюfli tarixinin olmadığını, millюtimizin görkюmli şюxsiyyюtlюr yetirmюdiyini düşünюrюk bюdbinliyю qapılıb, öz soyuna, keçmişinю hюqarюtlю yanaşıb. Buna юn gözюl nümunю dahi şairimiz Mюhюmmюd Hadinin böyük kюdюr içindю yazdığı misralardır: Atmış miləl1 imzasını övraqi-həyatə2, Yox millətimin xətti bu imzalar içində. Allaha şükürlюr olsun ki, xalqımız azadlıq uğrunda axıtdığı qanlar sayюsindю müstюqil dövlюtini qurduqdan sonra tariximizю baxış da köklü şюkildю dюyişdi. Doğrudur, hюlю hюr şeyin qaydaya düşdüyünü deyю bilmюsюk dю milli tariximizin öyrюnilmюsindюki irюlilюyişlюr göz qabağındadır. Ən юhюmiyyюtlisi budur ki, indi gerçюk tarixi yazmaqda, milli qюhrюmanlarımızı öyrюnib tюbliğ etmюkdю yasaq yoxdur. Elmi quruma uzun illюr rюhbюrlik edюn bir şюxs kimi mюni юn çox sevindirюn amil tariximizi öyrюnmюk işindю Şюki Regional Elmi Mюrkюzinin (ŞREM) dю юlindюn gюlюni 1 2

Millюtlюr. Hюyat vюrюqlюrinю.

etmюsidir. İndiyюdюk gördüyümüz işlюr haqqında burada hesabat vermюk fikrindюn uzağam. Ancaq fюxrlю bildirirюm ki, doğma Azюrbaycanımızın bir parçası olan Şюkinin tarixini öyrюnmюk sahюsindюki danılmaz işlюrimizlю eyni zamanda ümumюn Azюrbaycan tarixinю dю müюyyюn xidmюt göstюrmişik. Nюşr etdirdiyimiz çoxsaylı kitablarla bütövlükdю milli genofondumuzun mühüm hissюsini tюşkil edюn çoxsaylı yurddaşımızın hюyat vю yaradıcılığını ilk dюfю xalqımıza tюqdim etmişik. Tюkcю Şюki miqyasındakı araşdırmaların nюticюsini gözdюn keçirdikdю cюsarюtlю deyю bilюrik: “Var millətimin xətti bu imzalar içində!”. ŞREM-nin Azюrbaycan ictimaiyyюtinю ilk dюfю olaraq tюqdim etdiyi onlarca görkюmli şюxsiyyюtimizdюn biri dю hюkim vю ictimai xadim Əliabbas Qədimov’dur. “Şəkidə məhəllə adları, soylar və ləqəblər” adlı kitabımızın ikinci cildindю onun haqqında ilk dюfю geniş mюlumat verilsю dю ondan ayrıca kitab yazmağın zюruriliyini dilю gюtirdim. MTN arxivindюn sюnюdlюri üzю çıxarmış prof. Ədalət Tahirzadə vю yerli araşdırıcı, Şюki tarixi üzrю bir çox qiymюtli kitabların müюllifi Həbibulla Manaflı bu işi boyunlarına götürdülюr. Çox sevinirюm ki, onların юmюkdaşlığının bюhrюsi olan dюyюrli bir юsюr artıq nюşrю hazırdır. Əliabbas Qюdimovun şюxsiyyюtinю gюlincю, ortaya qoyulmuş sюnюdlюr юyani şюkildю onun ömür yolunu vю fюaliyyюt xюtlюrini işıqlandırır. Hюmin sюnюdlюrdюn olduqca vюtюnpюrvюr, azadlıqsevюr, cюsarюtli vю namuslu 10

bir soydaşımızın portreti boylanır. Onun şюxsi keyfiyyюtlюri ilю yaxından tanış olduqca o cür yüksюk bir şюxsiyyюtlю eyni torpaqda doğulmağınla, onunla eyni millюtю mюnsubluğunla fюxr edir, özün dю elюcю mübariz olmaq istюyirsюn. Etiraf etmюliyik ki, qюlюmю alınmış mövzu asanlardan deyil. Ən böyük çюtinlik aradan xeyli illюr ötdüyünю görю hюqiqюti olduğu kimi üzю çıxarmaqdır. Mюnim fikrimcю, bu юsюrin üstünlüklюrindюn biri mюhz müюlliflюrin юsl hюqiqюti başa düşmюkdю oxucuya yardım etmюsidir. Belю ki, müstюntiqlюr bir çox hallarda saxta sюnюdlюr tюrtib edib, yaxud müttюhimin fikirlюrini özünün istюdiyi şюkildю yazaraq protokolu юn müxtюlif yollarla ona imzalatdırıb. Aradan 70 il keçdikdюn sonra oxucu üçün hюqiqюtin harada, yalanın harada olduğunu müюyyюnlюşdirmюk ya hюdsiz çюtinlюşir, ya da, sadюcю, mümkünsüz olur. Bu zaman müюlliflюrin peşюkar tarixçi izahları yalanla gerçюyin sюrhюdlюrini seçmюkdю ona yardım edir. Əsюrin müsbюt keyfiyyюtlюrindюn biri dю müюlliflюrin yalnız Ə.Qюdimovun hюyatını işıqlandırmaqla qalmaması, yeri gюldikcю onun fюaliyyюt göstюrdiyi mühiti, çevrюsini dю oxucuya tanıtmasıdır. Boynumuza alaq ki, Ə.Qюdimovla istюr Türkiyюdю, istюrsю dю Azюrbaycanda çiyin-çiyinю çalışmış, eyni ictimai-siyasi mühitdю bulunmuş, yaxud onunla eyni “cinayюt”dю ittiham edilmiş şюxslюr haqqında bu kitabda verilюn mюlumatların hюlledici qismi tam yenidir vю Azюrbaycanın elm tarixindю 11

onlara ilk dюfю rast gюlirik. Bu da, tюbii ki, юsюrin elmi dюyюrini daha da artırır. Ə.Qюdimov haqqındakı bu kitabda юn xoşuma gюlюn cюhюtlюrdюn biri dю onun ütülюnmюmiş, ancaq cilalı vю hamıya anlaşıqlı, cazibюli bir dildю yazılması, tez-tez keçidlюr edilmюsi nюticюsindю oxucunun yorulmasına imkan verilmюmюsidir. Mюn müюlliflюri bu dюyюrli юsюr münasibюtilю tюbrik edir, onlara yeni yaradıcılıq uğurları dilюyirюm. İnanıram ki, kitab elmi ictimaiyyюtimizdю böyük maraq doğuracaq. Eyni zamanda, bunu da arzu edirюm ki, Əliabbas Qюdimov haqqında elmi araşdırmalar yalnız bu kitabla mюhdudlaşmasın, onun hюyat vю yaradıcılığı bundan sonra da neçю-neçю monoqrafiyanın mövzusu olsun.

BAŞLANĞIC Rusiya imperiyasını “xalqlar hюbsxanası” adlandıran, xalqların bu imperiyadan ayrılmağadюk öz müqюddюratını tюyin etmюk hüququ olduğunu bildirюn vю bu müddюanı mюnsub olduqları Rusiya Sosial-Demokrat Fюhlю Partiyasının (RSDFP) mюramnamюsinю hюlю 1903-dю daxil edюn юqidюli iskraçı-kommunistlюr 1917-dю hakimiyyюti юlю aldıqdan sonra “xalqların xilaskarı” maskasını bir kюnara atdılar. Onlar Rusiyanın hakim dairюlюrinin yüz illюrcю sürdürdüyü imperiya siyasюtini daha mюkrli üsullarla, xüsusi hюrisliklю davam etdirdilюr. Əqidюyю dönüklüyün, sözlю iş arasında kюskin tюzadın bu heyrюtamiz örnюyinю münasibюtini rus tarixçisi belю ifadю edib: “1917-ci il oktyabr inqilabı rus müstəmləkəçiliyinə son qoymaq əvəzinə, ona yeni təkan verdi” (20, 54). İçindю Azюrbaycanımızın da bulunduğu, başında bütün zюmanюlюrin юn qaniçюn diktatorlarından biri Stalin’in durduğu “Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı” (SSRİ) adlı ucsuz-bucaqsız xalqlar hюbsxanasında kommunistlюrin qurduğu nюhюng repressiya dюyirmanı 20 milyondan artıq insanı öz dюnliyindю üyütdü. Bu, bюşюr tarixindюki юn böyük cinayюtlюrdюndi. Sovet repressiyasının alovu Azюrbaycanı da bürüdü. Düzünü demюli olsaq, bu repressiya 28 aprel 1920-dюn – “Azюrbaycan Cümhuriyyюti” adlı ilk müstюqil dövlюtimiz XI ordunun süngülюriylю yıxıldığı gündюn başlanıb. Azюrbaycanda kütlюvi terror aparmaq üçün XI ordu Bakıya ayaq basar-basmaz özünün Xüsusi Şöbəsi’ni işю 13

saldı, юslindю ona, ancaq formal baxımdan Azюrbaycan hakimiyyюtinю tabe olan “müstюqil” Azərbaycan Fövqəladə Komissiyası’nı vю Azərbaycan Ali İnqilabi Tribunalı’nı yaratdı, iki ayın içindю 20-dюn artıq generalımızı, xeyli Parlaman vю hökumюt üzvümüzü, sayagюlmюz milli düşüncюli soydaşımızı şюhid etdi. Bu qurumlar Azюrbaycanda (Gюncю, Zaqatala, Şюki, Şюmkir vю b. yerlюrdю) müxtюlif illюrdю baş qaldırmış xalq üsyanlarını da qan dюnizindю boğdular. Onların üçünün dю başında ilk vaxtlar Rusiyadan gюlmiş Türk-müsюlman düşmюnlюri dururdu. Rusların Azюrbaycan hakimiyyюtindю yerlюşdirdiyi bir çox yaltaq rюhbюrlюrsю onların xalqa qan uddurmasını alqışlayırdı. Mюsюlюn, guya Azюrbaycanın qanuni başçısı olan Azюrbaycan İnqilab Komitюsinin (AİK) sюdri Nəriman Nərimanov XI ordunun rюhbюri Levandovskiyю çox bahalı brilyantlarla bюzюdilmiş vю üstündю “Minnətdar Azərbaycan xalqından hədiyyə” yazılmış qılınc bağışlamışdı, AİK sюdrinin müavini Mirzədavud Hüseynov’sa Gюncю üsyanı yatırıldıqdan bir hюftю sonra şюhюrin küçюlюrinin yerli sakinlюrin meyitlюriylю dolu olduğunu desю dю XI ordunun buradakı юmюliyyatının yüksюk sюviyyюdю keçirildiyini vю alqışa layiq olduğunu bildirirdi. Tribunalın sюdri qeyri-müsюlman (Baltikyanı xalqlardan birinin nümayюndюsi), ancaq azюrbaycanlılara “Hacı İlyas” kimi tanıdılmış, adı heç bir sюnюddю açıqlanmamış M.Hacilias soyadlı birisi юsl qaniçюn manyakdı. Azюrbaycanda rюhbюr vюzifюdю bulunan kimsюni vecinю 14

almayan Hacilias başının dюstюsiylю gecюlюr sюhюrюdюk evlюri gюzir, soyğunçuluq edir, adamları mюhkюmюsiz güllюlюyir, bюzюn dю kefi istюyюnlюrю mюhkюmю qururmuş. Azюrbaycana юn yüksюk vюzifюlюrdюn birinю göndюrilmiş bu adam, sюn demю, Odessalı bir tюlюbю vю adi quldurmuş. Moskvaya edilюn çoxlu şikayюtlюrdюn sonra hюbs edildiyi zaman evindюki seyfindюn öldürdüyü adamların ağzından sökdüyü qızıl dişlюr, barmaqlarından qopardığı almaz üzüklюr, qızıl bюzюk юşyaları vю çoxlu lюl-cюvahirat çıxmışdı. Kommunistlюr öz günahlarını ört-basdır etmюkdюn, xalqı sakitlюşdirmюkdюn ötrü hюbsindюn bir neçю gündюn sonra onu edam etmişdilюr. Ancaq bu vaxt o, artıq Bakıda 5-10 min adam öldürmüşdü1. Öz hakimiyyюtlюri üçün юn qorxulu olan başlıca siyasi düşmюnlюrini tюmizlюdikdюn sonra ruslar daha ağıllı siyasюt yürütmюyю başlayaraq cюza orqanlarına (mюsюlюn, Fövqюladю Komissiyaya) rюhbюrliyi Mircəfər Bağırov kimilюrinю tapşırdılar vю onlar da sюdaqюtlюrini sübuta yetirmюk üçün qaniçюnlikdю Haciliasdan heç dю geri qalmadılar. Azюrbaycanda 1923, 1927-1928-ci illюrdю kütlюvi “müsavatçı ovu” keçirildi, 1930-cu illюrin başlanğıcında ölkюni bürümüş üsyan alovları kütlюvi qırğınlarla sakitlюşdirildi. Belюliklю, 1920-ci illюrin hamısı vю 1930-cu illюrin ilk yarısı on minlюrcю mübariz övladımızın şюhid edilmюsiylю 1

Onun törətdiyi vəhşiliklər haqqında geniş bilgi almaq üçün baxılsın: Rza Tağı. Hacı İlyas. – Azərbaycan Milli Birliyinin orqanı olan “Azərbaycan” dərgisi (Münxen), 1952, sayı 6-7, ss. 33-34.

tarixю düşdü. Ancaq burası da danılmazdır ki, repressiyanın юn şiddюtli çağı 1934-dю Kirovun öldürülmюsiylю 1939-cu illюr arasında olub. Hesablamalara görю, 1934-cü il yanvarın 1-dюn 1939-cu il yanvarın 1-dюk Azюrbaycanda 27.458 insan güllюlюnib (10, 127). 1937-1938-ci illюrdю nю az, nю çox – 40.000 yurddaşюmız hюbs edilib. Ümumiyyюtlю, 1930-1950-ci illюrdю Azюrbaycanda 70.000 adam repressiyaya mюruz qalıb. Onların 29.000 nюfюri ziyalı idi (10, 141). 1937-ci il iyunun 27-dю Azюrbaycanda “millюtçiliyi tюbliğ edюn” юsюrlюrin siyahısı elan edildi. Bu siyahıya 44 şair, yazıçı vю юdюbiyyatşünas müюllifin adı salınmışdı. Hüseyn Cavid, Mikayıl Müşfiq, Seyid Hüseyn, Əhməd Cavad, Salman Mümtaz, Böyükağa Talıblı, Qafur Əfəndiyev (Qantəmir), Əli Nazim, Bəkir Çobanzadə, Əziz Qubaydullin vю b. adları bu ölüm siyahısının başında yazılmışdı. Stalinin Azюrbaycana tюhkim etdiyi cюllad Mircəfər Bağırov AK(b)P-nin XIII qurultayında barmaını silkюlюyюrюk demişdi: “Bir baxın, Yazıçılar İttifaqında kimlər əyləşmişdir: hazırda ifşa edilmiş Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq, Əli Nazim, Böyükağa Talıblı, Tağı Şahbazi, Əhməd Triniç və başqa əclaflar” (13, 179). Onun mюnfur dodaqlarından qopan bu mюnhus cümlю tюkcю hюmin görkюmli oğullarımızın deyil, yüzlюrcю başqalarının da ölüm hökmünю çevrildi. Yalnız insanlar yox, milli-mюnюvi dюyюrlюr, o sıradan şifahi xalq юdюbiyyatı örnюklюri dю repressiyaya uğradıldı. “Kitabi-Dədə Qorqud”un taleyi юn üzdюki örnюklюrdюndir. 16

Mircюllad Bağırov 1951-ci ildю Azюrbaycan K(b)P XIII qurultayına hesabat mюruzюsindю nökюrlik etdiyi Stalin vю Beriyanın tюlюbiylю şюrюfli oğuz babalarımızı şюrюfsizcюsinю “qatil və soyğunçu” adlandırmış, ağız юdюbiyyatımızın bu ölmюz şah юsюrinю dю ölüm hökmü çıxarmışdı: “Bəzi ədəbiyyatşünaslar və yazıçılar siyasi sayıqlıq və məsuliyyət hisslərini itirərək uzun müddət ərzində bu təhlükəli, xalqa zidd olan kitabı Azərbaycan dastanı adı altında təbliğ etmişlər. “Dədə Qorqud” xalq dastanı deyil. O, əvvəldən axıra kimi Azərbaycan torpaqlarına qatil və soyğunçu kimi gəlmiş oğuz köçəri tayfalarını idarə edən yuxarı təbəqənin tərifinə həsr olunmuşdur. Kitab büsbütün millətçilik zəhərinə hopdurulmuşdur. O, müsəlmanlara qarşı deyil, başqa dinə mənsub olan, əsasən də qardaş gürcü və erməni xalqına qarşı yönəldilmişdir” (13, 224-225). SSRİ-nin başqa Türk cümhuriyyюtlюrindю olduğu kimi, Azюrbaycanda da milli aydınlar юsasюn “pantürkist”, “panislamist”, “millюtçi” ittihamlarıyla tutuqlanır, ya ölümю, ya da ölümdюn daha betюr olan Sibir, Orta Asiya sürgünlюrinю göndюrilirdi. Avropalıların vю kommunistlюrin nifrюt vю qorxu ilю “pantürkizm”, “panislamizm” adlandırdığı ideologiyanın yaradıcısı Cюnubi Azюrbaycandan olan soydaşımız, böyük alim Şeyx Cəmaləddin Əfqani (1836-1897) idi. O, “Milli vəhdət fəlsəfəsi və dil birliyinin həqiqi mahiyyəti” adlı mюşhur юsюrindю tюrюqqiyю nail olmağın yolundan bюhs edюrюk yazırdı ki, millюt özünü tanımalıdır, soyuna-kökünю bağlanmalıdır, dilinю, dininю sarılmalıdır. Ş.C.Əfqani 17

xalqın fюlsюfi ruhlu olması gюrюkliliyini önю çюkюrюk yazırdı: “Bir millətin fəlsəfəsi yoxdursa o millətin hamısı alim olsa da o millətdə elmlər inkişaf edə bilməz və həmin millət ayrıayrı elmlərdən lazımi nəticə çıxarmaqda çətinlik çəkər... Fəlsəfi ruhu olan bir millətdə ayrı-ayrı elmlər olmasa da, şübhəsiz, həmin fəlsəfi ruh milləti başqa elmlərə yiyələnməyə vadar edəcək” (11, 172). Ş.C.Əfqani Şюrq xalqlarının bir çoxunun Avropanın yem bazasına çevrilmюsini, müstюmlюkю юsarюtinю düşmюsini onların elmsizliyi ilю юlaqюlюndirirdi. O yazırdı: “Dünya elm üzərində bərqərar olur, elmi bəşəriyyətin əlindən alsan daha dünyada insan qalmaz. Elm bir nəfərin gücünü on nəfərə, yüz nəfərə, min və on min nəfərə bərabər edir... İndi bütün dünyanı öz təsiri altında saxlayan Avropanı, Əfqanıstanı tutan ingilisi, Tunisi işğal edən Fransanı götürün. Bunlar nə ingilisin, nə də fransızların hünəridir, bunlar yalnız onların elminin gücünədir. Gerilik və nadanlıq isə hər yerdə başını zəlillik torpağına qoymaqdan başqa bir çarə tapmamışdır” (11, 183). Avropalıların da “böyük müsюlman” adlandırdıqları S.C.Əfqani hюmin юsюrindю Şюrq xalqlarına müraciюtlю yazırdı ki, ölkюlюrini müstюmlюkю юsarюti kimi bir rюzalюtdюn qurtarmaq istюyirlюrsю dirçюlişю nail olmalıdırlar. Dirçюliş üçünsю o, iki mюsюlюnin hюllini olduqca vacib sayırdı: “...Bunlardan biri dil birliyidir. Buna milli vəhdət də deyirlər. Alimlər millətin mahiyyətini və ariflər onun məziyyətlərini o zaman yaxşı aşkar və zahir edərlər ki, təhsil, təlim, tədris, milli təbəqələrin fənlərdən və sənətlərdən 18

istifadəsi o millətin öz dilində olsun. Onda millət möhkəm, sabit və əbədi ömür sürə bilər, millətin əsas gözə görünən səadət və xoşbəxtliyi kimi əlamətlər onun bütün üzvlərinə nəsib olar... Əksinə, elmlər və fənlər yad bir dildə tədris olunarsa xalqın dili az bir zaman ərzində dəyişib başqası ilə əvəz olunar, cüzi bir təbəddülat nəticəsində məhv olub sıradan çıxar... Millətin öz dilində faydalı elmlər mövcud olmasa o millət daim yaşaya bilməz” (11, 184). Ş.C.Əfqani islam dinini milli vюhdюt üçün ikinci юn mühüm şюrt hesab edirdi. O yazırdı ki, dinlюr hansı adları daşıyırsa daşısın, hamısı bir-birinю bюnzюyir, “insana inam və inanc təlqin edir. Elmə və mədəniyyətə ən yaxın və ən doğma din islam dinidir, elm və maarifin inkişafı ilə islam qanunları arasında heç bir ziddiyyət yoxdur... Qərb dünyası azadlıq maskası taxaraq müsəlman Şərqindəki dini təəssübü pisləyir, çünki avropalılar müsəlmanların dini etiqadlarını onların arasında ən möhkəm peyvənd kimi tanıyırlar, ona görə də dini təəssübə qarşı müxtəlif ad altında bu peyvəndi və bağı süstləşdirməyə çalışırlar, halbuki avropalılar özləri... dini təəssübə daha çox mübtəla olublar. İslam elm dinidir, cihad və mübarizə dinidir, yaxşı işlərə dəvət və pis işlərdən çəkindirmək dinidir, izzət dini və zilləti qəbul etməyən dindir, məsuliyyət dinidir” (11, 184). Göründüyü kimi, qюrblilюrin bütün vasitюlюrlю mюhv etmюyю, qarşısını almağa çalışdığı, burada юn ümumi xюtlюrini bюlirlюdiyimiz ideologiya юslindю bюşюri dюyюrlюrю юsaslanan, Şюrq xalqlarına müstюmlюkю юsarюtindюn qurtuluş yolunu göstюrюn mütюrюqqi bir düşüncю sistemi 19

idi. Buna görю dю başqa sümürgюçilюr kimi kommunistlюr dю hюmin sistemin юn qatı düşmюni olaraq onu kökündюn qazıb mюhv etmюk üçün bütün güclюrini sюrf edirdilюr. Onlar Sovetlюr Birliyindю cюsarюtlю “Türkюm” vю “müsюlmanam” deyюn hюr kюsi özlюrinin sümürücü hakimiyyюtinю düşmюn sayır vю gedюrgюlmюzю göndюrirdi. Çıxışlarının birindю Stalin demişdi ki, xarici imperialist dövlюtlюrin tюrkibindюn qopub ayrılmaq uğrunda aparılan mübarizю inqilabdırsa SSRİ-nin tюrkibindюn ayrılmaq üçün edilюn hюr hansı bir cюhd əksinqilabdır. SSRİ-dю Türk xalqlarının yaşadığı юrazilюrdю pantürkizmin güclюnmюsindюn rahatsız olan Bağırov da öz ağasının dediklюrini daha da konkretlюşdirюrюk bildirmişdi: “Kamalçı Türkiyə yeganə müstəqil Türk dövləti olduğundan burjua-millətçi ünsürlər əksinqilabi təbliğat apararaq SSRİ-də yaşayan Şərq, Türk-tatar xalqlarını Türkiyədən nümunə götürərək Sovet İttifaqından ayrılmağa və Türkiyənin rəhbərliyi altında qüdrətli Türk-tatar dövləti yaratmağa çağırırlar. Pantürkist və panislamist əhval-ruhiyyəsi yaradılması ilə bağlı bütün işlər SSRİ əleyhinə müharibəyə hazırlaşmaq vəzifəsinə tabe edilmişdir” (29, 90). Bu ittihamla hюr bir şюxsi юksinqilabi fюaliyyюtdю suçlayaraq mюhv etmюk mümkündü. Mюsюlюn, Xalq Daxili İşlюr Komissarlığının böyük şairimiz Hüseyn Cavid haqqında topladığı mюlumatlarda bildirilirdi: “...İranda, Dağıstanda, Ermənistanda, Gürcüstanda olan bütün Azərbaycan torpaqlarını birləşdirib, burjua təmayüllü müstəqil 20

Azərbaycan dövləti yaratmaq uğrunda gizli fəaliyyət göstərən pantürkist əksinqilabçı təşkilatın üzvləri arasında 9-cu adam Hüseyn Caviddir...” (10, 138). Artıq bu gün mюktюblilюrю dю bюllidir ki, kommunistlюrin qanlı qırğınlarının юn dюhşюtli dönюmi 1937-1938-ci illюrю düşür. ÜİK(b)P MK-nın 28 fevral 1937ci il plenumunda Bağırovun çıxışı Azюrbaycanda hakimiyyюtin cюza orqanlarının tam gücüylю işю düşmюsinю çağırış oldu. Yarandığı gündюn milyonlarca insanı mюkv etmiş Fövqюladю Komissiya (“ÇK”) vю Dövlюt Siyasi İdarюsinin (“QPU”) övladı olan Xalq Daxili İşlюr Komissarlığı (XDİK/”NKVD”) milli ziyalılara qarşı “pantürkist” vю “panislamist” ittihamlarını kütlюvi tюtbiqю başladı. Doğrudur, bюzi hallarda “millюtçi”, “müsavatçı” kimi “xırda” ittihamlar da irюli sürülürdü, ancaq son nюticюdю mюhbusların hamısı sovet hakimiyyюtini silahlı yolla devirmюk mюqsюdiylю yaradılmış gizli юksinqilabçı tюşkilatın üzvü olmaqda suçlanır vю üçnюfюrlik “troyka”nın keçirdiyi 15 dюqiqюlik qapalı, vюkilsiz “mюhkюmю”dю ölümю (eyni zamanda юmlakının müsadirю edilmюsinю), yaxud bütün vюtюndaş hüquqları alınmaqla çoxillik gedюrgюlmюz sürgünю (katorqaya) mюhkum edilir, bundan sonra onların ailю üzvlюri dю tarixdю görünmюmiş vюhşiliklю küçюlюrю atılır, körpю uşaqlarının hюrюsi bir yetim evinю verilir, ailюnin işlюyюnlюri işdюn, oxuyanları mюktюbdюn qovulur, onlara nюinki maddi-mюnюvi yardım etmюk istюyюnlюr, hюtta salam verюnlюr dю “xalq düşmюni” adlandırılaraq cюzalandırılırdı... 21

Stalinin tezliklю ehkama çevrilюn saxta tezislюri sovetkommunist imperiyasının hюr yerindю olduğu kimi Azюrbaycanda da cюmiyyюtin böyük bir savadsız kюsimini inandırmışdı. Ancaq ağıl, düşüncю, mюntiq yiyюsi olan aydınlarımız bu saxta “ellюr atası”nın юslindю amansız ellюr cюlladı olduğunu görür vю onun fюzilюt kimi qюlюmю verdiyi rюzalюtlюrю qarşı ciddi mübarizю aparırdılar. Əlinizdюki bu kitabın baş qюhrюmanı olan hюkim Əliabbas Əli oğlu Qədimov (1883-28.9.1937) da hюmin minlюrcю dюyюrli ziyalımızdan biridir.

BİRİNCİ BÖLÜM. İLK HƏBSLƏR

ŞƏXSİYYƏT VƏ İSTİBDAD Əliabbas Qюdimovun adı ilk dюfю professor Zəkəriyyə Mabudoğlu’nun (Əlizadə’nin) rюhbюrliyi altında hazırlanaraq nюşr edilmiş vю onun hюmmüюllif olduğu “Şəkidə məhəllə adları, soylar və ləqəblər” kitabında (14) çюkilib. Ümumiyyюtlю, çoxillik gюrgin axtarışların nюticюsindю ortaya qoyulmuş vю Şюkinin, adları artıq unudulmuş xeyli görkюmli övladları haqqında ilk dюfю юtraflı bilgi verюn hюmin çox dюyюrli юsюrin 278-287-ci sюhifюlюrindю Azюrbaycan tarixşünaslığında ilk dюfю olaraq Ə.Qюdimovun da kimliyi xalqımıza tanıdılıb. Hörmюtli professor kitabda onu Vюtюn, xalq qeyrюti çюkdiyinю görю şюr qüvvюlюr tюrюfindюn qюtlю yetirilюn vю belюliklю, şюhidlik mюqamına çatan bir vюtюnpюrvюr ziyalı kimi dюyюrlюndirib. “Şюkidю mюhюllю adları, soylar vю lюqюblюr” kitabındakı mюlumat AR Milli Tюhlükюsizlik Nazirliyinin arxivindюn götürülmüş istintaq sюnюdlюri юsasında hazırlanıb. Bu sюnюdlюri isю hюmin arxivdюn prof. Ədalət Tahirzadə üzю çıxarıb. Əliabbas Qюdimovun şюxsiyyюtiylю yaxından tanış olduqda ona dюrin sayğı yaranır. Onun mübariz hюyatı

ŞƏXSİYYƏT’in İSTİBDAD üzюrindю qюlюbюsinю gözюl örnюkdir. 1937-1938-ci illюrin qurbanlarını bir daha rюhmюtlю anır vю inanırıq ki, bu kitab o qanlı dönюmin gerçюkliklюrini sюnюdli şюkildю ortaya qoyacaq, hюlю dю Stalin, Bağırov, kommunizm xiffюti çюkюnlюrin nю qюdюr yanıldığını юyani göstюrюcюk. Keçmişin gerçюkliyini bilmюk yeni Stalinlюrin, Mircюfюrlюrin bir daha meydana gюlmюmюsi üçün olduqca vacibdir. “ANTANTAÇI” VƏ “MÜSAVATÇI” QƏDİMOV Bu başdan bildirюk ki, Əliabbas Qюdimov sovet dönюmindю bir neçю dюfю tutularaq dindirilib vю hюmin dindirmюlюrin bюzi protokolları indi AR MTN arxivindю saxlanılır. İstintaq işlюrindю Ə.Qюdimovun hюyat vю fюaliyyюtinin юn müxtюlif yönlюrinю işıq salan bilgilюr öz юksini tapıb. Əlinizdюki bu kitab MTN arxivindюki sюnюdlюr юsasında hazırlanıb. Müюlliflюr Ə.Qюdimovla bağlı, demюk olar ki, bütün mövcud sюnюdlюri юldю edib vю onların hamısını ruscadan ana dilimizю çevirюrюk ilk dюfю bütöv şюkildю oxucuların malı edib. Öncю 1921-dюki ikinci dustaqlığının sюnюdlюrindюn başlayacağıq, çünki 1920-dюki hюbsinю dair protokol юldю deyil. AR MTN arxivindюki 2687 saylı (indiki PR-128 saylı) istintaq işi indiyюdюk başqa heç bir qaynaqda üzlюşmюdiyimiz çox qiymюtli faktarla zюngindir. Bir qismini ilk dюfю prof. Zəkəriyyə Əlizadə’gilin yuxarıda adı 24

keçюn юsюrindю verdiyimiz hюmin faktlar tюkcю Əliabbas Qюdimovun hюyatını öyrюnmюk baxımından deyil, hюm dю ümumюn o dönюmin ictimai-siyasi durumuna yaxından bюlюd olmaq üçün çox dюyюrlidir. Əliabbas Qюdimovun vю bir çox şюkilinin 1921-in martında hюbs edilmюsinю юsas yaradan sюnюd 25 mart 1921-dю verilmiş əməliyyat hesabatından çıxarışdır. Orada oxuyuruq: “Müvəkkilin1 verdiyi məlumatdan bəlli olmuşdur ki, Gəncə vilayətinin Şəki şəhərində bir qrup ziyalının yaratdığı gizli təşkilat Antantanın, xüsusən İngiltərənin xeyrinə fəaliyyət göstərir. Bu təşkilatın başlıca məqsədi Zaqafqaziyada İngiltərə təmayülünü formalaşdırmağa nail olmaqdır. Təşkilat təmiz ağqvardiyaçı mahiyyətdədir. Bu təşkilata aşağıdakı şəxslər daxildir: 1. Məhəmmədəli Əfəndiyev (Şəki ali real məktəbinin direktor müavini) 2. Abbas2 əfəndi (Şəki şəhərində həkim) 3. Süleyman əfəndi Şirinbəyov (sabiq zabit) 4. Zahid İbrahimxəlil oğlu (Qışlaq məktəbinin direktoru). Sonuncuların Şəki şəhərində böyük nüfuzu var. Təşkilatın mövcudluğu belə aşkarlanıb: Şəkidən gələn Türk yol*daş+ Həsən Çələbi Bakıda mənim məlumat qaynağım olan şəxsin mənzilinə düşüb. Partiya mənsubiyyətimi bilmədiyi halda söhbət etdiyimiz zaman Şəkidə qonağı olduğu adamlar arasında baş verən bir müzakirə barəsində siyasət adamı kimi 1 2

Söhbət çekist olan əməliyyat müvəkkilindən gedir. Əliabbas Qюdimov nюzюrdю tutulur.

mənə məlumat verdi. Müzakirədə iştirak edən adamların adlarını gizli saxlamaq şərtiylə bildirdi ki, onların hamısı İngiltərənin Zaqafqaziyaya müdaxiləsinə tərəfdar olmaqda həmrəylik göstərdikləri halda yalnız o, İngiltərənin Şərqdə, o sıradan Türkiyədə ələ keçirdiyi mülklərin qeyri-qanuni olduğunu bildirərək etiraz etmişdir. Yol. Həsən Çələbi bir daha söhbət iştirakçılarından bu məlumatı gizli saxlamağı xahiş edib. Məhz bu səbəbdən yığıncağın keçirildiyi yeri və ümumiyyətlə, yuxarıda qeyd olunan təşkilatın gizlilik qaydalarını aydınlaşdırmaq mümkün olmadı. Hazırda yol. Həsən Çələbi XI ordunun Tiflisdəki Türklərdən ibarət kommunist dəstəsinə ezam edilmişdir. İmza: Xüsusi Şöbənin rəisi Mixaylov. İnformasiya şöbəsinin rəisi Slavitski”. Əslindю heç bir bir tюşkilat-zad yoxdu. O zaman çekistlюr özlюrinin “iş gördüyünü” gözю soxmaq üçün hюtta iki-üç adamın bir yerю yığışıb nю haqdasa adicю müzakirю, mübahisю aparmasını tюşkilat kimi qюlюmю verirdilюr. Bu, Fövqюladю Komissiya1 orqanlarına çox sюrfюliydi, çünki onlar bir ildю neçю юksinqilabi, antisovet tюşkilatı aşkarlayıb zюrюrsizlюşdirmюk haqqında hesabat verirdilюr. Tюbii ki, nю qюdюr çox belю tюşkilat üzю çıxarılsa çekistlюrю o qюdюr çox “sağ ol” deyilirdi. Mixaylovun da yeni bir юksinqilabi tюşkilatın mövcudluğunu “aşkarlaması” bu baxımdan istisna deyil. O, evdю adi ünsiyyюt şюraitindю bir neçю tanışın apardığı sıradan siyasi Bu tюşkilat Azюrbaycanda daha çox “ÇK” adıyla (rusca ЧК; “Чрезвычайнаѐ комиссиѐ” sözündюn) mюşhurdur. 1

diskussiyaya siyasi rюng verюrюk onları tюşkilat mюnsubları kimi tanıdır. Ən pisi dю odur ki, Xüsusi Şöbю rюisinin rюislюri bu yalanlara çox hюvюslю inanır vю hюmin “tюşkilatın üzvlюri”ni böyük şövqlю güllюlюmюyю mюhkum edirdilюr. Belю kiçik hюcmli bir hesabatlar az sonra neçюneçю ailюnin başçısız qalmasıyla nюticюlюnirdi. Maraqlı burasıdır ki, hюmin sюnюddю adı keçюn “antantaçılar”dan yalnız ikisi (Əliabbas Qюdimov vю Zahid İbrahimxюlil oğlu) mart ayında artıq “müsavatçı” kimi tutulub vю onlara beş nюfюr “müsavatçı” da qoşublar. Belюliklю, 1921-in martında “ÇK” artıq “antantaçılar”ı deyil, “Müsavat Partiyasının gizli tюşkilatının” aşağıdakı “üzv”lюrini tutaraq onlara 2687 saylı (indiki PR-128 saylı) ortaq cinayюt işi açdı: 1) Hüseynbəyov Qasım (36 yaş), 2) Əminov Nurməhəmməd (29 yaş), 3) Qazızadə Kərim (19 yaş), 4) Qədimov Əliabbas (34 yaş), 5) Əfəndiyev Həmid (32 yaş), 6) Zahid İbrahimxəlil oğlu (30 yaş), 7) İmanzadə Mürsəl (35 yaş). Bu şюxslюrin hюbsini FK Müsavat Partiyasına mюnsubluqla pюrdюlюmюyю çalışsa da bu qюrar юslindю Ə.Qюdimovun Şюki Rayon Fюhlю, Kюndli vю Əsgюr Deputatları Sovetlinю deputat, daha sonra Şюki qюza sovetlюri qurultayına nümayюndю seçilmюsiylю, yerdю qalanların da Şюkidюki seçkilюrdю fюallıq göstюrmюlюriylю bağlıydı. Axı növbюti seçki Şюki İcraiyyю Komitюsinin 27

tюrkibini müюyyюnlюşdirmюliydi vю hakimiyyюt orqanları Əliabbas Qюdimov kimi sюrbюst, müstюqil düşüncюli bir şюxsin İcraiyyю Komitюsinю üzv seçilmюsinю юsla yol vermюk istюmirdilюr. Onun deputatlar arasında nüfuz vю hörmюtinin olması İcraiyyю Komitюsinin tюrkibinю seçilmюsinin qarşısını qanuni yolla almağı mümkünsüz edirdi. Elю bu sюbюbdюn dю Fövqюladю Komissiya onu saxta ittihamla hюbs edib seçki prosesindюn uzaqlaşdırmaq qюrarına gюldi. Qanunsuzluqla üzlюşюn başqa narazılar da onunla birgю tutuldular. Şюki Şюhюr Siyasi Bürosunun rюisi Rüstəmov Azюrbaycan Fövqюladю Komissiyasının sюdri Mircəfər Bağırov’a dalbadal gizli raportlar göndюrюrюk bu adamların qatı müsavatçı olduqlarını, kommunist partiyasını xalqın gözündюn salmaq istюdiklюrini, Şюkidю camaatı bir-birinю qatdıqlarını... юn tünd boyalarla bildirirdi. BƏS ƏSLİNDƏ NƏ BAŞ VERMİŞDİ? Hюbsin gerçюk sюbюbini gün kimi aydınlaşdıran sюnюdlю tanış olaq. Bu, “yeddilюr”dюn birincisi Qasım Hüseynbəyov’un istintaqa verdiyi ifadюdir. O, 7 may 1921dю müstюntiqю bildirib ki, 29 aprel 1921-dю Şюkidю Şюhюr Sovetinю seçkilюr keçirildi. Hюrbi klubda tюşkil olunan iclasa Cəlil Zeynalov sюdrlik edirdi. Əliabbas Qюdimovun namizюdliyi irюli sürüldükdю iclasda iştirak edюn Rəsul Teymur oğlu onun юleyhinю çıxış edюrюk bu sözlюri söylюdi: “Bu keçmiş müsavatçı Müsavat hökuməti dövründə bizi 28

məscidə toplayaraq dedi ki, gəlin Zəngəzurda ermənilərlə döyüşən hökumətimizə kömək edək”. Atalar deyib ki, hюr pis şeydю bir yaxşı şey var. Diqqюt yetirюk – 1921-dю юslindю düşmюnçiliklю, ifşa mюqsюdiylю irюli atılmış bu fikir bu gün Əliabbas Qюdimovu gözümüzdю ucaldır, onu ittiham edюnlюrin nю qюdюr mюnюviyyatsız olduğunu göstюrir. Vюtюnpюrvюrliyi, xalqsevюrliyi nюinki qюbahюt, hюtta cinayюt sayan, torpaqlarını yağıdan tюmizlюmюyю çalışan soydaşını Mixaylovların, Slavitskilюrin güllюlюriylю susdurmağa çalışan belю insancığazlara nю ad vermюk olar?! Bolşevizmin юn iyrюnc юmюllюrindюn biri dю xalqından, vюtюnindюn vю hюtta milliyyюtindюn imtina etmюyю hazır olan, bax, belю manqurtlar zümrюsi yetişdirmюsiydi. O zaman qюdim Azюrbaycan torpağı Zюngюzurda xalqımıza qarşı ermюni daşnaklarının törюtdiyi etnik terror nюticюsindю 7.729 soydaşımız qюtlю yetirilmiş, 50.000 soydaşımızsa yurd-yuvasından didюrgin düşmüşdü. Azюrbaycanın ilk milli dövlюti Zюngюzurda ermюni tюcavüzünün qarşısını almaq üçün gюrgin mübarizю aparırdı. Öz yurddaşlarını hakimiyyюtin bu siyasюtini dюstюklюmюyю çağıran Əliabbas hюkimi hюmin manqurtlar “cinayюtkar” adlandırırdılar. Xalqı, vюtюni sevmюk nю vaxtdan cinayюt sayılıb?! Qasım Hüseynbюyov verdiyi ifadюni davam etdirir: “Milisioner Yusif, Qədimovun əleyhinə çıxaraq “keçmiş müsavatçı bizə lazım deyil” deyə öz etirazını bildirdi, ancaq əks fikirdə olanlar daha çox idi. Onlardan biri də Ə.Qədimovla 29

birgə həbs edilən Mürsəl İmanzadə idi. O dedi ki, Əliabbas Qədimov çox yaxşı insandır, mənim bir xəstəm var idi, gəlib onu müalicə etdi. İclasın sədri “bu, fakt deyil” desə də Ə.Qədimovun adını Şəhər Sovetinə namizəd olaraq səsverməyə çıxardı. Əliabbas həkim 20 və ya 21 səslə Şəki Şəhər Sovetinin üzvü seçildi. Bir gün sonra deputatlar Şəki qəza sovetləri qurultayına nümayəndələr və Şəki Rayon Sovetinin İcraiyyə Komitəsinə üzvlər seçmək üçün yenidən bir araya gəldilər. Ə.Qədimov iclasın sədri seçildi. Qurultay nümayəndələrinin seçkisi başlandı. Bu zaman üçlüyün (troykanın) nümayəndəsi Əzimzadə iclas iştirakçılarına üz tutaraq ucadan dedi: “Yaxşı adamları seçin, pisləri seçsəniz BIZIM TOPLARIMIZ sizin Şəkiyə doğru tuşlanacaqdır”. Əsgər və İsabala adlı şəxslər də “bizə Abbas lazım deyil” deyə çığırdılar”. AYDINLATMA. Burada adı çюkilюn Əzimzadю kim olsa yaxşıdır?! Xalq rюssamı Əzim Əzimzadə! O, hюlю Bakı Soveti dönюmindюn Rusiya hakimiyyюti, daha düzgünü, Bakı Sovetinin Daxili İşlюr Komissarlığı ilю çiddi юmюkdaşlıqdaydı. Komissar Alyoşa Caparidze onu şюxsюn özü “sovet hakimiyyюtini yerindю tюşkil etmюk, Salyan şюhюrindю vю юtrafında hюyatın düzgün axınını bюrpa etmюk üçün” komissar tюyin etmiş, 15 may 1918-ci ildю ona öz imzasıyla 3 saylı mandat vermişdi1. Tюbii ki, Azюrbaycan Cümhuriyyюti illюrindю o, milli 1

Hюmin mandatın bir surюti şюxsi arxivimizdюdir.

hakimiyyюtimizю qarşı oldu vю Azюrbaycanda sovet hakimiyyюti yenidюn qurulan kimi özünün çekist fюaliyyюtinю başladı. 1921-dю biz onu artıq “troyka” üzvü kimi Şюkidю görürük... Ancaq Əzimzadюnin “öz toplarıyla” hюdюlюmюsi dю, öyrюdilmiş adamların qara-qışqırığı da Əliabbas Qюdimovun qюza sovetlюr qurultayına nümayюndю seçilmюsinin qarşısını ala bilmюdi. Əlabbas hюkimin nüfuzundan qorxan bolşeviklюr anladılar ki, onun seçilmюmюsinin bircю yolu qalıb – hюbs etmюk. Bu işisю onlar çox gözюl bacarırdılar. Bu dюfю dю öz işlюrini “tюmiz” gördülюr – o vю tюrюfdarları dustaq edildi. Kiş kюndindюn Şюki Rayon Sovetinю deputat seçilmiş Həmid Əfəndizadə’nin müttюhim kimi Azюrbaycan Fövqюladю Komissiyasının müstюntiqi Şahverdiyev’ю verdiyi ifadю dю Qasım Hüseynbюyovun yuxarıda dediklюrini bir daha tюsdiqlюyir. Onunla müstюntiq arasında dindirmю bu sayaq gedib: “Sual: Nə vaxt, nə üçün və harada həbs olunmağınız barədə ətraflı danışın. Cavab: Mən Şəki Şəhər İcraiyyə Komitəsinə seçkilərin keçirildiyi Fəhlə klubunda, may ayının 1-də həbs olunmuşam. Bu seçkilərdə namizəd olaraq iştirak etmək üçün Kiş kəndindən seçilmişdim. Ümumiyyətlə, rayon İcraiyyə Komitəsinin tərkibini seçki yolu ilə müəyyən etmək üçün rayonun kəndlərindən 130, rayon mərkəzinin özündən isə 35 deputat 31

Şəki Sovetinin bu yığıncağında iştirak edirdi. Nümayəndələr deputatların sırasından İcraiyyə Komitəsinin üzvlüyünə 15, namizədliyinə isə 5 deputat seçməli idilər. İclasda iştirak edən deputatların ümumi razılığı əsasında 15 nəfərin adının salındığı bir siyahı tərtib olundu. Burada mənim də adım var idi. Adları siyahıya salınmış deputatlardan 8 nəfəri Şəkinin kəndlərini, 7 nəfəri isə şəhəri təmsil edirdi. Siyahı seçkini keçirməyə məsul edilmiş Musabəyov, Əzimzadə və Tokayevdən ibarət üçlüyə təqdim edildi. Onlar siyahını nəzərdən keçirib bəyan etdilər ki, İcraiyyə Komitəsinə seçkilərdə Şəki şəhərini 9, kəndləri isə 6 deputat təmsil etməlidir. Nümayəndələr bununla razılaşmayıb əvvəlki variantın üzərində israrla dayandılar. Belə olduqda üçlük iclası bağlı elan etdi. Beləliklə, seçki prosesi dayandırıldı. Elə həmin anda mən də daxil olmaqla 10 deputat həbs olundu. Onlardan 4 nəfəri azad edilsə də qalan 6 deputat Bakıya Az. FK-ya gətirildi. Sual: Şəki İcraiyyə Komitəsinə seçkilər ərəfəsində çıxış etmisinizmi, etmisinizsə hansı mövzuda? Cavab: Çıxış edib demişəm ki, kəndlərdən seçilən deputatlar çoxluq təşkil etdiyindən İcraiyyə Komitəsində də onların daha çox yeri olmalıdır. Sual: Siz ictimai həyatla nə vaxtdan maraqlanmağa başlamısınız? Cavab: İctimai həyatla Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra maraqlanmağa başlamışam. Buna qədər isə uşaqlara savad verməklə kifayətlənmişəm”.

RÜSTƏMOVUN ƏMƏLLƏRİ Bюs hakimiyyюt orqanları el-oba içюrisindю nüfuz vю hörmюti olan şюxslюrin tutulmasının sюbюbini necю izah etdilюr? Onlar yalana юl atdılar. Şюki Siyasi Büronun rюisi Rüstəmov’un Azюrbaycan Fövqюladю Komissiyasının sюdri Mircəfər Bağırov’a 2 may 1921-ci il tarixdю yazdığı 476 saylı raport başdan-ayağa iftira vю böhtandan ibarюtdir. Orada deyilir: həkim Əliabbas Qədimov, Nurməhəmməd Əlimov, Qasım Hüseynbəyov, Kərim Qazızadə, Həmid Əfəndiyev və Mürsəl İmanzadə məzara gömülmüş Müsavat hökumətinin tərəfdarları, Müsavat ideologiyasının daşıyıcılarıdır. Əhalini silahlandıraraq (?! – müəl.) Sovet hökumətinə qarşı qaldırmaq və onu yıxıb əvəzinə despotik kapitalist rejimi yaratmaq onların başlıca məqsədidir. Bu adamların özbaşınalığı o həddə çatıb ki, Şəki İcraiyyə Komitəsinə seçkilər keçirilən zaman qızışdırıcı sözlərlə nümayəndələri bolşevizmin qatı əleyhdarı olan adamlara, yəni özlərinə səs verdirməyə çalışıblar (öz tюrюfdarlarını seçdirmюyю çalışmaq haçandan özbaşınalıq olub?! – müəl.). Bu gün Bakıya yola düşmüş fövqəladə üçlüyün nümayəndələri Musabəyov, Əzimzadə və Tokayev1 onların fəaliyyəti barədə geniş məlumatı sizə təqdim edəcəklər. Mən Fövqюladю üçlüyün üçüncü üzvü Tokayev haqqında Azюrbaycan tarixşünaslığında heç bir bilgi yoxdur. Milliyyюtcю çeçen olan D.Tokayev o zaman Azюrbaycan KP mюrkюzi komitюsinin üzvüydü. Üçlük üzvü olması onun da Azюrbaycanda axıdılan haqsız qanlarda iştirakını göstюrir. 1

vəzifə borcunu yerinə yetirən bir kommunist kimi, verdiyim hesabata əlavə olaraq bildirirəm ki, əksinqilabçıların bu nümayəndələri Şəki rayonuna geri dönəcəkləri təqdirdə fəaliyyət imkanları xeyli genişlənəcək, öz axtarış və təbliğatlarında daha da cəsarətli olacaqlar. (Hюyasızlığın, vicdansızlığın hюddihüdudu olmazmış! Günahsız insanları şюrlюyib hюbsxana küncünю atmaları bюs deyilmiş, onları orada saxlamağa, doğma yurddan didюrgin salmağa da çalışıblar). Rüstюmov Azюrbaycan FK-nın sюdri Mircюfюr Bağırova 2 may 1921-dю yazdığı 482 saylı raportunda şюrlюnib hюbs olunan daha bir seçki qurbanının, ixtisasca müюllim olan Zahid İbrahimxəlil oğlu’nun adını çюkir. Rüstюmov onu gizli Müsavat tюşkilatının юn qatı üzvü kimi tюqdim edюrюk bildirir: Zahid İbrahimxəlil oğlu zəhmətkeşlər və yoxsullar arasında kommunist partiyasını nüfuzdan salmağı qarşısına məqsəd qoymuşdur. O, Şəkidə İcraiyyə Komitəsinə seçkilər zamanı Müsavat Partiyasının xeyrinə güclü təbliğat aparmışdır. Zahid İbrahimxəlil oğlu 476 saylı raportumda haqqında sizə məlumat verdiyim həkim Qədimovun məsləkdaşlarındandır. Zahid İbrahimxəlil oğlu özünün məsuliyyətsiz davranışı ilə Şəki qəzasında ictimai həyatı daim qarışdırır. Bir qədər də Rüstəmovun özü haqqında. Azюrbaycan çekistlюri içюrisindю o, öz amansızlığı ilю daha çox seçilirdi. Onun inzibati-юrazi baxımdan Şюkiyю tabe olan Xaçmaz kюndindю1 apardığı kütlюvi hюbslюr 1921-ci ilin yazında üsyana sюbюb oldu. Kюnddюki milis işçilюrinin bir hissюsi 1

İndi Oğuz rayonundadır.

öldürüldü, qalanları isю canlarını birtюhюr qurtararaq Vartaşen (indiki Oğuz) kюndinю sığındılar. Xaçmaz kюndinю tюrkibindю topçu birliyinin dю olduğu hюrbi hissю yeridildi. Ancaq üsyançılar bu hücumu dюf etdilюr. Xaçmaz kюndinю ikinci hücum 26 may 1921-ci ildю gecю vaxtı başlandı. Əmюliyyata 2-ci topçu alayının komandiri Dobrexetov rюhbюrlik edirdi. Bu hücuma Atakişiyev’in başçılıq etdiyi Zaqatala alayı da qatılmışdı. Döyüşdю üsyançıların rюhbюri Hüseyn əfəndi hюlak oldu. Bolşeviklюrin xeyli üstün hюrbi qüvvюsi qarşısında duruş gюtirю bilmюyюn üsyançılar Xaçmazı tюrk edюrюk dağ kюndlюrinю, o sıradan Filfilli’yю toplandılar. Xaçmaz üsyanının başlıca sюbюbi kimi Rüstюmovun amansızlığı, qюddar юmюllюri göstюrilir. Şюki şюhюrindю başda Əliabbas Qюdimov olmaqla yerli sovetin deputatlarının hюbs olunması haqqında göstюrişi dю mюhz Rüstюmov vermişdi. Bununla da o, Xaçmaz kюndindю olduğu kimi Şюkidю dю gюrginlik yaratmışdı. *** Bu hюbsin yalnız Əliabbas Qюdimov vю başqa fюal insanları seçkidюn uzaqlaşdırmaq üçün qurulmuş oyun olduğunu юslindю Fövqюladю Komissiyanın özü tюsdiqlюdi. Belю ki, dustaqları dindirюrюk onlardan izahat almış Azюrb. FK-nın mюsul müstюntiqi, müvюkkil Potreba Müsavat Partiyasına mюnsubluğa görю açılmış 2687 saylı cinayюt işini gözdюn keçirюrюk 12 may 1921-dю özünün rюsmi rюyini verdi. Mюhbusların ad-soyadlarını vю yaşlarını sadaladıqdan sonra o bildirdi: “... onların 35

Müsavat Partiyasının gizli təşkilatına mənsubluğu haqqında heç nə sübut olunmayıb. İşdəki məlumatlar, əksinqilabda ittiham edən materiallar yalnız gümanlardan ibarətdir, ona görə də təklif edərdim ki, adıkeçən yeddi vətəndaş zindandan buraxılsın, ASSR-dən çıxmamaq haqqında dillərindən iltizam alınsın, həbs edildikləri zaman götürülmüş pulları geri qaytarılsın”. Azюrb. FK Rюyasюt Heyюti bu rюyю юsaslanaraq elю hюmin gün – 12 may 1921-dю hökm verdi: “İşi xətm etməli və arxivə verməli. İttiham edilənləri ASSR-dən çıxmamaq haqqında iltizam almaqla həbsdən azad etməli. Həbs zamanı götürülmüş pulları geri qaytarmalı”. Adamdan soruşarlar ki, bu kişilюrin suçu yoxdusa onları niyю martdan mayadюk zindanda saxlayırdınız? Demюli, bu qanunsuzluq kommunistlюrю seçkilюri onlarsız keçirmюk üçün lazımmış, çünki bolşeviklюr savad vю ağılca özlюrindюn üstün adamlara bütün hakimiyyюtlюri boyunca yalnız belю cinayюtlюrlю “üstün gюlю” biliblюr. POTREBAYA İZAHAT O zaman Şюki Sюhiyyю Şöbюsinin müdiri işlюyюn Əliabbas Qюdimov da yerdю qalan altı dustaq yoldaşı kimi 11 may 1921-dю Azюrbaycan Fövqюladю Komissiyasının müvюkkili Potreba’ya izahat yazmışdı. Bu sюnюd “Əliabbas Qюdimov kimdir?” sualına cavab verюn юn geniş vю юn inanmalı qaynaqdır. Sюnюd belю başlanır: “Babam Şəkidə nalbənd idi”. Ancaq sonrakı bilgilюr bu fikrin doğru olmadığını, Əliabbas 36

hюkimin zюngin ailюdюn çıxdığını göstюrir. Bюs onu “tarixi saxtalaşdırmağa” vadar edюn nюydi? Nюzюrю alınmalıdır ki, hюm çar, hюm dю sovet dönюmlюrindю insanlara sinfi mюnsubiyyюtinю görю dюyюr verilirdi. Çar hakimiyyюti yalnız zadюganları vю dövlюtlilюri, kommunistlюrsю yalnız fюhlю vю kюndlilюri, onlardan törюyюnlюri dövlюtin tamhüquqlu vюtюndaşı sayırdı. Allahsızlıqlarına görю çar mюmurlarından qat-qat юdalюtsiz olan kommunistlюr “istismarçı siniflюri”: xanbюy, sahibkar-tacir, ruhani vю yüksюk savadlı ziyalıları, onların övladlarını rюsmюn “sinfi düşmюn” adlandıraraq onları bütün vюtюndaş hüquqlarından (sюsvermю, işlюmю, oxuma vю b.) mюhrum edir vю güllюlюmю, Sibirю sürgünю göndюrmю, yaxud uzunmüddюtli hюbs yoluyla cismюn mюhv edilirdilюr. Buna görю dю vaxtilю ali tюbюqюdюn çıxmış insanlar (o sıradan Ə.Qюdimov) öz sinfi mюnsubluğunu gizlюtmюyю, “proletar” – fюhlю-kюndli övladı olduğunu demюyю mюcburdu. İzahatda daha sonra oxuyuruq: “Atam yetmiş yaşlı qocadır. İndi Şəki Səhiyyə Şöbəsində təchizat agentidir. Mən işçi təbəqəsindənəm. 1896-cı ildən 1905-ci ilədək Asxabad1gimnaziyasında oxumuşam. 1904-cü ildə VII sinif şagirdiykən eserlərin2 şagird təşkilatına girmişəm. Bir il sonra VIII sinifdə oxuyarkən siyasi Aşqabad. Rusca “социалисты-револяционеры” (“sosialist inqilabçılar”) sözündюndir. Eser partiyası XX yüzilin başlanğıcında çox güclü bir siyasi tюşkilatdı. 1917-ci ildю Rusiyada onun 1 milyon üzvü vardı. 1 2

iş üstündə 7 yoldaşımla birgə gimnaziyadan çıxarılmışam. 1906-da ekstern yolu ilə Gəncə gimnaziyasını bitirərək Qazan Universitetinin tibb fakültəsinə girmişəm. Universitetdə tələbələr arasında 2 ilə yaxın fəal inqilabçı kimi güclü işləmişəm. 1907-nin sonunda Qazandan Asxabada qaçmışam. Burada 2 dəfə vilayət dustaqxanasında həbsdə olmuşam. 1908-də Türküstan diyarından sürgün edilmişəm. Həmin il Bakıda BibiHeybət zavodlarında işləmişəm. Gizli şəkildə Türküstana getmişəm və 1908-in sonunda eser partiyasından çıxmışam. Asxabadda 5-6 ay gizli yaşayaraq 1909-da İrana – Məşhədə keçmişəm və burada 2 ilə yaxın İran inqilabçıları ilə işləmişəm. 1911-də Məşhəddə Rusiya Baş konsulu məni həbs edib. Konsulluqdan qaçmışam və Məşhəddəki İran hakimiyyət dairələrinin yardımıyla oradan Tehrana, Tehrandan Bağdada, Bağdaddan da İstanbula qaçmışam. İstanbulda 1911-də indi Dağıstan İnqilab Komitəsinin sədri işləyən yol. Qorxmazov’un yardımı, tövsiyəsi ilə indi Şərqdə Təbliğat Şurasının üzvü olan yoldaş professor Bəhaəddin məni İstanbul Universitetinin tibb fakültəsinə götürüb və buranı 1916-da bitirmişəm”. AYDINLATMA. Son cümlədə adı keçən Cəlaləddin Əsildar oğlu Qorxmazov (1877-1937) Rusiya və Dağıstanın sovet dönəmi tarixində mühüm rol oynamış görkəmli dövlət və partiya xadimi, diplomat, alim və publisistdir. Milliyyətcə Türk (Qumuq) olan C.Qorxmazov 1877-ci ildə Dağıstanda ata-babalarının Kurtomqala kəndində doğulub. Onun ata babası Şeyx Şamil’in tərəfində 38

çara qarşı vuruşduğuna görə sonra Sibirə göndərilmiş və edam edilmiş, ana babası isə Şamillə bir yerdə oxumuşdu. Atası Əsildar öncə çar zabiti olmuş, sonra hərbi işdən çəkilərək öz mülkünü dolandırmaqla məşğul olmuşdu. Cəlaləddin gənc yaşlarından inqilabi fəaliyyətə qoşulub. 1906-cı ildə Sibirə sürgün edilib. 1907-ci ildə qaçaraq xaricə gedib. 1907-1912-ci illərdə Parisdə Sorbon Universitetində oxuyub. 19071917-ci illərdə müəyyən aralarla Fransa, Türkiyə və yenə Fransada mühacirətdə olub. 1917-ci il inqilabından sonra Rusiyaya qayıdıb. 1918-ci ildə Dağıstan Vilayət Hərbi-İnqilab Komitəsinin və Dağıstan Vilayət İcraiyyə Komitəsinin sədri, 1919-1920-ci illərdə RK(b)P Dağıstan Vilayət Müvəqqəti Komitəsinin sədri, RK(b)P Dağıstan Vilayət Müvəqqəti Bürosunun sədri, Dağıstan Müdafiə Şurasının sədri, 1920-1921-ci illərdə Dağıstan Vilayət İnqilab Komitəsinin sədri, 19211931-ci illərdə Dağıstan Xalq Komissarları Şurasının sədri (Baş naziri), 1932-1937-ci illərdə SSRİ Yeni Əlifba Mərkəzi Komitəsi sədrinin (S.Ağamalıoğlunun) müavini işləyən C.Qorxmazov 22 iyul 1937-də həbs edilərək 27 sentyabr 1937ci ildə güllələnib. Doktor Bəhaəddin Şakir (1874-1922) İstanbulda doğulub. Hərbi Tibb İnstitutunu 1896-cı ildə hərbi həkim (yüzbaşı/kapitan) olaraq bitirib. 1900-cü ildə həmin məktəbin tibb müəllimi müavinliyinə 39

təyin edilib. Eyni zamanda şahzadə Yusuf İzzəddin əfəndi’nin özəl həkimi olub. Bu arada Əhməd Cəlaləddin paşa’nın məiyyətinə girib. Əhməd Rza və «İttihad və tərəqqi” Cəmiyyətinin başçılarıyla əlaqə qurub. Əhməd Cəlaləddin paşanın müxalifətə qatılmasından sonra Ərzincana sürgünə göndərilib. Cəmiyyətə göndərdiği yardım ortaya çıxdığına görə tutulub, sonra da Trabzona sürgün edilib. 1905-ci ildə Misirə, oradan da Parisə qaçıb. Parisdə və bir ara gizlicə gəldiyi İstanbulda “İttihad və tərəqqi” Cəmiyyətinin çalışmalarının canlandırılmasında Əhməd Rza ilə birlikdə mühüm rol oynayıb. 1908-ci ildə II Məşrutiyyətin elanından sonra İstanbula və Hərbi Tibb İnstitutundakı keçmiş vəzifəsinə dönüb. Daha öncə Qahirə və Parisdə çıxan “Şurayi-ümmət” qəzetinin yayımını İstanbulda sürdürüb. 1909-cu ildə hərbi və mülki həkimlərin birləşdirilməsi ilə qurulan Heydərpaşa tibb fakültəsində tibb müəllimi olub. Ertəsi il tibb fakültəsinin ikinci rəisliyinə seçilib. Balkan savaşında Ədirnədəki xəstəxanada baş həkim olaraq çalışıb (1912). Ədirnəni bolqarlar işğal edərkən dustaq düşübsə də az sonra buraxılıb. 1913-cü ildə Təşkilati-Məxsusənin (Türkiyə Təhlükəsizlik Təşkilatının) siyasi bölüm rəhbəri təyin edilib. Həmin il Səhiyyə Müdiriyyətiümumiyyəsinə bağlı olaraq qurulan Təbabəti40

Ədliyyə müdirliyinə və Əncüməni rəisliyinə gətirilib.

Təbabəti-Ədliyyə

Birinci Dünya savaşı illərində Ərzincan və yörəsində Təşkilati-Məxsusə idarəçisi olub və ermənilərin köçürülməsində mühüm rol oynayıb. Mudros Müqaviləsindən sonra savaş suçlusu elan edilincə 2 noyabr 1918-ci ildə Ənvər paşa və Tələt paşa ilə birlikdə bir alman hərb gəmisiylə Sevastopol üzərindən Berlinə gedib. 1920-ci ilin sentyabrında Bakıda toplanan Şərq xalqları qurultayına Ənvər paşa ilə birlikdə qatılıb. 1920-ci ildə İslam İnqilab Cəmiyyətləri İttihadı’nın Bakı təmsilçisi olub. 1921-ci ilin yazında bu təşkilatın Moskvadakı qurultayına qatıldıqdan sonra Almaniyaya dönüb. 17 aprel 1922-ci ildə Berlində erməni terrorçuları onu Camal Əzmi bəy ilə birlikdə şəhid ediblər. “1917-də Türkiyə sosialistləri məni professorlar Aqil Muxtar, Əli Hüseynzadə və Müslihlə birgə Stokholmda keçiriləcək bütün Avropa sosialistlərinin konfransına1 göndərib”. AYDINLATMA. Son 60 ildə Türkiyənin 5 ən dəyərli həkimindən biri olaraq mükafata layiq görülmüş (ölümündən sonra; 1982) professor Aqil 1

Bu, konfrans yox, qurultay idi.

Muxtar Məhəmməd Muxtar oğlu Özdən (18771949) İstanbulda dünyaya gəlib. Hərbi tibb məktəbində oxuyub. 19 yaşındaykən Sultan Əbdülhəmid rejiminə qarşı çarpışan gənc tələbə məktəbi bitirmədən 1896-da İsveçrəyə qaçıb. 1897-ci ildə Cenevrə tibb fakültəsinə girərək 6 il orada oxuyub. Bu müddətdə tez-tez Fransaya gedərək Paris xəstəxanalarında ünlü tibb müəllimlərinin də dərslərinə qatılıb. 1902-ci ildə təhsilini bitirincə Parisə, Paster İnstitutuna gedərək orada məşhur professorların dərslərini dinləyib. 1903-də yenidən Cenevrəyə dönən Aqil Muxtar burada dissertasiya müdafiə edərək tibb doktoru adı alıb. 1906-da privat dosent olub, 1907-1908-də praktik farmakologiya və tibb müfrədatı fənlərindən dərs deyib. 1914-də İstanbul Universitetinin Heydərpaşa tibb fakültəsində müəllimliyə başlayıb, 1916-cı ildə fakültə dekanı olub. 1919-da ikinci dəfə dekan seçilib. İstanbulu işğal edən müttəfiq güclərin tibb fakültəsini bağlamasının qarşısını alıb. 1908-ci ildən 1943-cü ilin iyulunadək (2 ili də Avropada olmaqla) 37 il fasiləsiz müalicə klinikası və farmakologiyadan dərs deyən Aqil Muxtar Özdən 1943-cü ildə təqaüdə çıxıb. Bundan sonra Alman xəstəxanasında baş həkim və iç xəstəlikləri uzmanı olaraq çalışıb. 1946-da CHP-dən İstanbul millət vəkili seçilib.

1947-də İsveçrəyə gedib və orada xəstələnib. 12 mart 1949-da İstanbulda Çəmbərlitaşdakı evində 72 yaşında vəfat edib. Möhtəşəm cənazə törəninə bütün tələbələri və xalq qatılıb. Aqil Muxtar Türkiyədə dənəyli (eksperimental) müalicə və farmakodinamikanın qurucusudur. Türk tibb kodeksinin hazırlanmasındakı (1930) rolu da önəmlidir. Türk Tibb Tarixi Qurumunun qurucularındandır; 1940-1949-cu illərdə onun başqanı olub. 264 elmi əsərin müəllifidir. “Elm baxımından əxlaq” adlı 200 səhifəlik kitabı yüksək dəyərləndirilir. Türkiyədə və dünyada bir çox elmi cəmiyyətlərin üzvü və başçısı olub [məsələn, Türkiyə Tibb Akademiyasının başçısı, HilaliƏhmər (Qırmızı Aypara) Cəmiyyətinin qurucularından və ikinci başçısı, BMT Uşaqlara Yardım Türk Komitəsinin başçısı, Paris Tibb Akademiyasının müxbir üzvü, Balkan Tibb Birliyinin qurucu üzvü və başçısı…]. Rəssamlığa böyük həvəsi olub. 775 əsəri durur. Yazıb: “Rəsm çəkməyin təbabət üçün nə qədər mühüm olduğunu bilsəniz hamınız rəssam olarsınız. Rəsm çəkməyi bilməyən həkim olmaz; bu, bir

qanundur”. Aqil Muxtar Ulu Öndər Mustafa Kamal Atatürk xəstələnən zaman onun müalicəsiylə məşğul olaraq sürəkli qeydlər aparıb və son günlərin hadisələrini 43

həkim gözüylə sistemli bir şəkildə yazıb. Dolmabağça Sarayında Atatürkün rəsmini onun ölümündən 12 saat 35 dəqiqə öncə karandaşla çəkib və şəklin altında Ulu Öndərin dəqiq ölüm tarixini yazıb. Tibb aləminə Aqil Muxtarın gətirdiyi bir sıra yeniliklər bu gün də tətbiq edilməkdədir. Məşhur azərbaycanlı professor Əli bəy Molla Hüseyn oğlu Hüseynzadə (Turan) (1864-1940) şeyxülislam Axund Əhməd Salyani’nin qız nəvəsidir. Peterburq Universitetinin fizikariyaziyyat fakültəsini (1889) və İstanbulda ali hərbi tibb məktəbini (“Məktəbi-TibbiyyeyiƏsgəriyyə”ni) (1894) bitirib. 1897-də başlayan Osmanlı – yunan savaşına həkim yüzbaşı olaraq qatılıb, Türk hərbçilərinə xidmət edib. Savaşdan sonra dəri və zöhrəvi xəstəlikləri müdərris (müəllim) yardımçısı işləməyə başlayıb. Ancaq Rusiya təbəəsi olduğuna görə polis onu təqib edib və Azərbaycana dönmək zorunda qalıb (1903). Ərəb, fars, rus, alman, ingilis, fransız və yunan dillərini kamil bilib. Azərbaycanda həkimlikdən çox jurnalistliklə məşğul olub və türkçü-turançı fikirlər yayıb. Əhməd bəy Ağaoğlu ilə birgə “Həyat” qəzetini (1905-06) çıxarıb. Rus-yapon müharibəsindən sonra durumdan yararlanmaq istəyən Türk dünyası öndərlərinin 8 aprel 1905-də Peterburqda Rəşid İbrahim’in 44

evində keçirilən toplantıda yer alanlardan biri də Əli bəydir. Xatırladaq ki, Azərbaycandan oraya 11 nəfərlik xüsusi heyət (Əhməd bəy Ağaoğlu, Adil xan Ziyadxan, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Fərrux bəy Vəzirov və b.) göndərilmişdi. Həmin heyət Rusiya baş naziri Vitte ilə görüşərək fikir və diləklərini ona qəbul etdirə bilmişdi. 1-ci Rusiya Müsəlmanları qurultayına (avqust 1905, Nijni Novqorod) qatılan 15 Azərbaycan nümayəndəsindən də biri də o olub. “Füyuzat” dərgisini nəşr edib (1906-07). Həmin dərgidə özəlliklə məzhəb baxımından irançılığa və güclənməyə başlayan ruslaşdırmaya qarşı Türklüyü, Türklüğün saflığı və birliyi düşüncələrini irəli sürüb. Ə.b.Topçubaşov Rusiya 1-ci Dövlət Duması dağıdıldıqdan, bir çox başqa deputatlarla birgə Finlandiyada “Vıborq bəyannaməsi”nə imza etdikdən sonra həbsə atılaraq qəzetçilik hüququndan məhrum edildiyinə görə rusca “Kaspi” qəzetinə onun yerinə Əli bəy redaktorluq edib (1907). Bakıdakı “Səadət” məktəbində “nazir” (baxıcı, indiki direktor) və Türk dili müəllimi işləyib (1908-10). Həm rusların təqiblərinə görə, həm də Türkiyədə 2-ci Məşrutiyyət elan edildikdən sonra Bəhaəddin Şakir və başqa ittihadçı dostlarının dəvətiylə “İttihad və tərəqqi” Partiyasının işlərinə qatılmaq üçün Türkiyəyə dönüb (1910). Bakıdan 45

ayrılarkən bütün ev əşyasını “Səadət” məktəbinə bağışlayıb. Türkçülük idealının bir dövlət fəlsəfəsi olmasında mühüm işlər görən Əli bəy “İttihad və tərəqqi” Partiyasının qurucularından, onun Mərkəzi Komitəsinin üzvlərindəndir (1910-18). İlk dəfə onun irəli sürdüyü “Türkləşmək, islamlaşmaq, avropalılaşmaq” şüarını daha sonra Ziya Gökalp “Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək” şəklində inkişaf etdirib. O, Türkiyədə İstanbul Universitetində çalışmağa başlayıb. Buradakı “Türk Ocağı”nda, “Türk Yurdu” dərgisində fəal iş aparıb. Yusif Akçura’nın başçılığı altında İstanbulda qurulan “Rusiya Məhkumu Müsəlman Türk-Tatarların Hüququnu Müdafiə Komitəsi (Cəmiyyəti)” önəmli işlər görüb. Bu cəmiyyətdə fəal çalışanlardan biri də Əli bəydi. 1917-ci ildə o, bu kitabın qəhrəmanı Əliabbas Qədimov, Aqil Muxtar və Nəsim Müslih’lə (Nissim Mazliyah Kazez’lə) birlikdə Stokholmda keçirilən sosialistlərin beynəlxalq qurultayına qatılıb və 14 iyul 1917 günü mühüm bir nitq söyləyib1. Həmin nitqində Avropadakı sosialistlərin “sosialistlik iddiasına rəğmən kapitalist zehniyyət içində qaldığını” bəyan edərək imperializmin Türkiyəyə Hюmin nitqin mюtniylю tanış olmaq üçün bax: Yıldırım Koç. İlk Türkcüler'den Hüseyinzade Ali'nin Uluslararasi Sosyalist Kongreye Tebliği. – Aydınlık, 20 Nisan 2008. 1

yönəlik hücumlarını dilə gətirib. Qurultayla bağlı özü yazır: “Stokholmda məzkur Dünya savaşının önünə keçib müharibələri bir an əvvəl ümumi bir sülhə qovuşdurmağa bir yol tapmaq üçün toplanmaq istəyən beynəlmiləl sosialist

konfransına Türk işçisi adından prof. Aqil Muxtar və mərhum Nəsim Masliyuh (Məclisi-Məbusan üzvü) ilə birlikdə mürəxxəs olaraq getdik... İngilis və fransız sosialistləri gələ bilmədiklərindən (hökumətləri mane olmuşdu) məzkur konfransdan bir nəticə çıxmadı isə də, biz məzkur qayə ilə orada çalışan sosialist Hollandiya-Skandinav komitəsinə haqqımızı müdafiə yollu bir muxtıra1 verdik və sosialist aləminə Türk diləklərinin haqlı olduğunu anlatmağa çalışdıq. Bundan başqa, İsveç paytaxtına gələn rus sosialist mürəxxəsləriylə2 faydalı təmaslarda bulunduq... Stokholmda bulunduğumuz müddətdə... ermənilərin əleyhimizdəki propaqandalarına qarşı antipropaqanda yapmaq məcburiyyətində qalmışdıq”3. 1918-ci ildə Əli bəy Hüseynzadə Batumda Zaqafqaziya Federasiyası hökumətiylə sülh bağlamaq istəyən Osmanlı nümayəndə heyətinin başçısı, xarici işlər naziri Xəlil paşa’nın yanına

Memorandum. Nümayюndю heyюti üzvlюriylю. 3Bax: http://www.gunaz.tv/xaber/eli-bey-huseynzade-bioqrafikmuxteser-melumat. 1 2

xüsusi vəzifəylə gedərək (Əhməd bəy Ağaoğlu ilə birlikdə) onunla görüşüb. 28 may 1918-də Azərbaycan Cümhuriyyəti elan edildikdən sonra o, Məhəmmədəmin Rəsulzadə’nin qurduğu yeni dövlətə yardım üçün yenidən doğma məmləkətinə dönüb, yenə Əhməd bəylə birgə Cümhuriyyətimizin ilk paytaxtı Gəncəyə, Nuru paşa’nın yanına gedib. Bu cümhuriyyəti ruslar işğal etdikdən sonra Azərbaycandan təkrar ayrılmalı olub. Türkiyəyə dönərək yenidən həkimliyə başlayıb, İstanbul Universiteti tibb fakültəsində işləyib. 1925-də müəllim olub, 1926-da professor adı alıb, 1931-də təqaüdə çıxıb, ancaq sonra 1933-ədək müəllimliyə davam edib. 17 mart 1940-da İstanbulda dünyasını dəyişib. Göründüyü kimi, Əli bəy Stokholma gedən nümayəndələr arasında Əliabbas Qədimovun adını çəkmir. Ancaq Ə.Qədimovun yazdığı izahat Türkiyədən gedən heyət üzvlərinin adlarını dəqiqləşdirməkdə əvəzsiz qaynaq rolu oynayır. Əliabbas Qədimovun izahatında adı Müslih kimi keçən növbəti şəxs milliyyətcə yəhudi olan Nessim (Nissim/Nisim) Masliyah (Mazliyah) Kazez (18642.2.1928) adlı millət vəkili, diplomatdır. Bir sıra çağdaş Türkiyə müəllifləri onu Gənc Türklər hərəkatını başladanlardan və bu hərəkatın ən fəal üzvlərindən biri, «İttihad və tərəqqi” Cəmiyyətini 48

quraraq Osmanlı dövlətini yıxan masonların öncüllərindən sayırlar1. Onun haqqında Türkiyə ədəbiyyatında bilgi o qədər də geniş deyil. Belюliklю, Əliabbas Qюdimovun yazısı sayюsindю biz bir sıra görkюmli şюxslюrin hюyatının önюmli bir dönюmi haqqında düzgün bilgi юldю edirik. Bu qeyd hюm dю onu göstюrir ki, Ə.Qюdimovun özü dю 1917-ci ildю Türkiyюnin siyasi çevrюlюrindю elю yetkin vю nüfuzlu bir şюxsiyyюt kimi ad qazanıbmış ki, ona etimad göstюrюrюk bu ölkюnin tюmsilçisi şюklindю юn görkюmli insanlarla birgю mötюbюr beynюlxalq yığıncağa göndюriblюr. İzahatında Ə.Qюdimov daha sonra yazır: “1918-ci ildə şəkili kimi vətənim Şəkiyə dönmüşəm. Burada öncə Cəfərabad kəndinin, sonra Şəki şəhərinin və Şəki qəzasının həkimi vəzifələrində işləmişəm. Xalq səhiyyə komissarı doktor Kazımov2 bu ilin 17 aprelində məni Şəki Şəhiyyə Şöbəsinin Bax: http://www.privatesozluk.com/nissim%20mazliyah; http://www.angelfire.com/wy/yaw/500__Yil/body_500__yil.html; http://tr-tr.facebook.com/note.php?note_id=139691526092217; http://www.masonluk.net/kabala_masonluk_05.html. 2 1916-da Kiyev Universitetinin tibb fakültюsini bitirmiş Ağahüseyn Kərbəlayı Ələsgər oğlu Kazımov (1882-1937) Abid Alimov’dan (1900-1935) sonra Azюrbaycan SSR-in ikinci sюhiyyю komissarı (naziri) (6.6.1920-18.12.1921), sonra komissarın müavini, Azюrbaycan Qırmızı Aypara Cюmiyyюtinin sюdri vю başqa vюzifюlюrdю çalışıb. Bakı şюhюri 1 saylı poliklinikası indi onun adını daşıyır. Kommunist silahdaşları onu da “xalq düşmюni” kimi güllюlюyiblюr (12, 7). A.Kazımovun kiçik qardaşı Cəfər Kazımov (1897-1968) 1

müdiri təyin edənədək son vəzifəmi əsas iş yeri kimi saxlamışdım. 27 aprel inqilabınadək heç bir partiyada olmamışam. Ancaq Şəki kommunistlərinin gizli təşkilatına çox yaxın olmuşam və kommunistlər 28 apreldə məni partiyanın həqiqi üzvləri sırasına qəbul edərək İnqilab Komitəsinə səfərbər ediblər. Mərkəzdən1 gəlmiş yoldaşlar 2-ci qeydiyyat vaxtı məni Şəki Qəza Kommunist Partiyasının həqiqi üzvü kimi təsdiqləyiblər. (1-ci qeydiyyat vaxtı mən, deyəsən, Qutqaşen kəndindəydim – ailəm oradaydı). 10-15 gündən sonra mən yol. Şəki Qəza Kommunist Partiyası məsul katibinin yanında oldum və Şəki təşkilatının taktikası ilə razılaşmadığıma görə Şəki Qəza Kommunist Partiyasının sıralarından çıxarılmağımı ondan şifahi xahiş etdim. Bu, cari ilin yanvarında olub. O vaxtdan heç bir partiya yığıncağına getməmişəm. Ancaq bir neçə dəfə partiya konfranslarında tərcüməçiliyə, mitinqlərdə natiq kimi çıxış etməyə göndərilmiş, Şəki Qəza Kommunist Partiyası təşviqat şöbəsinin teatrlarda, klublarda təşkil etdiyi mitinqlərdə tez-tez çıxış etmişəm. Bu yaxınlarda mərkəzdən gəlmiş Qəza Kommunist Partiyasının məsul katibi seçkilərdən qabaq məndən xahiş etdi ki, partiyadan çıxmağımın səbəbini əsaslı şəkildə izah edim. Azюrbaycan Cümhuriyyюtinin 1920-dю Avropaya oxumağa göndюrdiyi tюlюbюlюrdюndir. O, Almaniyanın Frayberq şюhюrindю DağMюdюn Akademiyasını bitirib, Azюrbaycanın ali tюhsilli ilk geoloqlarından biri, SSRİ EA Azюrbaycan Filialı Rюyasюt Heyюti sюdrinin müavini işlюyib vю qardaşı kimi repressiyaya uğrayıb, ancaq güllюlюnmюyюrюk Sibirю sürülüb vю orada sovet uranını kюşf edib (12). 1 Bakıdan.

“Tibbi-Sanitariya Əməyi” Şəki şöbəsinin seçkilərinə bir gün qalmış katib yol. Tokayevə əsaslandırılmış izahat verdim və orada aşağıdakı üç səbəbi göstərdim: 1. Şəki Qəza Kommunist Partiyasının kök salmış hesabat sisteminə həddən artıq biganə yanaşması. Bunun nəticəsində qəzamızın əməkçi kəndliləri iş heyvanlarından məhrum olub, şəhər fəhlələri və sovet qulluqçuları isə nəqliyyatın dağılması üzündən bugünədək yarımac qalıb. 2. Öz hərəkətləri ilə kommunist partiyasını və sovet hakimiyyətini ən kasıb və savadsız kəndlilərin gözündən salmış tamamilə hazırlıqsız və nadan partiya işçilərinin kəndə göndərilməsi. (Yoxsullar komitələri təşkil edilərkən qəzamıza gəlmiş yol. Bakı fəhlələri 3-cü qəza partiya konfransında bütün bunların hamısını incəliklə gördülər). 3. Fəhlələrin məişətini yaxşılaşdırmaq üçün yerli şəraiti nəzərə almadan burjuaziyanın əmlakının müsadirə edilməsi. Bunun nəticəsində fəhlələrin məişəti qətiyyən yaxşılaşmadı və məsələn, adamların icazəsiz axtarılması, müsadirə edilmiş bir çox şeylərin protokola salınmaması, onların sayının dəqiq göstərilməməsi kimi çoxlu ədalətsizliklər üzündən kommunist partiyasına ziyan dəydi. (Bu müsadirənin iştirakçısı olan bütün partiyaçılar indi dustaqdırlar və inqilabi tribunala verilib). Məni Şəki Qəza Kommunist Partiyasından çıxmağa və Şəki Şəhər Fəhlə, Kəndli və Əsgər Deputatları Sovetinə “TibbiSanitariya Əməyi” təşkilatının Şəki şöbəsindən öz namizədliyimi bitərəf kimi verməyə vadar edən səbəblər, bax, bunlardır. 51

Mən bu ilin 25 aprelində yekdilliklə seçildim. 27 apreldə Şəki Qəza Sovetləri qurultayına seçkilər aparıldı. Mən Sovetlərin qəza qurultayına da deputat seçildim. 1 mayda qurultay yığıncağında İcraiyyə Komitəsinə seçkilər zamanı yoldaşlardan1 biri qışqırdı ki, “biz Abbas həkimin adı olan siyahıya səs verməyəcəyik”. Deputatların çoxu cavab verdi ki, bütün namizədləri ayrı-ayrılıqda səsə qoymaq istəyirik. Bu vaxt yol. xalq komissarı Musabəyov2 iclası bağladı və 2 maya keçirdi. Deputatlar zaldan çıxarkən məni Siyasi Büro komissarı3 həbs etdi. 2 mayda İcraiyyə Komitəsinə və Azərbaycan sovetləri qurultayına seçkilər keçirildi, mən isə 3 mayda başqa yoldaşlarımla4 birgə Az. FK-ya göndərildim. Həkim Ə.Qədimov. 11.V.1921”. Bu sюnюd Əliabbas Qюdimovun ömür yolunun 1921-ci ilюdюk olan dönюmini yetюrincю dюqiq işıqlandırır. Ə.Qюdimovun Əli bюy Hüseynzadю kimi dahi bir şюxsiyyюtlю, başqa çox görkюmli insanlarla birgю Stokholmda keçirilюn sosialistlюrin qurultayında iştirak etmюsi ciddi öyrюnilmюyю layiq mövzudur.

Kommunistlюrdюn. Söhbюt Qəzənfər Musabəyov’dan (1888-1938) gedir. Bu zaman o, Azюrbaycan SSR-in юrzaq komissarı idi. 3 O illюrdю “Siyasi Büro” FK-nın bölgюlюrdюki şöbюlюrinю deyilirdi, onların rюislюrisю “komissar” adlanırdı. 4 Q.Hüseynbəyov, N.Əlimov, K.Qazızadə, H.Əfəndiyev, Z.İbrahimxəlilzadə vю M.İsmayılzadə nюzюrdю tutulur. 1 2

Ə.Qюdimovun kommunist partiyasının Şюkidю törюtdiyi юmюllюr haqqında yazdığı hюqiqюtlюr юslindю bütün Azюrbaycandakı durumu çox gözюl юks etdirirdi. Sovet hökumюtinin 1920-ci ilin mayından dekabrınadюk olan qısa müddюtdю Şюkidю юhalinin rюğbюtini qazanmış milli burjua nümayюndюlюri Məhəmmədağa Qədimbəyov, Hacı Səlim oğlu, Mehdiqulu Zülfüqarov, Məşədi Zülfüqarov, Yaqub Səfərəli oğlu, Mehdi Hüseynov, Süleyman Mustafa oğlu, Həmzə Əsədullayev, Məşədi Əsədullah Qafarov, Azaq Mustafayev, Məcid Mustafa oğlu vю başqalarının nюinki bütün юmlakları müsadirю olunmuş, özlюri dю cismюn mюhv edilmişdilюr. Mюhz bu amil, Ə.Qюdimovun yazdığı kimi, fюhlюlюrin durumunu xeyli çюtinlюşdirmişdi. 1921-ci ilin юvvюlindю “Qafqaz kommunası” qюzetindю dюrc olunmuş bir mюlumat Əliabbas hюkimin Azюrbaycan kюndinin vюziyyюti haqqında yazdıqlarını tюsdiq edir. Orada deyilir: “Şəki Qəza Revkomunun1 sədri Abid Əfəndiyev və kommunist firqəsinin idarə heyətinin üzvü Əbdürrəşid İnçə, Zunut, Aşağı Göynük, Baş Göynük və Aşağı Layıskı kəndlərində olarkən əhali şikayətlənib bildirmişdi ki, sizin dediyinizə görə, qızıl ordu nümayəndələrinin vəzifəsi füqəra hökumətinin müdafiəsidir. Fəqət onlar əhalidən zor və hədə ilə qoşqu heyvanları, araba, ərzaq alır, nalayiq hərəkətlər edirlər” (17, 31).

İnqilab komitюsi (rusca “рeволяционный комитет» söz birlюşmюsinin qısaltmasıdır). 1

Qırmızı ordu vю Xalq Ərzaq Komissarlığı (XƏK) юhalini soyub-talayırdı. XƏK-nın xюttiylю Azюrbaycan юhalisindюn 4.480.000 pud buğda vю arpa, 13.200 baş heyvan, 380.000 pud meyvю-tюrюvюz, ordunun vasitюsiylю isю 700.000 pud buğda vю arpa, 20.600 baş heyvan müsadirю edilmişdi (15, 43). Azюrbaycanın Moskvadakı sюlahiyyюtli nümayюndюsi Behbud Şahtaxtinski müsadirю kampaniyasında iştirak edюn bolşevik mюmurların bюd юmюllюri haqqında Lenin’ю verdiyi mюlumatda bildirirdi: “Azərbaycan kəndliləri bir şeyi xahiş edir və yalvarırlar: “Nə varsa hamısını birdəfəlik alın və ailə ocaqlarımızı gündəlik qeyri-mütəşəkkil və təhqiredici basqınlardan xilas edin” (6, 14). Əliabbas Qюdimov kommunist partiyasından çıxmaq üçün yazdığı юrizюdю elю bu rюzalюtlюrdюn bюhs edirdi. O, bununla da özünü bolşevik rejiminin daimi zюrbюsi altına salmış oldu, 1920-ci ildюn 1936-cı ilin dekabrınadюk qюdюr dörd dюfю hюbs edildi. Onlardan yalnız ikisinin istintaq protokolu юlimizdюdir. CİN BƏXTİYARIN KİŞİLİYİ VƏ... Əliabbas Qюdimovun hюyatına dair mюlumatların xeyli hissюsini sovet xüsusi xidmюt orqanları qıfıl altında saxlamış, bir hissюsinin üzюrinю isю zaman öz pюrdюsini çюkmişdir. Belю mюlumatların sorağı ilю axtarışda olarkюn dildюn-dilю keçюrюk indiyюdюk yaşayan bir xatirю tapıntı kimi üzю çıxdı.

Eşitdiyimю görю, ötюn юsrin iyirminci illюrindю Şюkidю hюlю türmю olmadığından, dustaq Əliabbas hюkimi Gюncю hюbsxanasına göndюrmюk qюrarına gюlirlюr. Çekistlюr onun yolda qaça bilюcюyindюn ehtiyatlanaraq Şюkidю Cin Bəxtiyar lюqюbilю tanınan, olduqca cюsarюtli vю qoçaq bir adamı ona nюzarюtçi qoyurlar. Əslindю bu adama gizli tapşırıq verilibmiş ki, o, bir neçю günlük sюfюr zamanı münasib bir yerdю dustağı öldürüb cюsюdini dюrюlюrin birinю atsın vю cinayюtin izini itirsin. Yolun uzunluğu, vaxtın çoxluğu dustaqla nюzarюtçini istюr-istюmюz hюmsöhbюtю çevirir. Əliabbas hюkimin sözüsöhbюti, юdюb-юrkanı Cin Bюxtiyara elю güclü tюsir bağışlayır ki, onu öldürmюk nюdir, hюtta qaçmasına şюrait yaratmaq istюyir. Araba Xanabad kюndinю çatdıqda Cin Bюxtiyar üzünü Əliabbas hюkimю tutub deyir : – Mюn özümü pis hiss edirюm, burada bir qюdюr qalıb dincюlmюliyюm. İki gündюn sonra sюhюr saat 9-da mюni arabaçı ilю birlikdю Gюncю türmюsinin yanında gözlюyin. Bununla Cin Bюxtiyar юslindю açıq-aşkar qaçmağa tam şюrait yaradırdı vю юmin idi ki, dustaq ona verilюn bu imkandan yararlanıb hökmюn qaçacaq. Ancaq dediyi vaxtda Gюncю hюbsxanasına yaxınlaşan nюzarюtçi yerindю donub qalır – Əliabbas hюkim dustaqxananın yanında arabada oturaraq onu gözlюyir! Bюxtiyar kişinin dustağı türmюyю tюhvil verib Şюkiyю dönmюkdюn özgю çarюsi qalmır.

Bu юhvalat gerçюk dю ola bilюr, uydurma da. Aradan neçю-neçю illюr ötüb. Ortada bunu tюsdiqlюyюcюk, yaxud danacaq heç bir sюnюd, tutarqa qalmayıb. Ancaq bu rюvayюt Ə.Qюdimovun iç dünyasını, xasiyyюt vю mюnюviyyatını olduqca dюqiq юks etdirir. Əlimizdюki maddi sübutlar – çoxlu sюnюdlюr bu gerçюkliyi dönю-dönю tюsdiqlюyir.

İKİNCİ BÖLÜM. SONUNCU HƏBS.

Əliabbas Qədimov zindanda STALİN ZİNDANINDA Əliabbas Qюdimov 1920 vю 1921-dю tutularkюn hюlю SSRİ mövcud deyildi. Doğrudur, formal baxımdan Azюrbaycanın müstюqil olduğu bюyan edilir vю hюtta İnqilab Komitюsinin sюdri, sonra Xalq Komissarları Şurasının da sюdri, gerçюkdюn müstюqil olmuş vю Avropanın de-fakto tanıdığı ilk milli dövlюtimizi – Azюrbaycan Cümhuriyyюtini yıxmaq üçün Rusiyaya юlindюn gюlюn hюr cür yardımı etmiş Nəriman Nərimanov onun rюhbюri sayılırdı, ancaq ölkюnin gerçюk ağası çar dönюmindюki kimi yenю ruslardı vю Nюrimanovun sюlahiyyюtlюri FK-nın adi mюmurlarının, yaxud Azюrneftin 57

rюhbюri Serebrovski’nin katibюsinin sюlahiyyюtlюrindюn dю azdı. Tюkcю bunu demюk yetюr ki, Nюrimanovun юn çalçağırlı vaxtında – 1920-nin iyulunda “ÇK”-nın iki юmюkdaşı onu vю Azюrbaycan nazirlюrini “İslam” gюmisindю iki saat hюbsdю saxlamışdı!1 Bu dönюmin sюciyyюvi cюhюti ondaydı ki, çar zamanında olduğu kimi indi dю Azюrbaycanın tюbii sюrvюtlюrini heç kюsю gюnюşmюdюn sümürюn vю burada da kadr siyasюtini istюdiyi kimi yürüdюn Rusiyanın özündю hakimiyyюt hюlю tюk юldю cюmlюşmюmişdi – Lenin hamıdan öndю olsa da Trotski, Zinovyev, Kamenev, Rıkov da hakimiyyюtdю gerçюk söz sahiblюriydi vю Stalin onların çiyinlюri arxasından boylanan bir fiqurdu (partiyaya başçılıq etmюsinю vю komissar olmasına baxmayaraq). Dövlюt idarюçiliyi çoxqütblü olduğuna görю Rusiyadakı kimi Azюrbaycanda da mюhbuslar юdalюtю müюyyюn dюrюcюdю umud bюslюyю bilirdilюr. Dzerjinski cюlladları keçmiş qeyri-kommunistlюrю amansız işgюncюlюr versю dю iş bir çox hallarda güllюlюmюyюdюk gedib çıxmır, dustaqlar bюzюn bir neçю ildюn, hюtta bir neçю aydan sonra buraxıla da bilirdi. Ancaq 1937-dю Azюrbaycan artıq “SSRİ” adlı vahid dövlюtin bölünmюz parçasıydı, SSRİ-dюn ayrılmağı dilю gюtirюn istюnilюn şюxsi güllюlюmю gözlюyirdi vю bu dövlюtdю bütün hakimiyyюt 1934-dю Kirov’un öldürülюrюk sıradan Bu haqda geniş bilgi almaq üçün baxılsın: Azюrbaycan Prezidenti İşlюr İdarюsinin Siyasi Sюnюdlюr Arxivi, fond 1, siyahı 1, iş 89, vюrюq 123. 1

çıxarılmasından sonra tюkcю Stalinin юlindю cюmlюşmişdi, o isю ölkюni mövcud iqtisadi-siyasi böhrandan, aclıqdan çıxarmağın yeganю yolunu kütlюvi terrorda görürdü. Qalın buzlaqlar altındakı xam qızılı vю başqa strateji mюhsulları dövlюtin malı etmюk üçün o, milyonlarca dustağı havayı işlюtmюyi юn münasib yol seçmişdi. Düzdür, milyonlarca dustağı юhatю edюcюk hюbs düşюrgюlюrinin yaradılması ideyasını Lenin irюli sürmüşdü, ancaq Rusiyanın ölüm-dirim mюsюlюsini hюll edюcюk bu dövlюt siyasюtini gerçюklюşdirmюk Stalinin üzюrinю düşmüşdü. Bununla o hюm ölkюnin iqtisadi, sosial, siyasi problemlюrinю çarю tapmağı, hюm dю bütün siyasi rюqiblюrini aradan götürmюyü düşünürdü. Bildirmюk yerinю düşюr ki, 1937-dю dюrc edilmiş QULAQ1 arxipelaqı düşюrgюlюrinin siyasında hюr birindю 200 düşюrgю olmaqla 35 qrup (üst-üstю 7.000 düşюrgю!) göstюrilib. 1935-1937-ci illюrdю bu şюbюkю mюhbuslarının (kişi vю qadınlar) ümumi sayı 5-6 milyon nюfюr arasında dюyişib. Onların çoxu mюhv olub. Bu düşюrgюlюr şюbюkюsinin iki юn böyük mюrkюzindюn biri Komidю, biri isю Lena çayıyla Şelixov körfюzindюn quzeydюki Kolıma dağ zюnciri arasında yerlюşirdi. Onların nю qюdюr geniş sahюni tutduğunu göz önünю gюtirmюkçün tюkcю bunu demюk yetюr ki, Kolımadakı 1

Rusca “Главное управление исправительно-трудовых лагерей ОГПУ” («Birlюşmiş Dövlюt Siyasi İdarюsinin İslah-Əmюk Düşюrgюlюri Baş İdarюdi») adının qısaltmasıdır. Şюxsюn Stalinin 1929-dakı юmriylю 1930-dan yaradılmağa başlayıb.

düşərgələrin ərazisi Fransanın ərazisindən iki dəfə böyükdü! Amerika tarixçisi Alan Bullok yazır: “Nə qədər adam tutulub, güllələnib və ölüm düşərgəsinə göndərilib? Bu suala yəqin ki, heç vaxt qəti cavab almayacağıq. Robert Konvest’in 1991-də dərc etdirdiyi yeni faktlara əsasən, 1930-un başlanğıcıyla 1939-un başlanğıcı arasındakı dövrdə həlak olanların ümumi sayı 18 milyondan az olmadığını güman etmək mümkündür. Volkoqonov 16 milyona yaxın rəqəm göstərir, başqa qaynaqlar 20 milyondan söz açır. Öncədən qırılmış 11 milyonu çıxsaq 1937-nin başlanğıcında dustaqxana və düşərgələrdə, Konvest’in fikrincə, yeddi milyona yaxın adam saxlanırdı. Yeddi milyon da 193738-ci illərdə həbs edilib”1. Şübhюsiz ki, юslindю mütюşюkkil dövlюt cinayюti olan bu kütlюvi terroru nisbюtюn demokratik mövcud qanunlarla vю mюhkюmю sistemiylю hюyata keçirmюk mümkün deyildi. Milyonları zindanlara göndюrmюyi asanlaşdırmaq vю dövlюt cinayюtinю hüquqi don geydirmюk üçün o, saxta Baş prokuror (Vışinski) vю cinayюtin izini itirmюk üçün teztez dюyişюrюk cismюn mюhv etdiyi, bir-birindюn amansız daxili işlюr komissarları/nazirlюri (Yaqoda, Yejov, Beriya2) vю gerçюk mюhkюmюni юvюz edюn oyuncaq “troyka” (“üçlük”) yaradaraq onların юliylю istюdiyini etdi. Baş prokuror Vışinski onun юmriylю dünya hüquq sistemi tarixindю bюnzюri çox az görünюn юn cюfюng müddюaları (mюsюlюn, 1

Алан Буллок. Гитлер и Сталин. Жизнь и власть. (Alan Bullok. Hitler və Stalin. Həyat və hakimiyyət). Smolensk: Rusiç, 2-ci cild, səh. 105. 2 Lavrenti Beriya Stalinin ölümündən sonra məhv edildi.

cinayюti boynuna götürmюsi haqqında mюhbusun imzasının onun cinayюtinin sübuta yetirilmюsi kimi) qanun şюklinю saldı. Ölüm hökmlюri gecikdirilmюdюn hюmin gecю yerinю yetirilirdi. “NKVD” zindanına hюtta tюsadüfi yanlışlıq (mюsюlюn, ad-soyadın eyniliyi) üzündюn düşmüş şюxsin oradan iş almadan çıxması möcüzю sayılardı. Ölkюdю o qюdюr işlюk çuğulçuluq sistemi yaradılaraq hay-küylю tюbliğ edilirdi ki, valideynlюr övladlarından, юrarvad bir-birindюn, övladlar ata vю bacı-qardaşlarından “NKVD”-yю xюbюrçilik edюrюk mюhbuslar şюbюkюsini sürюtlю genişlюndirirdilюr. Xalq Pavlik Morozov xюstюliyinю yoluxdurulmuşdu. İstюnilюn şюxs haqqında kiminsю yalandan “o, hökumюt haqqında xoşagюlmюz söz söylюdi” demюsi hюbs üçün yetюrliydi. Artıq 1937-1938-ci illюrdю “Stalin dustağı”nın юdalюtin юn zюif işartısına belю umud bюslюmюsi imkan xaricindюydi. Əliabbas Qюdimovun dördüncü hюbsi bu dönюmю düşdü vю sonuncu oldu. PR-23530 SAYLI İSTİNTAQ İŞİ Qarşımızda 229 vюrюqlik, hюr vюrюqi sanki bir ton ağırlığında, hюr sюhifюsindюn haqsız insanların göz yaşları, hönkürtü vю ah-nalюlюri, yeri gюldikcю üsyan hayqırtıları duyulan çox ciddi bir sюnюd var. Bu, Əliabbas Əli oğlu Qədimov vю Mədinə xanım Mehdi qızı Qiyasbəyla’nin Azюrb. SSR Cinayюt Mюcюllюsinin (CM) 72/73-cü 61

maddюlюriylю ittiham edildiklюri, 7 dekabr 1936-cı ildə başlanıb 5 sentyabr 1937-ci ildə bitmiş 13506 saylı (indi PR-23530 saylı) istintaq işidir. Dilsiz-ağızsız vюrюqlюrdю Azюrbaycanın iki юn qeyrюtli övladının güllюlюnmюsinю çalışan allahsız çekistlюrin bütün saxtakarlıqları, ozamankı hüquq sisteminin heç bir юndazюyю sığmayan юdalюtsizliyi, kommunistlюrin öz siyasi rюqiblюri olan dustaqlara düşmюncюsinю münasibюti gerçюk юksini tapıb. Bu sюnюddю yazılanlar yalnız adı çюkilюn iki görkюmli şюxsiyyюtin deyil, bütövlükdю kommunist ağalığı illюrindюki bütün ziyalılarımızın, millюtsevюr, yurdsevюr insanlarımızın bir-birinю hюdsiz bюnzюyюn talelюrini юks etdirdiyinю görю oradakı bюlgюlюrdюn maksimum yararlanmaqla юn önюmlilюrini oxuculara çatdıracağıq. “GİZLİ MÜSAVAT MK-sı 4-cü HEYƏTİNİN ÜZVÜ” Azюrbaycan SSR Xalq Daxili İşlюr Komissarlığı (XDİK) Dövlюt Tюhlükюsizlik İdarюsi (DTİ) Gizli-Siyasi Şöbюsi (GSŞ) юmюkdaşlarının 29 dekabr 1936-da tюrtib etdiyi, hюmin şöbюnin rюisi, dövlюt tюhlükюsizliyi kapitanı Gerasimov’un 30 dekabrda tюsdiqlюdiyi arayışda Əliabbas Qюdimovun hюbs edilmюsinin motivlюri belю “юsaslandırılır”: Arayış 12288 saylı istintaq işinə əsasən həbs olunan gizli Müsavatın Mərkəzi Komitəsinin 4-cü heyətinin fəal üzvlərindən biri də 1902-ci ildə (?! – müəl.) anadan olmuş Şəki 62

şəhər sakini, Quba rayon xəstəxanasının həkimi Qədimov Abbasdır. İndi həbsdə olan fəal müsavatçı Mədinə xanım Qiyasbəylinin ifadəsinə görə, Abbas Qədimov Müsavat təşkilatının üzvüdür. Qədimov Abbas 1930-cu ildə Şəkidən Bakıya, Mədinə xanımın yanına gəlmiş və gizli üsyan təşkilatının adından bildirmişdir ki, Şəki rayonunda baş vermiş üsyan hərəkatına kömək əldə etmək üçün onun vasitəsiylə müsavatçılarla əlaqə yaratmaq istəyir. Hesab edirik ki, bu ifadə əsasında Qədimov Əliabbasın həbs edilməsi və Azərbaycan SSR CM-nin 72/73-cü maddələriylə məsuliyyətə cəlb olunması zəruridir. 2-ci gizli-siyasi şöbənin əməliyyat müvəkkili, dövlət təhlükəsizliyi kiçik leytenantı Sonkin S. 2-ci gizli-siyasi şöbənin rəisi, dövlət təhlükəsizliyi baş leytenantı Atakişiyev. 29 dekabr 1936-cı il. Sюnюdin aşağısında sağ küncdю Sonkinin öz юliylю yazaraq qolladığı bu qeydi oxuyuruq: “Həbs ASSR xalq səhiyyə komissarı y. Pantsxava ilə razılaşdırılıb. 3/I-37”. SƏNƏDƏ SÖZARDI 1920-ci il aprelin 28-dю bolşevik Rusiyasının işğal etdiyi Azюrbaycanda Müsavat Partiyası gizli fюaliyyюtю keçmюyю mюcbur oldu. Mюhz gizli iş şюraitindю partiyanın Mюrkюzi Komitюsinin (MK) yeni heyəti seçildi. MK-nın 15 nюfюrdюn ibarюt bu heyюtinin tюrkibinю Mirzəbala Məhəmmədzadə (sюdr), Məhəmmədsadıq Quluyev (tюşkilat 63

katibi), Əbdülvahab Məhəmmədzadə (müavin), Cəfər Cabbarlı (katib), Məhəmmədhəsən Baharlı (maliyyю katibi) vю b. daxil oldular. 1923-cü ilin sentyabrında Fövqюladю Komissiya Müsavatın gizli mюtbююsini aşkarladı. Yenidюn hюbslюr dalğası başlandı. Repressiya nюticюsindю gizli Müsavatın ali orqanı olaraq fюaliyyюt göstюrюn MK-nın ilk heyюti dю sıradan çıxdı. Daim ölüm vю hюbs tюhlükюsi altında yaşamalarına baxmayaraq müsavatçılar MK-nın ikinci heyətini formalaşdıra bildilюr. Ancaq 1926-cı ilin martında FK Mюrkюzi Komitю üzvlюri Dadaş Həsənov, Əhməd Hacınski, Əli Yusifzadə vю 34 nюfюr başqa müsavatçını hюbs etdi. Hюmin ilin oktyabrında partiyanın daha 31 üzvü hюbsxanaya atıldı. Bununla da MK-nın ikinci heyюtinin fюaliyyюti başa çatdı. 1926-cı ildю Sovet İttifaqının beynюlxalq durumunun pislюşmюsi Müsavatın yenidюn fюallaşmasına sюbюb oldu. Bu mюrhюlю 1931-ci ilюdюk davam etdi. Hюmin dövrdю partiya daha çox ideoloji mübarizюyю vю gюnclюrlю aparılan işю önюm verirdi. 1927-ci ildю Həsənağa Axundzadə (mюsul katib), Haşım Aslanov (tюşkilat şöbюsinin müdiri) vю Əliağa Aslanov (xюzinюdar) tюrюfindюn “Gənc Azər” tюşkilatı yaradıldı. Bu tюşkilatın müxtюlif tюhsil ocaqlarında vю sюnaye müюssisюlюrindю özюklюri meydana gюldi. Müsavatdakı bu canlanma yeni repressiyaya sюbюb oldu. 1929-cu ildю 1.142 nюfюr Müsavat tюrюfdarı tutuldu. Hюbslюr, sürgünlюr 193064

1931-ci illюrdю dю davam etdi. Tutulan müsavatçıların vю Müsavat tюrюfdarlarının bir hissюsi güllюlюndi, başqa hissюsi isю sovet imperiyasının uzaq şimal vilayюtlюrinю gedюrgюlmюz sürgünlюrю göndюrildi. Belюliklю, 1931-ci ildю gizli Müsavat tюşkilatına başçılıq edюn MK-nın 3-cü heyətinin fюaliyyюti başa çatdı. 1931-1937-ci illюrdю sovet xüsusi xidmюt orqanlarının qюddarlığıyla üzlюşюn müsavatçılar mütюşюkkil tюşkilat halında fюaliyyюt göstюrю bilmюsюlюr dю mütюrюqqi fikirli ziyalılarla gizli tюşkilat vю qruplar halında birlюşюrюk milli dюyюrlюrimizi, azadlıq ideyasını tюbliğ edir vю yayırdılar. Çekistlюr hюmin dövrdю hюbs olunaraq istintaqa cюlb edilюn şюxslюrю “müsavatçı” ittihamı irюli sürür, onların sırasında daha fюal olanları isю Müsavatın Mюrkюzi Komitюsinin 4-cü heyətinə mюnsub olmaqda suçlayırdılar (8, 155-158). Əliabbas Qюdimov belю ittihama mюruz qalanlardandı. Yeri gюlmişkюn, oxucularımız Mюdinю xanımı “satqın” adlandırmağa qюtiyyюn tюlюsmюsinlюr. Bu mюsюlюnin kökünü aşağıda geniş açıqlayacağıq vю hюqiqюt öz yerini tutacaq. MƏDİNƏ XANIM QİYASBƏYLİNİN İSTİNTAQI 13506 saylı (indi PR-23530 saylı) istintaq işi, yuxarıda dediyimiz kimi, Əliabbas Qюdimovla Mюdinю xanım Qiyasbюylinin ortaq “cinayюt”i üzrю açılıb. Onların “cinayюt”i kimi talelюri dю eyni oldu. Bu gün onların müstюntiqю nюlюr söylюdiyini heç bir tarixçi vю 65

hüquqşünas tюsdiqlюyю bilmюz, çünki “NKVD” müstюntiqlюri, adюtюn, müttюhimlюrin on cümlюsindюn yalnız birini – müttюhimin özünю qarşı olanı seçir, yaxud adi bir cümlюyю siyasi don geydirюrюk yazır vю юn müxtюlif vadaretmю üsullarıyla müttюhimю bu uydurmaların altından qol çюkdirirdi. Bir çox hallarda işgюncюdюn bayılmaq dюrюcюsinю çatmış, ağlı üstündю olmayan mюhbusa istюnilюn sюnюdi imzaladırdılar. Hюr şeydюn юl çıxdıqda istintaq protokoluna saxta imza da atırdılar – kim yoxlayacaqdı ki?! Çox tююssüf ki, bu gerçюkliyi bilmюyюn bugünkü soydaşımız istintaq sюnюdlюrindю üzlюşdiyi ifadюlюrю tam inanaraq işdю adı keçюn mюhbusu lюnюtlюyir, “satqın” adlandırır, yaxud юn yumşaq ifadюylю desюk, qınayır. Bu vacib girişi ona görю veririk ki, Əliabbas Qюdimovla Mюdinю xanım Qiyasbюylinin ifadюlюrini dю oxucumuz tam gerçюklik kimi qюbul etmюsin, onların dediklюrini özünün mюntiq süzgюcindюn keçirsin. Öncю baxaq görюk Mədinə xanım kimdir? Onun haqqında aşağıda юn qısa bilgi veririk. Mədinə xanım Qiyasbəyli (1889-1938) Azюrbaycanın юn qabaqcıl maarif xadimlюrindюn biri, görkюmli müюllim, jurnalist vю tюrcümюçidir. 1889-cu ilin aprelindю Qazax qюzasının Salahlı kюndindю maarifpюrvюr Mehdi ağa Vəkilov’un ailюsindю dоğulub. İlk dini-dünyюvi tюhsilini valideynlюrindюn alıb, sоnralar Tiflisdю “Müqюddюs Nina” mюktюbindю oxuyub. Daha sonra birillik pedaqoji kursu 66

bitirюrюk müюllimlik şюhadюtnamюsi alıb (1905). Tюhsilini başa vurduqdan sоnra – 17 yaşındaykюn Salahlıda öz evindю birsinifli ilk kюnd qız mюktюbi açaraq (1906) оrada dюrs deyib. Ömrü boyu maarif vю mюdюniyyюtin inkişafına çalışıb. Qazax vю Gюdюbюy bölgюlюrindю mюktюb tюşkil edib, Qazax qюzasında xalq mюktюblюri müfюttişi olub (1918). 1919-da ailю qurub (iki qzı, bir oğlu olub). Bakıya köçюndюn sonra burada yaşadığı mюnzildю kurslar tюşkil edib. Sonra Türk qızlarımız üçün açılmış Darülmüюllimata – qız pedaqoji mюktюblюri üçün ibtidai sinif müюllimlюri hazırlayan ilk pedaqoji texnikuma başçılıq edib (1920-1926). Bakının orta mюktюblюrindю, Tibb İnstitutunda, Kюnd Tюsюrrüfatı İnstitutunda vю b. ali mюktюblюrdю dюrs deyib. “Şюrq qadını” jurnalının yaradıcılarından biri kimi savadsızlığa qarşı mübarizю aparıb. Tюrcümюçilik fюaliyyюtiylю dю ardıcıl mюşğul olub. Səməd Vurğun A.S.Puşkinin “Yevgeni Onegin” poemasının tюrcümюsi üzюrindю çalışarkюn qohumu Mюdinю xanımın tövsiyюlюrindюn faydalanıb. Rusdilli oxucular M.S.Ordubadi’nin “Dumanlı Tюbriz”, Əbülhəsən’in “Yoxuşlar” romanıyla onun tюrcümюsindю tanış olublar. Mюdinю xanım Qiyasbюyli Əliabbas Qюdimovdan bir gün sonra – 8 dekabr 1936-da 1747 saylı orderlю hюbs edilib.

İLK DİNDİRMƏ Hюbsdю qaldığı 2 il müddюtindю – 8 sentyabr 1937-ci ilюdюk Mюdinю xanım 12 dюfю dindirilib. Öncю müstюntiq Platonov’un tюrtib etdiyi 10 dekabr 1936-cı il tarixli ilk istintaq protokolunu gözdюn keçirюk. “Sual: Sizin gizli əksinqilabi Müsavat təşkilatının üzvü olmağınız istintaqa bəllidir. Bunu boynunuza alırsınızmı? Cavab: Yox, almıram. Sual: Müsavatçılardan şəxsən kimləri tanıyırdınız? Cavab: Mən müsavatçılardan şəxsən aşağıdakı şəxsləri tanıyırdım: 1) Vəkilov Rəhim, Müsavat Parlamentinin keçmiş üzvü. Müsavatçı kimi fəaliyyət göstərdiyinə görə sürgün edilib. Mənim qohumum, əmioğlumdur. Solovetsk adasından sürgündən qayıtdıqdan sonra Tiflisdə yaşayırdı. Özünü öldürdü. 2) Vəkilov İsfəndiyar, atamın əmisi oğludur, sürgündə olub. 1936-cı ildə sürgündən qayıdıb, hazırda Gəncədə yaşayır. 3) Vəkilov Zəkəriyyə, atamın əmisi oğludur. Sürgündə olub, oradan təxminən 1938-ci ildə qayıdıb. İndi Bakıda yaşayır. 4) Baharlı (Vəkilov) Məhəmmədhəsən sürgündə olub. Bakıda yaşayır. 5) Rəhimov Əbdülhəsən, müəllimdir. Mən onunla bir yerdə, eyni məktəbdə dərs demişəm. Hazırda sürgündədir”. Oxucu, diqqюt! Müstюntiqin saxtakarlığına baxın: “юksinqilabçı Vюkilovlar”ın sayını artırmaqçün o, Mюhюmmюdhюsюn Baharlını da (soyadı: Vюliyev) “Vюkilov” edib. 68

“Sual: Bu şəxslərin müsavatçılığı Sizə necə bəlli olub? Cavab: Rəhim Vəkilov müsavatçı kimi baxışlarını gizlətmirdi. Digərlərinin isə müsavatçı olmasını məhz müsavatçı ittihamı ilə sürgünə göndərildiklərinə görə bilirəm. Şəxsən mənim yanımda onlar heç vaxt müsavatçı baxışları haqqında danışmayıblar. Sual: Yuxarıda adlarını çəkdiyiniz şəxslərdən kiminlə sürgündən sonra görüşmüsünüz? Cavab: Hazırda sürgündə olan Əbdülhəsəndən başqa hamısı ilə görüşmüşəm. Sual: Sürgündən qayıtdıqdan sonra Baharlı ilə nə vaxt və harada görüşmüsünüz? Cavab: Sürgündən qayıtdıqdan sonra mən Baharlını bir dəfə görmüşəm. Bu, 1934-cü ilin birinci yarısında olub. Mən onunla bacısıgildə görüşmüşəm. Məqsədim isə sürgündə olan Rəhim Vəkilovdan hal-əhval tutmaqdı. Sual: Baharlı sürgün haqqında Sizə nə danışıb? Cavab: Baharlı mənə dedi ki, Rəhim Vəkilov çoxdan adadan sahilə köçürülüb və mənim onun haqqında məlumatım yoxdur. Sual: Baharlı sürgün haqqında daha nələr danışıb? Cavab: O, bir də sürgündə xəstələnməsindən danışıb. O, gerçəkdən, qoltuq ağaclarıyla gəzir. Sual: Baharlının dedikləri elə bunlardır? Cavab: Bəli, yalnız bunları dedi. Sual: Bəs həbs düşərgəsində müsavatçıların siyasi aclıq keçirmələri Sizə haradan bəllidir? Cavab: Müsavatçıların düşərgədə siyasi aclıq keçirmələri haqqında ilk məlumatı Məlikov Rəhim bəydən almışam. Mən 69

Məlikovla eyni məktəbdə dərs demişəm. Bu barədə o, 1930-31-ci illərdə mənə məlumat vermişdi. Sonralar sürgündən qayıdan Zəkəriyyə Vəkilov da Məlikovun bu məlumatını təsdiq etdi”. DEYİLƏNƏ SÖZARDI Müsavat Partiyası XX yüzilin юvvюllюrindю Azюrbaycanda aparılan istiqlal savaşının istinadgahına çevrildi. Mюhz buna görю o dönюm xalqımızın zehninю Müsavat dövrü kimi hюkk olundu. Müsavatçılıq milli mюdюniyyюtю bağlılığın, ümumbюşюri dюyюrю sayğının, istiqlal, hürriyyюt, cümhuriyyюt ideallarına sadiqliyin ifadюsidir. Azюrbaycanı rus imperiyasından kюnarda müstюqil bir dövlюt kimi tюsюvvür etmюk belю istюmюyюn kommunist-bolşeviklюrin Müsavata vюhşi nifrюtinin kökündю bu amillюr dururdu. Müsavat Partiyasının 1919-cu ilin dekabrında keçirilюn ikinci qurultayında Nəsib bəy Yusifbəyli müstюqil Azюrbaycan amalının gerçюklюşmюsindю bu partiyanın rolundan bюhs edюrюk demişdi: “Azərbaycan amalı yalnız Müsavatındır” demək yanlışdır. Bu, ümumi bir amal və arzu idi. Ancaq onu ilk dəfə Müsavat üzə çıxardı. Kül örtülü bir od idi, Müsavat üfürüb alovlandırdı” (8, 10). Ulu öndюrimiz, Azюrbaycan istiqlalının memarı Məhəmmədəmin Rəsulzadə’nin “Azərbaycanın təşəkkülündə Müsavat” adlı mюruzюsindю hюmin mюtlюbin üzюrinю işıq salan fikirlюrю diqqюt yetirюk:

“Xatirimdədir, Bakı bələdiyyəsində hökumət təşkili məsələsi müzakirə olunuyordu. Müsavat naminə “buranın hökuməti yerli xalq əlində olmalıdır” dediyim zaman bütün firqələri, bilxassə Rusiyanı təmsil edən sol firqələri acıqlandırmışdım. O günə qədər bizimlə bir dərəcəyə qədər yola gedən məhəlli bolşeviklər o gündən etibarən başqa dürlü rəftar etməyə başlamışlardı. Axır böylə idi. Fəqət yar az da olsa vəfakar degildi. O zaman müsəlman sosialistlərin ələmdarı bulunan “Hümmət” firqəsi başda doktor Nəriman olmaq üzrə Azərbaycan muxtariyyətinin ədüvvi-canı1 idi. “Hümmət”ə görə, biz milləti fəlakətə çəkiyor və mən qeyri-həqq naminə söz söylüyormuşam. Azərbaycan fikri, türklük iddiaları xalqın deyil, bir taqım burjuapərəst “boşboğaz”ların imiş. Müsəlmanların mənfəəti “qırmızı əmələ bayrağı”nın altına toplanmaq və Rusiya demokratiyasından ayrılmamaqda imiş. İslamçıların nəzərində də biz haqsız idik. Ozamankı “Rusiyada müsəlmanlıq” bizi təfriqəçilikdə, milləti-islamı parça-parça etməkdə ittiham ediyordu. Fəqət biz bütün bu hücumlara, bütün bu ittihamlara rəğmən diyorduq: Yaşasın Azərbaycan!” (8, 117). Yenidюn Mюdinю xanımın dindirilmю prosesinю qayıdırıq: “Sual: Zəkəriyyə Vəkilov aclıq barədə, müsavatçıların düşərgədəki vəziyyəti haqqında Sizə nə danışıb? Cavab: O, mənə danışıb ki, müsavatçılar cinayətkarlarla bir yerdə işə çıxarılmalarına etiraz olaraq aclığa başlayıblar. 1

Düşməni.

Zəkəriyyə həmçinin bildirib ki, müsavatçılardan iki nəfəri İdris Axundovun qardaşı İbrahim Axundov və Əliəfsər Nəcəfov aclıq etdikləri zaman ölüblər. Aclıq aksiyasından sonra düşərgə rəhbərliyi güzəştə gedərək müsavatçılara qarşı fərqli rejim tətbiq edib. Zəkəriyyə mənə danışıb ki, onun özü, Baharlı, Rəhim Vəkilov və İsfəndiyar Vəkilov aclıq aksiyasında şəxsən iştirak ediblər. Sual: Bu aclıq haqqında Siz kimə danışmısınız? Cavab: Heç kimə. Sual: Siz bunu qəti təsdiqləyirsiniz? Cavab: Danışdığımı xatırlamıram. Sual: İstintaqa məlumdur ki, aclıq haqqında Siz bəzi adamlara, o cümlədən Nurməhəmməd Şahsuvarova danışmısınız. Bunu etiraf edirsinizmi? Cavab: İnkar edirəm. Sual: Sizə xatırladıram, bu söhbət 1934-cü ildə Sizin mənzildə baş verib. Məsləhət görürəm ki, düz danışasınız. Cavab: Xatırlamıram. Ola bilsin ki, belə bir şey olub, ancaq mənim yadımda qalmayıb. Sual: Bəs Moskvadakı Butırka həbsxanasının divarındakı əksinqilabi yazılar Sizə necə məlum olub? Cavab: Mən Butırka həbsxanasının divarındakı əksinqilabi yazıdan heç nə bilmirəm. Sual: Ancaq Siz bu barədə də danışmısınız. İstintaqa bəlli olan danılmaz faktları niyə inkar edirsiniz? Cavab: Mən bu yazılar haqqında heç nə bilmirəm. Sual: M.Qorkinin həbs düşərgəsinə gəlişi zamanı müsavatçıların davranışı haqqında Sizə nə məlumdur? 72

Cavab: Mən bu məsələ haqqında da heç nə bilmirəm. Sual: Siz qeyri-səmimi ifadələr vermək yolunu tutursunuz. İstintaq sizi xəbərdar edir ki, M.Qorki həbs düşərgəsində olarkən müsavatçıların orada davranışı haqqında sizin danışdıqlarınız bizə dəqiq məlumdur. İnstintaq doğru ifadə verməyinizi tələb edir. Cavab: Yadıma düşür ki, bu barədə kimsə mənə danışıb, ancaq kimin danışdığını xatırlamıram. Sual: Bu məsələdən Sizə nə danışıblar? Cavab: Mənə danışıblar ki, M.Qorki düşərgəyə gəlib dustaqların vəziyyətiylə tanış olmaq istəyəndə müsavatçı məhbuslar cəza veriləcəyindən çəkinərək heç nə danışmayıblar. Bir müsavatçı isə dustaqların guya məhrumiyyətləri və “əzabəziyyətləri” haqqında M.Qorkiyə məktub verib. Sonra düşərgə rəhbərliyi bundan xəbər tutunca həmin “qoçağ”ı cəzalandırıb. Sual: Bunu Sizə kim deyib? Cavab: Xatırlamıram. Sual: Xatırlamağa çalışın. Cavab: Ya Rəhim, ya da Zəkəriyyə. Sual: Bu informasiyanın əksinqilabi böhtan olduğunu etiraf edirsinizmi? Cavab: Bəli, bu məlumatın əksinqilabi böhtan olduğunu boynuma alıram”. Mюdinю xanımın 10 dekabr 1936-cı il tarixli dindirmю protokolu burada bitir. Ancaq biz bu istintaqla bağlı bюzi tarixi arayışlar vermюyю mюcburuq. SOLOVETSK ÖLÜM DÜŞƏRGƏSİ 73

1920-ci ildю Azюrbaycan Cümhuriyyюtinin rюhbюrliyi hakimiyyюti bolşeviklюrю tюhlil verюrkюn qюbul edilmiş razılaşmada qeyd olunmuşdu ki, yeni yaradılan kommunist hökumюti юvvюlki hökumюtin üzvlюrinin, Parlament deputatlarının can vю mal toxunulmazlığını, siyasi partiyaların azadlıq vю sюrbюstliyini tюmin edюcюkdir. Bolşeviklюr verdiyi sözlюrin heç birinю юmюl etmюdilюr. Onlar Azюrbaycana ayaq basan gündюn vюtюnimizi qan gölünю döndюrdilюr. Bir ayın içindю tuta bildiklюri bütün generalları vю yüksюk rütbюli başqa zabitlюri, mühüm dövlюt qulluğunda olmuş şюxslюri, deputatları güllюlюdilюr, Nəsib bəy Yusifbəyli, Fətəli xan Xoyski, Həsən bəy Ağayev kimi nюhюng şюxsiyyюtlюri terror yoluyla aradan götürdülюr, yerdю qalan dövlюt adamlarını da mühacirюtю getmюyю mюcbur etdilюr. Onlar Azюrbaycanın azadlığı vю müstюqilliyi uğrunda mübarizю aparmış, milli hakimiyyюt dövründю fюal ictimai mövqe tutmuş, müstюqil dövlюt quruculuğunda iştirak etmiş soydaşlarımızın tюqib edilmюsini bir an da dayandırmadılar. Artıq 1920-ci il oktyabrın 10-da onlar 762 nюfюri dю zindanlara atmışdılar. Söz azadlığının, fюrqli düşüncюnin qюddar düşmюni olan bolşeviklюr kommunist partiyasından başqa bütün partiyaların fюaliyyюtini yasaqladılar. Ən böyük zюrbю, юlbюttю, müstюqilliyimizin memarı olan Müsavat Partiyasına dюydi. Bu partiyanın minlюrcю üzvü mюhv edildi, hюbsxanalara salınaraq юn ağır işgюncюlюrю mюruz qaldı. Sovet hakimiyyюtinin ilk illюrindю Leninin layihюsi 74

юsasında uzaq Ağ dюnizdюki Solovetsk adasında hюbs (юslindю: ölüm) düşюrgюsi yaradılmışdı. Oradan sağsalamat qurtulmaq hюr oğulun işi deyildi. Adadakı düşюrgюdю yüzlюrcю müsavatçı saxlanılırdı. Onlar burada insan lюyaqюtini alçaldan şюraitю, bolşeviklюrin onlarla qeyri-insani rюftarına dözmюyюrюk etiraz sюsini ucaldırdılar. Siyasi mюhbusları, o sıradan müsavatçıları “xalq düşmюni”, başkюsюn quldurları isю “xalq dostları” adlandıran düşюrgю rюhbюrliyi iş prosesindю kriminal ünsürlюri nюzarюtçi tюyin etmюklю, onların cinayюtkar юmюllюrinю göz yummaqla müsavatçıları aşağılayaraq onların hюyatını cюhюnnюm юzabına çevirmişdi. Buna dözmюyюn müsavatçılar mövcud duruma qarşı üsyan edюrюk kütlюvi şюkildю ölüm aclığına başladılar. Bu aclıq hюrюkatı bir aydan çox davam etdi. Hюmin siyasi etiraz hюrюkatında bir neçю müsavatçı, o sıradan Mюdinю xanımın adlarını çюkdiyi İbrahim Axundov vю Əliəfsər Nəcəfov şюhid oldular. Solovetsk adasındakı başqa xalqların dustaqları Azюrbaycan müsavatçılarının insan lюyaqюti uğrunda apardıqları bu ölüm-dirim çarpışmasını heyranlıqla izlюyirdilюr. Müsavatçıların mücadilюsi öz bюhrюsini verdi. Düşюrgю rюhbюrliyi onların inadı qarşısında geri çюkilюrюk dustaqların iş vю hюyat şюraitini dюyişmюyю mюcbur oldu. Solovetsk adasındakı ölüm düşюrgюsi haqqında qorxunc xюbюrlюr bütün ölkюni dolaşırdı. Yazıçı Maksim Qorki vюziyyюti yerindю öyrюnmюk üçün ora getmişdi. Düşюrgю rюhbюrliyi yazıçının gюlişi юrюfюsindю dustaqlara 75

hюdю-qorxu gюlюrюk onlardan tюlюb etmişdi ki, gerçюk durumu mюşhur yazıçıdan gizlюtsinlюr. Ancaq müsavatçılar yenю dю susmadılar. Solovetsk cюhюnnюmindю ölümю mюhkum edilmişlюr arasında çoxlu yaradıcı insanlar vardı. Onlardan biri dю haqqında Mюdinю xanımın danışdığı Məhəmmədhəsən Baharlı-Vəlili idi. Bюlli olduğu kimi, Azюrbaycan Cümhuriyyюtinin qısa mövcudluq dönюmindю milli tariximizin qюlюmю alınmasına xüsusi önюm verilib. O zaman Məhəmmədhəsən Baharlı’nın “Azюrbaycan”, Rəşid bəy İsmayılov’un “Azюrbaycan tarixi”, Cahangir Zeynaloğlu’nun “Müxtюsюr Azюrbaycan tarixi” юsюrlюri yazıldı. Ancaq XI ordunun Azюrbaycanı işğal etmюsi bu юsюrlюrin nюşrini gecikdirdi. M.Baharlının юsюri 1921-ci, R.b.İsmayılovun юsюri isю 1924cü ildю Bakıda nюşr olundu. Abbasqulu ağa Bakıxanov’un “Gülüstani-İrюm”iylю birlikdю bu юsюrlюr Azюrbaycan tarixşünaslığında milli mövqedюn yazılan ilk vю son elmi юsюrlюr oldu. Sovet hakimiyyюtinin 70 ilindю M.Baharlı vю C.Zeynaloğlu’nun юsюrlюri yasaqlandı, xalq arasında yayılmadı vю tюbii ki, mюnimsюnilmюdi (11, 4). “MÜSAVATÇI QƏDİMOV ABBAS BƏYİ TANIYIRSINIZMI?” İndi dю Mюdinю xanım Qiyasbюylinin 16 dekabr 1936dakı dindirilmюsiylю tanış olaq. Bugünkü müstюntiq ermюni Ohanesov’dur. Onun sualları daha qюrюzli, daha mюkrlidir. Bütün gücüylю daha çox müsavatçı 76

aşkarlamağa çalışır ki, “NKVD”-ni idarю edюn qardaşları onları böyük zövqlю mюhv etsin. Bu dindirmюdю Əliabbas Qюdimova da mühüm yer ayrılıb. Çağdaş nюslimiz üçün dю çox maraqlı olduğuna görю dindirmюnin hюmin bölümünü qısaltmadan veririk. “Sual: Sizə bəlli olan müsavatçıların hamısının adını yenə demədiniz. Hamısının adını çəkmək təklif olunur. Cavab: Daha heç kəsi tanımıram. Sual: Yalan danışırsınız. Müsavatçı Qədimov Abbas bəyi tanıyırsınızmı? Cavab: Mən həkim Qədimov Abbas bəyi1 tanıyıram. O, mənim şagirdim Hüseynova Nazilənin əridir. Onu müsavatçı kimi tanımıram. Sual: Qədimovla şəxsən tanışsınız? Cavab: Bəli. Sual: Onunla harada və haçan tanış olmusunuz? Cavab: 1930-31-ci illərdə. Harada, xatırlamıram. Sual: Qədimov sizdə olubmu? Cavab: Yox. Sual: Bu, doğru deyil. İstintaqa məlumdur ki, Qədimov sizdə bir neçə dəfə olub, 1930-cu ildə də. Etiraf edirsinizmi? Cavab: Qəti inkar edirəm. Qədimov bizdə heç vaxt olmayıb.

Ohanesovun saxtakarlığı buradan da üzю çıxır. O, güllюlюmю maddюsi yaratmaqçün Ə.Qюdimovu “bюy” adlandırır vю bu sözü Mюdinю xanımın da dilindюn qeyd edir, halbuki bюy qızı olan Mюdinю xanım heç vaxt bюy olmayana “bюy” demюzdi. 1

Sual: Sizə xatırladıram: bu, 1930-cu ilin yazında olub. O zaman Qədimov Şəkidə işləyirdi. O, sizdə iki dəfə olub. Dəqiq müəyyənləşdirilmiş faktları inkar etməyin. Cavab: Qədimov bizdə olmayıb”. Göründüyü kimi, Mюdinю xanım Əliabbas Qюdimovun onlarda olmasını qюti inkar edir vю bununla da hюmin günkü dindirmю yarımçıq kюsilir. Ancaq müstюntiqlюr istюdiyini almayınca юl çюksюydilюr onlara heç “çekist” demюzdilюr ki! Onlar Mюdinю xanıma necю dюhşюtli işgюncюlюr veriblюrsю ertюsi gün – 17 dekabrda başladılan vю üç gün fasilюsiz (!!) davam edюn istintaqda o, юsasюn, yeni müstюntiq Platonov’un istюdiyi kimi ifadюlюr vermюyю başlayır. “Sual: Ötən dindirmədə Siz həkim Qədimovun Sizə gəlməsini inadla dandınız. İstintaq Sizə bildirir ki, Qədimovun 1930-cu ildə də sizdə olmasını təsdiqləyən faktlara malikdir. Sizə məsləhət görürük ki, istintaqa müqavimət göstərməyə son qoyaraq, nəhayət, səmimi ifadə verəsiniz. Cavab: Boynuma alıram ki, istintaqa bir sıra yanlış ifadələr vermişəm. Səmimi olmaq qərarına gəlmişəm. Mən müsavatçıların əhatəsindəydim. Ən yaxın qohumlarım – Mustafa bəy Vəkilov keçmiş müsavat hökumətinin daxili işlər naziri və Rəhim Bəkilov müsavatçıydı və buna görə mən də Müsavata rəğbət bəsləməyə başladım. Həkim Qədimov Abbasla belə tanış olmuşam: 1930-cu ilin yazında tanımadığım, özünü həkim Qədimov kimi təqdim edən bir adam evimə gəlmişdi. Onun şagirdlərimdən birinin əri 78

olduğunu xatırladım. Bunu da bilirdim ki, Qədimovu 1927-ci ildə Azərb. DSİ əksinqilabi fəaliyyət üstündə həbs edib. Mənə tanışlıq verdikdən sonra Qədimov Şəkidən gəldiyini, orada qatmaqarışıqlıq olduğunu və görünür, təşkilat fəaliyyət göstərdiyini söylədi. Onun özü Bakıda olan müsavatçılarla əlaqə qurmaq istəyir, çünki Şəkidəki hərəkata yardım gərəkdir. Qədimov mənə bunu da bildirdi ki, xarici Müsavat mərkəziylə əlaqə yaratmaq və ondan yardım almaq məqsədiylə şəxsən özü Türkiyəyə getmək istəyir. O, Türkiyədəki müsavatçıların yerini ona deyə bilib-bilməyəcəyimi soruşdu. Mən heç bir ünvan olmadığını, hətta ən yaxın qohumlarımdan Mustafa Vəkilovun Türkiyədə olub-olmadığını bilmədiyimi dedim. Mən onu da bildirdim ki, Sürəyya Talıbxanbəyova1 İstanbuldadır, ancaq çətin ki, bundan bir şey alınsın. Mən Qədimova Şəki avantürasına qatılmamağı da məsləhət gördüm. Sonra Qədimov xariclə əlaqə yaratmaqda israr etdiyinə görə ona belə əlaqənin olmadığını bildirdim”.

Sürəyya xanım Talıbxan bəy qızı Talıbxanbəyova özюlliklю ilk Cümhuriyyюt illюrindю Azюrbaycan tarixindю şюrюfli iz buraxmış, Parlamentdю qanunvericilik şöbюsinin rюisi işlюmiş, sonra Türkiyюyю mühacirюt etmiş Hüseyn bəy Mirzəcamalov’un – Hüseyn Camal Yanar’ın (1884-1974) bacısı Xeyrənnisa xanım’ın qızıdır. İstanbulda yaşayan Sürəyya xanım İstanbul Universitetinin юdюbiyyat fakültюsini bitirib. Azюrbaycanlı olan Prof. Dr. Məhəmməd Qarabağlı ilю ailю qurub. Prof. Qarabağlı fizikdi. Sonradan Amerikaya köçюrюk ikisi dю orada vюfat edib. Cem adlı oğulları olub. (Bax: Ədalюt Tahirzadю. Prof. İbrahim Yıldırımdan юrmюğan. – “Azюrbaycan müюllimi” qюzeti, 2012.III.30) 1

Bundan sonra Platonovla Mюdinю xanım arasında bir neçю sual-cavab gedir vю inadkar müstюntiq ondan almaq istюdiyi cavabı sual şюklindю bu cür verir: “Deməli, Qədimov Şəkidəki gizli əksinqilabi müsavatçı təşkilatın üzvü imiş və Bakıya əlaqə yaratmaq üçün gəlibmiş?”. İndisю dindirmю protokoluna Mюdinю xanımın adından yazılmış cavaba diqqюt yetirin: “Faktlardan göründüyü kimi, Qədimov Şəkidəki gizli əksinqilabi üsyançı müsavatçı təşkilatın üzvü imiş və Bakıya əlaqə yaratmaq üçün gəlibmiş”. Belю çıxır ki, Mюdinю xanım hюtta müstюntiqdюn dю sюrtmiş vю onun ifadюlюrinin üzюrinю hюlю bir “üsyançı” sözü dю artırıb! İndi oxucumdan soruşuram: Mюdinю xanımın Əliabbas Qюdimovu satdığına, bütün bu yazılanların müstюntiqlюrin öz ssenarisi olmadığına inanırsanmı? İnanırsansa, müstюntiqin sюmimiliyinю şübhюn yoxdursa sюni öz vicdanının mühakimюsinю buraxırıq... Nю isю, dindirmюnin ardını izlюyюk: “Sual: İstintaqa o da bəllidir ki, Qədimov Şəki üsyançı təşkilatına Baba Qəbulovun, onun atası Abdulla əfəndinin, Nəbibəyovun və Fərrux Əfəndiyevin də qatıldıqlarını sizə bildirib. Bunu boynunuza alırsınızmı? Cavab: Qədimov bu haqda mənə heç nə deməyib. Qəbulov Baba və onun atası Abdulla əfəndi haqqında başqa şey bilirəm – onlar əhalini üsyandan çəkinməyə çağırıblar1. Mənə o da məlumdur ki, üsyançıların panislamist şüarları vardı və onlar Türklərin gəlməsini gözləyirdilər. 1

Bu fikrin doğruluğu artıq təsdiqlənib.

Sual: Bunlar Sizə haradan məlumdur? Cavab: Yadıma sala bilmirəm. Sual: Bundan sonra siz Qədimovla harada və nə vaxt görüşmüsünüz? Cavab: Mən onunla bir daha görüşmədim. Sual: Bakıda yaşayan müsavatçılarla əlaqə yaratmaq üçün Qədimov niyə məhz Sizə müraciət etmişdi? Cavab: Dəqiq bilmirəm. Güman edirəm ki, Rəhim Vəkilovla qohum olduğumu bildiyinə görə mənim əlaqə yaratmağa kömək edə biləcəyimi düşünüb. Sual: Qədimovun Sizə gəldiyini kimə demisiniz? Cavab: Yalnız Məşədi Ağayevə. Sual: Siz 1930-cu ilədək Qədimovu tanıyırdınız? Cavab: Yox. Sual: Elə deyil. İstintaqa məlumdur ki, Siz 1930-cu ilə kimi də Qədimovu tanıyırdınız. Boynunuza alırsınızmı? Cavab: İnkar edirəm”. Bu dindirmюdю bir şey açıq-aydın görünmюkdюdir – üç gün fasilюsiz davam edюn dindirmю юslindю müstюntiqin mюnюvi mюğlubiyyюtiylю bitib. O, üç gün ac-susuz, yuxusuz saxladığı, işgюncюlюr nюticюsindю cismюn юldюn düşmüş bir qadından vur-tut iki sюhifюdюn bir qюdюr çox ifadю ala bilib. Belю çıxır ki, protokola yazdığı hюr bir cümlю üçün (yalan-doğruluğuna baxmayaraq) o, bir neçю saat vaxt sюrf edib! Deməli, bütün məşəqqətlərə baxmayaraq Mədinə xanım iradəcə sınmayıb, fiziki qüvvəsi tükənməkdə olsa da hər baxımdan ona yad, düşmən olan müstəntiqə sonadək müqavimət 81

göstərməyi bacarıb! Belə bir mətin insanın ruhu qarşısında baş əyməmək olarmı?! Doğrudur, işgюncюlюr nюticюsindю (görünür, sarsıntıların daha güclü olduğu ilk gündю) müstюntiq Platonov Ə.Qюdimov haqqında ifadюni Mюdinю xanıma imzalatmağı bacarıb, ancaq sonrakı günlюrdю o, yenidюn özünü toplayaraq heç nюyi boynuna almayıb. Buna görю dю istюr bu, istюrsю dю sonrakı dindirmюlюrdю Mюdinю xanımın Ə.Qюdimov da daxil olmaqla hюm başqalarına, həm də özünə qarşı verdiyi ifadюlюr hüquqi baxımdan etibarsızdır, çünki müttюhim zor tюtbiq edilmюklю onlara qol çюkmюyю mюcbur edilib. Oxucunun bu mюqama hюssaslıqla yanaşmasını istюyirik. Mюdinю xanımın istintaqları bitdikdюn sonra – 23 sentyabr 1937-dю tюrtib olunmuş ittihamnamədə bunlar yazılıb: “Azərbaycanda sovet hakimiyyəti hələ bərqərar olmamışdan əvvəl Mədinə xanım Qiyasbəyli Müsavat partiyasının fəal üzvü olub, M.Ə.Rəsulzadə və başqa müsavatçılarla sıx əlaqə saxlayıb. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra da müsavatçı mövqeyində qalmaqda davam edib və gizli Müsavat mərkəziylə əlaqə saxlayıb. 1927-ci ildə həmin təşkilat ləğv edildikdən sonra Mədinə xanım Qiyasbəyli öz ətrafına əksinqilabi ruhda olan gəncləri yığmağa başlayıb. 1930-1933-cü illərdə Qiyasbəyli İranda olan müsavatçılarla gizli əlaqə saxlayıb. Həbs olunanadək Qiyasbəyli əksinqilabi-millətçi təşkilatın üzvləri R.Axundov, B.Çobanzadə ilə əlaqə saxlayıb və sovet hökumətinə qarşı düşmən mövqedə qalıb. 82

Göstərilənlərə əsasən Qiyasbəyli Mədinə xanım Mehdi qızı Azərbaycan CM 72 və 73-cü maddələri üzrə təqsirləndirilir və 13506 nömrəli istintaq işi bitmiş hesab edilir. Qiyasbəyli Mədinə xanımın işi Azərbaycan XDİK nəzdindəki Xüsusi Üçlüyə verilsin” (başqa sözlю, “onun haqqında güllюlюnmю hökmü çıxarılsın”). Azюrbaycan SSR XDİK Xüsusi Üçlüyünün 1937-ci il sentyabrın 26-da keçirilmiş iclasının protokolundan çıxarış: “Eşidildi: Azərbaycan SSR CM-nin 72 və 73-cü maddələriylə ittiham edilən Qiyasbəyli Mədinə xanım Mehdi qızının 13506 nömrəli cinayət işi. Qərara alındı: Qiyasbəyli Mədinə xanım Mehdi qızı güllələnsin, əmlakı müsadirə edilsin”. 13506 saylı cinayюt işinin 202-ci vюrюqindюki aktdan çıxarış: “Azərbaycan SSR XDİK Xüsusi Üçlüyünün 45 yaşlı Qyasbəyli Mədinə xanım Mehdi qızının güllələnməsi haqqında 1937-ci il 26 sentyabr qərarı 1937-ci il sentyabrın 28-də gecə saat 1.25 dəqiqədə yerinə yetirilib”. Bюli, kommunistlюr Azюrbaycan tarixindюki юn şюrюfli qadınlarımızdan birinin hюyatına belюcю son qoydular!.. ƏLİABBAS QƏDİMOVUN İSTİNTAQI Azюrbaycan SSR Xalq Daxili İşlюr Komissarlığı Dövlюt Tюhlükюsizlik İdarюsi Gizli-Siyasi Şöbюsinin юmюliyyat müvюkkili, DT kiçik leytenantı S.Sonkin rюsmюn dekabrın sonlarından hюbsinю hazırlıq görülюn Əliabbas Qюdimovu 83

7 yanvar 1937-də Quba şюhюrindю hюbs etdi vю gюtirib Bakıya tюhvil verdi. Hюr bir istintaq işindю dustağın özü haqqında bilgi anketdюn başlanır. Onu çox vaxt çekistlюr doldursa da bilgilюrin hamısı müttюhimin öz sözlюrinю юsasюn yazılır. Bakıda elю 7 yanvarda tюrtib edilmiş 613 saylı dustaq anketindюn bunları öyrюnirik: Əliabbas Əli oğlu Qюdimov Şюki şюhюrindю 1887-ci ildю doğulub (yuxarıdakı arayışda isю onun doğum tarixi 1902-ci il yazılıb!), Quba şюhюrindю Telefon küçюsindю 81-ci evdю yaşayır, Quba rayon poliklinikasının hюkimidir, qulluqçudur, inqilabadюk Türkiyю Ordusunda hюkim işlюyib, ali tюhsillidir, partiyasızdır, milliyюtcю Türkdür, SSRİ vюtюndaşıdır, Quba rayon hюrbi komissarlığında qeydiyyatdadır, 1927ci ildю Azюrb. DSİ onu CM-nin 63-cü maddюsiylю 3 illiyю hюbs edib1, ailю üzvlюri bunlardır: arvadı Nazilə - 30 yaş, qızları Ləman – 14 yaş, Ürfan – 10 yaş, oğlu Turqut – 4 yaş yarım. Xatırladaq ki, istintaq işindюki юn yalansız sюnюd elю bu anketdir. Ancaq anketi dolduran çekist burada da bir güllюlюmю maddюsini göstюrmюyi unutmayıb – diqqюt yetirin: “Türkiyə Ordusunda həkim”. Üstündю bu ittihamı daşıyan adamın sağ qalması mümkün deyildi. Azюrbaycan tюhlükюsizlik orqanına ağalıq edюn ruslar vю ermюnilюr belю soydaşlarımızın qanına yeriklюyirdilюr!

Göründüyü kimi, burada 1920, 1921 və 1923-cü illərdəki həbslər qeyd olunmayıb. Səbəbini indi aydınlaşdırmaq mümkünsüzdür.

Ə.Qюdimovun istintaqı 7 yanvar 1937-dю başlandı vю fasilюlюrlю avqustun 10-nadюk davam etdi. Azюrbaycan tarixi üçün dю müюyyюn юhюmiyyюt daşıyan vю bugünkü nюsil üçün çox maraqlı olan hюmin dindirilmю prosesini oxucuların diqqюtinю çatdırırıq. BİRİNCİ DİNDİRMƏ Birinci dindirmю çox zaman müstюntiqin müttюhimlю tanışlığından vю müttюhimю verdiyi “Sizю qarşı irюli sürülmüş ittihamda özünüzü suçlu sayırsınızmı?” sualından vю adюtюn, müttюhimin dю qюti “yox!” cavabından ibarюt olur. Əsl dindirmюlюr yavaş-yavaş sюrtlюşmюyю başlayır vю tюk-tük istisnalarla müstюntiqin qюlюbюsiylю dю başa çatır. Azюrb. XDİK DTİ 4-cü hissюsi 2-ci bölmюsinin юmюliyyat müvюkkili, DT kiçik leytenantı Məmmədov 7 yanvar 1937-ci ildə Əliabbas Qюdimovu ilk dюfю dindirib. Bu dindirmю dю “hюmişюki” qaydada davam edib vю onda oxucuya maraqlı olacaq bir şey yoxdur. İKİNCİ DİNDİRMƏ Birinci dindirmюdю Əliabbas Qюdimov heç nюyi boynuna almadı. Bu, müstюntiqi elю dю rahatsız etmюdi, çünki qarşıda onun “dilini açmaq” üçün hюlю yetюrincю vaxt vardı. Bu müddюtdю müstюntiq öz rюislюriylю birgю bu protokolu müzakirю edюcюk, dustağı “ilişdirmюyin” asan yollarını tapmaqdan ötrü onun юleyhinю toplanmış 85

“lюkюlюyici” materialları bir daha saf-çürük edюcюk, ona qarşı kimlюrdюn yararlanmağın daha tюsirli olacağını, zindandakı hansı mюhbusu onun üzünю durğuzmağın mümkünlüyünü götür-qoy edюcюkdilюr. Özü dю bu müzakirю yalnız Əliabbas Qюdimovla bağlı deyildi; o, “NKVD”-nin ümumi iş prinsipiydi. Ən mühüm mюhbuslarla necю davranmaq lazım olduğu müzakirю edilюrkюn pespublikanın baş cюlladı Mircюfюr Bağırov da bu binaya gюlir, onun üçün ayrılmış otaqda göstюrişlюr verir, hюtta özü dю dindirmю vю işgюncюlюrdю iştirak edirdi. Əliabbas hюkim istintaqa 10 yanvar 1937-də ikinci ifadю verib. Bu ifadюdю öncюkilюrdю deyilmiş bir çox fikirlюr tюkrarlansa da müstюntiqin “tюlюbkarlığı” sayюsindю yeni faktlar da ortaya çıxıb. Bu dindirmюdюn yalnız müttюhimin cavablarını vermюyi mюqsюdюuyğun saydıq: DT kiçik leytenantı Məmmədov 10 yanvar 1937-ci ildə Əliabbas Qюdimovu ikinci dюfю dindirib. Hansı sюbюbю görюsю bu dindirmюdю Qubadlı rayon çekistlюrinin başçısı, DT kiçik leytenantı Nizaməddinov da iştirak edib. Müstюntiqlю müttюhim arasında tюxminюn aşağıdakı mюzmunda danışıq gedib (ona görю “tюxminюn” deyirik ki, adюtюn, bütün istintaq protokolları dustağın verdiyi bütün cavabları deyil, müstюntiqin ondan almaq istюdiyi cavabları юks etdirir): “Sual: İstintaqa məlumdur ki, Siz Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulanadək müxtəlif siyasi partiyalara

qoşulmusunuz. Məhz hansı partiyaya hansı ildə daxil olmağınız haqqında istintaqa məlumat verin. Cavab: 1904-cü ilin sonundan 1909-cu ilə kimi sosialistinqilabçılar (eserlər) partiyasının təşviqat-təbliğat işi aparan fəal üzvü bulunmuşam. 1909-cu ilin sonunda təqiblərə məruz qaldığımdan Persiyaya – İrana mühacirət etməyə məcbur olmuşam...”. 1905-dю Qazan universitetindю tюlюbюlюrin ictimai hюyatını юlaqюlюndirюn “Mərkəzi Universitet orqanı” (MUO) yaradılmışdı. Bu tюlюbю tюşkilatında aparıcı rol sol partiyaların nümayюndюlюrinю mюxsus idi. 1905-ci ilin martında MUO-nun sюdri sosial-demokrat F.V.Yaroşeviç, onun müavinisю eser, hüquqçünas tюlюbю Əliabbas Əli oğlu Qədimov seçilmişdi. Ə.Qюdimov Rəhim bəy Məlikov1 vю Mirhidayət Seyidzadə’ylю2 birgю 18 tюlюbю, 4 kursçu qızdan 1

Məlikov Rəhim bəy Mehrəli bəy oğlu (20.4.1886-23.2.1936) Hюsюn bюy Zюrdabinin qardaşı oğludur, 7 yaşından onun himayюsindю böyüyüb. Qazan Universitetinin fizika-riyaziyyat fakültюsini bitirib (1912), bu universitetdю müюllim qalmaq tюklifini rюdd edib. Bir çox yerlюrdю müюllimlik edib. 1923-dю Bakıya çağırılıb, Azюrbaycan politexnik İnstititunda, ADU-da, AzNKİ-da vю Sovet Ticarюti İnstitutunda, başqa ali vю orta ixtisas mюktюblюrindю dюrs deyib, 1935dю professor olub. Türkcюmizdю istilik fizikasına dair ilk dюrsliyin müюllifidir. Başqa çoxlu dюyюrli işlюri var. 1935-dю ermюnilюr onu tutdurub. Ermюnilюr onu zюhюrlюyюrюk öldürüb. 2 Seyidzadə Mirhidayət Miradil oğlu (1887-23.2.1919) Qazan Universitetinin hüquq fakültюsindю oxuyub (1906-10). Fюal el adamıydı. Ordubad Milli Şurasının sюdri (12.1918-dюn), Zaqafqaziya Seyminin (1918), Azюrbaycan Milli Şurasının (1918) vю Azюrbaycan

ibarюt müsюlman gюnclюrinin dюrnюyini yaratmaq üçün fюal çalışırdı. Bu dюrnюk inqilabçıların kassasını doldurmaq üçün tamaşalar hazırlamağı qarşısına mюqsюd qoymuşdu (25, 25). Qazan qubernatorunun universitet rektoruna göndюrdiyi mюlumatdan aydın olur ki, “tələbələrin 11 noyabr 1907-ci ildəki yığıncağında yoxsul tələbələrə qarşılıqlı yardım dərnəyinin yaradılması məsələsi müzakirə edilib, ancaq tələbələrin bir hissəsi, o cümlədən Əliabbas Əli oğlu Qədimov Universitetdə qanunazidd tələbə təşkilatının yaradılması üçün xüsusi qızğınlıqla təşviqat aparıb” (25, 25). Bu fakt Ə.Qюdimovun istintaqa doğru ifadю verdiyini tюsdiqlюyir. Yenidюn istintaq prosesinю dönürük. Əliabbas Qюdimov sözünю davam edюrюk deyir: “İranda şah rejiminə qarşı yerli azadlıq hərəkatında fəal iştirak etdiyimə görə 1911-ci ildə həbs olunmuşam. Rus baş konsulluğunun nəzarəti altından qaçaraq Türkiyəyə getmişəm, orada 1918-ci ilədək qalaraq tibb fakültəsində oxumuşam. 1916cı ildə tibb fakültəsini bitirdikdən sonra orduya1 həkim kimi səfərbər edilmişəm və ordudan tərxis edildikdən sonra 1918-ci ilin sonunda Azərbaycana qayıtmışam. Sual: İstintaqdakı elə həmin bilgilərə görə, Siz Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra

Cümhuriyyюti Parlamanının üzvü (1918-1919) olub. Xюstюlюnюrюk dünyasını dюyişib. 1

Söhbюt Osmanlı ordusundan gedir.

əksinqilabi cinayətinizə görə cəza çəkmisiniz. İstintaqa hansı əksinqilabi cinayətə görə, harada və neçənci ildə cəza çəkdiyiniz barədə məlumat verin. Cavab: 1920-ci il aprel inqilabından sonra 7-ci Qafqaz diviziyasının Xüsusi Şöbəsi məni həbs etdi, əksinqilabi fəaliyyətdə ittiham edildim, ancaq bir ay sonra azad olundum. Elə həmin il Şəki Sovetinin İcraiyyə Komitəsinə seçkilər zamanı keçmiş Az.FK məni əksinqilabi Müsavat təşkilatına mənsub olmaq üstündə həbs etdi və 7-8 gündən sonra Bakıda azad edildim. Özü də məni Şəkidə olduğum zaman tutmuşdular. Buraxıldıqdan sonra Şəkiyə geri dönmək mənə yasaqlandı və Xalq Səhiyyə Komissarlığı işləmək üçün məni Zaqatalaya göndərdi, 1927-ci ilin iyuluna qədər orada oldum. İyul ayında Az.DSİ orqanları Zaqatalada məni bir dəstə adamla birgə Az. SSR CM-nin 64-cü maddəsi üzrə həbs etdi və ilkin istintadan sonra ittiham maddəsi dəyişdirilərək ASSR CM-nin 63-cü maddəsi ilə əvəz olundu və mənimlə birgə tutulmuş şəxslərlə bir yerdə mühakimə olunaraq 3 il iş aldım. Sual: Siz ittiham edildiyiniz əksinqilabi fəaliyyətinizin nədən ibarət olduğunu istintaqa konkret şəkildə açıqlamadınız. Cavab: Mənə əksinqilabi millətçi nitqlərimə görə iş kəsmişdilər. Sual: Əksinqilabi millətçi nitqlərinizdə konkret nədən danışırdınız? Cavab: Mən şəxsən heç bir əksinqilabi millətçi nitq söyləməmişəm.

Sual: Siz dediyinizi inkar edirsiniz. Yuxarıda dediniz ki, əksinqilabi millətçi çıxışlarınıza görə cəzalandırılmısınız. İndi isə bildirirsiniz ki. heç bir millətçi çıxış etməmisiniz. Sözlərinizdəki bu ziddiyyətin mahiyyətini istintaqa aydınlaşdırın. Cavab: Mən guya millətçi çıxışlar etdiyimə görə mühakimə olunmuşam. Ancaq bildirirəm ki, heç bir millətçi çıxış etməmişəm. Sual: Bəs siz hansı əksinqilabi fəaliyyətinizə görə cəzalandırılmısınız? Cavab: Ürəkdən inanıram ki, mənə verilən cəza istintaq orqanının səhvi idi. Sual: Sizin cavabınız kafi deyil. İstintaq sizi düzgün ifadə vermədiyinizə görə xəbərdar edir. Cavab: Mənim ifadələrim doğru və səmimidir. Sual: Siz doğru demirsiniz və artıq cəzasını çəkdiyiniz keçmişdəki əksinqilabi fəaliyyətinizin üstünü malalamağa çalışırsınız. Biz Sizdən doğru danışmağı tələb edirik. Cavab: Mən doğru danışıram və bir daha bildirirəm ki, mən heç bir günahım olmadan iş almışdım...”. İstintaq bir müddюt elю bu mюcrada davam edir. Müstюntiq S.Mюmmюdov Qюdimovu düzgün ifadю vermюmюkdю günahlandırır, Qюdimov isю israrla cavablarının düzgün vю sюmimi olduğunu bildirir. Müstюntiq istintaqın artıq mübahisю xarakteri alan bu mюrhюlюsinю son qoyulduğunu bildirюn bir tonla deyir: “Siz düz danışmırsınız, mühakimə olunmağınız və 90

cəzalandırılmağınız təsadüfi deyil. Sizin qanunazidd əksinqilabi fəaliyyətiniz istintaq tərəfindən sübuta yetirilib. Bir daha tövsiyə edirik ki, istintaqa səmimi ifadələr verəsiniz”. Bu manqurtlaşmış çekistю görю, milli kimliyю sadiq qalmaq qanunazidd, юksinqilabi юmюl törюtmюk demюkdi. Göründüyü kimi, müstюntiq Mюmmюdov 1923-cü ildю Əliabbas Qюdimova qarşı irюli sürülюn millюtçi ittihamını dirçюltmюk vю 1937-ci il ittihamı ilю qovuşdurmaq niyyюtinю düşmüşdü. Onun millюtçiliklю üzvi surюtdю bağlı olduğu bюyan edilюn Müsavat ideologiyasının daşıyıcısı kimi günahlandırılması da bunu sübut edir. “Sovet İttifaqı” adlanan imperiyanın tюrkibindю zorla bir yerю toplanılmış xalqların özünюmюxsusluğunu tюmin edюn milli-mюnюvi dюyюrlюr sistemini sarsıtmaq, etnik strukturunu dağıtmaq kommunist-bolşevik ideologiyasının юsas mюqsюdlюrindюn biri olub. Milli şüurun daşıyıcıları bu siyasюtin hюyata keçirilmюsi yolunda başlıca maneю olduqlarından 1937-ci ildю kommunistlюr onları kütlюvi şюkildю mюhv etdilюr. İfrat beynюlmilюlçiliyю, юslindю bu şüar altında aparılan ruslaşdırma siyasюtinю qarşı yüksюk milli tюfюkkürlü insanların müqavimюtini etnik şüurun üsyanı kimi dю dюyюrlюndirmюk olar. Ə.Qюdimovun millюtçilik fюaliyyюti ittihamıyla 3 il hюbsxanada yatmasını onun suçunu tюsdiqlюyюn fakt kimi tюqdim etmюyю çalışan “sadюlövh” müstюntiqin sюylюrini Qюdimov boşa çıxarır.

“Cavab: Demək olar ki, üç il yatmağım faktdır, ancaq konkret əksinqilabi fəaliyyət üstündə ASSR Cinayət Məcəlləsinin 63-cü maddəsinə əsasən üç il azadlıqdan məhrum edilməyim isə fakt deyil?1 Sual: Siz hətta əksinqilabi fəaliyyətdə birgə olduğunuz məsləkdaşlarınızla da üzləşdirilmisiniz. Axırı, doğru danışacaqsınızmı? Cavab: 1928-ci ildə məni, fikrimcə, fitnəkar olan, üzümə yalandan duran Molla Qədir adlı birisiylə üzləşdirmişdilər. Sual: Axı Sizinlə Molla Qədir arasındakı münasibətlərdə heç bir gərginlik olmayıb. Həm də o da əksinqilabi fəaliyyətinə görə sizin başqa məsləkdaşınızla birgə cəzalandırılaraq cəzasını çəkənlərdən biridir. Cavab: 1927-ci ildə tutulmağımıza qədər mənim Molla Qədirlə münasibətlərimdə hər hansı bir gərginlik olmayıb. Sual: Deməli, Molla Qədirin istintaqa verdiyi ifadə düz olub. Hələ istintaqın sizin fəaliyyətinizlə bağlı malik olduğu konkret dəlillərdən danışmıram. Cavab: Yox, mən Molla Qədirin ifadəsini o vaxt da inkar etmişəm, indi də inkar edirəm. Sual: İstintaq Sizin təkziblərinizə o zaman da inanmayıb, indi də inanmır, çünki Sizin konkret əksinqilabi fəaliyyətiniz inkarolunmaz faktdır və cazalandırılmağınıza qanuni əsas verir. İndi isə həbs olunduğunuz 1937-ci ilə qədər sizinlə yaxın əlaqəsi olan adamlar haqqında məlumat verin. 1

Bu cümlю protokolun özündю belю mюntiqsiz qurulub.

Cavab: Mən öz ailəmdən başqa heç kimlə yaxın əlaqədə olmamışam. Ancaq həkimlər, müəllimlər, qulluqçular və başqa vətəndaşlar arasında tanışlarım olub və tanıdığım adamlar bunlardır: 1) Həkim Hacıyev Məhəmməd – Şəkidə olur. 2) Ocaqov Qasım – Şəkidə həkimdir, özü lənkəranlıdır. 3) Kərimov Teymur - bakılı, Şəkidə həkim işləyir. 4) Pşenitsina –adını və atasının adını bilmirəm; həkimdir; 1929-cu ildə Şəkidə işləyirdi, indi bilmirəm. 5) Həkim Fedorenko – adını və atasının adını bilmirəm; 1929-cu ildə Şəkidə işləyirdi, indi bilmirəm. 6) Həkim Əliyev Nəcəf – bakılıdır, Balaxana küçəsindəki Klinik İnstitutda işləyir. 7) Xalatyan Arsen – zöhrəvi xəstəliklər həkimi, hazırda harada işlədiyini bilmirəm. 8) Qruzonova – göz həkimi, Zaqatalada işləyir. 9) Qayıbov Əli –Qazaxdandır, həkim, Klinik İnstitutda işləyirdi. 10) Qayıbov Məhəmməd – həkim, “Leçkomissiya”nın xəstəxanasında işləyir. 11) Sipkin – həkim, deyəsən Bakıdandır, gizli abortlar etdiyinə görə 3 il azadlıqdan məhrum olunub. 12) Əfəndiyev Əhməd Turan – Qubadandır, həkim, Sovet küçəsindəki doğum klinikasında işləyir. 13) Danilov Vladimir İvanoviç – Gürgüstandandır, Qubada xəstəxana müdiri işləyir. 14) Dadaşyan Arusyak Arkadiyevna – həkim, Gəncədəndir, Qubada poliklinikada işləyir. 15) Vasilyeva Zinaida Nikolayevna – Quba poliklinikasında göz həkimi işləyir. 16) Həkim Dadayan Polina İvanovna – Qubada işləyir. 17) Hüseynov Hüseynqulu – həkim, Bakıda işləyir. 18) Həkim Xasıyev Nəcəf – Bakıda işləyir. 19) Həkim Behbudov Əli – Qubada səhiyyə şöbəsində işləyir. 20) Həkim Rolnikov İsay – Qubada işləyir. 21) Həkim Xanukayeva – Qubada işləyir; indi 93

Bakıda təkmilləşmə kursundadır. 22) Həkim Marqaryan Armais Aleksandroviç – Volqa-Moskva kanalı xətti üzrə işləyir. Arvadını öldürdüyünə görə həbs edilib. 23) Quba Rayon Maarif Şöbəsinin müdiri Askana – soyadını bilmirəm, qubalıdır. 24) Əhmədov Əliqulu – Quba Rayon Maarif Şöbəsi müdirinin müavini, müəllim, qubalıdır. 25) Şahverdiyev Hacıbaba – Qubada müəllimdir. 26) Tacı Əfəndiyev – Qubada 10-illiyin müdiridir. 27) Məhərrəmov Sədul – Quba şəhər pedaqoji texnikumunun müdiri, qubalıdır. 28) Rəfizadə Həmid – Quba pedaqoji texnikumunun müəllimi, Azərb. XDİK İdarəsi həbs edib. 29) Əliəsgər Hacıyev – Quba pedaqoji texnikumunun müəllimi. 30) Musa Hüseynov - gəncəlidir, [Qubada] pedaqoji texnikumun tədris işləri üzrə direktor müavinidir. 31) Məhəmməd – soyadını bilmirəm, Quba pedaqoji texnikumunun müəllimi. 32) Babaxan – soyadını unutmuşam, qubalıdır, Quba 10-illiyinin müəllimidir. 33) Qubalı müəllim Semaçkov – adını bilmirəm. 34) Libkina – adını bilmirəm, Qubada müəllimdir. 35) Babayev – adını bilmirəm, deyəsən qubalıdır, Qubada kənd təsərrüfatı texnikumunda müəllimdir. 36) Seyfəddin – Qubada müəllimdir, müəllimlər birliyinin sədridir. 37) Sona Əhmədova – Qubada müəllimədir. Başqa tanışları xatırlamıram, özü də, yuxarıda dediyim kimi, xatırladığım adamların içərisində mənimlə yaxın və səmimi əlaqədə olanı yoxdur”. İkinci dindirmю burada başa çatır. Müstюntiq, göründüyü kimi, müttюhimdюn 37 nюfюrin adını götürüb. Onun mюqsюdi aydındır – bu sadalanan insanların 94

hansınısa siyasюtlю bağlamaq vю Ə.Qюdimovun onunla/onlarla birgю hakimiyyюtю qarşı üsyan hazırladığını “sübut etmюk”, ya da bu adamların içюrisindюn müttюhimin üzünю durquzmaq üçün şюxs(lюr) tapmaq. “NKVD” zindanının ab-havasına bюlюd olmayan çağdaş tюlюskюn oxucumuz yanlış nюticю çıxara bilюr ki, “gör Əliabbas Qюdimov nю qюdюr adamı satdı!”. Çox yanlış fikirdir! Ə.Qюdimov yalnız vю yalnız tanışlarını, hюmkarlarını sadalayıb vю bunda satqınlıq axtarmaq günahdır, axı bizim hюr birimiz müstюntiqin sualı qarşısında bundan dюfюlюrlю artıq tanışlarımızı sayıbtökюrdik! ÜÇÜNCÜ DİNDİRMƏ Ə.Qюdimovun üçüncü dindirmюsi 15 yanvar 1937-də oldu. Bu “söhbюt”i dю müstюntiq Məmmədov aparıb vю Qubadlının baş çekisti Nizaməddinov yenю onun “qonağ”ı olub. Çekistlюr bu “görüş”ю artıq hazırlıqlı – yeni adlarla gюlmişdilюr. Müstюntiq sözю belю başlayır: “Sual: Bundan öncəki ifadənizdə Siz istintaqdan yaxın əlaqədə olduğunuz adamları gizlətmisiniz. Biz Sizə yaxın əlaqədə olduğunuz şəxslərin adlarını istintaqa söyləməyinizi təklif edirik. Cavab: Keşən ifadəmdə istintaqa söylədiyim yaxın əlaqədə bulunduğum adamlardan başqa tanışlarım yoxdur, daha heç kəslə əlaqə saxlamamışam. 95

Sual: Bu, doğru deyil. İstintaqa, sadaladığınız tanışlarınızdan da yaxın əlaqədə olduğunuz şəxslərin adı məlumdur. Yenə təkidlə tələb edirik ki, düz danışasınız. Cavab: Adlarını çəkdiyim tanışlardan başqa, ola bilsin ki, digər tanıdıqlarım da var, ancaq indi onları xatırlamıram. Sizə məlum olan tanışlarımdan varsa xatırladın, mən onlarla gerçəkdən əlaqədə olmuşamsa bunu istintaqdan gizlətməyəcəyəm. Sual: Siz yaxın əlaqədə olduğunuz Şahmuradov Əbdülbaqini istintaqdan gizlətmisiniz. Bunu etiraf edirsinizmi? Cavab: Şahmərdanov Əbdülbaqi adlı şəxsi mən qətiyyən tanımıram. Sual: Siz doğru demirsiniz. Şahmərdanov Əbdülbaqi Qubada müəllim işləyərkən Siz onunla əlaqə saxlamısınız. Bu barədə nə deyə bilərsiniz? Cavab: Şahmərdanov Əbdülbaqini mən heç cürə xatırlaya bilmirəm. Bu adamın varlığından belə xəbərim yoxdur. Sual: İstintaq səmimi olmadığınızı bir daha bildirir. Siz Şahmərdanovu necə tanımaya bilərsiniz ki, birbirinizin yanına gedib-gəlmisiniz. Cavab: Yenə əvvəlki ifadəmin üstündə dururam. Ola bilər ki, belə bir adam mənə həkim kimi müraciət edib, ancaq mən elə adam tanımıram. Sual: Siz tərslik edirsiniz. İstintaq xəbərdarlıq edir ki, bununla bağlı müttəhim Şahmərdanovun özünün izahatı var. İndi nə deyəcəksiniz? Cavab: Mən bu adamı tanımıram və xatırlaya da bilmirəm. 96

Sual: Siz inad edirsiniz. İstintaqa dəqiq məlumdur ki, Şahmərdanov Əbdülbaqi həbs olunana qədər Siz onunla əlaqə saxlamısınız, bir-birinizə gediş-gəlişiniz olub. İnadkarlığa son qoymağınızı tələb edirik. Cavab: Mən indi yalnız bundan qabaq verdiyim cavabları təkrar edə bilərəm. Sual: Siz istintaqdan Qəbulov Baba ilə olan əlaqənizi də gizlətmisiniz. Bu barədə nə deyə bilərsiniz? Cavab: Bəli, bu adama – Qəbulov Babaya yaxşı bir tanış kimi bələdəm. O, mənimlə birlikdə yatıb - 1929-cü ilə kimi həbs olunaraq iş almışdı. Sual: Bəs bunu istintaqdan niyə gizlətmisiniz? Cavab: Mən onun adını istintaqda niyə çəkməliydim ki? Sual: Müttəhim kimi Siz yaxşı qarşılıqlı münasibətdə olduğunuz bütün adamların adlarını istintaqın verdiyi suala cavab olaraq bildirməyə borclu idiniz, ancaq tanışlarınızın arasında onunla bağlı bir kəlmə də deməmisiniz. Cavab: Mənim istintaqdan heç nəyi gizlətmək niyyətim olmayıb. Sual: Ancaq Siz hətta tanışlarınız içərisində Qəbulov Babanın adını çəkməmisiniz. Cavab: Əvvəlki ifadəm zamanı bu sadəcə yadıma düşməyib. Sual: Qəbulov Baba Qubaya Sizin yanınıza neçə dəfə gəlmişdir? Cavab: Qəbulov Baba Qubaya mənim yanıma deyil, özünün xidməti işləri üçün gəlmişdir. 97

Sual: Qəbulov Baba Qubada olarkən Sizə də baş çəkib. Bu barədə nə deyə bilərsiniz? Cavab: Qəbulov Baba Qubada xidməti ezamiyyətdə olarkən mən onu evimə ən çoxu 2 dəfə nahara qonaq çağırmışam”. Müstюntiq, axır ki, юl ilişdirmюyю bir yer tapdı! Onsuz da, Baba bюy Qюbulzadюnin dю юsgisi tüstülüdür – onunla haçansa юlaqюdю bulunmuş istюnilюn şюxsi “xalq düşmюni” adlandırmaq asandan da asandır. Ə.Qюdimov onunla oturub-durduğunu boynuna alırsa bunun özü artıq onun юleyhinю olan, güllюlюmю maddюsinю bюraюt verюn ciddi bir “lюkюlюyici” tutarqadır! Bundan sonra ondan qoparılan hюr bir юlavю cümlю müstюntiqin qazancıdır! O isю fürsюti fövtю fermюdюn mюsюlюni siyasilюşdirir: “Sual: Qəbulov Baba Qubada sizdə sonuncu dəfə olarkən Sizinlə onun arasında hansı siyasi söhbətlər getdiyini istintaqa açıqlayın? Cavab: Mən qəti olaraq bəyan edirəm ki, mənimlə Qəbulov Baba arasında siyasi mövzuda heç bir söhbət olmayıb. Sual: Siz həqiqəti demirsiniz. İstintaqın Sizinlə Qəbulov Baba arasında həm Qubadakı, həm də Qubayadək olan dövrdəki siyasi söhbətlər haqqında məlumatı var. Boynunuza almayacaqsınızmı? Cavab: Ola bilsin ki, mənimlə Qəbulov Baba arasında kənd təsərrüfatının kollektivləşdirilməsi və kollektivləşdirmə ideyasının təbliğ olunması haqqında ÜİK(b)P-nin qərarları barədə söhbətlər olub. Ancaq əksinqilabi xarakterli söhbətlər etməmişik”.

Doğrudur, Ə.Qюdimov indiyюdюk kommunistlюrin zindanını da, onların cюllad xislюtli müstюntiqlюrini dю, ilanı yuvasından çıxaran dillюrini, min bir hiylюlюrini dю görüb, sonda onların işgюncюlюrini dadıb, ancaq yenю dю “ağıllanmayıb” – yalandan, hiylюdюn, fırıldaqdan uzaq saf tюbiюti, sadюlövhlüyü onu müstюntiqin toruna salır vю o da bu toru daha da dolaşdırmağa, çıxılmaz etmюyю çalışır. Müttюhim bir azdan ayılır vю ağzından artıq söz qaçırdığını duyur, müstюntiqin ondan yeni sözlюr qopara bilmюmюsi üçün bütün iradюsini toplayır, onun bütün tюzyiqlюrini, dolaşdırıcı suallarını zюrюrsizlюşdirmюk istюyir. “Sual: Sizinlə Qəbulov Baba arasında kollektivləşmə ilə bağlı söhbət olub, yoxsa “olması mümkündür”? İstintaqa konkret cavab verin. Cavab: Aramızda bu söhbətin olub-olmadığını dəqiq xatırlaya bilmirəm. Sual: Siz birbaşa və konkret cavab verməkdən yayınırsınız. Dəqiq danışmağınızı bir daha tələb edirik. Cavab: Mənimlə Qəbulov Baba arasında kollektivləşmə ilə bağlı söhbət olduğunu xatırlamıram. Sual: Kollektivləşmə ilə bağlı söhbəti “xatırlamırsınızsa”, onda bu söhbəti haradan çıxardınız? Cavab: Aramızda bu cür siyasi-məişət söhbətləri ola bilərdi, ona görə də kollektivləşmədən söz etdim. Sual: Sizinlə Qəbulov Baba arasında kollektivləşmə ilə bağlı söhbətin olduğunu demək olarmı? Cavab: Dəqiq deyə bilmərəm, ancaq olması mümkündür”. 99

Belюliklю, bir an öncю kollektivlюşmю mюsюlюsindю öz qurbanını az qala tюlюyю salmış müstюntiqin юli boşa çıxır, ancaq o, torunu yenю юlindюn buraxmır, onu atmağa fürsюt axtarır. “Sual: Sizinlə Qəbulov Baba arasında daha nə kimi söhbətlər olub? Cavab: Mən və Qəbulov Baba həbsxanada birgə yatdığımız illəri xatırladıq, Qəbulov Şəki-Zaqatala üsyanı zamanı öz fəaliyyəti haqqında əhvalatlar danışdı. Sual: Qəbulov Baba Şəki-Zaqatala üsyanı zamanı konkret olaraq hansı fəaliyyətindən danışdı? Cavab: Qəbulov Baba Şəki-Zaqatala qəzasında banditlərin qaldırdığı üsyan vaxtı onların əleyhinə gördüyü işlərdən, bu üsyanın fitnəkar xarakterli olduğunu kəndlilərə izah etməsindən və s. bəhs etdi”. Oxucumuz yюqin ki, bir incюliyю diqqюt yetirir – Əliabbas Qюdimov nюinki özünü müstюntiqin hiylюgюr suallarından qorumağa çalışır, eyni zamanda Baba bюy Qюbulzadюnin dю günahsız olduğunu anlatmağa cюhd edir, bu mюqsюdlю dю üsyanla bağlı öz юqidюsinю zidd, ancaq müstюntiqin xoşuna gюlюn ifadюlюr (“banditlюr”, “üsyanın fitnюkar xarakteri”...) işlюdir. Ancaq ondan fюrqli olaraq müstюntiq sadюlövh deyil: “Sual: Siz istintaqı yolundan sapdırmaq istəyirsiniz. Qəbulov Şəki-Zaqatala rayonunda üsyanın hazırlanmasında iştirak etdiyi halda üsyan əleyhinə necə fəaliyyət göstərə bilərdi?

100

Cavab: Mən Qəbulov Babanı Şəki-Zaqatala üsyanının hazırlayan iştirakçı kimi tanımamışam və belə hesab etmirəm. Sual: Siz Qəbulov Babanın şəxsində Şəki-Zaqatala üsyanının hazırlanmasında iştirak etmiş əqidədaşınızı istintaqdan gizlətməyə çalışırsınız. İstintaq sizə doğru danışmağı təklif edir. Cavab: Qəbulov Babanın əqidədaşım olduğunu bilmirəm. Mənim keçmiş Şəki-Zaqatala üsyanı ilə heç bir əlaqəm olmayıb”. BABA BƏY QƏBULZADƏ KİMDİR? Soyadı türkcю sюnюdlюrdю “Qюbulzadю”, ruscalarda isю “Qюbulov” kimi yazılmış Baba bюy XX yüzil Azюrbaycan aydınlarının öncül nümayюndюlюrindюn biri, görkюmli ictimai-siyasi xadim, “Əhrar” partiyasının üzvü, Azюrbaycanın qurtuluşu vю müstюqilliyi uğrunda fюal mücahid, Azюrbaycan Cümhuriyyюti (1918-1920) Parlamentinin üzvü vю nюhayюt, sovet repressiyasının şюhididir. Onun haqqında Azюrbaycan tarixşünaslığında ilk mюqalюni biz yazmışıq (20). Baba bəy Abdulla əfəndi oğlu Qəbulzadə 10 dekabr 1893-cü ildю Qax-Muğal kюndindю anadan olub. İlk tюhsilini evdю atasından – Qax vю Zaqatalanın юn sayılan ruhanilюrindюn biri olan Abdulla əfəndi’dюn aldıqdan sonra 1910-cu ildю Zaqatalada ali ibtidai mюktюbi bitirib. İxtisasca müюllimdir. Zaqatala vю Şюki şюhюrlюrindю юsasюn tarixdюn dюrs deyib. 101

Gюnc yaşlarından siyasюtlю maraqlanıb. Azюrbaycanın müstюqilliyini önю sürюn müsavatçı ideyalara rюğbюt bюslюyib, 1918-ci ildю Şюki şюhюrindю Müsavat Partiyasının canlanmasına юlindюn gюlюn yardımı göstюrib, ancaq heç vaxt bu partiyanın üzvü olmayıb. O, atası Abdulla юfюndinin dю mюnsub olduğu “Əhrar” partiyasını seçib vю 1920-dю ilk Cümhuriyyюtimiz mюhv edilюnюdюk bu partiyada olub. Parlamentin üzvü olan atası 1919-da xюstюliyinю görю burada fюaliyyюtini davam etdirю bilmюdikdю “Müsavat” Partiyasının ozamankı öncüllюrindюn olan görkюmli maarifçi İslam bəy Qəbulzadə’nin (1879-1920) tövsiyюsiylю Baba bюy Zaqatala dairюsindюn Parlamentю deputat seçilib. Sovet hakimiyyюti qurulan zaman Azюrbaycandan bir çox adamlar xarici ölkюlюrю mühacirюtю gedib. Baba bюy atası Abdulla юfюndiyю deyib ki, gюl biz dю Türkiyюyю gedюk. Atası razılıq vermюyюrюk deyib ki, mюn ölülюrimю arxa çevirю bimюrюm. Gюlюcюk acı taleyini gözünün önünю almış Baba bюyю, gerçюkdюn dю, kommunistlюr hюdsiz zülmlюr veriblюr. Sovet dönюmindю o, dюfюlюrlю hюbs edilib. İlk dюfю 24 may 1920-dю “ÇK” onu keçmiş Parlaman üzvü kimi hюbs edib, ancaq hec bir günahı olmadığına görю 16 gündюn sonra buraxmalı olub. O, 1927-ci vю 1937-ci illюrdю dю “ÇK” zindanına düşüb vю sonuncu dюfюdю hюyatı orada sona yetib. Sovet ağalığı illюrindю dю Baba bюy юsasюn müюllimliklю mюşğul olub. Öncю Zaqatala mюktюblюrindю, o sıradan Kюnd Tюsюrrüfatı Texnikumunda işlюyib. 1923-1927-ci 102

illюrdю Şюki seminariyasında (sonralar 2-illik Müюllimlюr İnstitutuna çevrilib) tarixdюn dюrs deyib. Gюncю Kюnd Tюsюrrüfatı İnstitutunun vю H.b.Zюrdabi adına Pedaqoji İnstitutun dialektik materializm müюllimi, şюkili Rəsul Əfəndiyev danışırmюş ki, mюnim vaxtilю Şюki 2-illik Pedaqoji İnstitutuna girib oxumağımın sюbюbkarı Baba bюydir. B.b.Qюbulzadю Şюkidю müюllim işlюyюrkюn Məhəmmədəmin Rəsulzadə’nin Türkiyюdю nюşr etdirdiyi “Yeni Qafqaziya” dюrgisini tюlюbюlюr arasında ucadan oxutduğuna görю 1927-ci ildю işdюn çıxarılıb vю az sonra müsavatçı kimi hюbs edilюrюk 11 iyunda 3 il iş alaraq Bakıya sürgün edilib. Xalq arasında belю bir söhbюt dolaşır ki, 1930-da Şюki üsyanı baş verюndю guya Qaxda camaat mюscidю yığışıb vю Baba bюyю tюklif edib ki, bizim üsyana da sюn rюhbюrlik et, ancaq o, üsyan fikrinю qarşı çıxaraq deyib ki, qoşun üstünüzю top-tüfюnglю gюlib, siz yaba vю bellю onun qarşısına çıxaraq heç nю edю bilmюzsiniz. Hökumюtlю hökumюtlik etmюk olmaz. Çıxın evinizю gedin, kasıbçılığınızla mюşğul olun. Onun sözünю qulaq asan camaat dağılışıb, bunun sayюsindю dю Qaxda Şюkidюki kimi qırğın vю kütlюvi hюbslюr olmayıb. Maraqlıdır ki, bюzi istintaq sюnюdlюrindю isю tam tюrsinю fikir юksini tapıb – guya Baba bюy Şюki üsyanını hazırlayanlardan, yaxud onun fюal iştirakçılarından biri olub. Bu deyilюnlюrin ikisi dю yanlışdır, çünki Şəki üsyanı zamanı Baba bəy Bakıda sürgündəydi. 103

Azadlığa buraxıldıqdan sonra o yenю Zaqatalada mюskunlaşıb, müюllimlik edib. Aramsız tюqiblюrю, hюbslюrю baxmayaraq daim Azюrbaycanın azadlığı ideyasını yayıb. Bir çox çağdaşları onda müstюsna tюbliğat bacarığının olduğunu göstюrirlюr. Görünür, gюnclюr arasında tюbliğat aparmasını юngюllюmюk üçün onu mюktюbdюn uzaqlaşdırıblar vю Baba bюy tюbiюtinю bütünlüklю yad olan başqa sahюdю çalışmalı olub. Öncю Şюkidю İttifaq Meyvю-Tюrюvюz Birliyinin (ruscası: “Soyuzplodoovoş”) tюdarükçüsü işlюyib. Sonra, görünür, izini itirmюk üçün iş yerini Gюncюyю dюyişdirmюli olub – bu şюhюrdю Moskva Yemюkxanalar Birliyinin (ruscası: “Prodsnabmos”) tюdarük üzrю müvюkkili olub. Son iş yeri dю buradır. Tюqiblюr üzündюn yaşayış yerini tez-tez dюyişdirmюyю mюcbur olub. Ömrünün son illюrini Şюki vю Bakı şюhюrlюrindю yaşayıb. Bakıda 1932-ci ildюn onun özюl mюnzili olub. Hюbs edilюcюyini duyan Baba bюy iki ay yarım müxtюlif yerlюrdю gizlюnib. Çekistlюr xüsusi юmюliyyat keçirюrюk 18 sentyabr 1937-dю onu Bakıda hюbs edюrюk 29 oktyabr 1937-dю güllюlюyiblюr. 1956-da bюraюt alıb. Baba bюy Qюbulzadю 16 oktyabr 1919-da atası Abdulla юfюndinin yerinю Azюrbaycan Cümhuriyyюti Parlamanına üzv seçilib vю onun işindю çox fюal iştirak edib. O, Parlaman kürsüsündюn dюfюlюrlю çıxış edюrюk dövrün юn mühüm problemlюrinю toxunub vю özünün vюtюndaş mövqeyini ortaya qoyub. Onun çıxışlarında doğma 104

xalqına hюdsiz sevgisi, vюtюndaş tююssübkeşliyi açıq-aydın görünür. 9 mart 1920-dю Parlamanda Qars mюsюlюsi müzakirю edilюrkюn Məhəmmədəmin Rəsulzadə vю Nəsib bəy Yusifbəyli’dюn sonra Baba bюy söz alaraq alovlu bir nitq söylюyib. Onun çıxışının stenoqramından bюzi yerlюri gözdюn keçirюk: “Burada biz açıq danışmalıyıq. Siz bilirsiniz ki, bu gün ortalıqda bir erməni məsələsi vardır. Və o məsələni Azərbaycan milləti və Parlamenti, milli hissiyyati-vətənpərvəranəsi çaşqın olanlar həll etməlidirlər. Artıq quru danışıq və alqışlar ilə bir şey olmaz. Belə şeylər ilə Zəngəzurda qırılan, irzü namusu puç olan müsəlmanların dərdinə dərman olmayır. Baxınız, əgər İstanbulda naxoşluqdan bir erməni ölürsə ermənilər bütün Avropa əfkari-ümumiyyəsinə “türklər filan qətli-amda bunu öldürdülər” deyə qışqırırlar, Avropa əfkari-ümumiyyəsi də onları eşidir, fəqət erməni bandaları, canavərləri, mauzeristləri tərəfindən tarmar edilən xanimanları Avropa görmür. Ərşə qalxan ah-nalələri onlar eşitmir”. Bu yerdю zaldakılar onu alqışlayır vю Baba bюy юsюbilюşir: “Əl çalmayınız. Əl çalmaq ilə dərdə əlac etmək olmaz. Mən hissiyyata qapanıb danışmıram. Bu cür məsələləri müahidələr ilə, konfranslar ilə həll etmək olmaz. Artıq biz aldanmamalıyıq, çünki o qatillərin şüarı islamı qırmaqdır. Hamımız bilirik ki, daşnaklar Avropanı qapı-qapı gəzib Türkiyə məsələsinin bir cür həll edilməsi üçün hər alçaqlığı qəbul etmişlərdir. Onlar Osmanlı türk məsələsindən sonra Azərbaycan məsələsinə girişmişlərdir. Onlar süni yollar ilə erməni əksəriyyəti qayırmaq 105

istəyirlər; bu, inkar edilməz. Bunların darülfünun görmüşləri, alimləri vardır; əcəba bunların heç qəlbi ağrımır, ruhu sıxılmır, ürəklərində şəfqət və mərhəmət yoxmudur ki, heç olmasa daşnakların bu zülmünə qarşı protesto etsinlər? Onların rəisləri Poqos Nubar paşa və qeyriləri əcəba heç hüquq oxumayıblarmı? Hüquq və qanun nə olduğunu anlamırlarmı? Biz quru protesto edirik, fəqət bunlarla dərdə əlac olmaz. Bugünkü gündə azərbaycanlılar öz müqəddəratını düşünüb həll etmək üçün başqa yolların hamısını bilir. Qoyunuz millət özü bunu düşünüb böylə məsələləri həll etsin. Avropadan isə şimdiyə qədər bu fəlakətləri görmürlər, çünki onların gözlərindəki çeşməklər Poqos Nubar paşaların əlilə taxılmışdır. Nə qədər ki o çeşməklər çıxarılmamış, biz xilas olmayacağıq və onlar da həqiqəti görməyəcəklər. İş böylə olduqda biz bilümum təfriqəni bir yana buraxıb yığışalım, tədbir edəlim və çalışalım; ölmək icab edərsə nə eybi var, qoy desinlər ki, Parlament əzasından bir neçəsi gedib özünü millətə fəda etdi. Və birdəfəlik bu zalımların qarşısına bir sədd çəkəlim. *<+. Hökumət bu xəstəliyə hərgah əlac etməyə, biz millət kimi gedib intiqam alarıq”. 26 aprel 1920-ci il tarixli iclas zamanı Parlamentdю Şюki şюhюrini daşqından qorumaq üçün Kiş çayı qarşısında daşdan bюnd çюkilmюsi üçün 40.460 manat vюsait buraxılması haqqında qanun layihюsi müzakirю edюlюrkюn mюruzюçi Abdulla bəy Əfəndizadə’dюn sonra Aslan bəy Qardaşov vю Ağa Eminov’la yanaşı, Baba bəy Qəbulzadə dю çıxış edir. Görünür, elю onların çıxışının nюticюsindю qanun layihюsi yekdilliklю qюbul edilir. 106

Belю qeyrюtli oğul olan Baba bюy, yuxarıda deyildiyi kimi, 18 sentyabr 1937-dю Bakıda hюbs edilib. Onun istintaq işindю Şюkinin ozamankı tarixiylю bağlı maraqlı detallar var. Mюsюlюn, bu istintaq işindю dю onun Əliabbas Qюdimov vю başqalarıyla birgю 1923/24-dю hюbs edildiyi göstюrilib. Çekistlюr onun haqqında “kirlюndirici” mюlumat toplamaqçün şahidlюr: “Nuxa işçisi” qюzetinin keçmiş şöbю müdiri, mюhbus Vəlibəyov Rəşid Zeynal oğlu (1905), şюhюr tюhsil şöbюsinin partkomu Hüseynov Əbdülrza Qafar oğlu (1890), pedaqoji mюktюbin hюrbi rюhbюri Xəlilov Cabbar Hacı Əbdülhəlim oğlu (1893), bюdюn tюrbiyюsi texnikumunun müюllimi, Baba bюyin şagirdi olmuş Əbdürəhimov Məhəmmədəli Məhəmməd oğlu (1905), 11-ci mюktюbin müюllimi Xəlilov Məcid Xəlil oğlu (1909) vю dюrzi Bəşirov Qulu Bəşir oğlu’ndan (1867) ifadю almışdılar. Bu ifadюlюrin necю alındığını 1958-ci ildю yenidюn dindirilmiş şahid Cabbar Xюlilovun söylюdiklюrindюn öyrюnirik. 1937dю ondan necю ifadю alındığını C.Xюlilov belю açıqlayır: “...23 sentyabr 1937-ci ildə küçədə işə gedərkən Şəki rayon milis şöbəsinin yanındakı körpüdə o zaman Şəki redaksiyasının direktoru olan Hüseynov Əbdülrza qarşıma çıxdı və əlimdən tutaraq dedi ki, Siyasi idarədə səni şahid kimi göstərmişəm, gedək, dindirmə protokolunu imzala. Mən də getdim və sözün tam mənasında öncədən hazırlanmış protokola qol çəkdim. Qol çəkəndən sonra mənə bildirdilər ki, “bu protokol Şəki seminariyasının müəllimi Qəbulov Baba haqqındadır”. Bu gün hюmin şahidlюri kiminsю suçlamasını doğru saymaq olmaz – onların, demюk olar ki, hamısı hazır 107

protokola qol çюkmюyю mюcbur edilib. O dönюmdю kiminsю imza atmaqdan boyun qaçırması onun özünün vю ailюsinin labüd fюlakюti demюkdi; bu üzdюn dю onların bu hюrюkюtinю, юsasюn, anlayışla yanaşmaq lazımdır. Protokolların saxta olduğu, öncюdюn hazırlandığı bundan bilinir ki, onların hamısı mюzmunca bir-birinin tюkrarıdır. Protokollarda o sıradan bunlar da göstюrilib:  Baba bəy 1918-ci ildə Şəkidə Müsavat partiyasını yaradanlardandır (bu, yalandır, çünki o, “Əhrar” partiyasının üzvüydü);  o, 1923-24-cü illərdə Şəkidə yerli müsavatçılar Məhəmmədəli Xəlifəzadə və Veysəl Mustafazadə ilə birgə sovet hakimiyyətinə qarşı təbliğat aparıb (bu, doğrudur);  məktəbdə müsavat parlamentinin sədri (?!) Məhəmmədəmin Rəsulzadə’nin redaktorluğu ilə Türkiyədə çıxan, gizli yolla xaricdən gətirtdiyi “Yeni Qafqaziya” jurnalını ucadan oxutdurub və bunun üstündə işdən çıxarılıb (əslində onun oxuduğu jurnalın özü yox, Məhəmməd Səid Ordubadi’nin ona qarşı yazılmış məqaləsində gedən sitatlardı), az sonra həbs edilib;  1930-dakı Şəki üsyanı zamanı Baba bəy Şəkidə çıxışında sovet hökuməti və kommunist partiyasına düşmən münasibət bəsləyib (ağ yalandır! Abdulla əfəndi, əksinə, xalqı üsyandan çəkinməyə çağırıb, Baba bəy isə Şəki üsyanı zamanı Bakıda həbsdəydi, Şəkiyə gedə bilməzdi);  Baba bəy Şəkidə çox vaxt antisovet fabrikant Əsgər ağa Məmmədov, sürgündən yeni qayıtmış qolçomaq Lütfullah Hüseynov, Tabaq Qurban və başqa antisovet 108

ünsürlərlə oturub-durub, onlarla birgə sovet hökumətinə qarşı əksinqilabi millətçi təbliğat aparıb, mövcud rejimə qarşı kəskin sözlər işlədib, müsavatçılıq ideyalarını təbliğ edib (fakt doğru olsa da yazılış tərzi “keçinin su bulandırması”dır). Onda müstəsna təbliğat-təşviqatçılıq bacarığı olduğuna görə ətrafdakılar üçün sosial təhlükə doğurur. Bütün hюbsi boyunca yalnız bircю dюfю dindirilюn Baba bюy müstюntiq Zelenski’yю deyib: “İkinci dəfə Azərb. Dövlət Siyasi İdarəsi (DSİ) 11.06.1927ci ildə məni Qax kəndində həbs etdikdən sonra Zaqatalaya, oradan da Şəkiyə, daha sonra Bakıya göndərilmişəm və istintaqım Bakıda aparılıb. Eyni iş üzrə mənimlə birgə Zaqatalada bunlar da həbs edilib: 1) həkim Qədimov Əliabbas, 2) Nurullah əfəndi Qazızadə - müəllim, “Əhrar” partiyasının keçmiş üzvü, 3) Ramazan Qaracayev – alverçi, 4) Əhməd Abdullayev – İstehlak kooperativində işləyirdi, 5) Əhməd Bərbərlinski – mülkiyyətçilərdəndir, 6) Cahangir – soyadını unutmuşam, 7) [Yusifov] Məhəmməd Vahab oğlu (soyadını unutmuşam) – alverçi, 8) və 9) Salamov qardaşları: Əlibala və Əliəkbər – zərgər və alverçilər. [...] Həkim Əliabbas Qədimov aramızda keçmiş es-er kimi tanınmışdı; o, İstanbulda oxuyub və 1914-cü ildə (1917-ci ildə - müəl.) İstanbulun sosialist təşkilarlarından İsveçrədə keçirilən sosialistlərin qurultayına nümayəndə göndərilib. [...] Mən, Qədimov, Nurullah əfəndi Qazızadə cəzamızı çəkərkən həmişə bir yerdə yatmışıq. Həmin həkim Qədimov, bildiyimə görə, bir neçə ay öncə Qubada yenidən həbs edilib...”.

109

Zelenski Baba bюyi Məhəmmədəli Xəlifəzadə vю Veysəl Mustafazadə ilю birgю müsavatçılıq tюbliğatı aparmaqda suçladıqda müttюhim onlarla yalnız müюllim yoldaşı kimi юlaqюdю olduğunu bildirib. ÜÇÜNCÜ DİNDİRMƏNIN SONU Müstюntiq Mюmmюdov Əliabbas hюkimin Baba bюy Qюbulzadю ilю tanışlıq vю görüşmюlюri boynuna almasını da qюnimюt sayaraq daha bu söhbюti uzatmır vю keçir yeni “xanю”yю: “Sual: Siz, sadəcə, tərslik edirsiniz. Şəki-Zaqatala üsyanından qabaq Siz harada idiniz? Cavab: Üsyandan qabaq mən Şəkidə olmuşam. Sual: Üsyan ərəfəsində Şəkidə olarkən üsyanın təşkilatçılarından Nəbibəyov Bəhram bəy və Əfəndiyev Fərruxla əlaqə saxlamısınız. Bunu nə cürətlə inkar edə bilərsiniz? Cavab: Üsyandan qabaq Şəkidə olarkən Nəbibəyov Bəhram bəyi tanıyırdım və onunla tanışlığım vardı, ancaq onunla heç bir əksinqilabi əlaqə saxlamamışam. Onun üsyanla əlaqəsinə gəldikdə isə bildirirəm ki, o, həqiqətən üsyanın təşkilatçılarından biri olub və bu, mənə üsyandan sonra bəlli olub. Fərrux Əfəndiyevi tanıyıram, onunla yaxşı münasibətdəyik, ancaq yadımda qaldığı qədərincə, üsyandan qabaq Şəkidə onunla görüşməmişəm. Sual: Siz Nəbibəyovla əksinqilabi əlaqələriniz, Qəbulov Baba, Əfəndiyev Fərrux və b. ilə birgə üsyana hazırlıqda iştirak etməyiniz üstündə məsuliyyətindən 110

yayınmağa çalışırsınız. İstintaq bir daha sizdən düzgün ifadə verməyi tələb edir”. Diqqюt!! Oxucumuz, müstюntiq öz sualının içюrisindю artıq hakimin güllюlюmю hökmünün bir maddюsini yerlюşdirib: “Nəbibəyovla əksinqilabi əlaqə, Qəbulov Baba, Əfəndiyev Fərrux və b. ilə birgə üsyana hazırlıqda iştirak”. Bu deyilюnin gerçюkliyini müttюhimin boynuna alıb-almaması elю dю önюmli deyil – bolşevik çekistlюr belю “юhюmiyyюtsiz xırdalıq”lara heç fikir dю vermirlюr. Müstюntiq üçün юn önюmlisi odur ki, dustaq adı çюkilюn adamlarla tanış olduğunu artıq boynuna alıb. Onlarla tanışdırsa, demюli, görüşüblюr; görüşüblюrsю, demюli, юqidюdaşdırlar; юqidюdaşdırlarsa, demюli, üsyanı birgю hazırlayıblar; üsyan hazırlayıblarsa, demюli, mюhv edilmюlidirlюr, vюssalam! Stalin dönюmi mюhkюmю-istintaq sisteminin özünü yormayan mюntiqi belюydi! “Cavab: O dövrdə üsyan hazırlandığını mən bilmirdim, bu haqda heç təsəvvürüm də yoxdu və bu haqda mənə heç kim heç nə deməyib, üsyan haqqında mən hadisədən sonra eşitmişəm. Qəbulov və Əfəndiyevin üsyanın hazırlanmasında iştirak etmələrinə gəlincə, bu da mənə heç nə məlum olmayıb, bunu ilk dəfə indi eşidirəm. Sual: Siz istintaqı aldatmaq mövqeyində qalırsınız. Üsyan ərəfəsində Nəbibəyovla əlaqə saxlamağınız istintaqa məlumdur. O, Sizi üsyana hazırlıq işləri barədə məlumatlandırıb və Siz bu məqsədlə Qaxa Baba Qəbulovla əksinqilabi danışıqlar aparmağa getmisiniz. İstintaqa doğru ifadə verməyəcəksinizmi? 111

Cavab: Mən dustaqdan çıxdıqdan sonra Qaxa Qəbulov Babanın yanına getməmişəm və üsyandan qabaq onunla görüşməmişəm. Nəbibəyovla ötəri tanışlıqdan başqa digər əlaqəm olmayıb. O, üsyana hazırlıq haqqında mənə heç nə deməyib. Üsyan haqqında isə yalnız hadisədən sonra xəbər tutmuşam. Sual: Sizin inadınız əbəsdir. Sizi xəbərdar edirik ki, Qəbulov, Əfəndiyev, Nəbibəyov və başqaları ilə əlbir əksinqilabi fəaliyyətiniz istintaqa bəllidir. İstintaqa yalnız doğru ifadə vermək lazım olduğu haqqında Sizi bir daha xəbərdar edirik”. Bununla da üçüncü dindirmю başa çatır. Müstюntiq öz rюislюri qarşısında lovğalana bilюr – dustaq Qюdimov Baba bюy Qюbulzadю, Bюhram bюy Nюbibюyov vю Fюrrux bюy Əfюndiyevlю tanış olduğunu gizlюtmюyib. Onun bu kişilюrlю юksinqilabi fюaliyyюtdю olmasını boynuna almaması isю heç bir hüquqi problem yaratmır!.. AKT Əliabbas Qюdimov öz yaşam prinsiplюri olan, başqalarının iradюsinю boyun юymюyюn, zorakılığa dözüm göstюrmюyюn cюsarюtli bir KİŞİydi. Dünyanın neçю ölkюsini gюzmişdi, neçю-neçю dünya şöhrюtli insanla ünsiyyюtdю bulunmuş, yoldaşlıq, düşüncюdaşlıq etmişdi, öz dövrünю görю юn yüksюk tюhsil almışdı, çox geniş dünyagörüşü vardı, xalq içюrisindю gözюl bir ziyalı, юllюri şюfalı bacarıqlı hюkim kimi dюrin hörmюt qazanmışdı, böyükdюn-kiçiyю hamı ehtiramını saxlayırdı. Doğrudur, “юyalюt”dю (Şюkidю, 112

Qubada...) yaşayırdı, ancaq bolşevik zülmü altında inlюyюn elinin, yurdunun dюrdlюrini görюn, bunun üzюrindю düşünюn vю dюrdlюrinю юlac etmюyю çalışan görkюmli bir millюt oğluydu. İndisю insan döyюrюk özünю lazımlı ifadюni almaqdan savayı heç bir bacarığı olmayan, yad millюtlюrin iradюsini yerinю yetirюn bir oyuncaq kiçik leytenantsa qaniçюn hakimiyyюtin ona verdiyi tapşırığa юsasюn bu boyda SƏXSİYYƏTi aşalığamağa, onun doğma Xalqına, bu ana Vюtюnю düşmюn olduğunu zorla boynuna qoymağa çalışır!.. Hюkim dю hюkimdi ha! Öz lюyaqюtini qoruyan, mюnliyinю hörmюt edюn, onu sayanın qulu, saymayanın ağası olan Əliabbas Qюdimov marionetka müstюntiqlюri yerindю oturdur – özlюrinю hörmюt etmюsюlюr dю ona hörmюt etmюyю borclu olduqlarını öz dirюnişiylю başa salır! Nюticюdю üç çekist yığışıb ondan Çekistbaşına aşağıdakı mюzmunda şikayюt aktı bağlayıb göndюrir: “1937-ci il yanvarın 26-sı günü, Bakı şəhəri. Mən, aşağıda qol çəkən ASSR XDİK DTİ 4-cü şöbəsi 2-ci bölməsinin əməliyyat müvəkkili, DT kiçik leytenantı Məmmədov bu gün 4-cü şöbə 2-ci bölməsinin rəisi, DT baş leytenantı yol. Atakişiyev’in, XDİK Qubadlı RŞ rəisi, DT kiçik leytenantı Nizaməddinov’un və DTİ 4-cü şöbə 2-ci bölməsinin əməliyyat müvəkkili R.Zahidov’un yanında bu aktı aşağıdakı səbəbdən tərtib etdim: dustaq Qədimov Əliabbas Əli oğlu bu gün dindirmədə ona əksinqilabi müsavatçı fəaliyyətini sübut edən əsaslı bilgilərin təqdim edilməsinə baxmayaraq üstintaqın ünvanına mənfur böhtan ataraq belə 113

dedi: “Mən 4-cü dəfə həbs edilmişəm və belə gedərsə məni 14-cü dəfə də həbs edə bilərlər, çünki XDİK siyahısında adımın qarşısına quş qoyulub”. Bu aktı elə bu haqda tərtib etdik” (7, 117). Sюnюdi ardıcıllıqla Məmmədov, Atakişiyev, Nizaməddinov vю Zahidov qollayıblar. Ən sonda müttюhimin özünю dю qol çюkdirilib. Bu sözlюri gerçюkdюn dediyinю görю Əliabbas hюkim imzasını atmaqdan boyun qaçırmayıb. Bu sənədə görə əslində istintaqa minnətdar olmalıyıq, çünki o, Ə.Qədimovun sonra dəhşətli işgəncələr altında boynuna qoyulmuş bütün “etiraf”larını dəyərsiz edərək qüvvədən salır və müttəhimə bundan sonra söyləməyə məcbur olduğu bütün boğazdan yuxarı ifadələrinə görə BƏRAƏT QAZANDIRIR! Bu akt bir daha tюsdiqlюyir ki, dindirmю protokollarında rюsmюn iki nюfюrin adı yazılsa da, demюli, onu 26 yanvarda olduğu kimi hюmişю юn azından 4 nюfюr dindirirmiş. Sözsüz ki, onların dustağa verdiklюri cismani işgюncюlюr, psixoloji sarsıntılar protokollara düşmюyib, ancaq bu kiçik akt bir hюqiqюti ortaya qoyur – Əliabbas hюkimi dindirmюk asan işdirsю 4 nюfюr niyю bir yerю yığışıb?! Demюli, müstюntiq onun savadı, mюntiqi qarşısında aciz qalıb vю üç nюfюr dю onu axmaq durumdan qurtarmaq üçün yardımına gюlib! Ancaq onların dördü dю 26 yanvar günü MƏĞLUB OLARAQ rюislюrinю müttюhimdюn şikayюt ediblюr!

114

ŞAHİD AXTARIŞINDA İstintaqın юlindю Ə.Qюdimovun юksinqilabçı olduğunu sübut edюcюk kюsюrli dюlil-sübutlar yoxdu. Bu üzdюn dю onun юleyhinю “kirlюndirici” materiallar yığmaq üçün XDİK юmюliyyat müvюkkillюri Şюkidю vю Qubada bir sıra adamları şahid kimi dindirюrюk onlardan hюkimю qarşı ifadюlюr almağa çalışdılar. Ona görю “çalışdılar” deyirik ki, şahidlюrin bюzilюri müstюntiqlюrin qara niyyюtini bildiyinю görю tora düşmюkdюn var gücüylю yayınır, öz ifadюlюriylю Qюdimova ziyan yetirmюmюk üçün юllюrindюn gюlюni edirdi. Bu şahid ifadюlюrinin başlıca özюlliyi ondadır ki, onların söylюdiklюrinin, demюk olar ki, hamısı hюqiqюtdir vю deyilюnlюrdю açıq-aşkar böhtan vю iftira yoxdur. Ancaq bu deyilюnlюrdюn “NKVD”-nin sonra necю yararlanacağı başqa mюsюlюdir. MƏHƏMMƏDİYYƏ ƏFƏNDİYEVİN İFADƏSİ XDİK DTİ Şюki Şюhюr Şöbюsi 4-cü bölmюsi юmюliyyat müvюkkilinin kömюkçisi, DT çavuşu Xasayev’in 4 fevral 1937-dю dindirdiyi ilk şюxs 1898-dю Şюkidю doğulmuş, Bakıda Proletar küçюsi1 50 ünvanında yaşayan, ruhani oğlu, ali tюhsilli, 1920-ci ildюn kommunist Məhəmmədiyyə İbrahim oğlu Əfəndiyev oldu. O, ifadюsindю bunları söylюdi:

İndiki Vidadi küçюsi.

115

“1919-cu ildə Şəkidə ibtidai məktəbdə müəllim işlədiyim zaman Müsavat Partiyasının başçısı Məhəmmədəmin Rəsulzadə Şəkiyə gəldi, Şəkidə Müsavatın özəyini yaratdılar və [Rəsulzadə] həmin özəyin başçıları Xəlifəzadə Məhəmmədəli’ni, Qədimov Abbas’ı və Mustafayev Veysəl’i təyin etdi. Onlar da şəkililəri öz tərəfinə, yəni Müsavat özəyinə cəlb etməyə başladılar və bu adamları cəlb etdilər: 1) Kiş kəndindən Əfəndiyev Həmid – indi Kiş kəndində müəllim işləyir. 2) Əlizadə Zahid İbrahim oğlu – Şəkidə Kənd Təsərrüfatı Texnikumunda müəllim işləyir. 3) Əfəndiyev Həsən Əhməd oğlu – indi Şəki Pedaqoji Texnikumunda müəllim işləyir. 4) Kiş kəndindən Qarayev Hüseyn – indi Şəkidə 5 saylı məktəbin direktoru işləyir. Yaxşı xatırlayıram ki, Xəlifəzadə Məhəmmədəli və Mustafayev Veysəl o zaman Şəki şəhər məktəbində müəllim işləyir və Müsavatın bütün təşkilatı işlərini bu məktəbdə aparırdılar. Onlar əhali arasında fəal iş görür və Müsavatın bu təşkilatına yeni üzvlər cəlb edirdilər. 1920-ci ildə Azərbaycanda aprel çevrilişindən sonra Mustafayev Veysəl və Xəlifəzadə Məhəmmədəli tutulmaqdan qorxaraq Dağıstana qaçdılar, bir azdan yenə Şəkiyə döndülər. Şəkiyə qayıdan kimi onları həbs etdilər, bir neçə ay keçəndən sonra zindandan buraxdılar. Mustafayev Veysəl Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunda işləyir. Xəlifəzadə Məhəmmədəli də

116

Bakıdadır və müəllimdir, hansı məktəbdə olduğunu bilmirəm, ancaq Qalada1 yaşayır. Qədimov 1934-də Qubada həkim işləyirdi, indi harada olduğunu bilmirəm”. Şюkidю Müsavat Partiyasının quruluş tarixi haqqında verdiyi bu qiymюtli bilgiyю görю Mюhюmmюdiyyю Əfюndiyevю indi minnюtdar olmalıyıq. Göründüyü kimi, o yalnız faktları sadalayıb vю adını çюkdiyi kişilюrю zюrюr yetirю bilюcюk siyasi qiymюt vermюkdюn yayınıb. QƏRƏZLİ İSAY ROLNİKOV “NKVD” yalnız Şюkidю deyil, Qubada da axtarışlar aparırdı. 8 fevralda XDİK DTİ Quba Rayon Şöbюsi юmюliyyat müvюkkilinin kömюkçisi, DT çavuşu Sultanov 1905-dю Bakıda doğulmuş, Quba şюhюrindю Xaçmaz küçюsi 96-da yaşayan, Quba şюhюr xюstюxanasının hюkimi, ali tюhsilli, yюhudi İsay Gendrixoviç Rolnikov’u şahid kimi dindirib. Əliabbas Qюdimovla bir yerdю işlюyюn İ.Rolnikovun öz iş yoldaşına qюrюzli yanaşmasının hюr şeydюn öncю onun milli duyğularından qaynaqlandığı, millюtsevюr Əliabbas hюkimin milli kadrlara qayğıkeşliyini hюzm edю bilmюmюsi o saat sezilir. Doğrudur, bu hюkimin sözlюrinin obyektiv olduğunu söylюmюk mümkün deyil (o daha çox istintaqın “işini yüngüllюşdirmюyю” çalışır), ancaq dediyi bюzi faktlar Ə.Qюdimovun hюyatını öyrюnmюk baxımından maraqlıdır. 1

İçюrişюhюrdю.

117

İ.Rolnikov bildirir: “İndi Bakıda, Semaşkoda1 həkim işləyən Nağıyevdən eşitdiyimə görə, Qədimov Qazan Universitetində 3-cü kursadək oxuyub, eser olub, sonralar – 1913-cü ildə Türkiyəyə qaçıb, orada 1916-cı ildə Tibb Universitetini2 bitirib. Müsavat dönəmində Şəkidə Vəkillər Kollegiyasının üzvü olub. Sovetləşmədən sonra Müsavat ideyalarını müdafiə etdiyinə görə 1928-ci ildə Zaqatalada olduğu zaman DSİ3 onu həbs edib və [Bakıya] sürgünə göndərib. İki il yatandan sonra artıq ləkələndiyi üçün keçmişinin yaxşı bəlli olduğu Zaqatalaya qayıda bilməyib və öz keçmişini gizlətmək üçün 1930-cu ildə Qubaya köçərək orada öncə məhkəmə həkimi, sonra xəstəxanada həkim və son zamanlarda Quba ambulatoriyasının direktoru işləməyə başlayıb. Öz tərəfimdən bildirirəm ki, Qədimov Quba rayonunda səhiyyə işini axsatmaq üçün bir qrup yaradıb, oraya partiyasovet təşkilatlarına yaxın olan adamları cəlb etməyə və onların əliylə öz əməllərini gerçəkləşdirməyə çalışıb. Məsələn, o, gənc qadın həkim, partiya üzvlüyünə namizəd K...ı4 öz təsiri altına salaraq işləri pozub, onu başqa tibb işçilərinin üzərinə qaldırıb, nəticədə bunun üstündə ifşa olunaraq AK(b)P MK bürosunun qərarıyla K...la birgə işdən çıxarılıb.

İndiki Ağa Musa Nağıyev adına xюstюxanada. Tibb Universitetini deyil, İstanbul Universitetinin tibb fakültəsini bitirib. 3 DSİ – Dövlюt Siyasi İdarюsi. Xalq arasında daha çox rusca “QPU” (“Государственное политическое управление”) adıyla tanınır. 4 Sənəddə soyad bütöv verilib. 1

118

Payızdan sonra Qədimov yenidən işə bərpa olunub, ancaq qeyd etmək gərəkdir ki, Qədimov yenidən qrup təşkil edib və buraya həkim Allahverdiyevanı cəlb edib. O, rayonda ağalıq etmək üçün həkim Nağıyevə də onlara qoşulmağı təklif edib. Bunu mənə söyləmiş həkim Nağıyevin özündən eşitmişəm: “Həkim Qədimov məni yanına çağıraraq ona qoşulmağımı, iki Türk kimi birləşərək milli siyasəti həyata keçirməyi, başqa gənc mütəxəssisləri rayondan sıxışdırıb çıxarmağı təklif etdi”. Nağıyev deyirdi ki, ona belə cavab verdim: “Bizim yollarımız ayrı-ayrıdır, həkim Qədimov”. Onda həkim Qədimov Nağıyevə münasibətdə taktikasını dəyişib və Allahverdiyevanın vasitəsilə onun işinə əngəl törətməyə başlayıb. Nağıyev həmin vaxt həm də səhiyyə şöbəsinin təlimatçısı idi. Allahverdiyeva Nağıyevə “ilişir”, onunla səhiyyə şöbəsinin binasında dava-dalaş salır və nəhayət, Nağıyevin qoyduğu hüquqi qayda-qanunları gözdən salır, Qədimovun özü isə gözə görünmədən bütünlüklə qıraqda qalır. Bundan sonra o, rayon İcraiyyə Komitəsi sədrinə məsləhət görür ki, gərəksiz Nağıyev işdən azad edilsin. Başqa sözlə desək, Qədimov Nağıyevin işdən çıxarılması məsləhəti ilə özünün namizədliyini irəli sürür ki, öz ziyankar fəaliyyətini həyata keçirə bilsin”. Doğrudur, bu şahid Qюdimovun şюxsюn ona mюnfi münasibюti haqqında heç nю demir, ancaq onun qюrюzliliyi belю bir münasibюtin olmasını ciddi düşünmюyю юsas verir. “HƏKİM QƏDİMOV HƏMİŞƏ BABA QƏBULOVLA GƏZİRDİ” 119

DT çavusu Xasayev 9 fevral 1937-ci ildю Ə.Qюdimovun işiylю bağlı olaraq növbюti şahid kimi 1899-da Şюkinin Qışlaq kюndindю doğulmuş, ailюli, savadlı, 1932-dюn AK(b)P üzvü, mühakimю edilmюmiş, Şюki Şюhюr Sovetinin yol nюqliyyatı şöbюsinin müdiri Yaqub Məhəmməd oğlu Naibov’u dindirib. Şahid bildirir ki, mюn hюkim Əliabbas Qюdimovu 1920dюn tanıyıram. O, uzun müddюt Zaqatalada vю Şюki şюhюrindю işlюyib. 1920-dю Şюki şюhюrindю müsavatçı kimi hюbs edilib vю 10 il iş alıb, 2-3 il yatdıqdan sonra amnistiyaya görю azad edilib. 1924-cü ildю onu Zaqatala şюhюrindю yaşayan bir neçю şюkili keçmiş müsavatçı ilю, o sıradan Baba Qəbulov’la birgю yenю hюbs edюrюk iş veriblюr. Belюliklю, hюkim Qюdimov 4 dюfю hюbs edilib; onların 2-si Şюkidю vю 2-si Zaqatalada olub. Hюkim Qюdimov hюmişю Baba Qəbulov’la gюzirdi. O da fюal müsavatçı idi; юmisi İslam Qəbulov’la birlikdю Müsavat vaxtında Zaqatalada Müsavatın qюza komitюsindю birgю çalışıblar. Çoxlu fakt yanlışılıqları olan bu qısa izahatda xalqımızın azadlıq tarixindю müstюsna rolu olmuş şюxslюrdюn birinin – İslam bəy Qəbulzadə’nin dю adı çюkilir. Bu görkюmli insanın hюyatı oxucularımız üçün maraqlı olacağına görю onun haqqında qısa bilgi vermюyi gюrюkli sayırıq. İslam bəy Hacı Pirməhəmməd oğlu Qəbulzadə (03.05.1879–1920) XX yüzilin başlanğıcında Azюrbaycanın

120

юn qabaqçıl maarifçilюrindюn vю fюal ictimai-siyasi xadimlюrindюn biri olub. O, Zaqatalada 4-sinifli şюhюr mюktюbini bitirib (1897). Müxtюlif illюrdю vю müxtюlifn rayonlarda Türk dili müюllimi işlюyib. Onun yazdığı dюrsliklюrdюn Azюrbaycan mюktюblюrindю geniş istifadю edilib. 1903-cü ildю o, öz xюrcinю Qaxda 3-sinifli mюktюb açıb. Akademik İmam Mustafayev, xalq artisti İsmayıl Dağıstanlı İslam bюyin açdığı Qax mюktюbinin şagirdlюridir. İslam bюy müюllimliklю yanaşı, ictimai işlю dю fюal mюşğul olub. 1914-cü ildю o, Bakıda «Sюfa» cюmiyyюtinin katibi seçilib. 1917-nin fevralında Zaqafqaziya Müvюqqюti Hökumюti (Zaqafqaziya Komissarlığı) onu Zaqatala Dairəsinin komissarı tюyin edib. 1918-in başlanğıcında Tiflisdю Zaqafqaziya parlamenti – Seym yaradılarkюn İslam bюy Zaqatala Dairюsindюn bir müsavatçı kimi buraya deputat seçilib, ancaq çox ciddi sюbюblюr üzündюn Seym üzvlüyündюn imtina edib vю yalnız müюllimliklю mюşğul olub. Qurtuluşçu Türk ordusu Azюrbaycana gюlюrkюn vю onun komandanı Nuru paşa Qaxda olarkюn İslam bюy burada onu öz evindю yüksюk sюviyyюdю qarşılamışdı. Bu görüşю yaxın qohumu, Qaxın юn mюşhur ziyalılarından olan Abdulla əfəndi Qəbulzadə dю qatılmışdı. Nuru paşa onların simasında bu bölgюdю millюtin юn qabaqcıl nümayюndюlюrini tanımışdı. Müstюqil Azюrbaycan dövlюti qurulandan sonra İslam bюy Bakıya köçüb. 1918–1920-ci illюrdю Azюrbaycan 121

Cümhuriyyюti Maarif Nazirliyinin keçirdiyi müşavirю, qurultay vю başqa tюdbirlюrdю fюal iştirak edib. O, xalqa xidmюtini yüksюk qiymюtlюndirmiş Müsavat Partiyasının başçısı Məhəmmədəmin Rəsulzadə’ylю isti münasibюtdюydi. 1919-un dekabrında Müsavat partiyasının 2-ci qurultayı keçirilюrkюn o, qurultayın katibi seçilib. Qurultayda tюbrik çıxışı söylюrkюn deyib ki, ermюnilюr 1918-dю “İsmailiyyю”ni yandıran zaman partiyanın 1-ci qurultayının materialları mюhv olsa da o, katib kimi qюrarın mюtnini qoruyaraq saxlayıb. Bu mюlumatı qurultay alqışlarla qarşılayıb. İslam bюy 1919-da Bakıda keçirilюn müюllimlюrin 1-ci qurultayını da protokollaşdırmışdı. O, dövrünün mюtbuat orqanlarıyla, o sıradan “Molla Nюsrюddin” jurnalıyla da юmюkdaşlıq edib. Burada onun mюqalюlюri çap olunub. 1920-dю kommunistlюr onu Müsavat Partiyasının fюal üzvü kimi güllюlюyiblюr. ƏBDÜLMABUD ƏFƏNDİYEVİN İFADƏSİ Əsюrimizin qюhrюmanının tufanlı hюyatının qaranlıq anlarına yaxından bюlюd olmaq baxımından DT çavuşu Xasayevin 1937-ci il fevralın 9-da Əbdülmabud Abdulla oğlu Əfəndiyev’dюn şahid kimi aldığı ifadю çox maraqlıdır. Öncю Əbdülmabud Əfəndiyevin özü haqqında. 55 yaşındadır, Şюki şюhюr sakinidir, Zavod küçюsi 74-dю yaşayır, ailюlidir, 10-illik mюktюbin müюllimidir, 1921/22dю AK(b)P-dюn xaric edilib, indi bitюrюfdir, 1923-dю DSİ 122

orqanları onu hюbs edib, ancaq iş almayıb, 1908-də İstanbulda seminariya bitirib, cari ildю Pedaqoji İnstitutu qiyabi yolla qurtarıb. Ə.Əfюndiyevin ifadюsi onun hюr şeydюn öncю юla yaddaşı olduğunu, hюqiqюtpюrюstliyini, Əliabbas Qюdimovu çox gözюl tanıdıdığını vю sevdiyini göstюrir. Hюkimin hюyatıyla bağlı istintaqa dediyi çox maraqlı faktları yalnız ona ürюk qızdıran юn yaxın dostu açıb söylюyю bilюrdi. Göründüyü kimi, Əfюndiyev ağzından çıxanlar tam hюqiqюtdir vю onların arxasında yalnız xoş niyyюt dayanır. Ə.Əfюndiyevin ifadюsindюn oxuyuruq: “Mən həkim Əliabbas Qədimovu 1918-ci ildən tanıyıram. Bildiyim qədərincə, onun atası çar hakimiyyəti dövründə xırda ticarətlə məşğul olub, [Ə.Qədimov] bir müddət Türküstanda yaşayıb. Əliabbas vaxtaşırı Şəkidə olarkən özündən tez-tez söhbət açardı. Onun dediyi bir sıra faktları hazırda su elektrik stansiyasında mexanik işləyən Vahid Əfəndiyev və İpək müəssisəsinin direktoru Əliəşrəf İsmayılov da təsdiqləyiblər. Əliabbas Qədimovun söylədiklərinə görə, əvvəl Aşqabad gimnaziyasında, daha sonra Qazanda təhsil alıb. O zaman hansısa bir siyasi təşkilatın üzvü olub, bu təşkilatın terror xarakterli tapşırıqlarını yerinə yetirib, hətta jandarmları öldürmək zərurətiylə üz-üzə qalıb. Əliəşrəf İsmayılovun təsdiq etdiyinə görə, Qədimovla rastlaşan jandarmların özlərini tamamilə itirməsi kimi hallar da müşahidə edilib. O, jandarmları öldürdükdən sonra artıq Türküstanda 123

yaşaya bilməyərək Bakıya dönür. Ancaq Ə.Qədimov burada da təqib olunur. Bir dəfə Parapetdə1 polis tərəfindən mühasirəyə alınsa da vəziyyətdən çıxış yolu tapıb qaça bilir. Bu hadisədən sonra İrana gedir. O, İranda rus konsulluğunda katib kimi işə düzəlir. Özünün dediyinə görə, İranda böyük ticarət şəbəkəsi olan şəkili tacir Abbas Əliyev ona maddi yardım göstərib. Yenə öz sözlərinə görə, çar hökuməti onun İranda rus konsulluğunda işlədiyini müəyyən edərək məktub vasitəsiylə konsuldan həbs olunmasını tələb edir. Xoşbəxtlikdən bu məktub ilk dəfə Əliabbas Qədimovun əlinə düşür. O, ifşa olunduğunu bilərək konsulun ünvanına bildiriş yazır. Orada bəyan edir ki, axtarılan şəxs məhz onun özü, yəni konsulun katibidir. Sonra yazdığı bu izahat qeydini konsulun masasının üzərinə qoyaraq oranı tərk edir. Əliabbas Qədimov Türkiyəyə qaçır. Bir müddət universitetin tibb fakültəsinin pansionatında kuryer işləyir. Bu hadisə, deyəsən, 1909-1910-cu illərdə baş verib. O, Türkiyədə universitetin tibb fakültəsini bitirərək həkim ixtisasına yiyələnir. Sonra Türk ordusunun tərkibində Dünya müharibəsinin müxtəlif cəbhələrində həkim kimi hərbi əməliyyatlarda iştirak edir. Çar hakimiyyəti devrildikdən sonra, deyəsən, 1918-ci ildə Türkiyədən Şəkiyə qayıdır və burada həkim işləməyə başlayır. Qısa müddətdən sonra Şəkidə böyük nüfuz qazanır. O, Şəkidə Məhəmmədəli Xəlifəzadə, Veysəl Mustafayev, Hüseyn Kişli, Əbdülkərim İmamzadə, İstanbuldan olan Şövkət 1

Bakıda indiki Fюvvarюlюr meydanında.

124

Aydəmir oğlu və Yaşar’la birgə Müsavat Partiyasının yerli özəyini yaradır. Onlar tez-tez yığıncaqlarda və qonaqlıqlarda Müsavat təşkilatının xeyrinə çıxışlar edirlər. Müsavat təşkilatı Şəkidə qurulduğu qaydada nüfuza malik deyildi. Digər milli partiyalar Müsavatın şiələrin təşkilatı olması haqqında şayiələr yayırdılar. Şəki əhalisinin əksəriyyəti isə sünni idi. Bu səbəbdən Əliabbas Qədimov və Məhəmmədəli Xəlifəzadə sovetləşmə ərəfəsində Müsavat təşkilatını tərk etdilər. Elə buna görə də Veysəl Mustafayev onlardan incidi”. DEYİLƏNƏ SÖZARDI Doğrucul şahidin sюmimi ifadюsini yarımçıq kюsюrюk oxuculara onun buradюk dediklюrinю bюzi aydınlatmalar vermюyю ehtiyac duyuruq. Bundan öncю Mюhюmmюdiyyю Əfюndiyevin, indi dю Əbdülmabud Əfюndiyevin ifadюlюrindю Müsavatın Şюki özюyinin aparıcı simalarının adları çюkilir. Şюkidю Müsavat Partiyasının lideri olmuş, Qori Müюllimlюr Seminariyasını bitirmiş Məhəmmədəli Xəlifəzadə Nuri Cümhuriyyюt dönюmindю Şюki Ali İbtidai Mюktюbinin müfюttişi vю müюllimi (3), sovet dönюminin ilk çağlarında Şюkidю 6-aylıq pedaqoji kursların müdiri işlюyib (7). Müsavat Partiyasının 1919-un dekabrında keçirilmiş 2ci qurultayında o, qurultay kürsüsündюn şıxış edib. 1919da Üzeyir bəy Hacıbəyli’nin redaktorluğu altında çıxan “Azюrbaycan” qюzetindю bu qurultayın gedişini

125

işıqlandıran geniş hesabatda M.Xюlifюzadюnin çıxışı haqqında oxuyuruq: “Natiq məruzədə bulunaraq: Nuxanın tələbatı başqa yerlərə nisbətən büsbütün ayrı olduğunu, oranın polis məmurları hökumətin qərarnaməsinə inanmadıqlarındanmı, nədən isə fürsəti qənimət bulub rüşvət almaqla xəlqi soymağı kəndilərinə vəzifə ədd ediyorlar – diyor. Natiqin zənnincə, əgər ümumpolis məmurlarının üstünə məxfi müfəttiş təyin olunub tez-tez polis məmurlarının əməl və hərəkəti təftiş olunarsa bu rüşvətxorluq aradan götürülər. İkinci məsələ əsgər və zabitan barəsində olduğundan əhvalihazirə müsaid olmadığı üçün növbədən çıxarılıyor. Natiq poçta və teleqraf işlərinin qaidəsiz olduğundan mürasilətin ləngə düşdügünü, Zaqatala vilayətindən Nuxaya ərzaq keçməsi qadağan olduğu üçün ərzaq barəsində Nuxa əhalisinin güzəranı xeyli çətin, fəqət bir para müfəttinlər1 tərəfindən əvam cəmaət arasında Müsavat Firqəsi əleyhinə buraxılan böhtanlardan dolayı şöbənin fəaliyyəti dayandırıldı. Nəhayət, o böhtanların yersiz olduğu aşkar olduğuna görə altı ay bundan əqdəm yenə ciddi fəaliyyətə başladığını bildirir. Ətrafda, xüsusən mərkəzimiz olan Bakıda ciddi mübəlliğlərin azlığı və fəaliyyətsizliyi səbəbiylə sabiqdə Müsavat Firqəsinə mənsub olan adamlar Bakıya gəlib öz yerlərinə övdət etdikləri2 zaman qeyri-müsavatçı olur. Hər halda, bu xüsuslarda lazımi tədbirlər görülməsini arzu ediyor” (8, 33-34).

1 2

Fitnəkarlar. Qayıtdıqları.

126

“Şюki üsyanı” kitabımızda Şюki müsavatçılarından bюhs edilib, ancaq Hüseyn Kişli’dюn danışmamışıq. Bu юsюrdю onun ömür yoluna dair bюzi mюlumatları oxuculara tюqdim edirik. Hüseyn Kişli – Hüseyn əfəndi Hacı İshaq əfəndi oğlu Əfəndizadə/Qarayev tюxminюn 1884-dю anadan olub, 1944-dю vюfat edib. “Qarayev” soyadını 1930-cu il hadisюlюri zamanı vю ulu babası Hacı Gəray’ın adından götürüb (demюli, soyadı юslindю Qarayev yox, Gərayov’dur). İlk tюhsilini atasından alıb, İstanbul Universitetində oxuduqdan sonra Şюkiyю qayıdıb, daha sonra Azюrbaycan Pedaqoji İnstitutunu bitirib. Şюkidю yaradılmış Sюnaye Texnikumunun direktoru olub, Şюki Pedaqoji Texnikumunda dюrs deyib. Akademiyanın müxbir üzvü Əbdüləzəl Dəmirçizadə onun tюlюbюsi olub. Hüseyn Kişli incю qюlюmli söz ustası kimi tanınıb. Onun юdюbi yaradıcılığı hekayюlюrdюn, şeirlюrdюn vю dini risalюlюrdюn ibarюtdir. İlk kitabı 1915-dю Tiflisdю nюşr olunub (14, 114). İfadюdю adı çюkilюn Şövkət Sürəyya Aydəmir (18971976) Türkiyюnin mюşhur tarixçilюrindюn biridir. Onun babası Bolqarıstanın Dюliorman yörюsinin юn böyük torpaq sahiblюrindюn olub. Ancaq Türkiyю-Yunanıstan savaşı nюticюsindю onun ailюsi var-dövlюtini buraxaraq Ədirnюyю qaçmalı olub. Şövkюt Sürюyya 1897-ci ildю burada doğulub. Kiçik yaşlarından siyasюtlю maraqlanıb. 127

1908-dю ikinci mюşrutiyyюtin elan edilmюsi ona çox tюsir göstюrib, 11 yaşında “İttihad vю tюrюqqi”yю üzv olub. Sonralar pedaqoji mюktюbdю oxuyub vю müюllimlik edib. Fəridə Müfit Tək’in “Aydюmir” romanını oxuyaraq özünü romanın baş qюhrюmanı Aydюmirю bюnzюdib (soyad qanunu çıxdıqdan sonra “Aydюmir” soyadını seçib). Alovlu bir turançı ikюn Qafqaza юsgюr kimi gюlib. Geri qayıdaraq Ədirnюdю Qurtuluş Savaşına qatılınca müstюqil Azюrbaycan Cümhuriyyюti Türkiyюdюn müюllim istюmюyib vю o da Azюrbaycana yola düşüb. Şюkiyю gюlюrюk burada müюllimlik edib. Qısa müddюtdю xalqa qaynayıb-qarışıb. Cümю namazlarında imam xütbюsindюn öncю alovlu çıxışlar edюrюk Azюrbaycan Türklюrinю türklüyü vю bağımsızlığı anladıb. O, Şюkini, şюkililюr dю onu çox sevib. Burada Sitarə adlı ilk sevgisini tapıb. Qarabağda ermюnilюr qanuni hökumюtю qarşı üsyan edюrkюn Şюki vю yörюsindюn toplanan könüllülюr Aydюmirin komandanlığı altında ermюnilюrlю savaşa gedib. Bu savaş qazanılıb vю Əsgюran keçidi açılıb. Aydюmir bir qюhrюman kimi tanınıb. Savaşdan dönюrkюn yolda “İttihad vю tюrюqqi”nin юski önюmli şюxslюrindюn Tələt Muşkara ilю vю Ənvər paşa’nın юmisi Xəlil paşa ilю tanış olub. O, 1920-nin aprelindю Şюkiyю girюn rus ordusunu maraqla izlюyib. Şюhюrin юn hörmюtli adamlarından biri olaraq Bakıda keçirilюn Şюrq xalqları qurultayına Şюki nümayюndюsi kimi 128

qatılıb. Qurultayda dünyanın bir çox yerindюn nümayюndюlюri görmюk onu şaşırdıb. Türklюr, hindlilюr, iranlılar, юfqanlar, monqollar, юrюblюr vю başqa bir çox millюtlюri bir araya gюtirюn ideologiyanın nю olduğunu daha yaxşı bilmюyю qюrar verib. Zinovyev’in sюdrlik etdiyi toplantıda uşaqlığının qюhrюmanı Ənvər paşa’nın юriyib getmюsinю şahid olub. Ənvюr paşanın danışılanları yetюrincю anlamadığını vю Yaşıl Ordunun tam bir xюyal olduğunu orada başa düşüb. Qurultayda “milli mюsюlю” mövzusundakı söhbюtlюr dю ona çox tюsir göstюrib. Bütün bu deyilюnlюr Ş.S.Aydюmirin “Suyu arayan adam” tюrcümeyi-hal romanında genişliklю юksini tapıb. Qurultaydan sonra Türkiyю kommunistlюrinin toplantısına qatılan Aydюmir burada Mustafa Subhi, Ədhəm Nəjat vю İsmayıl Haqqı kimi kommunistlюrlю tanış olub. Onun yurda qayıtması vю Milli Mücadilюyю qatılması üçün şюrait yaradılıb. Ancaq Bakıdan Şюkiyю döndükdю xoşagюlmюz durumla üzlюşib. Öncюdюn xalqın böyük maraq göstюrdiyi turançı söhbюtlюri ucbatından bolşeviklюr onu ciddi nюzarюtю götürüblюr. Türkiyюyю qayıtmaq istюrkюn Tiflisdю Alim Abid1 adlı bir gюnc tatar bolşeviklю tanış olub vю onun tюşviqiylю, Alimov Abid Əhmədcan oğlu (1900-1935) XI ordunun tюrkibindю Azюrbaycana gюlib vю Azюrbaycan SSR-in ilk sюhiyyю komissarı (naziri) olub (28 aprel – 5 iyun 1920). Sonralar Leninqrada gedюrюk türkoloji tюdqiqatlar aparıb, professor olub. 1

129

sonsuz bir eşqlю sevdiyi Sitarюni buraxmaq bahasına, Moskvaya bolşevik inqilabını öyrюnmюyю yollanıb. O, Şюrq Zюhmюtkeşlюrinin Kommunist Universitetinю1 girib. (Universitetdюki Türk tюlюbю yoldaşlarından bir dю Nazim Hikmət’dir). Aydюmir burada marksizmi mюnimsюyib. Ancaq maraqlıdır ki, bu dönюmdю Lenin sağ olsa da o, Trotski’yю daha çox meyl göstюrib. Belюliklю, Şövkюt Sürюyya 4 il öncю Türkiyюdюn turançı kimi gюldiyi halda, 1923-dю oraya kommunist kimi geri dönüb. 1924-dю onun Sədrəddin Cəlal Antel’lю bюrabюr hazırladığı “Lenin və leninizm” adlı kitabı çıxıb. 1925-dю Türkiyю kommunist partiyasının 3-cü qurultayında 7 nюfюrlik icra komitюsinю seçilib. Siyasi fюaliyyюtinю görю 1925-dю hюbs olunub vю 18 ay yatdıqdan sonra buraxılıb, mюmurluq hюyatına başlayıb. 1932-dю bir sıra dostları ilю “Kadro” dюrgisini çıxarıb. Dюrginin tюmюl mюqsюdi marksizmi kamalizmlю müqayisю edюrюk iki düşüncюni inkişaf etdirmюk vю bir qюlibdю юritmюkdi. Bu dюrgi 1935-dю 36-cı sayından sonra kamalizmi dюyişdirmюyю çalışmaqda suçlanaraq qapadılıb. 27 may 1960 hюrbi çevrilişinюdюk müxtюlif dövlюt vюzifюlюrindю bulunan Şövkюt Sürюyya 27 maydan sonra sosialist tюmayüllü “Devrim” vю “Yön” dюrgilюrindю yazmağa başlayıb. 25 mart 1976-da dünyasını dюyişib. Bu, Kominternin Moskvada 1921-dюn 1938-юdюk fюaliyyюt göstюrmiş ali mюktюbidir. 1

130

Atatürkün hюyatını incюlюyюn “Tək adam” silsilюsinin, İsmət İnönü’nün hюyatını anladan 3 cildlik tюrcümeyihalın, “Makedoniyadan Orta Asiyaya Ənvər paşa”, “Suyu arayan adam”, “Menderesin dramı?”, “Torpaq oyanırsa”, “İxtilalın məntiqi”, “Qəhrəmanlar doğmalıydı” vю başqa mюşhur юsюrlюrin müюllifidir. Sюnюddю adı Ş.S.Aydюmirlю yanaşı çюkilюn Yaşar əfəndi’yю gюlincю, o da Türkiyюdюn gюlmiş müюllimdi. 18 noyabr 1919-da AC maarif naziri Rəşid xan Qaplanov’un юmriylю Şюki kişi gimnaziyasına riyaziyyat müюllimi tюyin edilmişdi (16). O, az sonra xюstюlюnюrюk vюfat edib vю Şюkidю basdırılıb. Aydюmir Şюkiyю gюldikdю onun cюnazю törюniylю qarşılaşıb vю dюfn mюrasimindю alovlu nitq söylюyib. Bu müюllimin cox gюnc yaşında dünyasını dюyişmюsi haqqında hюm Aydюmirin “Suyu arayan adam” romanında, hюm dю ozamankı mюtbuatımızda bilgi var. Ə.ƏFƏNDİYEVİN İFADƏSİNİN ARDI Əbdülmabud Əfюndiyev bugünün tarixçilюri üçün çox maraqlı vю dюyюrli olan yeni-yeni faktları sadalamaqdadır: “Hətta belə bir hadisə olmuşdu: mən, Əfəndiyev Əbdürrəşid, Qədir Ağa oğlu, Məhəmmədiyyə və Abid Əfəndiyev Şəki şəhərində sovetləşməyədək AK(b)P-nin özəyini yaratmışdıq. Bundan xəbər tutan Əliabbas Qədimov mənə demişdi: “Mən sizin aşağıdan təşkilat yaratmağınızı alqışlayıram”. Bu məsələni ondan gizli saxladığımdan dedim ki, bizim heç bir təşkilatımız yoxdur.

131

Sovetləşmədən sonra, 1920-ci ildə millətçi olmadığını, onda bu təmayülün İranda, bir kitabxanada olduğu zaman meydana gəldiyini bildirən Əliabbas Qədimov AK(b)P sıralarına daxil oldu. 1921-ci ildə Qədimov AK(b)P-nin digər üzvləri, o cümlədən Həşim Məhəmmədzadə, Əliəkbər Mahmudov və Həsən Əbdürəhman oğlu ilə birlikdə Xüsusi Şöbə tərəfindən həbs edildilər. O zaman mən özəyin katibi idim. Mən məktubla Xüsusi Şöbəyə müraciət edərək belə adamlara ehtiyacımız olduğunu bildirib onların azad edilməsini xahiş etdim. Həbs olunan bu adamlar 25 gün sonra azad edildilər. Ancaq Xüsusi Şöbədən məni xəbərdar edərək bildirdilər ki, Həşim Məhəmmədzadə “Əhrar” partiyasının üzvüdür. Əliəkbər Mahmudov isə nəzarət altında olmaq şərtiylə azad edilmişdi. Xüsusi Şöbə qırmızı ordunun tərkibinə birləşdirildikdən sonra bu qəbildən olan işlər Tribunalın icraatına verildi. Ə.Qədimov bundan sonra həkimlik fəaliyyətinə son qoyub vəkil işləməyə başladı. Tribunalın sessiyalarında, məhkəmələrdə çıxışlar edirdi. Nəhayət, o yenidən həbs olundu, bir aydan artıq yatdıqdan sonra azad edildi. Tribunaldan edilən təklif əsasında vəkillikdən imtina etdi. Əliabbas Qədimovu tribunalın əlindən atası aldı. Guya onun hansısa xidməti olmuşdu ki, bu da tribunal üzvlərinə bəlli idi. Qədimov 1921-ci ildə Zaqatalada məskunlaşdı. 1923/24-də Ə.Qədimov DSİ tərəfindən Zərgər Əlibala, Kar Dəllək ləqəbiylə tanınan Nəsrulla Əfəndiyev, Məhəmməd Vahab oğlu və Baba Qəbulov’la birlikdə həbs edildi. Bu dəfə 132

onları mühakimə edib hər birinə 2,5 və 3 il iş verdilər. Ə.Qədimov həbs cəzasını Şəkidə çəkdi. Ara-sıra xəstəxanaya da gəlirdi. Nəzarət altında olmaq şərtiylə azad edildikdən sonra bir müddət burada işlədi. 1930-cu ildə Bakıya köçdü. Mənə məlum olduğuna görə, son vaxtlar o, Qubada yaşayır”. Göründüyü kimi, müstюntiqin istюyinю baxmayaraq Ə.Əfюndiyev Əliabbas hюkim haqqında “lazımi” mюlumatlar vermir, юksinю, sanki üzünü gюlюcюyin araşdırıcılarına (yюni bizlюrю) tutaraq onun tюrcümeyihalında unudulmamalı mюqamları sadalayır. Şahidin tarix baxımından dюyюrli faktlarla zюngin ifadюsindюn daha sonra öyrюnirik: “Şəkidə baş verən üsyan ərəfəsində mən Qədimovu Bakıda görmüşdüm. O, mənə dedi ki, müalicə üçün Suraxanıya palçıq vannası qəbul etməyə gəlmişəm. Beləliklə, üsyan zamanı Qədimov Şəkidə deyil, Bakıda olub. Əlavə edib bildirirəm ki, 1918-də Türkiyədə seminariya bitirən, hazırda Bakıda müəllim işləyən Əhməd Bayramzadə1 Qədimovu tərifləyərək deyirdi ki, Avropa müharibəsi ərəfəsində İsveçdə sosialistlərin qurultayı çağırılıb. Qədimov İstanbuldan bu qurultaya nümayəndə seçilib. Qədimovun Bəhram bəy Nəbibəyov’la əlaqələri mənə məlum deyil”. Yюqin ki, müstюntiq Ə.Qюdimovu dolaşdırmaq üçün 1930-cu il Şюki üsyanının başçılarından olmuş Bəhram bəy Nəbibəyov’la onun юlaqю saxlaması haqqında Əhmюd Bayramzadю 1919-cu ildю Şюki kişi gimnaziyasının müюllimi idi (5). 1

133

Ə.Əfюndiyevdюn söz qoparmaq istюyib, ancaq yenю dю mюqsюdinю çatmayıb. Göründüyü kimi, şahid Əbdülmabud Əfюndiyev ağzıbütöv adamdır vю nюinki Əliabbas Qюdimovu “ilişdirmюyю” çalışan çekistlюrin юlinю “dişюdюyюn” heç bir fakt vermюyib, юksinю, юn kiçik fürsюtdю belю onun xeyrinю olan faktları qabardıb, onun tюmizю çıxarılmasına cюhd edib. Elю buna görюdir ki, izahat bitdikdюn sonra o, Ə.Qюdimovun xeyrinю olacaq bir hadisюni dю xatırlayarıb vю onun dindirmю protokoluna salınmasına nail olub: “Daha bir əlavə edib məlumat verirəm ki, Vahid Əfəndiyev Qədimovun özünün yanında deyib ki, Aşqabadda maşınist işləyərkən tez-tez parovozda Əliabbas Qədimovun verdiyi gizli ədəbiyyatı daşımışam”. Əslindю bu, “Əliabbas Qюdimov inqilabçı olub, ondan юl çюkin” demюkdir. ƏLİƏŞRƏF KƏRİMOVUN İFADƏSİ DT çavuşu Xasayev 11 fevral 1937-dю Şюki şюhюr sakini, Şюki ipюk kombinatının direktoru, 1920-dюn AK(b)P üzvü, ailюli, savadlı, mühakimю olunmamış, Azюrbaycan SSR vюtюndaşı Əliəşrəf İsmayıl oğlu Kərimov’u da şahid kimi dindirib. İnsanları gedюrgюlmюzю göndюrюn bюdnam “üçlüy”ün Şюkidю юn fюal üzvlюrindюn olan Ə.Kюrimov nюinki doğma şюhюrindю, hюtta юtraf bölgюlюrdю dю çox evlюr yıxıb, çox ocaqlar söndürüb. Bu peşюkar çekist Ə.Qюdimovu da aradan götürmюk üçün onun haqqında bildiyi vю eşitdiyi hюr şeyi юn xırdalığınadюk ortaya qoyub. Onun Türkiyюdю oxuduğunu vю türkpюrюst 134

olduğunu istintaqın nюzюrinю çarpdırmaq üçün onu “Qюdimov Abbas юfюndi” adlandırır: “Həkim Qədimov Abbası 1917-ci ildən həkim kimi tanıyıram. Həmin vaxt o, Türkiyədən gəlmişdi və ona “Abbas əfəndi” deyirdilər. Qədimov Abbasın əksinqilabi fəaliyyəti ilə bağlı mənə aşağıdakılar bəllidir. Hələ 1919-cu ildə Dağlıq Qarabağda erməni-müsəlman qırğını vaxtı Qədimov Abbas və Nurməhəmməd əfəndi Şəki şəhər camaatını məscidə yığaraq (indi orada 10-illik məktəb yerləşir) və könüllülər toplamaq üçün təşviqat apardılar. Abbas əfəndi çıxış edərək belə deyirdi: “Mən əsl müsavatçı kimi çıxış edirəm” və s., könüllü yazılmağı təklif edirdi. Sovetləşmədən sonra Qədimov Abbas əfəndi hansı yollasa partiyaya soxuldu, ancaq hər halda Xüsusi Şöbə onu həbs etdi, sonra kiminsə işə qarışması ilə azad olundu. 1921-ci ildə indiki Zaqafqaziya MİK1 sədri Musabəyov yol. sovetlərin yenidən seçilməsi üçün Şəkiyə gəldi, onda Qədimov Abbas əfəndi çox çalışdı ki, onu seçsinlər, ancaq ümumi yığıncaqda onu müsavatçı kimi ifşa etdilər. Heç zaman mənim yanımda elə bir hal olmayıb ki, hətta çar dövründə də Qədimovu görəndə jandarmlar özlərini itirsin. Bunların hamısı yalan və uydurmadır. Mən bunu Abiddən eşitmişəm. Onun haqqında daha geniş məlumatı Abid Əfəndiyev verə bilər, çünki onu hələ çar dönəmindən həm

Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi.

135

Şəkidən, həm də Zakaspi diyarından1 tanıyır; Abidin qardaşı Vahid Əfəndiyev həmçinin”. İzahat bitincю “Əliюşrюf Kюrimov kimdir?” sualına cavab vermюk yerinю düşюr. Şюkidю xalq arasında “İspalkom Əliюşrюf” kimi tanınmış Əliюşrюf Kюrimov (eyni zamanda: İsmayılov) haqqında “Şəkinin tarixi qaynaqlarda” kitabımızda юtraflı bilgi vermişik (23, 93-101). Oradakı bюzi faktlarla oxucularımızı da tanış edirik. Əliəşrəf İsmayıl oğlu Kərimov/İsmayılov (1888-1963) Şюkinin Çayqırağı hissюsinin Gümburlar mюhюllюsindю doğulub. Kommunist Ə.Kюrimov/İsmayılov heç orta mюktюbi bitirmюsю dю Azюrbaycanda sovet hakimiyyюti qurulunca fюallıq göstюrib, çox mühüm vюzifюlюrdю işlюyib: Şюki İnqilab Komitюsinin üzvü, Şюki Qюza İnqilab Komitюsi sюdrinin müavini (1921-22-ci illюr), Şюkidю Siyasi Büro müavini (1922-23), Şюki Qюza İcraiyyю Komitюsi sюdrinin müavini vю orada şöbю müdiri (1923-24), Şюkidю ipюk üzrю zavod idarюsinin direktoru (1924-25), Şюki Qюza İcraiyyю Komitюsinin sюdri (1925-28), Zaqatala Qюza İcraiyyю Komitюsinin sюdri (1928-29), Lюnkюran Mahal İcraiyyю Komitюsinin sюdri (1929-30), Şюki Mahal İcraiyyю Komitюsinin sюdri (1930-31), Şюki Şюhюr Sovetinin sюdri (1931-32), Azюrbaycan İpюkçilik Trestinin direktoru (193233), Şюki rayon zavod idarюsinin direktoru (1933), Şюki МТS-inin2 direktoru (1933) vю b. O, bu işlюrlю yanaşı, qюza İndiki Türkmюnistandan. Maşın-traktor stansiyası. Sovet hakimiyyюtinin ilk illюrindю hюm dю siyasi rюhbюrliklю mюşğul olan çox nüfuzlu bir tюşkilatdı. Sovetlюrin 1 2

136

partiya komitюsinin müxtюlif tapşırıqlarını yerinю yetirib, müxtюlif İstintaq Üçlüklюrindю vю Fövqюladю Üçlüklюrdю, elюcю dю müxtюlif tюsюrrüfat komissiyalarında, kampaniyalarda vю s.-dю sюdrlik edib. Özünün dediyi kimi, Şюki qюzasında “юksinqilabi ünsürlюrlю vю banditizmlю mübarizюdю parlaq uğurlar qazanıb”< Başqa sözlю desюk, öz xalqı ilю vuruşda “İspalkom Əliюşrюf”in qılıncının nюinki dalı da, qabağı da, hюtta qюbzюsi dю kюsib. Savadsız bir şюxsi belю mюsul vюzifюlюrю qaldıran partiya vю dövlюtю o, borclu qalmayıb – kommunist partiyası vю sovet hökumюtinin istisnasız olaraq bütün tapşırıqlarını xüsusi ehtirasla vю canfюşanlıqla yerinю yetirib. 1955-ci ildю “SİKP-nin 1-ci katibi”1 N.S.Xruşşov’a yazdığı şikayюt юrizюsindю özünün xidmюtlюrini sayaraq göstюrib: “17 aprel 1930-da partiya və hökumət tərəfindən qolçomaq üsyanını yatırmaq və onun nəticələriylə mübarizə aparmaq üçün təcili olaraq Nuxa qəzasına göndərildim. Üsyan bütünlüklə yatırıldı, nəticələri ləğv edildi və həyat normal axarına düşdü. Bundan sonra mən Bakı şəhərinə dəyişdirilərək Azərbaycan İpəkçilik Trestinin direktoru vəzifəsinə təyin edildim”. Hюmin юrizюnin sonunda o, Xruşşova bir daha xatırladır: “Nuxa qəzasında 1930-cu ildəki qolçomaq üsyanının yatırılması və ləğv edilməsində mənim sonuna yaxın kюnd tюsюrrüfatı texnikasına yardım göstюrюn adicю texniki quruma çevrildi. 1 İfadю savadsızdır. SİKP-nin (Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının) deyil, “SİKP MK-nın 1-ci katibi” olmalıydı.

137

XÜSUSI ROLUM olub” (13, 99). Bu deyilюnlюrin юn sadю açımı belюdir ki, Şюkidю bütöv nюsillюr vю ailюlюr Əliəşrəf Kərimov/İsmayılov’un çekist qılıncıyla amansızcasına mюhv edilib. Üsyanı yatıran, “İspalkom Əliюşrюf”in diliylю desюk, “banditlюrю qarşı mübarizю aparan” hökumюt adamlarının törюtdiyi cinayюtlюrin sayı-hesabı olmayıb. Onların göstюrişiylю hюtta üsyanda iştirakı şübhю doğuran, haqsız tюqiblюrdюn qorxaraq gizlюnюn insanların evlюri yandırılır, ailю üzvlюri hюbs edilюrюk zindanlara atılırdı. Bu cюlladlar adamların özlюrinю çalalar qazdırır, sonra isю güllюlюyюrюk bu çalalarda basdırırdılar (16, 85). “Qaçağa yardım etmюk” adıyla hюbs edilюnlюr arasında mюrhum xalq şairimiz Bəxtiyar Vahabzadə’nin atası Mahmud ağa da vardı. 17 apreldюn “qolçomaq üsyanını yatırmaq”da fюal iştirak edюn Əliюşrюf Kюrimovun Xruşşova dönю-dönю xatırlatdığı “xüsusi rol”, bax, bu cinayюtlюrin fюal iştirakçısı olmaqdan ibarюtdir. Ancaq onun kimilюrin qurduğu partiya ona da aman vermюdi – ciblюrindю onunla eyni bileti daşıyan kommunistlюr 3 avqust 1937-dю onu da “xalq düşmюni” kimi hюbs etdilюr vю partiyadan da qovdular. Bugünюdюk başqalarına etdiyi zülmlюri indi onun öz başına gюtirdilюr – zindanda 2 il yarım sürюn istintaqda çoxlu işgюncюlюr çюkdi, ancaq hansı möcüzю sayюsindюsю sağ qaldı vю 9 fevral 1940-da cюmisi 3 il iş alaraq 3 avqust 1940-da

138

hюbsdюn buraxıldı. Sonralar Şюkidю kommunal tюsюrrüfatı idarюsindю kontor müdiri işlюdi vю 1963-dю öldü. ƏLİABBAS QƏDİMOVUN İZAHATI Ə.Qюdimovun istintaq sюnюdlюri arasına öz юliylю yazılmış 9 sюhifю yarımlıq rusca bir izahat tikilib (7, 118127). Yazıldığı tarix göstюrilmюyib, ancaq hюm mюzmununa vю ruhuna, hюm dю işdю aktdan sonra yerlюşdirildiyinю görю 26 yanvar 1937-dюn sonra yazıldığı şübhю doğurmur. İstintaq işindю bundan sonrakı sюnюd iyun ayına aiddir. Demюli, bu izahat yanvar-iyun ayları arasında, böyük ehtimalla, şahidlər də dindirildikdən sonra yazdırılıb. Bu vaxt, tюbii ki, “NKVD” artıq юn sınanmış işgюncю üsullarıyla müttюhimi “yola gюtirmiş”, onu özünю lazım olan ifadюlюri nюinki söylюmюyю, hюtta yazmağa “razı salmışdı”. Burada da gözlюnilmюz, qeyriadi heç nю yoxdur. Stalinin baş memar olduğu inkvizisiya hüquq sistemi qarşısında bığıburma marşallar və ordu generalları, Siyasi Büro üzvləri özlərinin əksinqilabi cinayət törətdiklərini boyunlarına alıb güllələnməyə layiq olduqlarını öz dilləriylə bəyan edirdilərsə Əliabbas Qədimovu bu gün ağzıgöyçəkcəsinə qınamağa kimsənin mənəvi haqqı yoxdur! Şюkidю İspalkom Əlюşrюfin gedюrgюlmюzю göndюrdiyi insanların övladları, nюvю-nюticюlюri bizimlю, şübhюsiz, razı olarlar.

139

Belюliklю, baxaq görюk “NKVD” mюnюn mюğlub olduğu, ancaq cismюn qalib gюldiyi Əliabbas Qюdimovdan nю almağı bacarıb. “Antisovet ifadələrimə görə 1927-ci ildə mən həbs edilərək yaşadığım yerdə 3 il iş aldım. Şəkidə cəzamı çəkərkən Özbəkistana göndərilmək üçün 3-4 aydan sonra Bakıya sürgün edildim. Üsyan yatırıldıqdan sonra Bakıya gəlmiş şəkililərdən Şabalıdlı Şeyx’in1 və Türkiyədən göndərilmiş 4 nəfərin qaldırdığı üsyan haqqında Bakıda eşitdim. Şəkililərin dediyinə görə, Türklər bu 4 nəfər vasitəsiylə silah və pul boyun olmuşdular. Mən Bakıda mərhum Məhəmməd bəy Hüseynbəyov’la görüşdüm. O, deyəsən, Şimali Qafqazdan gələrək Şəkidəki xəstə qardaşının yanına tələsirdi. O, mənə bildirdi ki, mənim məlumatıma görə, Türklər Azərbaycanın əksinqilabçı partiyalarıyla əlbir olaraq ASSR-in müxtəlif bölgələrində üsyan qaldıracaqlar. O, bir keçmiş müsavatçı kimi məndən xahiş etdi ki, Müsavat təşkilatının rəhbərliyindəki şəxslərdən biri vasitəsiylə bu xəbərin gerçək olub-olmadığını yoxlayım. Mən rəsmi şəxslərdən kimsəni tanımırdım, ancaq “DPZ”2 də dustaq olarkən oradakı müsavatçılardan, o cümlədən

Şюkinin Baş Şabalıd kюndindюn olan Molla Mustafa Məhəmməd oğlu Şeyxzadə nюzюrdю tutulur. 2 Rusca «дом предварительного заклячениѐ» (“ilkin dustaqlıq evi”) sözlюrinin qısaltmasıdır. Bu dustaqxana indiki Nizami metrosu ilю üzbюüzdюki 16-mюrtюbю bunanın arxasında, Quba yolundakı юski şirniyyat fabrikinin binasında yerlюşirdi. 1

140

Kərbəlayı Vəli Mikayılovdan1 dəfələrlə Mədinə xanımın Müsavatın mərkəzi simalarından biri olduğunu eşitmişdim. Onun yanına getmək üçün heç bir tanışım, parolum və b. yox idi. Ancaq o, mənim həyat yoldaşımın 1925-ci ildə bitirdiyi seminariyanın direktoru idi. Qərara gəldim ki, yetirməsinin əri olmasından istifadə edərək onunla görüşüm. Təxminən aprelin 20-ci günlərində onun evinə getdim. Məni hörmətlə Abbas əfəndi kimi qarşıladı və çaya qonaq etdi. Deyəsən, otaqda yalnız ikimiz idik. Soruşdi ki, Şəkidə necə yaşayırlar? Ona dedim ki, mənim bildiyimə görə, Şəkidə üsyan gedir və ondan Müsavat partiyasının buradakı rolunu soruşdum. Mədinə xanım cavab verdi: “Heç bir rolu yoxdur; bu, başdan-ayağa provokasiyadır”. Elə hiss etdim ki, o, mənə inanır. Mən çıxıb getdim, ancaq bir gün sonra yenə onun yanına qayıdıb sorğumu təkrarladım və “doğrudanmı məhv olan xalqa kömək etmək istəmirsiniz?”- deyə əlavə etdim. O, qəti şəkildə “yox” deyərək imtina etdi.

Kərbəlayı Vəli Mikayılov 1877-ci ildю Bakıda doğulub. Görkюmli ictimai-siyasi xadimdir. Müsavat Partiyasının qurucularındandır. Zaqafqaziya Seyminin vю Azюrbaycan Milli Şurasının üzvü (1918), Azюrbaycan Cümhuriyyюti (1918-1920) dönюmindю Hökumюt mюtbююsinin müdiri olub. Sovet hakimiyyюti zamanı Bakıda 42-ci mюktюbdю müюllim, Maarif Komissarlığının nюşriyyat şöbюsindю ticarюt agenti işlюyib. Gizli müsavat tюşkilatıyla юlaqюsinю görю 1923-cü ildю hюbs edilib, 25.4.1924-cü ildю 3 illiyю Yaroslavla sürgün edilib (AR MTN arxivi, PR-19894). 1928-ci ildю yenidюn tutulub vю buraxılıb (AR MTN arxivi, PR-41457, 4-cü cild). Güney Azюrbaycana mühacirюt edib vю müharibю zamanı sovet qoşunları buraya girюrюkюn kommunistlюr onu Zюncanda mюhv ediblюr. 1

141

Mən ondan xariclə əlaqəsinin olub-olmadığını soruşdum. O, müsbət cavab verərək Çəyirtkə təşkilatının1 bir iştirakçısı vasitəsilə İranla əlaqə saxlayır. O, məni həmin şəxslə calaşdırmağa söz verdi, ancaq o, bu vaxt Bakıda olmadı. Şəkiyə Türkiyədən gəlmiş 4 şəxsin rolunu aydınlaşdırmaq üçün mən Mədinə xanımdan Türkiyə ilə əlaqələrini soruşdum. O, əlaqələrin olduğunu bildirdi və soruşdu ki, bu, Sizin nəyinizə gərəkdir? Cavab verdim ki, oraya getməyim pis olmazdı. Ancaq Şəkidən gələnlərin hamısının dönə-dönə danışdığı 4 nəfər haqqında mən ona heç nə demədim. Şəkililərdən öyrəndim ki, üsyandan öncəki son ayı Bakıda yaşamış Bəhram bəy Əlicanbəyov aprelin 20-ci günlərində burada, onun qardaşı Mustafa Əlicanbəyov isə Tiflisdə həbs olunublar. Mən Mədinə xanımın dediklərini rəhmətlik Hüseynbəyova çatdırdım ki, üsyan başdan-ayağa provokasiyadır. Bundan sonra o, Şəkiyə yola düşdü. Həbs edildiyim günədək bir daha Mədinə Qiyasbəyovanın yanında olmadım. Yaxşı xatırlamıram, iki, ya üç il sonra Qubada qəbuluma bir qoca kişi gələrək onu Mədinə xanımın göndərdiyini və İranla əlaqə yaradan həmin şəxs olduğunu dedi. Mən ondan xaricdən nə kimi xəbərlər olduğunu soruşdum. O, öz adamını gözləmədən İrandan çıxdığıını və növbəti səfərində məlumat gətirə biləcəyini söylədi. Bu Torpaq Komissarlığı qulluqçusu özünün xidməti işləriylə bağlı gəlmişdi. 1933-cü ildə mən həkim kimi bir evə guya xəstə üstünə çağırılmışdım. Orada keçmiş ağ zabit kimi 1927-1929-cu illərdə 1

Çюyirtkю ilю mübarizю tюşkilatı nюzюrdю tutulur.

142

“DPZ”-də və Bayıl türməsində yatmış Heydər bəy Məhəmmədbəyov’la rastlaşdım. O, Qubada Müsavat ideyalarını təbliğ etməyi mənə “rəsmən” təklif etdi. Onun təklifindən qəti şəkildə imtina edərək bildirdim ki, siyasi əqidəcə müsavatçı deyiləm. 1935-ci ildə mən yenə də həmin Heydər bəy Məhəmmədbəyovun yanına dəvət olundum, ancaq bu dəfə o, həqiqətən xəstə idi və aramızda heç bir siyasi söhbət olmadı. Onu bir daha görmədim. Qubada istər kəndlərdə, istərsə də şəhərdə əhalinin bütün zümrələriylə geniş təmasda olmağıma baxmayaraq əksinqilabi fəaliyyət göstərməmişəm. Nəinki özüm əksinqilabi iş aparmamışam, hətta onun mövcudluğunu bilməmişəm, indi də bilmirəm. Əmsar kəndindən milliyyətcə ləzgi, adı deyəsən Xıdır olan müəllimin həbs olunduğunu eşitmişdim. Evimizdə yoldaşımı öyrədən müəllim Rəfizadə’nin də tutulduğunu sonra eşitdim. Onunla əksinqilabi mövzuda heç bir söhbət etməmişəm və onu komsomolçu kimi tanımışam. Yalnız bir dəfə o, yoldaşlarından danışarkən ağzından qaçırdı ki, onlardan biri tutulub və həmin tutulan onun yaxın yoldaşıdır. Həkim Arutyunovun dəfnində yalnız ideoloji baxımdan çiy “Quba bir daha belə yaxşı həkim görməyəcək” ifadəsini işlətmişəm. Qubada yanıma Mir Müin1 adlı birisi gəlmişdi. Sürgündən qayıtmışdı. Dediyinə görə, ona Bakını tərk etmək təklif olunub1, Mir Müin Niyazi (?, Quba-1967, Bakı) – müюllim. Xalq Maarif komissarlığının Tюzюpirdюki azmüddюtli pedaqoji kursunda işlюyib (8.1.1921-ci ildюn). Müsavatçılıq üstündю 1927-ci ildю sürgünю göndюrilib, 1937-ci ildю yenidюn 10 illiyю sürgün edilib. 1

143

o da əski qubalı kimi Qubanı seçib. Məndən xahiş etdi ki, işləmək üçün onu hər hansı bir təşkilata təqdim edim. Mən də onu Sədulla Məhərrəmovun yanına göndərdim, ancaq o, iş verməkdən imtina etdi. Tezliklə Mir Müin Qubadan getdi, mən onu bir daha görmədim. Onunla cəmi iki dəfə görüşmüşəm: birinci dəfə evimdə, ikinci dəfə isə küçədə. Qubada bəzən həkim kimi, bəzən də yaxşı tanış kimi tez-tez Sədulla Məhərrəmovun evində olmuşam. Bu, yeganə ailə idi ki, mən oraya ailəmlə gedirdim. Onunla mən “İzvestiya”, “Pravda” qəzetlərində dərc olunan xarici təhlükə haqqında məqalələrlə bağlı fikir mübadiləsi aparırdım. Dostluğumuzun 7 ilində mən ondan antisovet heç nə eşitməmişəm. Baba Qəbulov’u 1920-ci ildən tanıyıram. O, Parlamentdə Müsavatı deyil, “Əhrar” partiyasını təmsil edirdi. 1920-ci ildə antisovet ovqatda olsa da onun hansısa gizli təşkilatın üzvü olduğunu bilməmişəm və bu günədək də bilmirəm. Qaxda üsyan başlayarkən o, Sovet hökumətinin mövqeyini müdafiə etmişdir. Qulluq işləriylə bağlı Qubaya gəldiyi zaman mən onu nahara dəvət etmişdim. Nahar zamanı əsasən 27-29-cu illərdə yaşadıqlarımızdan2söhbət etdik. İş heyvanlarının, kənd təsərrüfatı alətlərinin və b. lazımınca olmaması ucbatından kolxozlarda yaranan kasıblıqdan danışdıq. Torpaq əldə etmiş kəndlilərin narazılığının səbəblərindən söz açdıq, torpağını itirmiş kəndlilərin (qolçomaqların) isə narazılığından danışmaq artıqdır. Baba Qəbulovun indi hansı O zaman “antisovet ünsürlюrю” iri şюhюrlюrdю yaşamağa icazю verilmirdi. 2 Dustaqlıq hюyatını nюzюrdю tutur. 1

144

əqidədə olmasını bilmirəm. Onun hansısa əksinqilabi təşkilata mənsub olması barədə də heç nə bilmirəm. Ancaq bilirəm ki, keçmişdə Parlament üzvü olduğuna görə Göyçayda (?)1 işdən çıxarılmışdı. Bunu özündən eşitmişəm. Fərrux Əfəndiyevlə lap yeniyetmə yaşlarımdan tanışam. 1907-ci ildə Bakıda onların dərzi dükanında gizlənmişdim. Mən Fərruxu müəyyən əqidəsi olmayan adam kimi, yeyib-içməyi, deyib-gülməyi sevən birisi kimi tanıyıram. Son 7-8 ildə onunla nadir hallarda görüşmüşük və bu vaxt siyasi mövzuda heç bir söhbət etməmişik, şəxsən mən xatırlamıram. Üsyana qədərki bütün 3-4 ayda onu Şəkidə görməmişəm. Qubada mənimlə qonşu olan Məşədi Xalıq haqqında iki kəlmə. Mən onun, demək olar ki, bütün ailəsini müalicə etmişəm. O, AK(b)P-nin birinci katibi Mircəfər Bağırovun ən yaxın qohumlarındandır. O və başqa qohumları bununla xüsusi fəxr edirdilər. O, ayda 1-2 dəfə yanıma gələrək radioya qulaq asırdı və demək olar ki, hər gün mənə bir qulluqda bulunurdu; məsələn, bizə ucuz ərzaq, odun, saman alırdı. Xəstə adam idi. Ailəsinin qayğılarından, sağlamlığından başqa kənar məsələlərlə az maraqlanırdı. Şahmərdanovu tanımıram. (Qusarda Şahmerdinov Bəkiri tanıyıram). Sonda ən qəti şəkildə bildirirəm: mən müsavatçılarla birgə fəaliyyət üstündə ifşa olunuram (siyasi əqidəcə mən heç vaxt müsavatçı olmamışam), 1918-ci ilin sonundan 28 aprel 1920Ə.Qюdimov Baba bюyin işdюn çıxarıldığı yeri dюqiq bilmюdiyinю görю “Göyçay”ın qarşısında sual işarюsi qoyub. B.Qюbulzadю Göyçayda işlюmюyib; onu Şюkidю işdюn çıxarmışdılar. 1

145

ci ilədək olan dövrdə Şəki müsavatçılar qrupu ilə birlikdə mən də bu fəaliyyətə görə bütün məsuliyyəti daşıyıram. (Müstюntiqin diktюsi altında yazıldığı şübhю doğurmayan bu cümlю artıq Ə.Qюdimova güllюlюnmю hökmü çıxarmaq üçün yetюrlidir! Bundan sonra onun özünю bюraюt qazandırmaqdan ötrü yazacaqlarının daha heç bir önюmi yoxdur! – Müəl.). 1920-ci ildə Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra heç bir gizli təşkilatın üzvü olmamışam. 1921-1927-ci illərdə tez-tez ümumi yığıncaqlarda, mitinqlərdə çıxışlar etmişəm. Ola bilsin ki, belə çıxışlar zamanı antisovet ifadələr də işlətmişəm. Ancaq Molla Qafarın mənimlə üzləşdirmədə dedikləri, çox güman ki, indi partiyadan çıxarılmış Balacayev Şirin’in, Dibir Nəsibov’un və İmaməli Axundov’un dedikləri, əlbəttə, yalandır. Bu illər ərzində məndə millətçiliyə meyl olubmu? Bəli, olub. Eserlik əsasları üzərində qurulmuş ideologiyadan dərhal ayrılmamışam. Ancaq fəaliyyətimin Quba dönəmində qəti və dönməz şəkildə inqilabçı, yəni marksist baxışlara yiyələnmişəm, Sovet hökumətinə zərər vuracaq heç bir əmələ yol verməmişəm, sovet həkimi kimi əlimdən gələni etmişəm. Vətəndaş Heydər bəy Məhəmmədbəyov (Səfərəlibəyov) Dəvəçidəndir, əski çar ordusunun zabitidir, 1927-1929-cu illərdə mənimlə birgə “DPZ”-də və Bayılda yatıb. Ə.Qədimov”. Qısaltmadan verdiyimiz bu sюnюddюn göründüyü kimi, Əliabbas Qюdimov, hюr şeydюn öncю, müstюntiqin tюlюbiylю adını çюkmюyю mюcbur olduğu adamları var 146

gücüylю qorumağa çalışır, ya artıq hюbsdю olan adamlarla bağlı elю şeylюr deyir ki, hюmin mюtlюblюri hюmin mюhbusların özlюri çoxdan boyunlarına alıb, ya artıq dünyasını dюyişmiş vю mühakimю olunması mümkünsüz insanların “günahları”nı söylюyir, ya da hюlю çöldюki adamlardan danışarkюn onların siyasюtlю maraqlanmadığı tюsюvvürünü yaratmağa çalışır. Millюtçilikdю, gizli Müsavat tюşkilatına mюnsub olmaqda, Şюki üsyanının hazırlıq mюrhюlюsindю iştirak etmюkdю, xaricdю fюaliyyюt göstюrюn müsavatçılarla юlaqюyю girmюkdю ittiham edilюn Əliabbas Qюdimov, tюbii ki, ilk növbюdю özünю dю bюraюt qazandırmaq istюyir, bundan ötrü özünü hюtta ardıcıl marksist dю adlandırır, ancaq o, sadюlövhlüyü ucbatından müstюntiqin tюlюsinю düşюrюk müsavatçılarla bюrabюr mюsuliyyюt daşıdığını boynuna alır vю bu zaman bilmir ki, SSRİ rюhbюrliyinin müsavatçıların ucdantutma güllюlюnmюsi, yaxud gedюrgюlmюz sürgünю göndюrilmюsi haqqında rюsmi göstюrişi var. Bu izahatı oxuyaraq burada qeyr-adi heç nю görmюyюn indiki yurddaşlarımıza, özюlliklю gюncliyю bir şeyi xatırlatmaq istюyirik – 1936-1938-ci illюrdю “NKVD” zindanına düşmüş dustaqlara elю dюhşюtli işgюncюlюr verirdilюr ki, onlar nюinki özgюlюrin, hюtta özlюrinin юleyhinю юn lюyaqюtsiz ifadюlюr işlюdir, юn ağlasığmaz yalanlar uydurur, müstюntiqin tюlюb etdiyi istюnilюn cümlюni, sözü yazır, “sovet hakimiyyюtini silahlı üsyan yoluyla devirmюyю çalışan, bunun üçün юksinqilabi gizli 147

tюşkilatda fюaliyyюt gösюrюn” “xalq düşmюnlюri”nin siyahısını tюlюb olunduğu qюdюr genişlюndirirdilюr. Bu izahatda isю dediklюrimizdюn юsюr-юlamюt belю yoxdur! Demюli, Əliabbas Qюdimov hюbsindюn xeyli müddюt keçmюsinю baxmayaraq sındırıla bilmюyib, ŞƏRю müqavimюt göstюrmюyi, öz şюrюf vю lюyaqюtini qorumağı bacarıb! Doğrusu, onun iradюsinю, mюtinliyinю heyran qalmamaq mümkün deyil. “YENİ ŞƏRAİT YARANDIĞINA GÖRƏ...” Görünür ki, müstюntiqlюr eyni “cinayюt” üstündю tutulmuş bir çoxlarıyla birgю Mюdinю xanım Qiyasbюyli vю Əliabbas Qюdimovu da “tezbazar” dindirib işi yekunlaşdırmağı nюzюrdю tutublarmış, ancaq onların gözlюnilmюz müqavimюti müstюntiqlюrin işini pozub, bu iki azmanın iradюsini sındırmaq üçün юlavю vaxt qazanmaq istюyiblюr. Aşağıdakı sюnюd yalnız bunun üçün tюrtib edilib. “Təsdiq edirəm” Az. XDİK DTİ-nin 4-cü şöbəsi rəisini müvəqqəti əvəz edən Dövlət Təhlükəsizliyi kapitanı (Sinman) “16” aprel 1937-ci il QƏRAR Bakı şəhəri, 1937-ci il 15 aprel. Mən, Az.XDİK DTİ-nin 4cü şöbəsi 2-ci bölməsinin əməliyyat müvəkkili, DT kiçik 148

leytenantı Sonkin S. bu gün müttəhimlər Qədimov Əliabbas, Qiyasbəyova Mədinə xanım və başqalarına aid 12288 saylı istintaq işini gözdən keçirərək AŞKAR ETDİM ki, bu işlə bağlı yeni gizli “Müsavat” Mərkəzi Komitəsinin və onların yaratdığı əksinqilabi qrupların üzvləri məsuluyyətə cəlb olunub və onlarla bağlı istintaq yekunlaşıb. Müttəhimlər Qədimov Əliabbas və Qiyasbəyova Mədinə xanımla bağlı istintaqın gedişi prosesində onların Az. SSR-in rayonlarındakı əksinqilabi üsyançı ünsürlərlə əksinqilabi əlaqələrini göstərən yeni şərait yarandığına və bu da yeni təhqiqat tələb etdiyinə görə QƏRARA ALDIM Müttəhimlər Qədimov Əliabbas və Qiyasbəyova Mədinə xanıma aid istintaq materiallarını 12288 saylı istintaq-həbs işinin materiallarından ayıraraq müstəqil icraata götürməli və bu haqda DTİ 8-ci şöbəsini və XDİK işlərinə nəzarət edən prokuroru xəbərdar etməli. 2-ci şöbənin əməliyyat müvəkkili, DT kiçik leytenantı (Sonkin S.) 2-ci şöbənin rəisi, DT baş leytenantı (Atakişiyev). Bюli, Əliabbas hюkim bundan sonra da düz 4 ay “NKVD” ilю, onun bir dюstю qaniçюn müstюntiqi ilю kюllюkюllюyю gюldi, dirюndi, heç kюsi satmadı, ağzından bir kюlmю artıq söz qaçırmadı, onların istюdiklюrini gözlюrindю qoydu! Ancaq elə bir hədd var ki, oradan o üzə insan 149

cismi və ruhu tab gətirə bilmir, insanın iradəsi sınır. Vampir müstəntiqlər sürüsü Əliabbas Qədimovu yalnız 7 aydan sonra sındıra bildi – 4 gün-4 gecə (hələ rəsmi protokola görə!) ac-susuz, yuxusuz saxlamaqla, normal insan ağlına sığmayacaq cəza üsulları və alətləriylə işgəncələr verməklə, konveyer üsulu ilə (müstəntiqlər hər 3-4 saatdan bir dəyişir, dindirmə fasiləsiz aparılır) dindirməklə! Sevimli oxucumuz! Bundan sonra oxuyacaqlarına görю 1937 müttюhimini sюn dю ittiham etsюn hюmin müstюntiqlюrdюn sюnin heç bir fюrqin olmayacaq! Sюn müstюntiqlюrin uydurduğu ssenari юsasında qurulmuş bu protokolda yazılanların gerçюkliyiniю inansan bir zaman vicdanın da sюni ittiham edюr... 7-8-9 AVQUST DİNDİRMƏSİ “Sual: Bundan öncəki bütün ifadələrinizdə Siz 1930-cu ildə Şəki-Zaqatala bölgəsində sovet hakimiyyətinə qarşı silahlı üsyanın hazırlanması və təşkilində fəal rolunuzu inadla inkar etmisiniz, halbuki istintaq bunu müəyyənləşdirib və Sizə bir sıra ifşaedici materiallar təqdim edilib. Siz istintaqa doğru ifadə verməyəcəksinizmi? Cavab: Boynuma alıram ki, indiyədək istintaqa yanlış ifadələr vermişəm. İstintaqa hər şeyi olduğu kimi danışmaq qərarına gəlmişəm. Boynuma almağa məcburam ki, 1937-ci ildə

150

həbs edildiyim anadək mən əksinqilabi millətçi mövqedə dayanmışam1. Sual: 1930-cu ildə sovet hakimiyyəti əleyhinə silahlı üsyanın təşkilində iştirakınızın incəliklərini istintaqa danışın. Cavab: Əksinqilabi cinayətlərimə görə 1927-ci ildə 3 illiyə azadlıqdan məhrum edildim. Cəzamı Şəkidə çəkirdim. Daimi yaşayış üçün Özbəkistana köçmək məqsədiylə 3-4 aydan sonra Bakıya getdim. 1930-cu ilin aprel ayında Bakıda olarkən buraya gəlmiş bir neçə şəkilidən Şabalıdlı Şeyxin və Türkiyədən göndərilmiş dörd nəfərin Şəkidə sovet hökuməti əleyhinə silahlı üsyan təşkil etdiyini eşitdim. Həmin şəkililərin bildirdiyinə görə, Türklər bu 4 nəfər vasitəsiylə sovet hökuməti əleyhinə silahlı üsyan üçün silah və pul boyun olmuşdular. Bu vaxt mən Bakıda şəkili Məhəmməd bəy Hüseynbəyovla (indi rəhmətə gedib) görüşdüm. O, Şimali Qafqazdan gələrək Şəkidəyə getməyə tələsirdi. Hüseynbəyov mənə bildirdi ki, mənim məlumatıma görə, Türklər əksinqilabi Müsavat təşkilatı və Azərbaycanın başqa siyasi partiyalarıyla birlikdə (söhbət gizli əksinqilabi təşkilatlardan gedirdi) sovet hökuməti əleyhinə onu devirmək məqsədiylə Az.SSR-in müxtəlif bölgələrində silahlı üsyanlar təşkil edirlər. Hüseynbəyov həmin söhbətdə bir keçmiş müsavatçı kimi Bu cümlюlюrin altı qalın karandaşla cızılıb. Cızanın “NKVD” rюhbюrliyi olduğu bюllidir. Onlar mюhbusdan “1937-ci ildə həbs edildiyim anadək mən əksinqilabi millətçi mövqedə dayanmışam” cümlюsini qoparmaq üçün 7 ay bütün güclюrini sюrf etmişdilюr. Ancaq “məcburam” ifadюsi bu sözlюrin ondan zorla qoparıldığının göstюricisidir. 1

151

məndən xahiş etdi ki, əksinqilabi Müsavat təşkilatının rəhbərliyindəki şəxslərdən biri vasitəsiylə bu xəbərin gerçək olub-olmadığını yoxlayım və ona xəbər verim”. DİQQƏT! Hörmюtli oxucu, lütfюn Əliabbas hюkimin adından protokola yazılmış bu cümlюni onun yuxarıda verdiyimiz tarixsiz izahatının mюtniylю tutuşdur. Müqayisю etmюyini asanlaşdırmaq üçün izahatın hюmin hissюsini aşağıda veririk: “Antisovet ifadələrimə görə 1927-ci ildə mən həbs edilərək yaşadığım yerdə 3 il iş aldım. Şəkidə cəzamı çəkərkən Özbəkistana göndərilmək üçün 3-4 aydan sonra Bakıya sürgün edildim. Üsyan yatırıldıqdan sonra Bakıya gəlmiş şəkililərdən Şabalıdlı Şeyxin və Türkiyədən göndərilmiş 4 nəfərin qaldırdığı üsyan haqqında Bakıda eşitdim. Şəkililərin dediyinə görə, Türklər bu 4 nəfər vasitəsiylə silah və pul boyun olmuşdular. Mən Bakıda mərhum Məhəmməd bəy Hüseynbəyovla görüşdüm. O, deyəsən, Şimali Qafqazdan gələrək Şəkidəki xəstə qardaşının yanına tələsirdi. O, mənə bildirdi ki, mənim məlumatıma görə, Türklər Azərbaycanın əksinqilabçı partiyalarıyla əlbir olaraq ASSR-in müxtəlif bölgələrində üsyan qaldıracaqlar. O, bir keçmiş müsavatçı kimi məndən xahiş etdi ki, Müsavat təşkilatının rəhbərliyindəki şəxslərdən biri vasitəsiylə bu xəbərin gerçək olub-olmadığını yoxlayım”. Nю gördünüz? Ən ötюri tutuşdurmadan aydın olur ki, indiki “ifadю” eynюn hюmin izahatın genişlюndirilmiş variantıdır, ancaq bu genişlюnmю yalnız “əksinqilabi”, “sovet hökuməti əleyhinə”, “silahlı üsyan təşkil etmə”, “sovet hakimiyyətini devirmək” vю güllюlюmю hökmünю aparan 152

başqa ifadюlюr (onları yuxarıda qara boya ilю seçdirmişik) vю müttюhimin юleyhinю olan “dюqiqlюşdirmюlюr” hesabınadır Bu ifadюlюrin heç biri Ə.Qюdimovun ağzından çıxmayıb, çünki o, bir neçю ay öncю dediklюrini indi bu cür incюliklю qюtiyyюn tюkrar edю bilmюzdi! Demюli, müstəntiq həmin yazılı izahatı qabağına qoyaraq ondan bu istintaq protokolunu hazırlayıb və Ə.Qədimova zorla imzalatdırıb! Bunun gerçюkliyini sübut etmюk üçün kriminalist olmaq gюrюk deyil – юn ortabab oxucu юn adi müşahidю юsasında bunu aydınlaşdıra bilюr. (Bu da nюzюrю alınmalıdır ki, Ə.Qюdimovun hюmin izahatının özü dю müstюntiqin tюzyiqi vю diktюsi altında yazmışdı!). Bu faktı ona görю gюtirdik ki, Ə.Qюdimovun adına yazılmış bundan sonrakı bütün ifadюlюri dю oxucumuz öz ağlının süzgюcindюn keçirюrюk tюhlil etsin. Sonrakı tutuşdurmaları artıq onun öz ixtiyarına buraxırıq. Belюliklю, Ə.Qюdimova qol çюkdirilmiş sonuncu vю başdan-ayağa saxta protokolda müttюhimin adına yazılmış ifadюnin ardını oxuyaq: “O zaman sovet hakimiyyəti əleyhinə işləyən müsavatçıları tanımırdım, ancaq Hüseynbəyov’un tapşırığına əsasən Qiyasbəyova Mədinə xanımın yanına getməyi qərara aldım. O, həyat yoldaşımın bitirdiyi qadın seminariyasının direktoru idi. “DPZ”-də 1927, 1928 və 1929-cu illərdə dustaq olarkən oradakı müsavatçılardan, o cümlədən Kərbəlayı Vəli Mikayılov’dan dəfələrlə Mədinə xanımın Müsavatın mərkəzi simalarından biri olduğunu eşitmişdim. Onun yanına 1930-cu ilin təxminən aprelin 20-ci günlərində getdim, evində oldum, məni hörmətlə 153

qarşıladı və çaya qonaq etdi. Söhbət zamanı soruşdi ki, Şəkidə necə yaşayırlar? Ona dedim ki, mənim bildiyimə görə, Şəkidə üsyan gedir və ondanüsyanın hazırlanması və təşkilində Müsavat partiyasının rolunu soruşdum. Mədinə xanım mənfi cavab verdi ki, Müsavat təşkilatının üsyanla guya heç bir əlaqəsi yoxdur. Hiss etdim ki, o, mənə inanır. Bir gün sonra yenə onun yanına gedib yenidən Müsavat təşkilatının Şəki-Zaqatala üsyanı ilə əlaqəsi haqqında soruşdum və üsyançıları yardım göstərməyi xahiş edərək “doğrudanmı məhv olan xalqa kömək etmək istəmirsiniz?”- deyə əlavə etdim. O, qəti şəkildə “yox” dedi. Ondan xaricdəki müsavatçılarla (xaricdəki Müsavat təşkilatı ilə) əlaqəsinin olub-olmadığını soruşduğum zaman müsbət cavab verərək Çəyirtkə təşkilatının bir işçisi vasitəsilə Persiya – İran ilə əlaqə saxladığını bildirdi. Mədinə xanım xahişimlə məni həmin şəxslə calaşdırmağa söz verdi, ancaq bu vaxt o, Bakıda olmadı. Mədinə xanım Çəyirtkə təşkilatının işçisinin adının Ağayev “Məşədi” olduğunu dedi. Şəkiyə Türkiyədən gəlmiş 4 şəxsin rolunu aydınlaşdırmaq üçün mən Mədinə xanımdan Türkiyə ilə əlaqələrini soruşdum. Əlaqələrin olduğunu bildirəndən sonra Mədinə xanım soruşdu ki, mənim Türkiyə ilə əlaqələrim sənin nəyinə gərəkdir? Cavab verdim ki, “özümün oraya getməyim pis olmazdı”, ancaq Türkiyədən gəlmiş 4 nəfər haqqında mən ona heç nə demədim. Mənimlə Mədinə xanım arasında olan bütün söhbəti Məhəmməd bəy Hüseynbəyova danışdım. Təxminən 2, yaxud 3 il sonra (yaxşı xatırlamıram) Qubada bir qoca kişi yanıma gəldi. O, Mədinə xanımın yanıma 154

göndərdiyi, İran müsavatçılarıyla əlaqə yaradan həmin Ağayev’di. Ondan xaricdəki “xəbərləri” soruşdum, o isə cavab verdi ki, İrandan çıxarkən müsavatçı adamımı gözləməyə vaxtım olmayıb və gələn dəfəki gedişimdə məlumatlar gətirməyə çalışacağam. Sual: Sovet hökuməti əleyhinə üsyan hazırlanması haqqında Sizə bilgi verən şəkililərin adlarını söyləyin. Cavab: Şəki üsyanı haqqında mənə məlumat verən bu şəkililəri xatırlayıram: 1) Məhəmməd bəy Hüseynbəyov – haqqında yuxarıda danışdım; 2) Seyid Vəliyev – şəkilidir; indi Şəkidə, ya da Balakəndə olmalıdır; keçmiş ticarətçidir; 1935 və 1935-ci illərdə1 Azərticarətdə satıcı işləyib; 3) Molla Əhməd – ona “Dodulu” deyirlər, Şəki rayonunun Dodu kəndindəndir; keçmiş ticarətçidir; 1930-cu ildə Şəkidə üsyan olmazdan qabaq Bakıdaydı və ticarətlə məşğuldu, indi, deyəsən, Orta Asiyanın hansısa respiblikasındadır, ola bilsin ki, bəlkə də Şəkidədir – dəqiq bilmirəm. Qalanlarını yadıma sala bilmirəm. Onlardan mənə ən etibarlısı və qiymətlisi Hüseynbəyov idi. Sual: Yuxarıda adlarını çəkdiyiniz adamlar ŞəkiZaqatala bölgəsində sovet hakimiyyətinə qarşı silahlı üsyan hazırlanması haqqında Sizə harada məlumat vermişdilər? Cavab: Onlar mənə üsyana hazırlıqdan yox, üsyan yatırıldıqdan sonra danışmışdılar. 1

Mюtnin özündю müstюntiq tarixi belю yanlış yazıb.

155

Sual: Onda üsyan yatırılandan sonra üsyançılara, özünüzün dediyi kimi, “ölməkdə olan xalqa” yardım göstərmək xahişiylə Mədinə xanıma müraciət etməyin nə mənası vardı? Cavab: Mən Mədinə xanıma müraciət edəndə Şəki rayonunda üsyan hələ tam yatırılmamışdı və Mədinə xanıma Müsavatın mərkəzi şəxslərindən biri kimi müraciət etməkdə məqsədim Müsavat təşkilatının bu üsyandakı rolunu aydınlaşdıqmaq idi. Sual: Deməli, Siz bu üsyanın başçılarından biriydiniz? Cavab: Yox, mən üsyanın rəhbəri olmamışam. Sual: Siz protokolun başlanğıcında bildirmişdiniz ki, istintaqa doğru ifadələr verəcəyəm, ancaq yenə də istintaqı aldatmağa çalışmaqda davam edirsiniz. Üsyanın başçısı “deyildinizsə” onda niyə Mədinə xanımdan üsyançılara – “ölməkdə olan xalqa” yardım göstərilməsini xahiş edirdiniz? Cavab: Boynuma alıram ki, Mədinə xanıma Müsavatın mərkəzi şəxslərindən biri kimi müraciət etməkdə məqsədim sovet hakimiyyətinə qarşı mübarizənin, yəni sovet hakimiyyətinə qarşı silahlı üsyanın güclənməsi üçün Müsavat təşkilatından yardım almaq olub. Mən Şəki-Zaqatala üsyanına görə mənəvi-siyasi məsuliyyət daşıyıram. Sual: Siz düzgün və səmimi ifadə verməkdən yayınırsınız. İstintaq dəqiq müəyyənləşdirib ki, Siz elə sovet hakimiyyətinə qarşı silahlı üsyana hazırlıq anında silahlı üsyanın başçısı Nəbibəyovdan aldığınız *tapşırığa+ əsasən Bakıdakı gizli Müsavat təşkilatı 156

vasitəsiylə xaricdəki Müsavat təşkilatlarıyla əlaqələr yaratmaq məqsədiylə Şəkidən Bakıya gəlmisiniz. Doğrusunu deyin. Cavab: Mən yalnız həqiqəti danışmağı qərara aldım; sovet hakimiyyətinə bütünlüklə təslim oluram. Boynuma alıram ki, 1930-cu ildə Şəki-Zaqatala bölgəsində sovet hakimiyyətinə qarşı silahlı üsyan hazırlanan vaxt mən Şəkidən Bakıya üsyançı təşkilatın başçısı Bəhram Nəbibəyov’un xüsusi tapşırığına əsasən gəlmişdim. Sovet hakimiyyətinə qarşı silahlı üsyana hazırlıqda mənim iştirakım bu cürdür: Cəzamı çəkdikdən sonra Şəkidəydim. 1930-cu ildə Şamxor hadisələrindən sonra yanıma Vəliyev Seyid adlı bir Şəki şəhər sakini gəldi. O, mənə yaxşı münasibət bəsləyirdi və məni keçmiş fəal müsavatçı kimi tanıyırdı. Panislamçı əhval-ruhiyyəli Vəliyev mənə bildirdi ki, Şamxor hadisələrindən sonra şəkililər çox qəzəblidir, Manaf yüzbaşı (sovet hakimiyyəti orqanları güllələyib) bazarda açıq şəkildə camaatı sovet hakimiyyətinə qarşı mübarizəyə çağırıb və Türkiyədən 2 Türkün gələrək Şəkinin Yuxarı baş hissəsinə düşdüyünü xəbər verib. Vəliyev Seyid onu da onu da bildirdi ki, Türkiyə Azərbaycanda sovet hakimiyyətini devirmək üçün Azərbaycanın əksinqilabçı təşkilatlarıyla birgə silahlı üsyan təşkil edir və sovet hakimiyyətinə qarşı üsyan edənlərə silah və para ilə yardım göstərməyə söz verib. Vəliyev Seyidin dediklərindən mənə o da bəlli oldu ki, sovet hakimiyyətinə qarşı silahlı üsyan hazırlamaq məsləsiylə bağlı Türkiyədən gəlmiş həmin 2 şəxs Yuxarıbaşlı bir

157

neçə adamla, o sıradan Nurməhəmməd əfəndi’ylə1 (o, sürgün edilib) görüşərək söhbət edib. Vəliyevin dediyi başqa adamların adı yadımda qalmayıb. Vəliyevin bu xəbərinə mən inamsızlıqla yanaşdım, bildirdim ki, Şamxor hadisələri və Manaf yüzbaşının açıq çağırışları bütün bunların fitnəkarlıq (provokasiya) olduğunu güman etməyimə əsas verir. Vəliyev Seyidin dediklərinin həqiqətə nə qədər uyğun olduğunu öyrənmək məqsədiylə əksinqilabçı millətçi kimi tanıdığım Nəbibəyov Bəhram bəyə müraciət etdim. Nəbibəyovdan soruşdum ki, sovet hakimiyyətinə qarşı silahlı üsyan hazırlamaq üçün doğrudanmı Türkiyədən adamlar gəlib, o da müsbət cavab verdi. Mən incidiyimi Nəbibəyova bildirərək ondan soruşdum ki, bəs niyə bu haqda məni xəbərdar 1

Nurməhəmməd əfəndi İmamzadə 1869-cu ildю Şюkinin Qışlaq mюhюllюsindю doğulub. Böyük alim, din xadimi Əbdülqəni Nuxəvi Xalisəqarızadə’nin nюvюsidir. Erkюn yaşlarından özünü ruhani hюyatına hazırlamışdı. Yeniyetmю ikюn ilahiyyatın sirlюrinю bюlюd olmaq üçün Türkiyюyю gedib, Bursa və Konya şəhərlərində mükəmməl təhsil alıb. Oxumaqda seçildiyinю görю Misrю göndюrilib, burada юl-Əzhюr Universitetindю tюhsilini davam etdirib. Şюkiyю qayıtdıqdan sonra Nurmюhюmmюd юfюndinin hюyatında yeni bir mюrhюlю başlanıb. O, Cümю mюscidinin imamı seçilib, burada юmisi oğlu Əhmədnəbi əfəndi’ylю birlikdю dini fюaliyyюt göstюrib. Eyni zamanda elmi yaradıcılıqla mюşğul olub, mюdrюsюdю dюrs deyib. Onun qюlюmindюn юrюb, fars dillюrinю, fюlsюfюyю, şюriюtю dair çoxsaylı юsюrlюr çıxıb. Nurmюhюmmюd юfюndinin “Əfqanıstan tarixi”ni farscadan Azюrbaycan türkcюsinю çevirmюsi elmi fюaliyyюtinin, maraq dairюsinin genişliyindюn xюbюr verir. Belю işıqlı zюka sahibi bolşevik rejiminin tюqiblюri şюraitindю psixoloji sıxıntılar içюrisindю yaşayaraq 1930-cu ildю Allahın dюrgahına qovuşub (18, 82-83).

158

etməmisən?O, mənə cavab verdi: “Sən həbs olunmuşdun, ona görə də müəyyən müddət Sizdən gizli saxlamaq istəyirdik”1. Sual: Bu, doğru deyil. Nəbibəyov Sizə cavab verib ki, mən üsyançı təşkilatı səndən yalnız ona görə gizlətmişəm ki, sən də müsavatçılarla olan əlaqələrin haqqında mənə heç nə danışmamısan. Doğrusunu deyin. Cavab: Bəli, tamamilə doğrudur. Nəbibəyov mənə dedi ki, sən də müsavatçılarla əlaqəni məndən gizlətmisən”. ŞƏMKİR VƏ ŞƏKİ ÜSYANLARI HAQQINDA BİR NEÇƏ SÖZ İstintaqın gedişini burayadюk izlюmiş oxucunu 1930-cu ildю ümumюn Azюrbaycanda, o sıradan Şюmkirdю vю Şюkidю üsyanların baş vermюsi sюbюbi maraqlandıracaq. Bütün Azюrbaycanı bürümüş hюmin üsyanların başlıca sюbюblюri aşağıdakılardır. 1925-ci ildю Azюrbaycan kюndindю tюsюrrüfatların 54 faizini ortabablar, 3 faizini qolçomaqlar, qalan hissюsini yoxsullar tюşkil edirdi. Kюnd tюsюrrüfatı vergisinin 50 faizi hюmin bu 3 faiz qolçomaq tюsюrrüfatlarının üzюrinю qoyulmuşdu. Orta illik gюliri 900 manat olan tюsюrrüfatlar 1927-ci ildю 245 manat 38 qюpik vergi verirdisю 1928-ci ildю verginin hюcmi 332 manat 64 qюpiyю qaldırıldı. 1931-ci ildю isю yeni vergi qanununa görю, varlı tюsюrrüfatlar gюlirlюrinin 70 faizini vergi kimi vermюli idi (13, 103).

Cümlю mюtndю dю belю yanlış qurulub.

159

1930-cü ilin fevralında Azюrbaycan K(b)P MK fюrdi tюsюrrüfatlarda olan bütün mal-qaranın, habelю arıçılıq vю ipюkçiliyin ictimailюşdirilmюsi haqqında qюrar qюbul etmişdi. Bu qюrarın hюyata keçirilmюsi nюticюsindю qısa müddюtdю 75 min iş heyvanı, 100 min baş qaramal, 250 min baş qoyun vю keçi ictimailюşdirildi. Fюrdi tюsюrrüfatlara mюxsus torpaqlar da kütlюvi şюkildю müsadirю edilirdi (13, 110). Yuxarıda qeyd olunan qюrarda qolçomaqların icazюsiz, özbaşına köçmюsi, юmlaklarını satması qadağan edildi. Belю юmюlю yol verюnlюrin юmlakı dюrhal müsadirю edilirdi. Bu, юslindю tюhkimçilik hüququnun yeni forması idi. Qolçomaqlar vю ortabab kюndlilюrin böyük hissюsi Sibirю vю Orta Asiyaya sürgün edildi. (Geri qayıdanları çıxmaq şюrtiylю indinin özündю belю Qazaxıstanda oraya sürgün edilmiş 100 mindюn artıq azюrbaycanlı yaşayır) (13, 115). Kommunist (bolşeviklюr) partiyasının 5 yanvar 1930cu ildю qюbul etdiyi qюrarda göstюrilirdi ki, 1932-ci ilin yayına kimi kütlюvi kollektivlюşmю hюyata keçirilmюli vю qolçomaqlar bir sinif kimi lюğv edilmюlidir. Qeyd edildiyi kimi, kolxoz sistemi tюhkimçiliyin yeni forması idi. Kюndli heç dю torpağın sahibi deyil, muzdlu fюhlю idi. Kolxozda çalışan kюndliyю hюtta uzun müddюt pasport belю verilmюmişdi. Buna tюhkimçilikdюn özgю ad vermюk olmazdı (17, 42-43). Kütlюvi kollektivlюşdirmю siyasюti юslindю taxıl istehsalı vю satışı üzюrindю sovet hökumюtinin inhisarçı mövqeyinю xidmюt edirdi. Daha dюqiq desюk bolşevik rejimi hюm ölkю 160

daxilindю taxıla olan tюlюbatı ödюmюk, hюm dю bu mюhsulu xaricю satıb valyuta ehtiyatı yaratmaq üçün kolxozların yaradılması ideyasını irюli sürmüşdü. Fюrdi kюndli tюsюrrüfatı ilю müqayisюdю kolxozlarda юmюk mюhsuldarlığının aşağı olması başqa izahata imkan vermir. Statistika rюqюmlюri dю bunu sübut edir. 1930-cu ildə AK(b)P-nin X qurultayında MK-nın birinci katibi N.F.Gikalo hesabat məruzəsində etiraf etmişdi ki, kollektivləşmə zamanı yol verilən nöqsanlara, başlıcası inzibatçılığa görə Azərbaycan Sovet İttifaqında birinci yeri tutur (10, 117). Kolxoz quruluşunun uğursuzluğu rюsmi dövlюt sюviyyюsindю dю etiraf edilmişdi. ÜİK(b)P MK-nın 1939-cü ilin mayında keçirilmiş plenumunda A.A.Andreyev’in mюruzюsindюn aydın oldu ki, kolxozların yaradılmasından 10 il keçmюsinю baxmayaraq nюinki mюhsuldarlıq artmayıb, юksinю, azalıb. Mюruzюdю bildirilirdi ki, hюr hektarın mюhsuldarlığı minimuma enib, kolxozlarda юmюkhaqqı fondları boşalıb, bir sözlю, kюnd tюsюrrüfatı böhran içindюdir (10, 123). Azюrbaycanda 1914-cü ildю 580 min ton buğda istehsal edildiyi halda 1940-cı ildю bu göstюrici 562,2 min ton olub, halbuki hюmin dövrdю юhalinin sayı tюxminюn 1,5 milyon artmışdı. Əhalinin sayına uyğun olaraq taxıl istehsalı artmaq юvюzinю azalmışdı. Bunu başqa kюnd tюsюrrüfatı mюhsullarının юkin sahюlюrinin artırılması hesabına taxıl юkilюn torpaq sahюlюrinin azaldılmasının nюticюsi kimi dю şюrh etmюk düzgün deyil. Azalma bütün sahюlюrdю 161

görünmюkdюdir. Bu qıtlıq 1933-cü ildю Azюrbaycanda aclığa sюbюb oldu (10, 102). Kollektivlюşdirmю dinю qarşı mübarizюylю yanaşı aparılırdı. 1929-cu il aprel ayının 9-da AK(b)P MK-nın plenumu kənddə Allahsızlar Cəmiyyətinin işini gücləndirmək, dinə qarşı mübarizə, çadranın və papağın atılması ilə bağlı məsələni müzakirə etdi. Əslюn Şюkidюn olan Mustafa Quluyev 1928-ci ildю yazırdı: “Yarımvəhşi ərəblərin adət və ənənələrindən ibarət olub sultanlar və xanlar tərəfindən təhkimçilik üsuluna uyğunlaşdırlmış, istifadə edilmiş və istifadə edilməkdə olan islamiyyət və şəriət Azərbaycanın mədəni hərəkatı yolunda bir Çin səddi təşkil edir. Oktyabr inqilabı bu divarı deşmiş, böyük bir kalafa açmışdır, ancaq biz onu tamamilə məhv etməli, qəti qələbə yolunu təmizləməliyik” (13, 126). Bütün deyilюnlюri yuvarlaqlaşdırsaq belю nюticюyю gюlю bilюrik ki, Sovetlюr Birliyindю zorla aparılan kollektivlюşmю юslindю ölkюni idarю etmюyi baçarmayan bolşeviklюrin dövlюtlilюrdюn müsadirю, daha doğrusu, qюsb etdiklюri torpaqlar vю sюrvюt hesabına yoxsulları da birtюhюr dolandırmaq cюhdiydi. Əlbюttю, Allahın buyurduğu yolla, alın tюriylю dövlюt qazanmış insanlar öz halal mal-mülklюrini qaniçюn bir hakimiyyюtю asanlıqla tюslim etmюk niyyюtindю deyildilюr, buna görю dю Azюrbaycanın çox yerindю olduğu kimi Şюmkirdю (Şamxorda) da xalq kükrюyюrюk üsyan bayrağı qaldırdı.

162

Bu üsyana görkюmli ruhani vю ictimai-siyasi xadim, Şюmkirin Düyюrli kюndindюn olan, el arasında “Hacı Axund” kimi şöhrюt tapmış Hacı Axund Əhməd Hacı Piri oğlu Nuruzadə (1881-1930)1 başçılıq edirdi. Hacı Əhmюd Nuruzadю bölgюdю tanınmış olduqca nüfuzlu bir ruhaniydi. O qюdюr hörmюtli bir şюxsiyyюtdi ki, qan düşmюnlюrini barışdırmağa onu aparırdılar vю o юtraflarda onun bir sözünü iki etmюzdilюr. Bu cür nüfuzuna görю Mюhюmmюdюmin Rюsulzadюnin başçılığı altında qurulmuş ilk Azюrbaycan Cümhuriyyюtinin Parlamentinю Gюncюbasar bölgюsindюn seçilюn millюt vюkillюrindюn biri dю Hacı Axund Əhmюd oldu. Sovet hakimiyyюtinin ilk illюrindю o, özünü çox sakit aparsa da var-dövlюti, torpaqları юlindюn alınanda haqsızlıqla barışmadı, hakimiyyюtю qarşı çıxaraq qaçaq düşdü. 1930cu ildю Gюncюbasarda hakimiyyюtdюn narazı olan bütün qüvvюlюr Hacı Axundun юtrafına toplaşdı vю hakimiyyюt orqanlarıyla silahlı çarpışma başlandı. Hacının dюstюsindю 3 min nюfюrю qюdюr юli silahlı adam vardı. Şюmkir bölgюsindю hakimiiyюtini itirmюkdю olan kommunistlюr 1930-un noyabrında üsyançıların üstünю Zюyюmdюn böyük hюrbi qüvvю yolladılar. 17 noyabr 1930-da Düyюrli kюndinin “Daş yatağı” (ora “Şimanlı Allahyarın yatağı” da adlanır) adlı yerindю son vю hюlledici döyüş gedir. Ağır toplarla vю pulemyotlarla yaraqlanmış çoxsaylı rus Onun haqqında geniş bilgi almaq üçün bax: Ədalюt Tahirzadю. Nuruzadю Hacı Axund Əhmюd Hacı Piri oğlu. – “525-ci qюzet”, 3, 9 may 2008, №№78, 82. 1

163

юsgюrlюri qarşısında юlindю yalnız tüfюng tutmuş üsyançılar mühasirюyю düşür vю çox ağır tюlюfata uğrayırlar. Yaxında partlayan mюrmidюn sağ ayağını itirюn Hacı Axund Əhmюd юsir düşmюsin deyю özünü güllю ilю vuraraq şюhid olur. Bundan sonra üsyançılara Hacının qardaşı – pюhlюvan gövdюsinю görю hamının “Yekю Mюhюmmюd” dediyi igid başçılıq edir. Ancaq dayandoldurum tüfюnglю ağır topların qarşısında nю qюdюr durmaq olardı ki?! Qurtuluş savaşçılarının çoxu bu döyüşdю şюhid oldu, çoxları isю yaralanaraq юsir düşdü. Ağır yaralıların içюrisindю Yekю Mюhюmmюd dю vardı. Ertюsi gün meyitlюri vю юsirlюri Düyюrlidю poçtun qarşısına gюtiriblюr, kюnd camaatını da qorxutmaq üçün buraya yığıblar. Bolşeviklюrin “Vюsil” deyilюn komandiri boyu çatmadığına görю hoppanaraq юli-qolu bağlı Yekю Mюhюmmюdю bir şillю vurub, sonra da deyib ki, haradan idarю olunduğunuzu, sovet idarюlюrindюki adamlarınızın kimliyini desюn sюni buraxarıq. Yekю Mюhюmmюd xalqın gözü qarşısında Vюsilin üzünю tüpürüb. Qюzюblюnmiş bolşevik tapançasındakı bütün güllюlюri onun bюdюninю boşaldıb, ancaq Mюhюmmюd yenю yıxılmayaraq dağ kimi dimdik durub, bir azdan isю qanı axıb gedюndю yerю çöküb vю şюhid olub!.. Hacı Axund Əhmюdin başçılıq etdiyi bu üsyan Azюrbaycanın azadlıq savaşı tarixindю юn şюrюfli sюhifюlюrdюn biriydi! (22). Əsasюn inzibati metodlar hesabına Şюki-Oğuz (ozamankı Nuxa-Vartaşen) dairюsindю dю kollektiv 164

tюsюrrüfatlar (rusca: “kolxoz” – “kollektivnoye xozyaystvo” sözündюn) yaradıldı. Onların sayı 68 idi vю hюmin kolxozlarda 6.281 fюrdi tюsюrrüfat birlюşdirilmişdi. 1930-cu ildю Şюkidю başlanan vю Azюrbaycanın 8 bölgюsinю yayılan üsyan da bolşevik rejiminin xalqımızın milli-mюnюvi dюyюrlюr sisteminю mürtюce münasibюtinю, fюrdi kюndli tюsюrrüfatını vю azad sюnюtkarlığı lюğv etmюk istiqamюtindю apardığı sosial-iqtisadi siyasюtinю qarşı yönюlюn etiraz hюrюkatı idi. Bolşevik rejiminin inzibati metodlara, ağır vergi sisteminю юsaslanan iqtisadi siyasюti Şюki sюnюtkarlığını, manufaktura tюsюrrüfatını iflasa uğratmışdı. Şюkidю bir qrup dabbağ tюrюfindюn Xalq Komissarları Sovetinin sюdrinю yazılan юrizю dю bunu sübut edir. Orada deyilirdi ki, Azюrbaycan Sюnюt Birliyi dabbağları öz şюbюkюsinю birlюşdirmюk vю artel yaratmaq qюrarı qюbul etdikdю biz hюvюslю ora yazılmaq üçün юrizю verdik. Şюkidю fюaliyyюt göstюrюn 200 dabbağdan 69 nюfюri artelю yazıldı, ancaq bu birlik bizi xammalla tюchiz edю bilmir (17, 42). Üsyan hюrюkatına qarşı mübarizю aparmaq üçün yaradılan Üçlüyün verdiyi mюlumata görю, 1930-cu il aprelin 12-dю kюndlюrdюn Şюki şюhюrinю 100 silahlı vю 1.500 юliyalın üsyançı yürüş etmişdir. Onlar şəhəri tutaraq 3 gün əllərində saxlamışlar. Üsyanı yatırmaq üçün Qafqaz alayi, Azюrbaycan diviziyasının Qafqaz eskadronu, 4-cü alayın ayrı-ayrı bölüklюri, desant bölüyü, Azюrbaycan alayının bölüklюri, Belarus hюrbi mюktюbinin 154 kursantı, Leninqrad sюrhюd qoşunları mюktюbinin 150 kursantı cюlb 165

edilmişdi (17, 123). Belю bir geniş coğrafi mюkandan böyük hюrbi qüvvюnin Şюki üsyançılarına qarşı yeridilmюsi sübut edir ki, bu hюrюkat SSRİ rюhbюrliyi sюviyyюsindю tюşvişю sюbюb olmuşdu. 1930-cü il aprelin 12-dən may ayının 12-nədək olan müddətdə 180 üsyançı şəhid olmuş, 150 üsyançı isə yaralanmışdı. Kütləvi həbslər zamanı 865 nəfər tutulub saxlanılmış, onlardan 220 nəfərinə üsyan iştirakçısı ittihamı irəli sürülmüşdü. Üsyançılara qarşı mübarizю aparan bolşevik rejimi isю 73 nюfюr adam itirmişdir. Hökumюt qüvvюsindюn yaralananların sayı 79 nюfюr olmuşdur. Bu üsyan bütün SSRİ mюkanında qolçomaq qiyamları kimi tюqdim olunan üsyanlardan юn kюskini idi. Şəki üsyançılarının bölşevik rejiminə qarşı apardığı mübarizə yalnız sosial-iqtisadi və siyasi hüquqsuzluğa qarşı deyil, həm də milli-mənəvi və dini dəyərləri qoruyub saxlamaq uğrunda milli qeyrət davasıydı. Görkюmli araşdırıcı Cəlal Qasımov AR MTN arxivindю saxlanılan Şюki-Zaqatala üsyanı rюhbюrlюrinin siyahısını taparaq üzю çıxarıb. Hюmin siyahını oxucuların nюzюrinю çatdırırıq: 1. Molla Mustafa Şeyxzadə (Şabalıd kюndi). 2. Bəhram bəy Nəbibəyov (Şюki rayon hюrbi komissarlığının sюfюrbюrlik şöbюsinin keçmiş rюisi). 3. İsmayıl Haqqı əfəndi (Anadolu türkü) – ŞюkiZaqatala mahalı RXTŞ-nin müfюttişi. 4. Mustafa Əlicanbəyov – Tiflisdю hюbs olunub. 166

5. Şeyxzadə (Tala) – 1920-ci il üsyanının iştirkçısı. 6. Hafiz əfəndi – 1920-ci il üsyanının iştirakçısı. 7. Hacı Ağakişi bəy (Qazmalar kюndi) – qolçomaq. 8. Cəlal Moçayev – Kommunist Gюnclюr İttifaqı Zaqatala Komsomol Tюşkilatı Rюyasюt Heyюtinin keçmiş üzvü (hюbs olunub). 9. Sadıq bəy Balacayev (qolçomaq) – hюbs olunub. 10. Molla Yusuf – partiya üzvü, Almalı rayonunun rюhbюri. 11. İslam vю Novruz – Əliabad rayonundakı Varxiyan qaçaq dюstюsinin başçıları. 12. Molla Əbdürrəhman (Muxax kюndi) – Əliabad rayonu (hюbs olunub). 13. Heydər Hacı Qurban Maqoma (qolçomaq) – Qabaqçöl kюndi. 14. Hacı Heybətulla (Qabaqçöl kюndi) – molla, Murtazюli qrupunun ideya rюhbюri. 15. Murqazəli Xalatalalı (Qabaqçöl kюndi) – qolçomaq. 16. Bəhram İsa (Qabaqçöl kюndi). 17. Molla Şərif (Balakюn) – partiyanın keçmiş üzvü. 18. Dost Tahir (Balakюn) – nюzarюtçi. 19. Paşan Məhəmməd Şaban oğlu (ittihadçı). 20. Mustafa Hacı Əli oğlu (Balakюn imamı). 21. Hüseyn İlyas oğlu (keçmiş qoçu, ittihadçı). 22. Vartaşen (Oğuz) rayonu Qumlax kюnd sovetinin sюdri (13, 63-64).

167

Bu siyahıya hюrюkatda mühüm rol oynamış Qaçaq Abbas’ı, Hüseyn Əsədulla oğlu’nu vю Manaf Yüzbaşı’nı da юlavю edю bilюrik. Göründüyü kimi, üsyan rюhbюrlюri sırasında Əliabbas Qюdimovun adı yoxdur. Onun üsyan hюrюkatı ilю dolayı yolla юlaqюsi vю bu hюrюkata rюğbюti şübhю doğurmasa da Əliabbas Qюdimov üsyanla birbaşa bağlı deyildi vю onun rюhbюrlюri arasında da olmamışdı. İstintaqda adı hallandırılan Bюhram bюy Şюki üsyanının юn parlaq simasıdır. Bəhram bəy Qasım bəy oğlu Nəbibəyov 1884-cü il dekabrın 6-da Şюkidю bюy ailюsindю anadan olub. O, şюrюfli adı xalqımızın tarixinю юbюdi hюkk olunmuş milli qюhrюmanlarımızdandır. Şюki rayonunda hюrbi komissar işlюyюrkюn 1930-cu ildю Şюkidю sovet hakimiyyюtinю qarşı qalxmış üsyanın tюşkilatçı vю rюhbюrlюrindюn biri olmuş Bюhram bюy ilk tюhsilini Kutais real mюktюbindю alıb. Sonra Peterburqda Konstantin Topçuluq Mюktюbinю daxil olaraq oranı 1904-cü il sentyabrın 2-dю birinci dюrюcюli diplomla bitirib. Elю hюmin il Qafqazdakı XX topçuluq briqadasında podporuçik rütbюsindю hюrbi xidmюtю başlayıb. Bюhram bюy 1909-unci il senytabrın 7-dю porucik, 1912-ci avqustun 31-dю isю ştabs-kapitan rütbюsinю yüksюlib. 1913-cü ildю III batareyanın komandiri tюyin olunan Bюhram bюy юlaçı zabit kimi I юlahiddю Qafqaz ordusunun qюrargahında topçuluq rюisinin müavini vюzifюsinю tюyin 168

olunub. Elю hюmin il III dюrюcюli “Müqюddюs Stanislav” ordeni ilю tюltif olunub. 1919-cü il dekabrın 5-dю yenicю yaranmış Azюrbaycan Ordusunun hissюlюrinю baxış keçirюn hюrbiyyю naziri Səməd bəy Mehmandarov kapitan Bюhram bюy Nюbibюyovun başçılıq etdiyi 4-cü batareyanın hюrbi hazırlığından tam razı qalıb. Podpolkovnik Bюhram bюy 1919-1920-ci illюrdю qardaşları Vahid bəy vю podpolkovnik Hüseyn bəy’lю birgю Qarabağda ermюnilюrю qarşı igidliklю vuruşub. General-mayor Həbib bəy Səlimov’un 1920-ci il martın 29-da Hюrbiyyю Nazirliyinю göndюrdiyi raportdan: “Bu gün saat 13-də Xankəndinin ucqarı bizim hərbi qüvvələr tərəfindən alındı. Bakı alayı sıldırım qayalarla Daşbaşı yüksəkliyinə yanaşdı. Podpolkovnik Bəhram bəy Nəbibəyov ermənilərin təqib edilməsinə uymasaydı və mövqeləri dəyişməsəydi alayın həmləsi daha uğurlu olardı. Sol cinahda ermənilər ələ keçirdikləri iki pulemyotla əkshəmləyə keçdilər. Onları Xankəndindən vurub çıxarmağa və qaçmağa məcbur etdik. Toplar əla atırdı, xüsusən podpolkovnik Bəhram bəy Nəbibəyovun batareyası, ancaq təəssüf ki, batareya komandiri özünü cilovlaya bilmir və batareya ilə birlikdə döyüşə atılırdı. Qoşunların əhval-ruhiyyəsi əladır, düşmən çoxlu itki verib, təkcə Xaraşutda 60-dək erməni meyiti var. General Həbib bəy Səlimov” (6). Şюki üsyanı zamanı 1930-cu ilin 13 aprelindюn başlayaraq hakimiyyюt qüvvюlюriylю 7 gün vuruşub vю 169

Bideyiz kюndi yaxınlığında, Buxdur dağında sayca qat-qat çox olan düşmюnlю son damla qanınadюk çarpışaraq qюhrюmancasına şюhid olub. 7-8-9 AVQUST DİNDİRMƏSİNİN ARDI 1930-cu ilin qanlı vю şanlı tarixinю bu qısa baxışdan sonra yenidюn Əliabbas Qюdimovun yarımçıq qoyduğumuz istintaqına qayıdaq. Müttюhimю verilmiş cismani işgюncюlюr sayюsindю dindirmюnin gedişindю artıq dönüş yarandığını hiss edюn müstюntiq qarşısındakını tam tюrksilah etmюk üçün bütün gücünü toplayıb. “Sual: İfadənizi davam etdirin. Cavab: Nəbibəyov mənə tapşırdı ki, Bakıya get və Bakı Müsavat təşkilatının münasibətini aydınlaşdır, yardım almaq üçün həmin təşkilat vasitəsiylə xaricdəki Müsavat dairələriylə əlaqə yarat. Nəbibəyovun tapşırığı əsasında mən Bakıya getdim və Müsavatın mərkəzi adamlarından olan Qiyasbəyova Mədinə xanıma müraciət etdim1. Qiyasbəyova ilə söhbətlərim haqqında yuxarıda ifadə vermişəm. Qiyasbəyova mənə bildirdi ki, Bakıda əski müsavatçılar qrupu var və o, çəyirtkə təşkilatının işçisi, müsavatçı Ağayev Məşədi Novruz2 vasitəsiylə İrandakı müsavatçılarla əlaqə

Bu cümlюnin altında baş “NKVD”çi qalın karandaşla cızıq çюkib. Ağayev Novruz Ağa oğlu (1874, Saray/Bakı-24.1.1948, Bakı) mюşhur müsavatçı aydınlardandır. Sövet dönюmindю dюfюlюrlю hюbs edilib. “Neyyir” tюxюllüsüylю şeirlюr yazıb. Ömrünün son illюrindю 1 2

170

saxlayır. Qiyasbəyova vasitəçinin indi Bakıda olmadığını deyərək elə ilk imkandaca məni onunla görüşdürməyə söz verdi. Söhbət zamanı mən Mədinə xanımı Şəkidə hazırlanan üsyan və Azərbaycan Müsavat təşkilatının bu üsyanla bağlılığı haqqında bilgiləndirdim. Qiyasbəyova Bakı müsavatçılarının bu üsyanla əlaqəsini dandı. Mən onu üsyana hazırlıq haqqında bilgiləndirəndə o, cavab verdi ki, Azərbaycan kəndliləri guya çox kasıb yaşayır və buna görə də qəzəblidir; kəndlilər guya sovet hakimiyyətindən narazıdır və hər hansı dəstək olarsa guya sovet hakimiyyətini devirməyə hazırdır. Sonra o, Müsavatın vəzifələrindən danışaraq dedi ki, müsavatçı kadrları sovet hakimiyyəti orqanları repressiyaya uğradıb, müsavatçılar çox az qalıb və vəzifəmiz budur ki, əski müsavatçı kadrlar qorunub saxlanılsın, yeni müsavatçı kadrlar yetişdirmək üçün Azərbaycan gəncləri Müsavat ruhunda tərbiyə edilsin. Müsavatçıların xaricdəki işindən danışarkən Mədinə xanım qeyd etdi ki, müsavatçılar Məhəmmədəmin Rəsulzadə, Vəkilov Mustafa, şəkili Əbdüləli bəy Əmircanov və b. xaricdə qəzet və jurnal buraxırlar. O, jurnalın və qəzetin adını dedi, ancaq mən unutmuşam; deyəsən, “İstiqlal” dedi. O həm də dedi ki, müsavatçılar mühacirlər arasında iş aparırlar və sovet hakimiyyətinə qarşı olan bütün siyasi cərəyanların tərəfdarlarını birləşdirən vahid mərkəz yaradıblar. Bir gün sonra mən yenə Mədinə xanımın yanına gedərək dedim: “Xalqın qanı axıdılır, ancaq Siz ona kömək etmək istəmirsiniz”. Bununla mən təkid edirdim ki, Müsavat təşkilatı Mədinə Azюrbaycan EA Ədюbiyyat İnstitutu nюzdindюki юlyazmalar şöbюsindю (sonrakı Respublika Əlyazmalar Fondu) çalışıb.

171

xanımın şəxsində sovet hakimiyyətini devirmək məqsədiylə Şəkidəki üsyan təşkilatına yardım göstərsin. O heç bir kömək edə bilməyəcəklərini söyləyərək qəti imtina etdi”. Alicюnablığa baxın! Özünün sovet hakimiyyюtini yıxmaq istюdiyini boynuna götürür, ancaq Mюdinю xanım Qiyasbюylinin şюxsindю bir qadını “NKVD” cюngindюn qurtarmaqçün ondan asılı olan son cюhdi edir – onun üsyana yardımdan qюti imtina etdiyini söylюyir, ancaq bilmir ki, müsavatçı qanına susamış bu hakimiyyюt hюrislюri onun kitabını çoxdan bağlayıblar!.. Artıq istюdiyi ifadюni müttюhimdюn qoparmış müstюntiq ondan yenю юl çюkmir, yeni-yeni fitnюkar suallar yağdırır: “Sual: O, Şəki üsyançı təşkilatına yardımdan gerçəkdən də “imtina edirdisə” nə məqsədlə Sizin İrandakı Müsavat təşkilatı ilə əlaqənizi yaratmaq istəyirdi? Cavab: Bəli, Mədinə xanım bununla bağlı kömək etmək istəyirdi və etdi də. O, məni həmin adamla – Azərbaycan müsavatçılarıyla xaricdəki Müsavat mühacirləri arasında əlaqəçi olan Ağayevlə calaşdırdı. Biz – mən və Mədinə xanım xaricdəki Müavat təşkilatıyla normal əlaqə qurmaq, ondan tapşırıqlar almaq və sovet hakimiyyətinə qarşı əksinqilabi işi genişləndirmək məqsədiylə Ağayevlə əlaqəyə girdik. Sual: Siz Ağayevlə neçə dəfə və hansı şəraitlərdə görüşmüsünüz? Cavab: Mən Ağayev’lə 3 dəfə və aşağıdakı şəraitlərdə görüşmüşəm: birinci dəfə Quba şəhərində 1932, yaxud 1933-cü ildə. Ağayev Qubada xidməti ezamiyyətdə olarkən Mədinə 172

xanımın ona verdiyi göstərişlə mənim evimə gəldi. O, özünü mənə Məşədi kimi təqdim etdi və Mədinə xanımın təklifiylə gəldiyini bildirdi. Mənim “xaricdən nə xəbərlər var?” sualıma (müsavatçıların işini və siaysi mühacirlərin durumunu nəzərdə tuturdum) Ağayev cavab verdi ki, bu dəfə heç bir xəbər gətirə bilməmişəm, çünki İrandan çıxmazdan qabaq ozümün müsavatçı yoldaşımı gözləməyə vaxtım olmadı və İrana növbəti gedişində xəbərlər gətirəcəyinə söz verdi. Biz şərtləşdik ki, mən yenə əvvəlki kimi Mədinə xanımla əlaqə saxlayım və Bakıya getməyimə ehtiyac yarananda Ağayev guya müştərim kimi “Cəmşid” adı altında mənə məktub yazsın. İkinci dəfə mən 1933-cü ilin qışında Bakıya xidməti işlərimlə bağlı gəldim. Mən Qalada yaşayan köhnə dostum Mirzəyev Abbasqulu’nun yanına getdim. Həmin vaxt o, dülgər işləyirdi. Abbasqulu Mirzəyev mənim müsavatçı əqidədaşımdı və sovet hakimiyyətinə qarşıydı. Onun evində olduğum zaman özünün köknə dostu adlandırdığı Ağayevi soruşdum. Mənim xahişimlə Abbasqulu mənimlə birgə Ağayev Məşədi Novruz’un yanına getdi. Onun yanında tanımadığım qonaqlar vardı. Çay içəndən sonra mən və Abbasqulu nabələd adamların yanı olduğuna görə heç bir siyasi söhbət etmədən çıxıb getdik. Getməzdən öncə Abbasqulu Mirzəyevin evində görüşməyi sözləşdik. Ertəsi günü axşamçağı təxminən saat 6-7də Mirzəyevgilə getdim, bir azdan Ağayev də gəldi. İşgüzar söhbətə keçdiyimizdə mənim siyasi mühacirətin və müsavatçıların vəziyyəti haqqında sualıma cavab olaraq Ağayev məni Mirzəyev Abbasqulunu siyasi mühacirətin həyatı və işi

173

haqqında bilgiləndirdi. Sonra o, müsavatçıların xaricdəki başqa əksinqilabi partiyalarla birləşdiyini söylədi1. Sual: Siz Ağayevdən fərdi şəkildə hansı müsavatçılar haqqında soruşdunuz? Cavab: Mən xaricdə yaşayan və mənə bəlli olan aşağıdakı müsavatçılarla maraqlanaraq onlar haqqında fərdi şəkildə soruşdum: Məhəmmədəmin Rəsulzadə (onunla tanışam), Əmircanov Əbdüləli bəy2, Mustafa bəy Vəkilov3, Mirzəbala [Məhəmmədzadə]4, Məhəmmədsadıq Quluyev1 Görünür ki, istintaq üçün önюmli olduğuna görю müstюntiq bu cümlюnin sonunda Ə.Qюdimova qol çюkdirib. 2 Şюkidю doğulmuş vю юski bюy nюslindюn olan Əbdüləli bəy Şirəli bəy oğlu Əmircanov (1874-1948) görkюmli ictimai-siyasi xadimdir. Çar dönюmindю Rusiyada ali tюhsil alıb, Azюrbaycan Cümhuriyyюti zamanı Parlamentin üzvü olub vю müxtюlif nazirliklюrю başçılıq edib, Cümhuriyyюt yıxıldıqdan sonra Türkiyюyю mühacirюt edib vю orada Azюrbaycanın юsarюtdюn qurtulması uğrunda siyasi mübarizюsini davam etdirib. 3 Mustafa ağa Nadir ağa oğlu Vəkilov (1896-1965) Azюrbaycanın görkюmli ictimai-siyasi xadimlюrindюn biridir. Moskva Universitetinin hüquq fakültюsini bitirib, Azюrbaycan Cümhuriyyюti dönюmindю Parlamentin üzvü vю daxili işlюr naziri olub. Sovet hakimiyyюtinin ilk günlюrindюn mühacirюt edюrюk Türkiyюyю gedib vю hюyatının sonunadюk orada yaşayaraq Azюrbaycanın azadlığı uğrunda siyasi mübarizю aparıb. 4 Mirzəbala Məhəmmədzadə (1898-1959) görkюmli ictimai-siyasi xadim, jurnalist. Mюhюmmюdюmin Rюsulzadюnin юn yaxın vю sюdaqюtli silahdaşlarından biri. Müsavat Partiyası Gюnclюr Cюmiyyюtinin üzvü (1917-dюn). Sovetlюşmюnin ilk dönюmindю M.Rюsulzadюnin göstюrişiylю istilaçılara vю yerli satqınlara qarşı mübarizю mюqsюdiylю Bakıda yaradılmış gizli Müqavimюt Komitюsinin sюdri (28.5.1920-dюn). 1

174

(onunla şəxsən tanışam) və başqaları. Ağayevin dediklərindən mənə bəlli oldu ki, Mirzəbala və Məhəmmədsadıq İranda, qalanları isə Türkiyədədir. Ağayev bunu da danışdı ki, o zaman Türkiyədə bulunan Məhəmmədəmin Rəsulzadə və başqaları xaricdəki və sovet ərazisindəki Müsavat təşkilatlarının mərkəzinə rəhbərlik edirdilər. Sual: Az. SSR-in rayonlarındakı vəziyyət haqqında Ağayevə Siz hansı informasiyanı verdiniz? Cavab: Az. SSR-in rayonlarındakı vəziyyət haqında mən Ağayevə bu qaydada informasiya verdim. Dedim ki, Az. SSR-in rayonlarında kollektivləşdirmə sərtliklə aparılır, yəni qolçomaqlıq ləğv edilir, qolçomaqlar repressiya olunur və sürgün edilir, bu zaman bəzi yerlərdə rayon təşkilatları

1921-dю öncю Güney Azюrbaycanda, sonra Türkiyюdю mühacirюtdю olub. Münxendюki SSRİ-ni öyrюnюn institutun Azюrbaycan bölmюsinin başçısı vю hюmin institutun türkcюmizdю buraxdığı siyasi jurnalın redaktoru. Müsavat Partiyası MK-sının sюdri, Azюrbaycan Milli Mюrkюzinin başqanı (1955-dюn). 1 Adı elmi юdюbiyyatda bюzюn “Mюhюmmюdsadıq Xülusi” (“Sadıq Xülusi”) kimi dю keçюn Məhəmmədsqdıq Quluyev görkюmli müsavatçılardandır. “ÇK” onu dюfюlюrlю hюbs edib. Mюhюmmюdюmin Rюsulzadю onu fюal partiya xadimi adlandıraraq Müsavat partiaysı gizli Mюrkюzi Komitюsinin üzvü olduğunu, sovet Azюrbaycanından 1924-dю çıxdığını, öncю Ərdюbildю, 1926-dan Tюbrizdю işlюdiyini, vюtюnlю юlaqю saxladığını, sürgün edidiyi Tehrandan bolşeviklюrin fitnюkarlığına baxmayaraq Tюbrizю qayıda bildiyini, orada bir özюl müюssisюdю gizli çalışdığını, İranda Azюrbaycan Milli Mюrkюzinin nümayюndюsi olduğunu bildirir (bax: Из истории азербайджанской эмиграции. Сборник документов, произведений, писем. Москва: «Мысль», 2011, с.66).

175

əyintilərə və ifratçılığa yol verir, nəticədə kəndlilər sovet hakimiyyətindən narazı qalır. Mən bu məlumatı Ağayevin xaricdəki Müsavat mərkəzinə ötürməsi üçün vermişdim. Sual: Az. SSR-in rayonlarındakı durum haqqında məlumatla Siz xaricdəki Müsavat mərkəzinə xəbər vermək istəyirdiniz ki, sovet hakimiyyətinə qarşı əksinqilabi işi genişləndirmək üçün “əlverişli şərait” yaranıb? Cavab: Bəli, mənim məqsədim yalnız bu idi1. Sual: Az. SSR-in rayonlarındakı durum haqqında məlumatınızdan sonra Ağayev Novruz Sizə nə tapşırdı? Cavab: Ağayev mənə bu tapşırıqları verdi: 1) sürgündən qayıdan müsavatçıları və sovet hakimiyyətinin başqa düşmənlərini işə götürməyə çalışmalı, onlarla əlaqə saxlamalı, onların əhval-ruhiyyəsini öyrənməli və Müsavat təşkilatı əməli işə keçəcəyi zaman onlardan sovet hakimiyyətinə qarşı əksinqilabi mübarizədə yararlanmalı; 2) xaricdəki Müsavat mərkəzinə ötürməkdən ötrü əski müsvatçılardan azadlıqda kimlərin qaldığını aydınlaşdırıb Ağayevə bildirməli, çünki xaricdəki Müsavat mərkəzi bu məsələlərlə maraqlanır;

Çox güman ki, istintaqın sonrakı günlюrinю düşюn bu son sualcavab Ə.Qюdimovun artıq cismюn tükюndiyini, müqavimюt göstюrmюyю daha gücünün qalmadığını göstюrir. 1

176

3) yeni müsavatçı kadrlar yetişdirmək məqsədiylə köhnə müsavatçı kadrları qoruyub saxlamağa və gəncləri əksinqilabi millətçi ruhda tərbiyələndirməyə çalışmalı və b. Boynuma alıram ki, Ağayevin bu fikirləriylə tam ortaqdım, bütün bu göstərişləri bütünlüklə yerinə yetirməyə razı oldum1. Sual: İstintaqa bildirin görək Mirzəyev Abbasqulunun görüşləri nədən ibarətdi? Cavab: Mirzəyev Abbasqulu bizimlə tam razıydı və onun da görüşləri bizimkiylə, yəni sovet hakimiyyətinə qarşı mübarizə tələbləriylə üst-üstə düşürdü. Sual: Zaqatalada Baba Qəbulov, Əfəndiyev Fərrux və b. ilə birgə apardığınız əksinqilabi iş haqqında Ağayevə nə informasiya vermisiniz? Cavab: Mən Baba Qəbulov və Əfəndiyev Fərruxla əksinqilabi əlaqələrim haqqında Ağayevi və Mədinə xanımı bilgiləndirdim. Baba Qəbulov Şəki-Zaqatala bölgəsində üsyana hazırlığın birbaşa iştirakçısıdır, Əfəndiyev Fərruxa isə üsyançı təşkilatın olduğunu hələ silahlı çıxışdan qabaq xəbər vermişdim. Mən üsyançı təşkilatın olduğunu deyəndə Əfəndiyev Fərrux üsyana hazırlığı bəyəndi. Sual: Sizin Baba Qəbulovla və Əfəndiyev Fərruxla birgə əksinqilabi işinizə istintaq bir də qayıdacaq. İstintaqa deyin görək üsyançılara yardım etməsini xahiş

Hюr biri ittiham maddюsinю bюnzюyюn bu cümlюlюrin Ə.Qюdimovun ağzından deyil, müstюntiqin qюlюmindюn çıxdığı göz qabağındadır. 1

177

etdiyiniz Mədinə xanımla görüşdükdən sonra nə məqsədlə Şəkiyə getmişdiniz? Cavab: Qiyasbəyova Mədinə xanımla görüşdükdən sonra mən bir daha Şəkiyə getmədim. Sual: Siz yenə yalan danışmağa başlayırsınız. İstintaqa bəllidir ki, Siz Bakıda Mədinə xanımla ilk görüşdən sonra Bakıda Müsavatın gizli təşkilatının nümayəndəsi Mədinə xanımla söhbətinizin nəticələri haqqında üsyançı təşkilatın rəhbəri Nəbibəyovu məlumatlandırmaq üçün yenidən Şəkiyə qayıtmısınız. Yalan ifadə verməyi dayandırın və doğru danışın. Cavab: Bundan qabaqkı cavabımın üstündə qətiyyətlə dururam. Sual: Siz tərslikdən əl çəkmirsiniz. Ağayevlə söhbətdə özünüz ona bildirmisiniz ki, Bakıda Mədinə xanımla ilk görüşdən sonra Şəkiyə Nəbibəyovun yanına qayıtmısınız. Bu faktı danmağa necə cürət edirsiniz? Cavab: Ağayev doğru danışmır, niyə doğru danışmadığını isə mən bilmirəm. Sual: Siz yuxarıda bildirdiniz ki, sovet hakimiyyətinə tam təslim olmaq istəyiylə bütün həqiqəti danışmağı qərara almısınız, ancaq sovet hakimiyyətinə qarşı silahlı çıxışın hazırlanmasında fəal iştirakınızı göstərən bəzi faktları istintaqdan gizlətməyə çalışırsınız. Siz Bakıya Nəbibəyovun xüsusi tapşırığıyla gəlmisiniz; Şəkiyə geri “qayıtmamısınızsa” bəs onda Nəbibəyovu görüşünüzün nəticələri haqqında necə bilgiləndirmisiniz?

178

Cavab: Mədinə xanımla görüşümün nəticələri haqqında Nəbibəyova yuxarıda söz açdığım Məhəmməd bəy Hüseynbəyov’la məlumat göndərmişəm. Sual: Siz Şəkiyə geri dönmək faktını səmimi şəkildə boynunuza almaqdan yaxanızı qurtara bilməyəcəksiniz. Siz Nəbibəyovu Şəxsən Şəkidə məlumatlandırmısınız və o, üsyançı təşkilata xaricdən yardım almaq məqsədiylə ikinci dəfə danışıq aparmaq üçün Sizi yenidən Bakıya qaytarıb. Doğru danışmağınızı təkidlə tələb edirik. Cavab: Bəli, boynuma almağa məcburam ki, Qiyasbəyova ilə görüşdən sonra mən Şəkiyə getdim və Nəbibəyova Qiyasbəyova ilə görüşümün nəticələri haqqında bilgi verdim. Bunu da boynuma alıram ki, Nəbibəyov xaricdəki Müsavat təşkilatıyla əlaqə yaratmaq üçün məni ikinci dəfə Bakıya qaytardı və bu məqsədlə Qiyasbəyova və Ağayev Məşədi Novruz ilə əksinqilabi əlaqəni bərpa etdim”. Müstюntiq Mюmmюdovun, soyadını göstюrmюdiyi kömюkçisiylю birgю apardığı üçgünlük (protokola görю; ancaq daha uzunmüddюtli ola bilюr) dindirmю burada başa çatır. Öncюki bir-iki günlük dindirmюlюrdю üç-dörd nюfюr iştirak edirdisю rюsmюn üç gün çюkmiş bu istintaqı yalnız iki nюfюrin “yola verdiyi” inandırıcı deyil. Yюqin ki, bu “söhbюt”dю dю yenю hюmin rюsmi şюxslюr sadюcю “qıraqdan baxıb”, müstюntiq kömюkçisi isю müttюhimi döymюk, ona işgюncю vermюk lazım olanda işю qarışıb. Hюr bir halda onların işinin hюdsiz ağır olduğu göz qabağındadır – Əliabbas Qюdimov onların gözlюdiyindюn dю qat-qat iradюli çıxıb vю ondan söz qoparmaq üçün 179

“sovet istintaqı” sözün gerçюk anlamında alın tюri tökmюli olub! Ancaq artıq bir şey gün kimi aydındır – sovet hakimiyyюtinю qarşı silahlı üsyana hazırlıqda iştirakını, bu üsyana xaricdюn yardım almaq üçün gizli Müsavat tюşkilatıyla danışıqlar apardığını boynuna almış şюxsi güllюlюnmюkdюn fюlюk dю qurtara bilmюz! Müstюntiq öz vюzifюsinin birinci mюrhюlюsini “uğurla” başa çatdırıb – müttюhimi tam sındıraraq ona güllюlюmю kюsilmюsini tюmin edib, indi qalır ikinci mюrhюlю başqalarını da gilyotin ağzına sürüklюmюk üçün ondan yararlanmaq! SONUNCU DİNDİRMƏ (10 AVQUST 1937) Əslindю bu dindirmюni öncюkinin davamı saymaq daha doğru olar, ancaq onun protokolu ayrıca yazıldığına görю biz dю ondan ayrıca söz açmağa mюcburuq. Burası da var ki, bu dindirmю 7-8-9 avqust tarixlinin ardı olsa da bюzi şübhюlюr doğurur, çünki rюsmюn ayın 9-da bitmiş istintaq 144-cü vюrюqdю bitirsю ayın 10-dakı dindirmю 116cı vюrюqdюn (?!) başlayır! Ümumiyyюtlю, bu işdю indi bizю bюlli olmayan, heç zaman da bюlli olmayacaq çoxlu dolaşıq vю şübhюli mюqamlar var. Ən başlıca şübhю bundan doğur ki, hюbs olunduğu gündюn avqust ayınadюk, demюk olar ki, heç bir ciddi ittihamı boynuna almayan Ə.Qюdimov avqust ayında birdюn-birю “юl quzusuna” dönür, sovet hakimiyyюtini silahlı yolla

180

devirmюk üçün silahlı üsyan hazırlamağadюk hюr şeyi asanlıqla boynuna alır. Burada iki mюqam ola bilюr: 1) Bu son istintaqdakı sözlюr gerçюkdюn Əliabbas hюkimin ağzından çıxıbsa, demюli, istintaq briqadası onu işgюncюlюrlю elю bir duruma catdırıb ki, iradюsi sarsılıb vю müstюntiqin barmağının işarюsiylю istюnilюn cinayюti boynuna götürmюyю hazırdır. Belю olduqda müttюhimdюn, yюni Ə.Qюdimovdan doğruculluq ummağa qюtiyyюn mюnюvi haqqımız yoxdur. Buna etiraz edюn oxucumuz bu suala cavab versin: “Sюnю başqa heç bir cюza vermюyюrюk, yalnız bütün dırnaqlarını qoparsalar cinayюt etmюdiyini söylюyю bilюrsюnmi?”... 2) Əliabbas hюkim artıq cismюn bütünlüklю yararsız hala salınıb, müstюntiq юvvюlki söhbюtlюrdю topladığı informasiyaya юsasюn bu protokolu tюrtib edib vю heç ona oxutmadan qol çюkdirib (“NKVD”-nin tюcrübюsindю bu, adi haldı). Yoxsa bugünюdюk var gücüylю müqavimюt göstюrmiş insanın birdюn-birю “sandığı açıb bütün pambığı ortaya tökmюsi” qюtiyyюn ağlasığan deyil. O, uşaq deyildi vю bilirdi ki, adını çюkюcюyi hюr bir şюxsi hюbs gözlюyю bilюr, buna görю dю son anadюk dost-tanışları qorumağa çalışıb – “cinayюtlюr”i ya ölülюrin, ya da artıq tutulmuşların (“islanmışın yağışdan nю qorxusu?!” fюlsюfюsiylю) üstünю atıb. “NKVD” 1937-dю heç bir siyasюtlю юlaqюsi olmayan adamları ona görю hюbs edirdi ki, onların xalq içюrisindю nüfuzu, hörmюti vardı vю arxalarınca çoxlu adamları apara bilюrdilюr. Oxucu diqqюtlю fikir versю görюcюk ki, bu 181

dindirmюdю adı çюkilюnlюrin, demюk olar ki, hamısı camaat arasında böyük hörmюti olan şюxslюrdir. Demюli, onları Quba rayon tюhlükюsizlik şöbюsinin informasiyasına юsasюn “NKVD”-nin özü seçюrюk Əliabbas Qюdimovun adından bu protokola salıb (bundan ötrü hюkimin sadюcю onları tanıması yetюrliydi). 1956-cı ildю bu iş üzrю tutulan, yaxud güllюlюnюn şюxslюrю bюraюt verildi. Demюli, bu iş “NKVD”-nin qurmasıymış! Bu halda da yenю Əliabbas Qюdimovu qınamaq юdalюtsizlikdir. İstintaqın özünün vю protokolunun saxta olduğunu sübut edюn юn mühüm faktlardan biri budur ki, Əliabbas Qюdimov “Türk mühibbi” gizli tюşkilatı üstündю ittiham edilsю dю guya bu tюşkilatda onun yoldaşları olmuş adamların dindirmю protokollarında belю bir ittihamla üzlюşmirik. Mюsюlюn, guya Şюki üsyanının rюhbюrlюrindюn biri vю “Türk mühibbi”nin fюal üzvü olmuş Baba bəy Qəbulzadə yüz cür cinayюtdю suçlansa da onun yanında bu tюşkilatın heç adı da çюkilmir, halbuki belю bir şey olsaydı müstюntiqlюr hökmюn qarışqanı böyüdüb fil edюrdilюr. Demюli, Ə.Qюdimovun bu tюşkilatla bağlı boynuna aldıqlarının da heç biri doğru deyil. Bu deyilюnlюri nюzюrю alaraq oxucudan xahişimiz var – bu dindirmюdю Əliabbas Qюdimovun adından yazılmış sözlюri hюqiqюt kimi qюbul etmюsin, çünki aradan 19 il keçюndюn sonra respublika prokuroru burada yazılanların yalan olduğunu bildirюcюk!

182

İndisю nю qюdюr saxta olsa da tarixi bir vюsiqюyю çevrilmiş hюmin istintaq protokolunun mюtniylю tanış olaq: “Sual: Əksinqilabi fəaliyyətiniz haqqında bu ilin 7, 8 və 9 avqustunda verdiyiniz ifadələri dəqiqləşdirin. Cavab: Bundan öncəki ifadələrimdə boynuma almışam və indi də boynuma alıram ki, həbs olunduğum anadək mən əksinqilabi müsavatçı mövqedə dayanmışam. Mən bunları da qeyd etməliyəm: 1904-cü ildən 1908-ci ilədək fəal eser olmuşam. 1911-ci ildən başlayaraq 1918-ci ilədək menşevik idim və məni İstanbulda Tiflisdən olan Şalva adlı bir fəal gürcü menşevik ruhunda tərbiyə edərək yetişdirmişdi. 1918-ci ilin sonunda Türkiyədən Azərbaycana qayıdarkən Müsavata qoşuldum. Məni müsavatçı ruhunda yetişdirən Türk dili müəllimim Xəlifəzadə Məhəmmədəli oldu. O, məni Şəki rayonunda Müsavat təşkilatını yaratmaq üçün birgə işə dəvət etdi”. Bu deyilюndюn elю nюticю çıxır ki, Əliabbas Qюdimov guya gündю bir юqidюyю qulluq edюn, tюk-tюk adamların “tюrbiyюsiylю yetişюn” iradюsiz bir adammış. Belю sözlюrin onun ağzından çıxması, sadюcю, inandırıcı deyil – o, heç vaxt özünü belю aşağılamazdı! Demюli, hюmin sözlюrin müюllifi müstюntiqin özüdür. “Şəkidə yaratdığımız Müsavat təşkilatının tərkibində bu adamlar vardı: mən – Qədimov Əliabbas, Xəlifəzadə Məhəmmədəli, Veysəl Mustafayev, İmanzadə 1 Əbdülkərim, Həşim Məhəmmədov , Süleyman əfəndi1 – Həşim əfəndi Məhəmmədzadə XX yüzilin başlarında Şюkinin юn fюal ziyalılarındandır. Onun o dönюmin mюtbuatında çoxlu mюqalюlюri 1

183

Türk. Bunlar 1919-cu ildə Şəki qəzasında yaranmış və Azərbaycanın sovetləşməsinədək mövcud olmuş Müsavat təşkilatının rəhbər şəxsləri idi. Müsavatçı görüşlərim Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulandan sonra da qalırdı. Bu görüşlər əsasında mən sovet hakimiyyəti ilə mübarizəyə başladım. Gizli əksinqilabi işim, yəni sovet hakimiyyətinə qarşı apardığım mübarizəm özünü aşağıdakılarda göstərir. Türkiyədə olduğum zaman mən həm də pantürkist ruhda tərbiyələnmişdim və Qafqaziya Nəşri-Maarif Cəmiyyətinə2 başçılıq edirdim. Bu cəmiyyətin “siyasi platforması” pantürkizm ideyalarını yaymaq və Türk dilini Turan xalqları arasında aparıcı dilə çevirməkdi. Bu təşkilat 1911-1918-ci illərdə mövcud olub.

dюrc edilib. O, Zaqafqaziya Ruhani İdarюsindюn “molla” vю “müюllim” attestatı alıb, müюllimlik edib (20.8.1917-dюn); 1919-cu ildю Şюki Darülmüюllimatında (qadın müюllimlюr seminariyasında) Türk dili, ümumi tarix vю coğrafiya müюllimi işlюyirdi (bax: ARDA, f.51, s.3, iş 410, v.4). 1 Bu, sonralar kommunist kimi yetişmiş Süleyman Nuri’dir (1895, İstanbul-1966, Moskva; Bakıda Fюxri xiyabanda basdırılıb). 1914-dю cюbhюyю gedib, 1917-dю ruslara юsir düşüb. Nargin adasında saxlanılıb, onu юsirlikdюn bolşeviklюr qurtarıb. Azюrbaycan Cümhuriyyюti dönюmindю Parlaman dюftюrxanasında çalışıb. General M.Tlexasın tutulub mюhv edilmюsindю mühüm rolu olub. Şюkidю müюllim işlюyib. Onun haqqında Kirovun mюktubları var (bax: APİİ SSA, f.1, s.8, iş 5215). 2002-dю İstanbulda “Oyanan юsirlюr” adlı xatirюlюri nюşr edilib. Kitabı “Azюrbaycan юmюkçilюrinin liderlюrindюn” olan “hoca”sı Anastas Mikoyana ithaf edib. Ancaq Şюkidю işlюmюyini, nюdюnsю, kitabda göstюrmюyib. 2 Bu ad rusca mətndə türkcə yazılıb.

184

1918-ci ilin sonunda Türkiyədən Azərbaycana – Şəkiyə gəldiyim zaman Azərbaycan ziyalıları, şagirdləri və kəndli kütlələri arasında pantürkizm “ideya”sını yaymağa başladım. Məqsədim türkiyəpərəstlər və pantürkistlər yetişdirməkdi. 1919-cu ildə Müsavat təşkilatında olan zaman mən də, haqqında yuxarıda danışdığım başqa əqidədaşlarım da bu ideyanı yürüdürdük. 1921-ci ildə mən Zaqatalaya köçüb getdim, orada pantürkizm tərəfdarlarını seçməyə başladım və tezliklə Baba Qəbulov, Nurulla əfəndi Qazıyev, dəllək Əhmədov Usta Süleyman (indi ölüb), Əhməd Bərbərlinski, Cahangir Əzizov (indi ölüb), Molla Qafar (mərsiyəxan) və başqaları ilə əlaqə yaratdım. 1921-ci ildə Zaqatalada mən gizli əksinqilabi millətçi pantürkist “Türk mühibbi” təşkilatını yaratdım. Bu təşkilatın tərkibinə daxil olanlar: 1) mən – Qədimov Abbas, 2) Qəbulov Baba, 3) Əhməd Bərbərlinski, 4) Cahangir Əzizov, 5) Əhmədov Usta Süleyman – Bərbərlinskinin atası, 6) Molla Qafar, 7) Nurulla əfəndi Qazıyev, 8) Rəcəbli Əhməd – aqronom, o zaman Zaqatalada peşə texnikumunun direktoruydu, 9) İsa – müəllim (indi ölüb), 10) İsa Kazımov - gəncəli, müəllim, indi, deyəsən, Zaqataladadır, 11) Müci Ramazan – zaqatalalı, 12) Əhməd bəy – soyadını xatırlamıram, o vaxt kooperativdə işləyirdi, 13) Məhəmməd Vahab oğlu – ticarətçi, şəkili, ancaq Zaqatalada yaşayır, 14) Əlibala Salamov – ölüb, 15) Əliəkbər Salamov- zərgər (Zərgər Əliəkbər), 16) Musa və Abbas Əsgərovlar – şəkililər, o zaman Zaqatalada yaşayırdılar. Sual: Bu təşkilatın məqsəd və vəzifələrini açıqlayın. 185

Cavab: Yuxarıda dediyim kimi, bu təşkilat əksinqilabi millətçi mövqedə dururdu. Biz bu işləri aparırdıq: 1) əksinqilabi millətçilik, yəni Turan millətinin vahidliyi “ideya”sını yayğınlaşdırmaq; 2) Turan xalqlarının bütün dillərindən daha mədəni saydığımız Türk dilini yayğınlaşdırmaq; 3) Türk şair və yazıçılarından Tofiq Fikrət, Məhəmməd Əmin *Yurdaqul+, Hamid Əbdülhəqq, Rza Tofiq və başqalarının ideyalarını yaymaq. Boynuma alıram ki, bizim bütün əksinqilabi millətçi işimiz ÜİK(b)P və sovet hakimiyyətinin milli siyasətinə, proletar ədəbiyyatı və yaradıcılığına qarşı yönəldilmişdi və onlara qarşı pantürkizm “ideya”sı qoyulmuşdu. Mən – Qədimov Abbasqulu, Baba Qəbulov, Qazızadə Nurulla əfəndi, Rəcəbli Əhməd, Əhməd Bərbərlinski məsciddə, məktəblərdə, bazarda ayrı-ayrı dükanlarda, guya qonaqlıq məclislərində Turan millətlərinin birliyi uğrunda çıxış edirdik. Məktəblərdə təbliğat apararkən gəncləri əskinqilabi millətçi ruhda tərbiyələndirmək istəyirdik”. Oxucumuz diqqюtli olsun – müttəhim özünü “Əliabbas” yox, “Abbasqulu” adlandırır! Nə qədər gülüncdür! Doğrudanmı o, öz adını unudub?! Əlbəttə, yox. Bu, müstəntiqin saxtakarlığına başqa bir sübutdur. Ə.Qədimov bu protokolu oxumuş olsaydı, yaxud dinləsəydi hökmən öz adını düzəldərdi; deməli, bu protokolun məzmunundan o, xəbərsizdir. “Sual: Bu əksinqilabi millətçi təşkilatın üzvlərindən kimlər hələ üzə çıxarılmayıb və repressiya olunmayıb?

186

Cavab: Təşkilatın tərkibindəki bu adamlar repressiya olunmayıb: Rəcəbli Əhməd, İsa Kazımov, Musa Əsgərov, Abbas Əsgərov. Sual: Boynunuza alırsınızmı ki, 1927-ci ildə gizli əksinqilabi millətçi təşkilatı yaratmaq üstündə həbs edildiyiniz zaman “Türk mühibbi” təşkilatını və həmin təşkilatın üzvlərini istintaqdan gizlətmisiniz? Cavab: Bəli, boynuma alıram ki, 1927-ci ildə bu təşkilat üstündə həbs olunduğum zaman dindirmələrdə təşkilatın mövcudluğunu inkar etdim və sırf əksinqilabi məqsədlə istintaqa həmin əksinqilabi millətçi təşkilatın üzvlərinin adlarını demədim. Sual: 1929-ci ildə cəzanızı çəkib qurtardıqdan sonrakı əksinqilabi işiniz haqqında ifadələrinizi davam etdirin. Cavab: Cəzamı çəkdikdən sonra mən Şəkidəydim. Burada Baba Qəbulov, Əfəndiyev Fərrux, Əliəkbər Salamov, Əhməd Rəcəbli, Abbasqulu Mirzəyev və başqaları ilə əksinqilabi əlaqəmizi bərpa etdim. Şəki-Zaqatala bölgəsində sovet hakimiyyətinə qarşı silahlı çıxışlara hazırlıq vaxtı mən üsyançı hərəkat təşkilatları və iştirakçılarından Nəbibəyov Bəhram bəy, Seyid Vəliyev, Qəbulov Baba ilə əlaqə saxladım, üsyançı hərəkatın təşkilatçılarından biri kimi Nəbibəyovun tapşırığına əsasən Bakıya getdim ki, sovet hakimiyyətinə qarşı üsyan hərəkatına Müsavatın xarici bürosundan yardım almaq üçün Müsavatın başlıca şəxslərindən olan Mədinə xanım’ın şəxsində Bakı müsavatçılarının gizli təşkilatı ilə əlaqə və rabitə yaradım.

187

Bu məqsədlə Qiyasbəyova Mədinə xanım’ın yardımı ilə Bakıda yerləşən müsavatçılarla Müsavatın xarici bürosu arasında əlaqəçi olan müsavatçı Ağayev Novruz’la əlaqə yaratdım və onunla üç görüşüm oldu. Ağayevlə görüşlər zamanı Müsavatın xarici bürosunun işi haqqında məlumat aldım və ona da Ağayev vasitəsi ilə Az.SSR-in rayonlarının vəziyyəti haqqında mənfi və böhtançı ruhda məlumat verdim. Həm Mədinə xanımdan, həm də Ağayev Novruzdan əksinqilabi müsavatçı işin bundan sonra da genişləndirilməsi haqqında əksinqilabi müsavatçı göstərişlər və Az.SSR-in rayonlarındakı vəziyyətin, Az.SSR-in rayonlarındakı köhnə müsavatçı kadrların müəyyənləşdirilməsi zərurəti haqqında tapşırıqlar aldım. Bu tapşırıqları Müsavatın xarici bürosu üçün yerinə yetirməli idim və qismən də yerinə yetirdim. Sual: Qiyasbəyli Mədinə xanımın və Ağayev Novruzun şəxsində əksinqilabi Müsavat təşkilatı ilə əlaqəniz və onlardan tapşırıq almağınız hansı ildə olub? Cavab: Bütün bunlar 1930, 31, 32 və 1933-cü illərdə baş verib. Sual: 1933-cü ildən sonrakı əskinqilabi fəaliyyətiniz haqqında ifadələrinizə davam edin. Cavab: 1933-cü ildə Ağayevlə son görüşümdə o, yuxarıda dediyim kimi, mənə Müsavatın xarici bürosunun göstərişlərinə uyğun bir sıra əksinqilabi müsavatçı tapşırıqlar verdi. Müsavatın xarici bürosundan Ağayev vasitəsilə aldığım göstərişlərin mahiyyəti bunlardır:

188

1) Quba qəzasındakı xüsusən nüfuzlu bütün köhnə müsavatçıları müəyyənləşdirmək və onlarla əlaqə yaratmaq, onları işə düzəltməyə çalışmaq. 2) Sürgündən qayıdan müsavatçıları və başqa antisovet görüşlü şəxsləri imkan daxilində işə düzəltmək. 3) Yeni müsavatçı kadrlar hazırlamaq məqsədiylə gəncləri əksinqilabi millətçi ruhda tərbiyə etmək üçün gənclər arasında iş aparmaq. 4) Kəndlilər arasında antisovet əhval-ruhiyyəli şəxsləri müəyyənləşdirmək üçün kəndlilərin əhval-ruhiyyəsini öyrənmək. Sual: İstintaqa bildirin görək bu göstərişləri gerçəkləşdirmək üçün Siz hansı əməli işlər görmüsünüz? Cavab: Qubada həbs olunduğum anadək aşağıdakı işləri görmüşəm. Bir həkim kimi evlərə xəstələrin yanına getməyimdən istifadə edərək ziyalıların və kəndlilərin əhval-ruhiyyəsini öyrənmişəm. Əksinqilabi əhval-ruhiyyəli bu şəxsləri müəyyənləşdirərək onlarla əlaqə saxlamışam: 1. Əliabbas, yanılmıramsa Əlizadə – qubalı, vəkillər kollegiyasının üzvü, keçmiş şəhər başçısı; 2. Mirzəəli Behbudov – şuşalıdır, Şuşanın məşhur bəylərindəndir, Qubada vəkillər kollegiyasının üzvü idi, bir müddət, deyəsən, hansısa rayonda “ÇK” orqanlarında işləyib; 3. Molla Əhməd əfəndi – Quba şəhərinin sakini, sünni camaatı arasında çox nüfuzlu bir şəxsiyyət; doğrudur, Quba şəhərində şayiələr gəzirdi ki, o, “NKVD” rayon şöbəsi ilə əlaqədardır, ancaq antisovet ünsürdü

189

və mənim əqidədaşımdı; 4. Mehmandarov, adını xatırlamıram1 – Quba rayonunun Nügədi kəndində feldşer, Şuşadakı keçmiş müsavatçı həkim [Kərim bəy+ Mehmandarovun oğlu, sürgündən 1935-ci, ya da 36-cı ildə qayıdıb, dediyinə görə, Şuşadakı əksinqilabi fəaliyyətinə görə sürgün edilibmiş; 5. Əhməd bəy Abdinbəyov – qubalı, keçmiş bəy, Meşə Təsərrüfatı İdarəsində işləyir; deyəsən, indi Torpaq Komitəsində çalışır; 6. Məhəmməd bəy Abdinbəyov – Əhməd bəyin qardaşı, sürgündə olub (nə üstündə – bilmirəm), 12-ci sovxozda işləyib; 7. Qulam, deyəsən, Rəhimov (soyadı dəqiq deyil) – qubalı, Azərittifaqda ticarət xətti üzrə çalışır, Sovet küçəsində öz evində yaşayır; 8. Məşədi Həmdulla – türkəçarəçi, əhali arasında böyük hörməti vardı, qubalı, Sovet küçəsində yaşayırdı; 9. Mirməhəmməd ağa Seyid Əşrəf oğlu – nüfuzlu seyid, Sovet küçəsində yaşayırdı, onunla bəzən söhbətlər edirdim və kəndlilərin durumunu pisləyərək üstüörtülü şəkildə öz narazılığını bildirirdi; 10. Məşədi Əsgər – keçmiş bağ sahibi, Qubada keçmiş Şamaxı küçəsi №3-də (Proletar və Şamaxı küçələrinin tini) yaşayır; 11. Musa (ona Musa dayı deyirlər) – Rustov kəndinin yanındakı Usta Qasım kəndinin sakini, keçmiş qolçomaq; 12. Heydər bəy Səfərəlibəyov – Dəvəçi sakini, kar, keçmiş zabit; 13. Rəfibəyov Həmid gəncəli, Pedaqoji Texnikumun müəllimi, mənim yoldaşıma da dərs deyib və tez-tez bizdə olub; 13. Teymurxanlı – Quba rayonunun hansısa kəndindəndir, Quba Pedaqoji 1

Bu, Rюşid bюy Mehmandarovdur (1885-1937).

190

Texnikumunda dərs deyirdi, Zaqatalada da müəllim işləyib; 14. Şahverdiyev Hacıbaba, qubalı, müəllim, onillikdə1 dərs deyib, orada direktor müavini idi; 15. Xıdır, soyadını unutmuşam – müəllim, Quba rayonunun Əmsar kəndindəki yeddiilliyin direktoru; 16. Şirəli Səmədov, şəkili, 1934/35-ci illərdə Qubadaydı və Kənd Təsərrüfatı Texnikumunda müəllimaqronom kimi işləyirdi, 1936-cı ildə Qubadan getdi; arvadının adı Qərənfildir. Səmədov 1936-cı ildə haqq-hesablaşmaq üçün Qubaya gəlmişdi və dediyinə görə, Mil düzündə sovxozda işləyirdi; 17. Keyseruxski Görklü – ləzgi2, Balakəndəndir, 1936-cı ilədək Qubada Kənd Təsərrüfatı Texnikumunun direktoru, sonra isə XII sovxozun texniki direktoru işləyib, 1936-cı ildə Bostançı stansiyasındakı sovxozda direktor, yaxud aqronom işləmək üçün getdi. Sual: Adını çəkdiyiniz bu adamlarla əksinqilabi əlaqəniz nədə özünü göstərirdi? Cavab: Yuxarıda adını çəkdiyim adamlarla (mənimlə söhbətlərdə kəndlilərin həyatı ilə bağlı narazılığını bildirən və onların vəziyyətini pisləyən Mir Məhəmməd ağa Seyid Əşrəf oğlunu çıxmaqla) mən müxtəlif vaxtlarda 1937-ci ildə həbs olunduğum günədək müntəzəm olaraq əksinqilabi millətçi və açıq-aşkar antisovet söhbətlər aparmışam. Bir-birimizə əksinqilabi baxışlarımızı söyləyirdik, kəndlilərin durumunu və

Yюni onillik mюktюbdю. Əsl adı Adıgörklü’dür. Kiyev Politexnik İnstitutunun aqronomluq fakültюsini bitirmişdi. Adından da göründüyü kimi, tюmiz Türkdür. Kiyev Politexnik İnstitutunun aqronomluq fakültюsini bitirmişdi. 1 2

191

ümumən Az. SSR-dəki durumu əksinqilabi mövqedən tənqid edirdik, partiyanın və sovet hakimiyyətinin siyasətinə əksinqilabi böhtanlar atırdıq. Adını yuxarıda çəkdiyim bütün adamlar da mənim kimi bir-birinin əksinqilabi görüşləriylə ortaqdı və onların hamısı mənim kimi əksinqilabi millətçi mövqedəydi, yəni Azərbaycanda sovet hakimiyyətini devirmək və “müstəqil” burjua-millətçi dövlət qurmaq tərəfdarlarıydı. Sual: Sovet hakimiyyətinə qarşı əksinqilabi mübarizə aparmaq üçün gizli əksinqilabi təşkilatı yaratmağın zəruriliyi haqqında məsələni adını çəkdiyiniz hansı adamlarla əksinqilabi söhbətlərinizdə müzakirə etmisiniz? Cavab: Sovet hakimiyyətinə qarşı əksinqilabi mübarizə aparmaq üçün gizli əksinqilabi təşkilatı yaratmaq haqqında mən bu əqidədaşlarımla söhbət aparmışam: Qəbulov Baba – 1934/35-ci illərdə; bu zaman o, Qubaya xidməti işlərinə görə gəlmişdi, söhbət mənim mənzilimdə getdi. Əksinqilabi söhbətdə Baba Qəbulova məlumat verdim ki, Qubada gizli təşkilata cəlb etmək mümkün olan adamlar var (yuxarıda adını çəkdiyim adamları nəzərdə tuturdum). Qəbulov mənə məsləhət gördü ki, təşkilatı rəsmiləşdirməyim və gizli yığıncaqlar təşkil etməyim, çünki bu, qorxuludur və təşkilatın dağılmasına səbəb ola bilər1. O, həmin adamlarla əlaqə

Əslindю bu sözlюr nю Baba bюyindir, nю dю Əliabbas hюkimin, bunlar istintaqın özünün uydurmasıdır, çünki belю bir tюşkilat olmamışdı vю istintaqın юlindю onun mövcudluğunu sübut edюcюk heç bir dюlil yoxdu, buna görю dю “tюşkilat vardı, ancaq rюsmilюşdirilmюmişdi” versiyasını ortaya atmışdı. 1

192

saxlamağı və beynəlxalq vəziyyət gərginləşəndə, yəni sovet hakimiyyətinə qarşı müharibə olduqda onları nəzərdə tutmağı təklif etdi. Rəfizadə Həmid – 1935-1936-cı illər, mənim mənzilimdə. Mən ondan Ali Pedaqoji İnstitutun tələbələri arasında gizli əksinqilabi təşkilatın mövcudluğunu soruşdum, o da dedi ki, onlarda belə təşkilat olub, ancaq dağıdılıb, çünki dediyinə görə, onun yaxın əqidədaşlarından birini həbs ediblər, hətta tutulan vaxt onun yanında imiş. Rəfizadə dedi ki, sovet hakimiyyətinə qarşı mübarizə aparmaq üçün onların hazır kadrları var. Tutulma təhlükəsini nəzərə alaraq onlar qeydə alınmır və hər yerdə iş bu yolla aparılır. Mir Müin Niyazi “öz əqidədaşlarımızı yığıb qruplaşdırmaq lazım deyilmi?” sualıma cavab verdi: “Sürgündən yenicə qayıtmışam və hələlik işə düzəlmək istəyirəm” və işə düzəlməyə kömək etməyimi xahiş etdi. Onunla mən 1936-cı ildə söhbət etmişdim, ancaq o, tezliklə Qubadan getdi və onunla bir daha görüşmədim. Xıdır – 1936-cı ildə gizli əksinqilabi təşkilat yaratmağın zəruriliyi haqqında söhbətdə dedi ki, mən Dağıstanla əlaqədəyəm, ancaq kimlə olduğunu demədi. O, sovet hakimiyyətinə qarşı kəndlilərlə-kolxozçularla fərdi təbliğat aparır. “Gizli əksinqilabi təşkilatda işləyəcəksənmi?” sualıma Xıdır müsbət cavab verdi, dedi ki, bu təşkilata girməyə hazıram. Heydər bəy Səfərəlibəyov 1933-cü ildə mənimlə əksinqilabi söhbətdə gizli əksinqilabçı müsavat təşkilatı yaratmağın zəruriliyini dönə-dönə bildirirdi. Heydər bəy ilk baxışda mənə şübhəli adam kimi göründü, çünki o, hər vaxt öz 193

“mən”ini göstərməyə çalışırdı. 1930-cu ildə Mədinə xanımla söhbətdə ondan ilk dəfə “DPZ”-də tanış olduğum Heydər bəyin şəxsiyyəti barədə soruşmuşdum və Mədinə xanım demişdi ki, Heydər bəy mənim yanımda olub, ağlayıb və o, mənə “anormal” adam kimi görünüb. Yuxarıda adını çəkdiyim başqa adamlara təşkilat yaratmağın zəruriliyi haqqında bir şey deməmişəm, ancaq onlarla apardığım müntəzəm əksinqilabi söhbətlərdə əmin olmuşam ki, onların baxışları əksinqilabidir və məndə belə bir qəti əminlik yaranıb ki, onların hər birini təşkilata cəlb etmək mümkündür. Mən onları müəyyənləşdirmişəm və gizli əksinqilabi təşkilat yaratmaq məqsədilə onlarla əksinqilabi əlaqə saxlamışam, ancaq 1937-ci ildə həbs olunduğuma görə həmin təşkilatı formalaşdıra bilməmişəm”. DT kiçik leytenantı Mюmmюdovun tюrtib etdiyi sonuncu dindirmю protokolu burada başa çatır. HÖKM Müstюntiq Mюmmюdov istintaqın bitmюsi haqqında 8 sentyabr 1937-dю protokol tюrtib edib. 23 sentyabr 1937-dю Az. SSR xalq daxili işlюr komissarı, 3-cü dюrюcюli dövlюt tюhlükюsizliyi komissarı Sumbatov’un tюsdiq etdiyi ittihamnamю hazırlanıb. Burada Ə.Qюdimovun cinayюtlюri belю sadalanır: 1927-ci ildə əksinqilabi millətçi müsavatçı “Türk mühibbi” təşkilatını yaratmaq üstündə həbs olunduğu zaman istintaqdan bu təşkilatın mövcudluğunu gizlədib, yalnız əksinqilabi təşviqata görə ittiham olunub. 194

Cəzasını çəkdikdən sonra sovet hakimiyyəti ilə mübarizə mövqeyində qalmaqda davam edib və 1930-cu ildə Şəkidə əksinqilabi ünsürlərlə əlaqəni bərpa edib, sovet hakimiyyətinə qarşı silahlı çıxışın hazırlanmasında iştirak edib. Bu məqsədlə fəal müsavatçılar Qiyasbəyova və Ağayev ilə əlaqəsini bərpa edib, onlar vasitəsiylə İrandakı mühacir müsavatçılarla əlaqə qurub. Şəkidə üsyan yatırıldıqdan sonra Qubaya köçüb, orada 1935/36-cı illərdə ətrafına əksinqilabi millətçi ruhlu müəllimləri toplayıb, əksinqilabi müsavatçı qrup və üsyançı kadrlar hazırlayıb ki, müharibə olarsa sovet hakimiyyətinə qarşı silahlı üsyan etsinlər. Belюliklю, Ə.Qюdimov Az. SSR Cinayюt Mюcюllюsinin 72 vю 73-cü maddюlюri ilю ittiham olunub. Bu sюnюddю onun özünü bütünlüklю tюqsirkar bildiyi göstюrilib. Bu, rюsmi ittihamdı, ancaq Az. SSR XDİK Üçlüyünün 26 sentyabr 1937-ci il tarixli yığıncağının 18 saylı protokolundan çıxarışlara baxanda yeni ittiham da oxuyuruq: “Silahlı üsyan hazırlamaq yolu ilə sovet hakimiyyətini devirmək mövqeyində durub, yetkin müsavatçıdır”. Üçlük hюmin iclasda 50 yaşlı Əliabbas Əli oğlu Qədimov haqqında qюrar çıxarıb: “GÜLLƏLƏMƏLİ. ƏMLAKINI MÜSADİRƏ ETMƏLİ”. Hökm 28 sentyabr 1937-ci ildю gecю saat 1.25dю yerinю yetirilib. Yuxarıda göstюrdiyimiz kimi, 45 yaşlı Mədinə xanım Mehdi qızı Qiyasbəyova da hюmin anda güllюlюnib. 10 avqust 1956-cı ildю Az. SSR prokuroru A.S.Babayev Az. SSR Ali Mюhkюmюsinin Cinayюt İşlюri üzrю Mюhkюmю 195

Kollegiyasına M.Qiyasbюyli vю Ə.Qюdimovun işi ilю bağlı etiraz göndюrib. Sюnюdin Ə.Qюdimovla bağlı hissюsindю göstюrilir ki, o, avqust ayına qюdюr, demюk olar ki, heç nюyi boynuna almayıb, ancaq sonra hюr şeyi etiraf edib. “Bununla yanaşı, Quba şюhюrindю юksinqilabi Müsavat qrupu yaratması haqqında Qюdimovun ifadюsinin юlavю yoxlanılması nюticюsindю bu fakt tюsdiq olunmayıb”, ona görю dю bu işlю bağlı hюbs olunan bir çox şюxslюr bюraюt qazanıb. Prokuror irюli sürülmüş ittihamın sübut edilmюdiyini юsas gюtirюrюk Mюdinю xanım Qiyasbюyliyю vю Əliabbas Qюdimova bюraюt verilmюsini xahiş edib. Bundan az sonra Əliabbas Qюdimov da başqaları kimi rюsmюn tюmizю çıxarılıb. SON SÖZ Yalnız vicdanın pıçıltısını özünю bюlюdçi seçib hюyatın enişli-yoxuşlu yollarıyla irюlilюyюn vю bu yollarda hansı çюtinliklюrlю üzlюşirsю-üzlюşsin vюtюn, xalq vю öz şюxsiyyюti qarşısında daşıdığı mюsuliyyюt hissini bir an da olsun unutmayanlar insanlıq ucalığına yüksюlю bilюrlюr. Mюşhur filosof Sartra görю, vicdan özünю vю başqalarına münasibюtdю zюrurюti nюzюrю almaq, özünü qismюn mюhdudlaşdırmaqdır, юxlaqi borca münasib hюrюkюt etmюk, yaşamaq vю düşünmюkdir. Vicdan könüllü surюtdю özünü cюmiyyюtin arzu etdiyi kimi aparmaq qabiliyyюtidir.

196

Əsюrimizin qюhrюmanı Əliabbas Qədimov vю onun mюslюkdaşları Mədinə xanım Qiyasbəyli, Baba bəy Qəbulzadə, Bəhram bəy Nəbibəyov vю başqaları cюmiyyюtю münasibюtdю mюhz юxlaqi borca müvafiq düşünüb, yaşayıb vю hюrюkюt ediblюr. Onlar heç vaxt “can Azюrbaycan” demюyib, belю sюsküylü, hay-haraylı sevgidюn uzaqda durub, ancaq zюrurюt yarandıqda o canın özü olublar. Ə.Qюdimov bolşeviklюri talançılıqda, xalqı aclığa vю sюfalюtю düçar etmюkdю suçlayaraq kommunistlюrin sıralarını tюrk etdiyi zaman sakit, firavan hюyat sürmюk üçün hюr şeyi vardı: Şюki Sюhiyyю Şöbюsinin müdiriydi, xalq içюrisindю bilikli, yüksюk ixtisaslı hюkim kimi tanınırdı, ancaq o, bütün bunların hamısından imtina edib özünü oda atdı. O dönюmdю milli şüurlu insanların bir çoxu Ə.Qюdimovun yolunu tutaraq “yaşamağı yanmaqda” görüblюr. Onları bu pюrvanю fюdakarlığına sövq edюn başlıca sюbюb bolşevik rejiminin milli duyğularю ayaqlar altına atmasına etinasız qala bilmюmюlюriydi. Üzюrinю “bюşюri dюyюrlюr”, “beynюlmilюlçilik” niqabı çюkilmiş, юslindю xalqları özündю юritmюk mюqsюdi güdюn ruslaşdırma siyasюtinin iç üzünü görюn vю görmюyюn gözlюrю dю göstюrюn fikir, zюka qюhrюmanları kommunistbolşevik rejiminю qarşı qeyri-bюrabюr şюrtlюr altında çarpışıblar. Bu gюrgin mücadilюdю onlar cismюn mюhv oldularsa da mюnюn üstün gюlюrюk tarixdю QALİB kimi qaldılar! 197

QAYNAQLAR 1. Azюrbaycan Respublikası Dövlюt Arxivi (ARDA), fond 51, siyahı 3, iş 8, vюrюq 104. 2. ARDA, fond 51, siyahı 3, iş 12, vюrюq 98. 3. ARDA, fond 51, siyahı 3, iş 330. 4. ARDA, fond 51, siyahı 3, iş 347. 5. ARDA, fond 51, siyahı 3, iş 418, vюrюq 4a. 6. Aslan Vaqif. Seçilmiş юsюrlюri. IV cild. Bakı, “Tюhsil NPM”, 2010. 7. Azюrbaycan Respublikası Milli Tюhlükюsizlik Nazirliyi (AR MTN) arxivi, 13506 (indi PR-23530) saylı istintaq işi. 8. Azюrbaycan istiqlalının bayraqdarı. Toplayanı, юrюb юlifbasında olanları latın qrafikasına çevirюni, lüğюtin vю öz sözün müюllifi prof. Şirmюmmюd Hüseynov. Bakı, “Adiloğlu”, 2011. 9. Əmrahov M. İkinci dünya müharibюsi. 1939-1945. Bakı, “Mütюrcim”, 2000. 10. Hюsюnov Cюmil. “Ağ lюkю”lюrin qara kölgюsi. Bakı, “Gюnclik”, 1991. 11. Xюlilli Xюliyюddin. Azюrbaycan türklюrinin etnogenezi vю milli inkişaf tarixi. Bakı, “MBM”, 2007. 12. Qasımlı Musa. Azюrbaycan türklюrinin milli mücadilю tarixi. 1920-1945. İstanbul, 2006. 13. Qasımov Cюlal. Yaddaşın bюrpası. Bakı, “Mütюrcim”, 1999.

198

14. Mabudoğlu Z., Bюşirqızı U., Adışirinov K. Şюkidю mюhюllю adları, soyadlar vю lюqюblюr. II kitab, Bakı, “Nafta-Press”, 2009. 15. Manaflı Hюbibulla. Öyünc vю güvюnc qaynağı. Bakı, “Nurlan”, 2007. 16. Manaflı Hюbibulla. Şюki üsyanı. Bakı, “Zaman”, 2000. 17. Manaflı Hюbibulla. Şюki üsyanı. Yenidюn işlюnilmiş ikinci nюşri. Bakı, “Uni-Print”, 2010. 18. Mюmmюdov X. Azюrbaycan milli hюrюkatı. (1875-1918ci illюr). Bakı, “Sabah”, 1996. 19. Nюzirli Şюmistan. Yaddaşın bюrpası. – “Azюrbaycan” qюzeti, 20 fevral 2000-ci il. 20. Tahirzadю Ədalюt. Baba bюy Abdulla юfюndi oğlu Qюbulzadю - “525-ci qюzet”, 2011, 22, 29 oktyabr, 5 noyabr; №№ 194, 199, 204. 21. Tahirzadю Ədalюt. Cюfюr Kazımov – Sovet uranını tapanlardan biri. Bakı, “Kür”, 2001. 22. Tahirzadю Ədalюt. Nuruzadю Hacı Axund Əhmюd Hacı Piri oğlu – “525-ci qюzet”, 3, 9 may 2008, №№ 78, 82. 23. Tahirzadю Ədalюt. Şюkinin tarixi qaynaqlarda. Bakı, “Master”, 2005, s.93-101. 24. Rюfiyev Bюxtiyar. Aysberqin sualtı hissюsi. (20-ci illюr). Bakı, “Azюrnюşr”, 1995. 25. Алиев Эльдар. Из истории общественнополитической и культурно-просветительской жизни азербайджанских студентов в ВУЗ-ах Российской империи (II половина XIX века -

199

февраль 1917 года). Авторефeрат канд. дисс. Баку, 1966.

200

201

202