VAQİF ASLAN "Zaman və ədəbiyyat dilemması qarşısında"

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT PEDAQOJİ UNIVERSİTETİ ŞƏKİ FİLİALİ

Vaqif Aslan

ZAMAN VӘ ӘDӘBİYYAT DİLEMMASI QARŞISINDA (Ədəbi-nəzəri, elmi-publisistik məqalələr toplusu)

ADPU-nun Tədris Metodiki Şurasının 23 dekabr 2020-ci il tarixli iclasında (Bax. 1 nömrəli protokoldan çıxarış) “Zaman və ədəbiyyat dilemması qarşısında” adlı məqalələr toplusunun çapa təqdim edilməsi qərara alınmışdır

Bakı MÜTƏRCİM 2021

Redaktor: Murad Nəbibəyov Nasir, publisist, “Qızıl Qələm” media mükafatı laureatı Rəyçilər: Akademik. Prof. Dr. Nizami Cəfərov Azərbaycan Atatürk Mərkəzinin direktoru Azərbaycan Milli Məclisinin deputatı Prof. Dr. Vaqif Qurbanov ADPU ”Azərbaycan dili və onun tədrisi texnologiyası” kafedrasının professoru Prof. Dr. Yeganə İsmayılova BDU filologiya fakültəsindəki “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” kafedrasının professoru Cavanşir Feyziyev Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı Azərbaycan Mətbuat Şurası İdarə Heyətinin üzvü. AYB üzvü, publisist, tərcüməçi Əkbər Qoşalı Atatürk Mərkəzinin şöbə müdiri DGTYB (Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyinin) Məsləhət Şurasının sədri

Vaqif Aslan. Zaman və ədəbiyyat dilemması qarşısında. Məqalələr toplusu.

– Bakı: “Mütərcim”, 2021. – 424 səh.

Kitabda Vaqif Aslanın 2011-2021-ci illərdə qələmə aldığı məqalələr toplanmışdır. Orada ədəbiyyatımız və nəzəri fikrimiz qarşısında duran bir çox vəzifələrə nəzər salınmaqla yanaşı ayrı-ayrı müəlliflərin şəxsiyyətlərinə və əsərlərinə münasibət bildirilmiş, torpaq və dil yaddaşı üzərində maraqlı müqayisə və paralellərə geniş yer verilmişdir. Ata-ana yurdumuzun arxeoloji qatları ilə ata-ana dilimizin yaddaş və ifadə qatlarının üst-üstə düşmə məqqamlarına həssaslıq bu yazıların baş xəttini müəyyən edir. Müəllifin ədəbi simalarımıza yurd tariximiz müstəvisindən və özünəməxsus görmə bucağından yanaşması xüsusi maraq doğurur. Kitab ali məktəblərin filoloji fakültələri, filoloqlar, tarixçilər və tədqiqatçılar üçün nəzərdə tutulmuşdur.

ISBN: 978-9952-28-528-4 © Vaqif Aslan, 2021

Gündüzlər Günəşin, gecələr isə Ayın və ulduzların şəhadəti ilə böyük kainat Yerüzünü müşahidə etməkdədir.

Vaqif Aslan

Ön söz Olumlar və ölümlər, tapıntılar və itkilər, xoşbəxtliklər və bədbəxtliklər, müharibələr və sülh müqavilələri, sunamilər və zəlzələlər, bir sözlə, hər şey konkret bir zaman içində baş verir. Əsərlər də elədir. Onların yarımçıq uşaq kimi düşəni də, elə yarımçıq olaraq qalanı da, doğulan kimi öləni də, doğulandan sonra zamanlar boyunca yaşayanı da olur.

Dəqiq elmlərdən fərqli olaraq (yaxud da olmayaraq), hümanitar elmlərdə qeyri-səlis nəzəriyyəyə xas olan əlamətlər vardır. Onlara yanaşma tərzində bir istiqamətli mövqe tutmaq özünü doğrultmur. Çünki ədəbi-bədii əsər konkret bir zamanda, deyək ki, 1937-ci ildə, kiminsə hakimiyyəti, kiminsə kiməsə tabeçiliyi dövündə, hansısa bir dünyagörüşünün tüğyan elədiyi illərdə yaranır. Bəs yaxşı, bir dönəm öz yerini başqa bir dönəmə verəndən sonra yazıçı nə etməlidir? Əvvəlki dönəmdə olduğu kimi sonrakı dönəmdə də zəmanə adamı olub tam şəkildə dövrün ideologiyasına uymalıdırmı, yoxsa, ayıq bir düşüncə ilə tarixi həqiqətləri təhrif etmədən, milli kimliyini şübhə altına salmadan, ədəbi-bədii yaddaş kodlarını zədələmədən, bəşəri və ümumbəşəri dəyərləri dəyərsizləşdirmədən yazıb yaratmalıdırmı, yoxsa ki?..

Bu suala cavab vermək üçün “Aslan, Qurd və Çaqqal” təmsilindəki “ədalətli pay bölgüsünü” gözü tökülmüş Qurd qardaşından öyrənən Çaqqalı unutmamaq şərti ilə “Dünya sınaq meydanıdır” məsəlini diqqət mərkəzində saxlamaq lazımdır. Bu, bir həqiqətdir ki, ömrünün bir hissəsi XX əsrə, digər hissəsi isə XXI əsrə düşən şairlər və yazıçılar, tarixçilər və ideoloqlar zaman və ədəbiyyat dilemması qarşısında qaldılar. XXI əsr azad və sərbəst düşüncə üçün daha geniş üfüqlər açdı. “El qızlarından rəhbərə salam gətirmək”, “sahildə gəzişən gözəllərə baxdırmaq həvəsi ilə Bakıya qonaq dəvət etmək” ənənəsi, sadəcə olaraq, sovet dönəmi hadisəsi kimi tarixə çevrildi. Amma ki, yenə də o ənənənin tamamilə qeybə çəkilməsini düşünmək səhv olardı.

Oxuculara təqdim edilən bu məqalələr toplusunda ədəbiyyatla zaman arasındakı əlaqə və əks-əlaqə ayrı-ayrı ədəbi şəxsiyyətlərin yaradıcılığı fonunda konkret faktlar və arqumentlərə əsaslanmaqla öz ifadəsini tapır. Vəzir mövqeyində olan M.P.Vaqifin Qarabağ xanlığında tüfəng tapmayıb Şəki xanı Hüseyn xan Müştaqa “Bu Qarabağ içrə –5–

çox çıxdım tələb meydanına. Müşkül oldu çünki yol bulmaq onun imkanına” sözləri ilə müraciət etməsi və Şəki xanının ona “Sən Qarabağ içrə qurmuşsan tələb meydanını. ... Bir tüfəngin bu qədər sən çəkmisən hicranını” tərzində cavab verməsi, bundan sonrakı zamanlarda rus işğalına məruz qalan Qarabağın nə günə qaldığını “Piranəsərlikdə çərxi-kəcrəftar Eylədi vətəndən dərbədər məni” və ya “Qarabağda nə day qaldı, nə dana. Bu gün-sabah qaçar hərə bir yana” sözləri ilə Qasım bəy Zakirin acı etirafının mənbəyi, Natəvanın vəfatından sonra “Məclis-üns”ün dağılmasını vətənin başına gələn fəlakət kimi qiymətləndirən Məmo bəy Məmainin “Bir bikəsi zarəm, vətənimdə vətənim yox! Bir bülbüli-bibalü pərəm, vay, çəmənim yox! ...Viranə qalıb “Məhfili-üns”üm, dağılıbdır. Nə yar, nə qəmxar, nə bir həmsüxənim yox. ...Bir yanda vətən təhlükəsi canımı almış. Bir fəhm edənim, anlayanım, dərk edənim yox!” şəklindəki fəryadı ilə indiki hadisələr arasındakı əlaqə necə də aydın görünür.

Topluya daxil edilən məqalələrin əksəriyyəti məzmun və mündəricə etibarı ilə bir-birini tamamladığından onu dərs vəsaiti halına gətirir. “Türk dünyası mədəni irsinin ədəbiyyatımızdakı izləri”, “Ədəbiyyatımızın Yunus İmrə problemləri”, “Cumhuriyyət dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı” adlı yazılar bu qəbildəndir. Sovet dönəmi və müstəqillik illərimizin ədəbi simalarından danışan məqalələr, dialoqlar, oçerk və müsahibələr isə bu çevrəni tamamlayır.

Bu yazılarla tanışlıq zamanımı, yoxsa ədəbiyyatımı əsas götürmək çətinliyi qarşısında qalan oxucuya yol göstərir. Sovet dönəminin “pay bölgüsü”ndə iştirak edənlərin başı girməyən yerə bənənini soxub XXI əsrin keçid məntəqəsində bütün sosialist qəhrəmanlıqları, fəxri adları, orden və medalları ilə birlikdə ilişdiklərini, başlarının bir, bədənlərinin isə digər bir zaman kəsimində qaldığını görürük. Onları ədəbi tənqid mişarı ilə iki yerə (bəlkə də üç-dörd yerə) bölmədən xilas etmək, gələcək zamanlara keçirmək mümkün deyildir.

Bütövlükdə cəmiyyətin ədəbi-bədii, mənəvi-əxlaqi, fəlsəfi-estetik tərbiyəsinə xidmət edən ədəbiyyatla insanları yaltaqlığa, mədhiyyəçiliyə, yalançılığa, qəddarlığa, haramxorluğa, tənbəlliyə sövq edən ədəbiyyat arasındakı fərq bu kitaba daxil edilən mətnlərin ana xəttini təşkil edir.

Vaqif Aslan –6–

TÜRKÜN SUFİ ŞAİRLƏRİ

I Türk sufi triadası – Şeyx Əhməd Yəsəvi, Yunus İmrə, İmadəddin Nəsimi (“Türk xalqları ədəbiyyatı üzrə mühazirələr” kitabımdan çıxarış yolu ilə) VII əsrin sonlarından başlayaraq XIII-XIV, hətta, bəzi yerlərdə XV əsrə qədər davam edən və bir sıra hallarda fərqli coğrafiyalarda indi də davam etməkdə olan islamlaşma prosesi türk-müsəlman ədəbiyyatında din və təkkə, divan və xalq ədəbiyyatı (Bax. Ahmet Kabaklı. Türk edebiyatı. II cilt. İstanbul-1997. s.218.) şəklində təzahür etmişdir.

Hələ X-XI əsrlərdə Əbu Rеyhan Biruni (973-1048) və Abdulkərim Kuşeyri (986-1072) öz araşdırmalarında “təsəvvüf” sözünün ərəbcə “saf” və ya “suffə”, yaxud da “yun” anlamına gələn “sofi” və ya “sufi” sözlərinin cəm şəkli olan “sofiya”, yaxud “sufiyə” sözlərindən törədiyini deyil, yunan mənşəli “feylesof” (“hikmətsevər”, “bilgin”) sözündəki “sof”, “sofos” və ya “sofiya” tərkibindən gəldiyini (Bax. Yaqub Babayеv. Təriqət ədəbiyyatı: sufizm, hürufizm.

Bakı, “Nurlan”, 2007. Səh. 9.; Bax. Ahmet Kabaklı. Türk edebiyatı. II cilt. İstanbul-1997. S.236.) göstərmişlər.

Sufi ədəbiyyatı təkcə islami görüşlərlə izah etmək çox vaxt dolaşıq və səhv nəticələrə gətirib çıxardığından Həllac Hüsеyn ibn Mənsur (858-922), Fəzlullah Nəimi (1339-1394), İmadəddin Nəsimi (1369-1417) kimi dühaların dərilərinin soyulmalarına və edamına hökm verilmiş, “İşraqilik” (“Aydınlaşma”) təliminin banisi Şihabəddin Yəhya Sührəverdi (1154-1191) isə yunanlardan, hindlilərdən, məcusilərdən bəhrələnməkdə (Bax. Zakir Məmmədov.

–8–

Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi. Səh.73.) təqsirləndirilmişdir. Əlbəttə ki, verilən bu hökmlər doğru haqlı hesab edilsəydi, müsəlman aləmi edama məruz qalan sufilərin məzarlarını edamlarından dərhal sonra ziyarətgaha çevirməzdi – V.As. Sufi ədəbiyyatda Tanrıçılıq, Şamançılıq, Bütpərəstlik, Atəşpərəstlik, Zərdüştilik, Buddaçılıq, Musəvilik, İsəvilik, Manilik, Konfusiçilik elementləri olduğundan onu Yer kürəsini əhatə edən və etməkdə olan biliklər, təsəvvürlər, miflər, rəmzlər, inanclar, tapınaqlar sistemində axtarmaq, incələmək və şərh etmək lazımdır – V.As. Çünki sufi ədəbiyyatda ilkinliklə müşayiət edilən təkamül əqli və hissi idrakın sinkretizmi şəklində özünü göstərir – V.As. O, Yaradana və yaradılışlara mümkün olan bütün görmə bucaqlarından baxışdır – V.As. Dini-dünyəvi bilikləri və təsəvvürləri içinə alan təsəvvüf özünəməxsus düşüncə tərzidir-irfan və ürfan yoludur. Orada tez-tez rast gəlinən “eşq”, “sevgili”, “dost”, “şərab”, “məclis”, “sərxoş” və s. sözlər rəmzi məna daşıyır və Allaha ünvanlanır.

Müsəlman aləmində VIII əsrdə yaşamış və ilk dəfə “sufi” deyə çağırılmış şəxs Əbu Haşim Kufəi olsa da, onun müasiri Əbu İshaq Bəlxi sufiyanə həyat tərzi keçirərək hakimliyindən və var-dövlətindən imtina etsə də (Bax. Rəhim Əliyev. Nəsimi və klassik dini üslubun təşəkkülü. Səh. 28. Bakı, “Nafta Pres”, 2006.), ilk sufilərdən biri sayılan Rəbiə əl-Ədaviyə (713/718-801) adlı bir qadın “Mən mövcudluğumdan çıxdım, öz-özümün içindən çıxdım, Allahla birləşdim, bütünlüklə onun oldum” (Bax. Y.E.Bertels. Sufizm i sufiyskaya literatura. S.18. Moskva, “Nauka”, 1963) deyə özünü, “Allahım, əgər mən səni cəhənnəm qorxusuna görə sеvirəmsə, məni onda yax. Əgər səni cənnət arzusu ilə sеvirəmsə, məni ondan məhrum еt. Əgər sənin camalını görmək ümidi ilə sənə ibadət еdirəmsə, o görüşü məndən əsirgəmə” (Bax. Yaqub Babayеv. Təriqət ədəbiyyatı: sufizm, hürufizm. Bakı, “Nurlan”, 2007. Səh. 6-7.) deyə yaşamının mənasını ifadə etsə də, ərəb aləmində Zünnun Əl-Misri (?-854), Əbu Abdullah əl-Mühasib (IX əsr), Bəyazid Bistami (?-874), Həllac Hüsеyn ibn Mənsur (858-922), Cünеyd Bağdadi (820-910) və başqaları sufi təlimin banisi hesab edilsələr də (Bax. ASE, IX c. S.91. Bakı,1986), türk aləmində islam dininin Qaraxanilər (840-1212) dövründə 932-ci –9–

ildə dövlət səviyyəsində qəbul edilməsindən sonra sürətlə inkişaf etməyə və yayılmağa başlayan türk-islam sufizmi təsəvvüf ədəbiyyatını və fəlsəfəsini daha da zənginləşdirdi. İnancın və etiqadın islam qatında yeni bir inkişaf mərhələsinə daxil olan türk sufizmi dünya ədəbi-bədii-fəlsəfi təfəkkür tərzinə təsir göstərən ədəbiyyata çevrildi. Türkün “Tanrı” sözü və anlayışı ilə ərəbin “Allah” sözü və anlayışının müəyyən mənada üst-üstə düşməsi bu prosesə daim təkan verdi. Mürşid – mürid münasibətlərinə əsaslanan sufizmin fəlsəfi əsası canlı və cansız aləmdə Allahın təzahürünü görə bilmək (panteizm) olduğundan Nəqşbəndilik, “İşraqilik”, Bəktaşilk, Mövləvilik, Xəlvətilik, Hürufilik və sair kimi sufi təriqətlər meydana gəldi və türk mütəsəvviflərin adı ilə bağlandı. Onlar dünyanı bir dinə gətirmək istiqamətində eninə, uzununa və dərininə inkişaf etməkdə olan sufizmə böyük töhfələr verdilər.

Prof. Dr. Gülşən Əliyeva – Kəngərli demişkən: “... erkən sufilərdən gələn “kamil insan” konsepsiyası sufizmdə “ilahi insan” həddinə – son həddə qədər (Bax. Prof. Dr. Gülşən Əliyeva – Kəngərli. Azərbaycan ədəbiyyatında sufizm. 525-ci qəzet. 31.12.12. 15:00) yüksəldi.” Bunların sırasında sırf tükcə yazıb yaradan mütəsəvviflər də var idi ki, onlar əqli və hissi yaşantılarını, ədəbi-bədii-fəlsəfi düşüncələrini poetik bir dillə ifadə edirdilər. Çünki türk ruhu qanadlı ruh olduğundan poetizmi daha yaxşı qəbul edirdi. Elə bu mənada Şeyx Əhməd Yəsəvi, Yunis İmrə, İmadəddin Nəsimi triadası türk-islam sufi ədəbiyyatının əqli və hissi idrak çevrəsini daha da genişləndirmiş, onu dünyanın hər yerindən görünən bir zirvəyə qaldırmışdır.

Xoca Əhməd Yəsəvi. O, təsəffüf ədəbiyyatında ilk türk təkkə şairi, dərviş və kəramət sahibi olan övliya kimi tanınmaqdadır. Onu fəxrlə Türküstan piri də adlandırırlar. O, “Vücudnamə”, “Divanihikmət” və “fəqirnamə” əsərləri ilə məşhurdur. Şeirlərində Oğuz ünsürləri vardır.

Elm aləmi Xoca Əhməd Yəsəvinin 1102/1103 – 1166/1167ci illərdə ömür sürdüyünü qəbul edir. O indiki Çimkənd yaxınlığındakı Seyram (o dövrdəki İsficab və Akşehr) şəhərində Şeyx İbrahimin ailəsində doğulmuşdur.

– 10 –

Onun “Vücdnamə”sinin bir yerində Ərənlərdən fəyzu fütuh alalmadım, Yüz yiqirmə beşqə kirdim, biləlmədim.

Haqq taala taətlərin kılalmadım, Eşitib, oxub, yerqə kirdi kul Xoca Əhməd.

(Bax. Füzuli Bayat. Xoca Əhməd Yəsəvi və xalq sufizminin bə’zi problemləri. Bakı, “Ağrıdağ”, 1997. S.9.) digər bir yerində isə Əya, dostlar, qulaq salın ayduğumda, Nə səbəbdən altmış üçdə girdim yerqə?

Me’rac üzrə haq Mustafa ruhum gördü, Ol səbəbdən altmış üçdə girdim yerqə.

(Bax. Pənah Xəlilov. Əhməd Yəsəvi. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. Bakı-1997, s.13.) deyilməsi “Vücudnamə”nin Xoca Əhməd Yəsəvidən sonra gələn sufilər tərəfindən təkrar-təkrar işlənməsindən xəbər verir.

Xoca Əhməd Yəsəvi 6-7 yaşlarında valideynlərini itirmiş, bir müddət böyük bacısının himayəsində qalmış, daha sonra Yəsi şəhərinə gəlmişdir. Yəsi şəhəri XVI əsrdən Türküstan adlandırılmış və bu adla indi də Qazaxıstanda ziyarətgahdır. Təhsili və fəaliyyəti bu şəhərlə bağlı olduğundan o özünə “Yəsəvi” nisbəsini təxəllüs olaraq götürmüşdür. “Vücudnamə”yə görə, Xoca Əhməd Yəsəvi ilk təhsilini Yəsidə, Şeyx Arslan Babadan almış, onun vəsiyyəti ilə Buxaraya getmiş, İyirmi səkkiz yaşında piri Şeyx Yusif Həmədaniyə rast gəlmiş, ondan təsəvvüf elmini öyrənmiş, otuz dörd yaşında alim olub hikmət söyləmiş, otuz altı yaşında kamal mərtəbəsinə çatmış, mürşidi Yusif Həmədaninin (1048-1140) vəfatından sonra Buxarada bir müddət onu əvəz etmiş, təqribən 50 yaşlarlnda Yəsiyə (Bax. Füzuli Bayat. Xoca Əhməd Yəsəvi və xalq sufizminin bə’zi problemləri. Bakı, “Ağrıdağ”, 1997. s.9, 12-14., Pənah Xəlilov. Əhməd Yəsəvi. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. Bakı-1997, s. 8-9).

Qayıtmışdır. Məhəmməd peyğəmbərin ömründən artıq ömür sür– 11 –

mək istəməyib öz müridlərindən Yəsi şəhərindəki təkkəsinin qabağında bir quyu qazmağı xahiş etmişdir. O bu quyuya nərdivanla enirmiş. Quyunun dibində bircə nəfər yerləşə bilirmiş. Buna çilləxana (Bax. Pənah Xəlilov.Əhməd Yəsəvi. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. Bakı-1997. s.4.) deyirmişlər. Onu elə öz təkkəsinin yanında (Bax. Füzuli Bayat. Xoca Əhməd Yəsəvi və xalq sufizminin bə’zi problemləri. Bakı, “Ağrıdağ”, 1997. S.16.) dəfn etmişlər. Onun türbəsini Qızıl Orda xanı Nasirəddin Toxtamış xan (təx. 1342-1405-08) 1387-ci ildə yəğmalatdırsa da, Əmir Teymur (1336-1405) onu 13951397-ci illərdə bərpa etdirib yanında bir məscid (Bax. Pənah Xəlilov. Əhməd Yəsəvi. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. Bakı-1997. s.10.) tikdirdirmişdir. Yəsəvinin bu nəhəng məqbərəsinin qapısı üzərində bu sözlər yazılmışdır: “Qeybin açarı ondadır. Ondan başqa heç kim (Bax.Füzuli Bayat. Xoca Əhməd Yəsəvi və xalq sufizminin bə’zi problemləri. Bakı, “Ağrıdağ”, 1997. s.17.) bilməz.” Şair və mütəsəvvif Xoca Əhməd Yəsəvinin Qazağstanın Cənubi Qazaxıstan vilayətinin Türküstan şəhərində yerləşən məzarı üzərində tikilən movzoley “Həzrət – Sultan” tarixi-mədəni muzeyqoruğunun mərkəzi abidəsidir. İnsanı Tanrıdan qopan nur zərrəciyi hesab etdiyi üçün Yəsəvilik mürşid və mürid münasibətləri üzərində qurulan, şəriət, təriqət, mərifət və həqiqət yolunu işıqlandıran ilahi eşqə və “Vəhdətivücud” fəlsəfəsinə əsaslanan irfani görüşlər sistemidir. Xoca Əhməd Yəsəvi Tək Varlıqla vəhdəti-vücud olmağın yolunu zahidlikdən və abidlikdən də yuxarıda dayanıb aşiqlik mərtəbəsinə qalxmaqda gördüyünə, aşiqliyə dəlalət edən eşqin mənbəyini gözəllikdə axtardığına görə XI hikmət silsiləsinin 11-ci bəndində yazırdı: Zahid bolma, abid bolma, aşiq bolgil!

Möhnət tartıb eşq yolıdə sadiq bolgil!

Nəfsini tifip dərgahiğə layiq bolgil!

Eşqsizlərin həm canı yox, imanı yox.

(Bax. Pənah Xəlilov. Əhməd Yəsəvi. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. Bakı-1997. s.42.)

– 12 –

Bu məqamda İmadəddin Nəsiminin aşağıdakı dördlüyünü xatırlamamaq mümkün deyildir: Dərdinə aşiqlərin dərmani yoq!

Zərqi çoq, zahidlərin imani yoq!

Tənləri vardır, vəliykən cani yoq! Əhdinə sabit deyil, iyqani yoq!

(Bax. Nəsimi. Məndə sığar iki cahan. Bakı, “Gənclik”, 1973.səh. 244-245) V hikmət silsiləsinin 12-ci bəndində isə ərliyə və ərənliyə çağırış motivləri özünü göstərir: Xacə Əhməd, ər bolmasan, ölgən yaxşı!

Qızıl yüzün qara yerdə solğan yaxşı.

Tofraq sifət yer əstidə bolğan yaxşı!

Zatı uluğ xacəm sığnıp qaldım sanğa.

(Bax. Pənah Xəlilov. Əhməd Yəsəvi. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. Bakı-1997. s.38.)

Xoca Əhməd Yəsəvi VIII hikmət silsiləsinin 12-ci bəndində “olanların xudadan” olduğunu, doğulduğu yerin isə “mübarək Türküstan” olduğunu göstərir.

Nələr gəlsə, görmək olar ol xudadan.

Yusifini ayırdılar ol Kən’andan.

Toğğan yerim ol mübarək Türkistandan Bağırmağa taşlar urup qıldım muna.

(Bax. Pənah Xəlilov. Əhməd Yəsəvi. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. Bakı-1997. s.38.)

Xoca Əhməd Yəsəvinin IX hikmət silsiləsinin 1-ci bəndindəki Könül gözin yarutmayın taət qılsa.

Dərgahlığa məqbul eməs bildim muna.

– 13 –

Həqiqətdən bu sözləmi pak ögrənib Laməkanda hadan sebak aldım muna.

X hikmət silsiləsinin 10-cu bəndindəki Başım tofraq, özüm tofraq, cismim tofraq...

Hər vəsliğə yetər deb ruhum müştaq, Göydüm, yandım, bolalmadım hərgiz afaq, Şəbnəm bolub yer əstiğə girdim muna.

Misraları Xoca Əhməd Yəsəvinin sifi görüşlərini daha da aydın göstərir. Bu nümunələrdəki “işıqlandırmayın” mənasında işlənən “yarutmayın”, “alt” mənasında işlənən “əsti” sözlərinin Azərbaycan dilindəki “yarımaq”, “yarıtmaq” və “yastı”, “yastıq” variantları diqqəti cəlb edir. Bir qayda olaraq Mövlanə Cəlaləddin Rumiyə isnad edilən “Göydüm, yandım, bişdim” formantının ondan xeyli əvvəl “Göydüm, yandım, bolalmadım hərgiz afaq” şəklində Ə.Yəsəvidə işləndiyi də göz qabağındadır.

Y.Balasaqunlunun “Qudatqu bilik” əsəri nəzmdə ilk əruzqarışıq türk əsəri olsa da, Ə.Yəsəvinin “Divani-hikmət”i heca vəznində yazılan ilk türk təkkə ədəbiyyatı nümunəsidir: Xaliqimni izlarmen Tün-kün cahan içində.

Törd yaşimdin yol indi Kövnü məkan içində.

Törtdin yettiqə yettim, Tokkuznu küzar etdim.

Vəhdət şərabın içtim, Tüstüm meydan içində.

(Bax. Füzuli Bayat. Xoca Əhməd Yəsəvi və xalq sufizminin bəzi problemləri. Bakı, “Ağrıdağ”, 1997. s.62.) Ə.Yəsəvinin “Divani-hikmət”ində əruz vəznində yazılan şeirlərə, hətta qəzələ də rast gəlmək olar: – 14 –

Hər kişi görsə cəmalin dünya işin bərbad etər, Keçə-kündüz tinə bilməs, xudayini yad etər.

(Bax. Füzuli Bayat. Xoca Əhməd Yəsəvi və xalq sufizminin bəzi problemləri. Bakı, “Ağrıdağ”, 1997. s.64-65.)

Xoca Əhməd Yəsəvi özündən sonra gələn təsəvvüf və irfan ədəbiyyatına güclü təsir göstərmiş və təriqət rəhbəri məqamına yüksəlmişdir. O, ideyaları və əsərləri ilə mütəsəvviflər məktəbi yaratmışdır. Onun yaratdığı məktəb özünün adı ilə Yəsəvilik adlandırılmışdır. Nəqşbəndilik və Bəktaşiliyin Yəsəvilikdən qaynaqlandığını deyənlər də vardır. Onlar bunu Xoca Bəhaəddin Nəqşbəndi ləqəbi ilə tanınan Məhəmməd bin Məhəmməd ül-Buxarinin Yəsəvi şeyxlərindən Kasam Şeyx və Xəlil Ata ilə bir müddət bir yerdə olması və onlardan feyz alması ilə əlaqələndirirlər.

22-23sentyabr 2010-cu ildə Aşqabadda “Xoca əhməd Yəsəvi və Şərq sufi ədəbiyyatı” beynəlxalq elmi konfransı keçirilmişdir. 2016-cı il YUNESKO-nu qərarı il Yəsəvi ili elan edilmişdir. 26-28 sentyabr 2016-cı ildə İstanbul, 24-26 oktyabr 2016-cı ildə Almatı Unuversitetlərində I, 25-26 aprel 2018-ci ildə isə II uluslararası “Keçmişdən gələcəyə” adlı Xoca Əhməd Yəsəvi Simpoziumu olmuşdur. *** Yunus İmrə. Xoca əhməd Yəsəvidən sonra türkcəni təsəvvüf dilinin ən yüksək qatına qaldıran Yunus İmrəni türk-islam dünyasında belə dəyərləndirirlər: “ ... Təkkə şeirinin Anadoludakı ilk təmsilçilərindəndir, o bütün insanlığa xitab edən şairdir, Oğuz lehcesiyle Anadolu Türk edebiyatının kurucusu”dur, Biçim yönünden ... Ahmet Yasevîʼnin hazırladığı geleneği izlemiştir. ...

Oğuz lehcesini, en yüksek edebiyat dili hâlinde yazmak ve sonra gelen bütün şairlere en mükemmel örnekler bırakmak gibi bir “möcüzeyi” (Bax. Ahmet Kabaklı.Türk edebiyatı. II c. İstanbul,1997.s.308, 322.) başarmıştır.”

Azərbaycan ədəbiyyatında yer almasa da, Anadolu türk ədəbiyyatında daim yer alan Yunus İmrənin (1239-1321 və ya – 15 –

1240/41-1320/21) bir qəbri də Azərbaycan Respublikası Qax rayonununun Oncallı kəndindəki Oğuz qəbristanlığındadır. Bu barədə “Ədəbiyyatımızın Yunus İmrə problemləri” adlı yazımızda geniş danışacağıq.

Azərbaycanda olarkən 2010-cu il 17 avqust tarixində Türkiyə Cümhuriyyətinin o zamankı Prezidenti Abdullah Gülün, daha sonra Türkiyə Cümhuriyyətinin o zamankı Baş naziri və indiki Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın və başqalarının məhz bu yerdə Yunus İmrənin qəbrini ziyarət etməsi yuxarıda deyilənlərin doğruluğuna dəlalət edir.

Yunus İmrə həm də “Bu fənada bir gəribsən, gülme, gülme, ağla, könül” deyərək heç vaxt qərib olmayacağı axirət dünyasına üz tutan, “haqdan enən şərbəti içən, qüdrət dənizini keçən, ... quru ikən yaş olub, ayaq ikən baş olub, qanadlanıb quş olub uçan” qərib bir şairdir.

Unutmayaq ki, irfani ədəbiyyat türk təfəkkürü və ruhu ilə yoğrulduqca dini və dünyəvi görüşlərin sintezi kimi inkişaf etməyə başladı. Musəvilikdən, İsəvilikdən və Məhəmmədilikdən çox-çox əvvəl soy-kökünü “Günəş şüasında”, “Ay işığında”, “Qaba ağacda”, “Tülü quşun yavrusunda”, “Qağan aslanda”, “Göy börüdə” görən türk (Təbiidir ki, müxtəlif millətlərdə soy-kökə baxış müxtəlif ola bilər) Yaradanı və yaradılanı, özünü və dünyanı dərk etməyi kamillik hesab edirdi. Türk sufizmindəki “Kamil İnsan” konsepsiyası məhz buradan qidalanırdı və onun kökü çox-çox dərinlərdə idi.

Avroədəbiyyatşünaslığın ən yeni saydığı modern ədəbiyyatdakı dekadentizm, irrealizm, sürrealizm, kubizm, dadaizm, eqzistensializm, abstraksionizm əlamətləri və modernin davamı olan postmodern ədəbiyyatakı digər göstəricilər farscada Cəlaləddin Rumi, türkcədə Yunus İmrə yaradıcılığında öz əksini lap çoxdan tapmışdı. İndi Batı elmi və Batı fəlsəfəsi də dünyanı dərk etmək üçün insanın əvvəlcə özünü dərk etməsinin zəriri olduğunu etiraf edir və “super insan” fəlsəfəsini ortaya atır. Görünür ki, fəlsəfi düşüncələr də bumeranq kimidir – onların da atılma və qayıtma zamanları vardır. Budur, bundan neçə yüz il əvvəl Yunis İmrənin üzünü bütün dünyaya tutub – 16 –

Ondan gözəl nə vardır?

Hər kəs dərk edə özün. Özünü bilən adam Olar hamıdan üstün.

(Bax, Yunis İmrə. Güldəstə. Şeirlər. Bakı, “Yazıçı”, 1992. s.150) səklində dedyi sözlər indi bumeranq kimi özümüzə qayıtmaqdadır. Ünlü ədəbiyyat uzmanı Ahmet Kabaklı “Gerçi Mevlânâ gibi Yunus Emre de hiç bir tarîkatın dar sınırlarına tıkılamaz” (Ahmet Kabaklı.Türk edebiyatı. II c. İstanbul,1997.s.309.;) fikrinə qüvvət olaraq, onun bütün xalqlara və millətlərə eyni sevgi ilə yanaşdığını göstərən “Yetmiş iki millete kurban ol âşık isen” sözlərini misal gətirirəm.

Yunus İmrə insanlığa xələl gətirəcək hər hansı bir hərəkəti günah sayır. O, məzhəb-məzhəb, təriqət-təriqət, inanc-inanc bölünməkləri bəs deyilmiş kimi, üstəlik təbəqə-təbəqə bölünmüş insanların (çox təəssüf ki, indi də belədir) biri-birinə zillənən qanlı baxışlarını, qıcamış dişlərini gördükcə dünyaya göz dikənlərin korluğuna acımışdır. Xristianlığına salan xristianlar, yəhudiliyinə salan yəhudilər, müsəlmanlığına salan müsəlmanlar, bütpərəstliyinə salan bütpərəstlər dünyasına baxdıqca, az qala, axır zamanın olub qurtardığını zənn etmiş və demişdir: İşidin, ey ulular, âhır zaman olmuştur.

Sağ müslüman seyrektir, o da güman olmuştur.

(Türk edebiyatı. II c. İstanbul, 1997. s.340.)

Yunus İmrəyə görə, olur gündən ölür günə qədər olan zaman kəsiyi bir ayrı, “əcəl hökmü gələn gündən qiyamətə qədər“ olan zaman kəsiyi isə bir ayrıdır. Anlardan başlayıb bir gecə və bir gündüz ölçüsündə olan zaman kəsiklər şəklində başlanğıcına və sonuna görə təkcə Yaradana məlumdur.

– 17 –

*** Yunus İmrənin divanı ölümündən 118 il sonra Mahmud Mustafa bin Xan adlı bir şəxs tərəfindən 1439-cu ildə tərtib edilmişdir.

Bu divan 412 şeirdən ibarət olmuşdur. Onu prof. F.Köprülü və prof.

Abdulbaqi Gölpınarlı nəşr etdirmişlər. Rəvayətə görə, onun 3 min şeiri var imiş. Necə olursa, bu şeirlər Şirvanlı Molla Qasımın əlinə keçir. O, şeirləri oxuyub şəriətə uyğun gəlməyənlərini yandırırmış, yorulduğu üçün 1000 dənəsini də suya atıbmış. Birdən “Dərviş Yunus, bu sözü əyri-büyrü söyləmə. Səni sığaya çəkən bir Molla Qasım gəlir” beyti onun diqqətini cəlb edir. Təəssüf ki, bu zaman onun əlində Yunis Əmrənin təkcə min beyti (Ətraflı məkumat üçün bax. Salman Mümtaz. Azərbaycan ədəbiyyatının qaynaqları. Bakı, “Avrasiya press”, 2006. Səh.363., Maarifə Hacıyeva. Yunus İmrə və Molla Qasım.”Ədəbiyyat qəzeti”. 28 noyabr 2008-ci il) qalmış imiş.

Yunus İmrə yaradıcılığı özündən sonraki ədəbiyyata təkcə forma və struktur baxımından deyil, həm də mövzu və məzmun baxımından da təsir göstərmişdir. Bu mənada Yunus İmrə yaradıcılığının İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli, Şah İsmayıl Xətai yaradıcılığına təsiri inkar edilməzdir. Zarafat deyil, burada söhbət Yunus İmrəyə xas olan “ağılları çaşdıran, dəryaları daşdıran, gözləri qamaşdıran qüvvətli bir eşq”dən (Bax. Yunus İmrə. Güldəstə. Şeirlər. Səh.71-72.) gedir.

Dini, elmi və ədəbi düşüncənin daha yuxarı qatına qalxmaq imkanı yaradan və ən yüksək idrak mərhələsinə gedən yol tarixən həm də irfani ədəbiyyatdan keçmişdir desəm, Azərbaycanda sovet dönəmində heç vaxt etiraf edilməmiş bir həqiqəti etiraf etmiş olaram. Bu ədəbiyyat qənaətlər və nəticələr ədəbiyyayıdır. Yunus İmrə bir dəfə “Bilirim seni, yalan dünyasın. Evliyaları alan dünyasın.

Kaçan kurtulsa, kuş kurtulardı, Şahin kanadın kıran dünyasın. Sevdiyim aldın, beni ağlattın. Dönüp yüzüme gülen dünyasın” deyəndən sonra şairlər və aşıqlar “Yalan Dünya” şeirləri yazmaqdadırlar və bu proses bundan sonra da davam edəcəkdir.

Yunus İmrə “yalan (nahaqq) dünya”dan “doğru (haqq) dünya”ya gedərkən Yer üzünə gələnləri məhbəsdən qurtaran məhbus – 18 –

sevinci (bəlkə də insanın üzündəki son təbəssüm həmən o sevincin

görüntüsüdür) ilə salamlayır.

Biz dünyadan gedər olduq, Qalanlara salam olsun!

Salamın bu tərzdə və bu dərəcədə poetik verilməsi dünya ədəbiyyatının nadir və bənzərsiz hadisəsidir.

Bizdən ötrü xeyir-dua Qılanlara salam olsun! Əcəl bükə belimizi, Söylətməyə dilimizi.

Xəstə ikən halımızı Soranlara salam olsun!

Tənim ortaya açıla, Yaxasız köynək biçilə.

Bizi bir asan vəch ilə Yuyanlara salam olsun! Əzrayıl alar canımız, Donar damarda qanımız.

Yuyub, sonra kəfənimiz Saranlara salam olsun!

Sela verib qəsdimizə, Gedər olduq dostumuza.

Namaz üçün üstümüzə Duranlara Salam olsun!

Dərviş Yunus söylər sözü, Yaşla dolmuş iki gözü.

Bilməyən nə bilsin bizi, Bilənlərə salalam olsun!

(Bax.Ahmet Kabaklı. Türk edebiyatı. II cilt. İstanbul-1997.

Səh.315. Qeyd: Mənim təqdimatımda təkcə 4-cü bənd Yunis İmrə. “Güldəstə”nin 200-cü səhifəsindən götürülmüşdür.)

– 19 –

Yunus İmrəinin təkrarsızləğı ondadır ki, onun bu dünyadan gedərkən verdiyi bu ilahi salamı Yer üzünə gələnlər dünyalar boyunca hörmət və ehtiramla qəbul edəcəklər. *** İmadəddin Nəsimi. Azərbaycan ədəbiyyatının ən ünlü simalarından biri olub, haqqında çox sayda yazılar yazılan və yazılmaqda olan İmadəddin Nəsimi 1369//1370-ci ildə Şamaxıda doğulmuş, 1417-ci ildə Hələbdə dərisi soyulmaqla edam edilmişdir.

O, 1417-ci ildə Hələb hakimi Yəşbəkin əmrilə həbsə alınımış, ruhanilər məclisində edamına fitva verilmiş, bu xüsusda olan sənədlər Misir sultanına göndərilmişdir. Misir sultanı Əlmüəyyəd şairin dərisinin diri-diri soyulub, görk olsun deyə yeddi gün hamıya göstərilməsi barədə əmr vermişdir. Azərbaycan nümayəndə heyəti Nəsiminin anadan olmasının 640 illiyi ərəfəsində - 2008-ci ildə noyabrın axırlarında Suriyada olmuşdur. Akad.Bəkir Nəbiyevin sözlərinə görə, Nəsiminin məzarının üstündə belə yazılmış imiş: “Bu, şəhid bəndə, böyük sufi, arif, Allahın dostu Şeyx Əli İmadəddin Nəsiminin məzarıdır. Allah ona rəhmət eləsin. Qəbri müqəddəs olsun”. Akad.Bəkir Nəbiyev yazısında Hələbdəki görüşləri ardıcıllıqla təsvir edərək göstərir ki, Hələb şəhər müftisi Dr.Mahmud Əkkam «Nəsimi və sufilik» mövzusunda etdiyi maraqlı məruzəsinin sonuna yaxın salonun birinci cərgəsində əyləşdirilmiş Azərbaycan nümayəndələrinə üzünü tutub dərin səmimiyyət duyğusu ilə demişdir: “Möhtərəm qardaşlar! 591 il bundan öncə bəşər tarixində ən faciəli hadisələrdən biri baş vermiş, böyük Azərbaycan şairi və filosofu parlaq istedad sahibi olan sufi, vəliyullah (Allahın dostu) Seyid Əli İmadəddin Nəsimi vəhşicəsinə edam olunmuşdur. Bu gün biz xəcalət çəkirik ki, bu müdhiş faciə bizim Hələb şəhərinin adı ilə bir yerdə tarixə düşmüşdür. Doğrudur, həmin faciə şəhərimizdə hökmranlıq edən əcnəbilər və onların havadarları tərəfindən törədilmişdir. Lakin, Nəsiminin günahsız qanı məhz burada axıdıldığı üçün mən, müasir Hələbin dini icmasının rəhbəri kimi, sizdən dönə-dönə üzr istəyirəm! Mən tə– 20 –

səllini onda tapıram ki, hələblilər Nəsiminin məzarını öz oğlunun qəbri kimi günümüzə qədər qorumuşdur. Tarixi, elmi mənbələrdə öz əksini tapmış məlumata görə, bu edamdan on il sonra (1427-ci ildə.V.As.) Hələb məhkəməsi işə yenidən baxıb əvvəlki ədalətsiz hökmü ləğv etmiş, artıq tarixə qovuşan şairə, gec də olsa bəraət vermişdir. Bununla belə bugün mən sizdən üzr istəməyə daxili, mənəvi ehtiyac duydum və acizanə təvəqqe edirəm ki, mənim üzrxahlığımı qəbul edib bütün Azərbaycan xalqına çatdırasınız. Bu, tək mənim yox, cəmi Hələb müsəlmanlarının xahişidir.”

Tərcüməçi yazar Nadir Qocabəyli Türkiyədə təhsil aldığı zaman bir professordan Nəsiminin Azərbaycan coğrafiyasına heç bir aidiyyəti olmadığı fikrini eşitdiyini qeyd etsə də, Əl-Aksani öz təzkirəsində Nəsimini Nəsimüddin Təbrizi adlandırsa da, 1418-ci il miladi, 821-ci il hicri tarixində Hələbdə dərisi soyularaq qətlə yetirildiyini yazsa da, “Riyazül-Arifun” təzkirəsində Nəsiminin adı Nəsimi Şirazi kimi yazılsa da, professor Hüseyn Ayan Türkiyədə nəşr etdirdiyi “Nəsimi divanı”na yazdığı ön sözdə Seyid İmadəddin Nəsimi haqqındakı mənbələrdə olan bilgilərin çox ziddiyyətli (Bax. İnternet məlumatları) olduğunu göstərsə də, hətta, A.Kabaklının “Türk edebiyatı”nda Nəsiminin olum tarixi sual işarəsi, ölüm tarixi isə 1404-cü il rəqəmi ilə ifadə edilsə də, İmadəddin Nəsimi Azərbaycan şairi olaraq qalır. Çox maraqlıdır ki, A.Kabaklı Nəsiminin türk divan şeirinin ən qüdrətli nümayəndələrindən biri olduğunu göstərir və “Şivəsində azəri özəllikləri görüldüyü üçün onu Bağdadlı” hesab edir. A.Kabaklı hürufiliyin Astrabadlı Fəzlullahın təriqət görüşlərindən qaynaqlandığını, hər bir varlığı 32 hərflə açıqlamağa çalışanların ruhdan daha çox maddiyyətə istinad etdiklərini dar və özəl dünyagörüşü kimi (Bax. Ahmet Kabaklı. Türk edebiyatı. II cilt. Səh.490.) qiymətləndirir. “Şeirləri yanlış başa düşüldüyü üçun edam edilmişdir” qənaətində olan A.Kabaklı məhz “bu ölümün sayəsində Nəsiminin “ilahi eşq uğrunda şəhid” olduğunu, Həllac Mənsura bərabər tutulub haqqında əfsanələr yarandığını” yazır və belə bir əfsanəni misal gətirir: “Nəsimi dərisi üzülər-üzülməz yerindən qalxmış, dərisini əba kimi çiyninə salaraq uzaqlaşmışdır.

– 21 –

Hələbin 12 qapısını qoruyan qapıçıların hər biri Nəsiminin bu vəziyyətdə şəhərin 12 qapısının 12-dən də eyni vaxtda çıxıb sirr olduğunu görmüşlər. Buna görə də onun kömüldüyü yer yoxdur. Türbəsi isə (Bax. Ahmet Kabaklı. Türk edebiyatı. II cilt. Səh.491.) dərisinin soyulduğu yerdədir.” O ki, qaldı Nəsiminin dərisinin soyulmasından sonra çıxıb getməsinə, bir anlığa İsa peyğəmbərlə bağlı dini-ruhani süjetləri yadımıza salaq...

“Dövrünün türkcəsini ən gözəl şeir halına gətirən” Nəsimi haqqındakı bəzi yanlış fikirlərin A.Kabaklının “Türk ədəbiyyatı”nda yer alması,yəqin ki, keçmiş sovet dönəmində Azərbaycan-Türkiyə əlaqələrinin zəif olması ilə bağlı olmuşdur. Halbuki 1968-ci ildə Xalq şairi Rəsul Rza Suriyaya ezamiyyətə gedərkən Nəsiminin qəbrinin Hələbdə olduğunu aşkar etmiş, Bakıda “Ədəbiyyat və incəsənət”qəzetində “Cahana sığmayan şairin qərib məzarı” adlı məqaləsi ilə çıxış etmişdi.

Kulis.az-ın 17 Dekabr 2019-cu il məlumatında “Mədəniyyət” qəzetinin fotomüxbiri Orxan Əzimovun (Əzim) Mədəniyyət Nazirliyinin dəstəyi ilə 28 noyabr – 3 dekabr tarixlərində Suriyanın Hələb şəhərində ezamiyyətdə olması, APA-ya verilən xəbərə görə isə Nəsimi məqbərəsinin müxtəlif yönlərdən fotolarının çəkdiyi göstərilir. Fotoqraf Orxan Əzimin deməsinə görə, məqbərə üç metr hündürlükdə hasarla əhatələnmiş, divarına üzərində ərəb dilində “Həzrət Nəsimi təkkəsi” yazılmış lövhə vurulmuşdur. Həmin küçə Nəsiminin adını (Əl-Nəsimi) daşıyır. Məqbərədə müharibədən öncə başlanmış təmir işləri yarımçıq qalımışdır.

– 22 –

Orxan Əzimin fotolarına əlavə kimi təqdim etdiyim və mətbuatda geniş yer alan bu 4-cü şəkil haqqında isə akad. Bəkir Nəbiyevin sözlərinə görə, Nəsiminin məzarının üstündə belə yazılmış imiş: “Bu, şəhid bəndə, böyük sufi, arif, Allahın dostu Şeyx Əli İmadəddin Nəsiminin məzarıdır. Allah ona rəhmət eləsin. Qəbri müqəddəs olsun”.

Nəsimi divanı Azərbaycan mühitində 1926-cı ildə Bakıda salman Mümtaz tərəfindən çap edilmişdir.

Nəsimi Azərbaycan, fars və ərəb dillərində yazmışdır. Yaradıcılığı ilə özbək, türkmən, uyğur və digər tük təsəvvüf və irfan ədəbiyyatına güclü təsir göstərmişdir. Əsərlərində dünyəvi motivlər ruhani duyğularla sinkretik şəkildə özünü göstərməkdədir.

Nəsiminin 600 illik yubileyi 1973-cü ildə YUNESKO xətti ilə qeyd olunmuşdur. Yenidən yenə də YUNESKO xətti ilə 2016-cı il Nəsimi ili elan edilmişdir.

2017-ci ilin may ayında Parisdə YUNESKO-nun baş qərargahında Nəsiminin vəfatının 600 illiyinin qeyd edilməsi və 2018-ci ilin sentyabr ayında ölkəmizdə Nəsimi şeir, incəsənət və mənəviyyat festivalının təntənəli şəkildə keçirilməsi ölməz şairin xatirəsinə dərin ehtiramın ifadəsi hesab oluna bilər.

Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin15 noyabr 2018-ci il tarixli sərəncamı ilə 2019-cu il “Nəsimi ili” elan ediməklə böyük şair və mütəfəkkir İmadəddin Nəsiminin 650 illik yubileyinin Azərbaycan Respublikasında dövlət səviyyəsində geniş qeyd edilməsi qərara alınmışdır.

– 23 –

Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru, şərqşünas alim Möhsün Nağısoylu “Nəsimi ili”ndə şairin məzarının Azərbaycana gətirilməsinin mümkünlüyünü qeyd etmişdir.

Bakı şəhərində Nəsiminin adını daşıyan rayon və metro stansiyası, Sabirabad və Biləsuvar rayonlarında Nəsimi, Saatlı rayonunda isə Nəsimikənd adında kənd vardır. Balakənin 2 saylı şəhər tam orta məktəbi də böyük şairin adınadır. “Nəsimi” teploxodu Xəzər dənizində üzməkdədir. 1973-cü ildə şairin şərəfinə “Nəsimi” filmi (ssenari müəllifi İsa Hüseynov (Muğanna), rejissoru həsən Seyidbəyli olmuş, Nəsimi obrazında xalq artisti Rasim Balayev çəkilmişdir. Elə həmən ildə fikrət Əmirov tərəfindən “Nəsimi dastanı” balet-poeması yazılmış, 1980-ci ildə heykəltəraş Tokay Məmmədovun və İbrahim Zeynalovun müəllifliyi ilə Nəsimiyə heykəl ucaldılmışdır. “İncil”də və “Quran” ayələrində olduğu kimi Nəsimi şeirlərində “Söz” başlanğıc hesab edilir.

Dinləgil bu sözü ki, candır Söz.

Aliyü asiman məkandır Söz. Şeş cəhətdən münəzzəh anlavü bax.

Söylə ki, xaliqi-cahandır Söz. ................................................. Əqli-küll, ərşü kürsi, lövhü qələm, Çar ünsür, nöh asimandır Söz.

Kafü nundan vücuda gəldi cahan. Əgər anlar isən, əyandır Söz. İsiyi-pak, Adəmi Əhməd, Mehdiyi-sahib üz-zəmandır Söz.

“Cavidannamə”yi gətirgil ələ.

Ta biləsən ki, nəsnə candır Söz.

Sözə bu izzü cah yetməzmi?

Kaydalar Fəzli-qeybdandır Söz.

(Bax. Nəsimi. Məndə sığar iki cahan. Bakı, “Gənclik”, 1973.Səh. 50-51) – 24 –

Dr.Prof. Rəhim Əliyevin fikrincə, Nəsimi özünün əlahiddə bir müsəlman kimi qəbul edilməsini istəmirdi. O özünü, ümumiyyətlə, Allah-insan kimi təsəvvür edirdi: Sirri-zatın gövhəriyəm, mən müsəlman olmanam. Əhli-imanəm, yəqinəm, mən müsəlman olmanam.

Məscidü mehrabü minbər – ol mənim sinəmdədir.

Mən onun hərfin oxuram, mən müsəlman olmanam. Şəriətdən, təriqətdən çox kitablar oxudum.

Ol kitabı mən bilirəm, mən müsəlman olmanam.

Ol mənim atam, dəxi anam müsəlmandır, vəli.

Bu şəriət şərti ilə mən müsəlman olmanam. ......................................................................

Kəbəni bütxanədən fərq eyləyən gəlsin bəri.

Bu sözün küfri nədir ki, mən müsəlman olmanam.

Mən Nəsimi həqqi buldum, həqqə iqrar eylədim. Çün müvəhhid mömin oldum, mən müsəlman olmanam.

(Bax. Rəhim Əliyev. Nəsimi və klassik dini üslubun təşəkkülü.

Səh.97. Bakı, “Nafta-Press”, 2006) Bu şeir Nəsiminin İraq divanından (Bakı, 1987. Səh.163.) götürülmüşdürsə də, bundan da əvvəl Mirzə Abbaslının “Nəsimi” məqaləsində (Məqalələr məcmuəsi. Bakı, 1973) verilmişdir. Nəsiminin “Seçilmiş əsərləri”nin Həmid Araslı nəşrində (Bakı, 1973) isə bu qəzələ rast gəlmirik.

Nəsimi şeirlərinin sirri həm də ondadır ki, onun şeirlərində ruhi-irfani duyğular dünyəyi hisslərlə sinkretik şəkildə ifadə edilmişdir. Digər Şərq şairləri kimi o da baharı vəsf etmişdir: Mövsimi-novruzü neysan aşikar oldu yenə. Şəhrimiz şeyxi bu gün xoş badəxar oldu yenə.

Qönçədən gül baş çıxardı, saldı üzündən niqab.

Bülbüli-şeyda xətibi-laləzar oldu yenə.

– 25 –

....................................................................

Saqiya,cami gətir kim, mən uş atdım tövbəmi.

Köhnə təqvimim mənim bie'tibar oldu yenə.

Badə içmək rövzədə gər sən dilərsən hur ilə, Yar əlin tut, bağçaya gir, növbahar oldu yenə.

“Köhnə təqvimim mənim bie'tibar oldu yenə” deyən Nəsimi (Bax. Nəsimi.Məndə sığar iki cahan. Bakı, “Gənclik”, 1973.səh.

29) bu yeni ilin dan yeli ilə yarına salam göndərməyi də yaddan çıxarmır. Qəzəllərinin birində “Dodağın qəndinə şəkər dedilər” deyə gözələ müraciət edən Nəsimi insan gözəlliyi qarşısında heyrətini belə ifadə edir: Ləbinə əhli-nəzər çeşmeyi-heyvan dedilər.

Gərci ucmaq hurisi cümlə ana can dedilər.

Səni bu hüsn-cəmal ilə, bu lütf ilə görən Qorxdular Həq deməyə, döndülər insan dedilər. ......................................................................

Ey Nəsimi, dəmi-İsa deyil isə nəfəsin, Nəfəsi doğrular ana nə üçün can dedilər.

(Bax. Nəsimi. Seçilmiş şerlər. 196 s. Uşaq və Gənclər Ədəbiyyatı Nəşriyyatı. Bakı – 1962. Səh. 37-38) və ya Düşdü yenə dəli könül gözlərinin xəyalinə.

Kim nə bilir bu könlümün fikri nədir, xəyali nə?

Al ilə ala gözlərin aldadı, aldı könlümü.

Alını gör nə al edər, kimsə irişməz alinə.

Qiymətini dodağının dəgmə xəsisə, sorma kim, Mən bilirəm ki, can ilə susamışam zülalinə. ................................................................

– 26 –

Buldu Nəsimi çün səni, keçdi qamudən, ey sənəm!

Qoydu hərirü ətləsi. Girdi əbavü şalinə.

(Bax. Nəsimi. Məndə sığar iki cahan. 276 s. Bakı, “Gənclik”, 1973. Səh.. 23-24) Və ya da Sübhdəm dildarımı gördüm otağından gəlir.

Eylə sandım huridir, firdövs bağından gəlir. ....................................................................... Çeşmi-heyvan xəcildir ləblərindən daima.

Abi-kövsər şərbəti şirin dodağından gəlir. ....................................................................

Ey Nəsimi, ruhpərvər gəldi yarından nəsim. İsanın ənfasıdır, yarın buxağından gəlir.

(Bax. Nəsimi. Məndə sığar iki cahan. Bakı, “Gənclik”, 1973.Səh. 197) Bu o məqamdır ki, “Qanda kim, bir gül bitər, bülbül qırağından gəlir” deyə sevgilisini gülə, özünü bülbülə bənzədən Nəsimi yarın buxağından dodaqlarına vuran havanı İsa peyğəmbərin lətif nəfəsi sanır. Bu poetik deyim tərzi, bu lakonik müraciət Nəsiminin aşağıdakı qəzəlində necə də heyranedicidir: Dedim: – Ey nazlı sənəm, zülfün əcəb məvadır.

Dedi: – Dildar olanın cismi bütün zibadır. ............................................................

Dedim: – Ömr eyləmək aləmdə şirindir hamıya.

Dedi: – Yar ilə keçən gün daha pürmə’nadır.

Dedim: – Aludəsiyəm qamətinin, ey dilbər!

Dedi: – Bildin, uca yer aşiq üçün valadır.

Dedim: – Ol gözlərinin xəstəsiyəm, vurğunuyam.

Dedi: – Əl çəkməgilən. Çünki bu xoş sevdadır.

Dedim: – Eşq aləmi çox cilvəli bir aləmdir.

Dedi: – Mən olmasam, eşq aləmi bir röyadır.

– 27 –

....................................................................

Dedim: – Səndən dilərəm bircə təmənna. O dedi: – Ey Nəsimi, bu təmənna nə qədər əladır!

(Bax. İmadəddin Nəsimi. Fars divanı.192 s. Bakı, Azərnəşr, 1972. Səh.19. Tərcümə edəni: İ. Cəfərpur) Qeyd: Nəsimidən 526 il sonra dünyaya gələn Əlağa Vahidin (17.II.1895-1.X.1965) “Dedim: – Ey qönçədəhan, könlümü qan eyləmisən... Dedi: – Bica yerə eşqimdə fəğan eyləmisən” mətləli qəzəlində sevgilisi ona giley-güzarla dolu cavablar verirsə də, məqtə betində Dedim: – Hər gün səri-kuyində dolanmaqdır işim...

Dedi – Vahid, nə gözəl yerdə məkna eyləmisən!

(Bax. Əlağa Vahid. Seçilmiş əsərləri. 2-ci cild. Bakı, Azərnəşr, 1975, səh.327) Nəsimi düşüncəsi ilə Əlağa Vahid düşüncəsi tarazlıq vəziyyətinə gəlir. *** Orta və Şimali Afrikanı, Hindistanı və İndoneziyanı da içinə almaq şərti ilə Şimali Çini, Orta Asiyanı, Qafqazı, Volqaboyunu əhatə edən türk-islam sufizmi dünyanıdərk və özünüdərk prosesində xüsusi bir təfəkkür qatı yaratmışdır. Sufi ədəbiyyatdakı vücudnamələr elmi-bədii özünüdərk janrı kimi meydana çıxmışdır.

Unutmayaq ki, türk təfəkkürü və ruhu ilə yoğrulmuş irfani ədəbiyyat dini və dünyəvi görüşlərin sintezi kimi meydana gəlmiş və inkişaf etmişdir. Yəsəvidən üzü bəri gələn irfani ədəbiyyatın “vücudnamə” janrına müracəti bununla əlaqədardır. Şeyx Əhməd Yəsəvi vücuda gəlməsini belə təsvir edirdi: Tokkuz ayı tokkuz kundə yerqə tuştum.

Tokkuz saət turəlmədim, kokkə uçtum.

(Bax. Füzuli Bayat. Xoca Əhməd Yəsəvi və xalq sufizminin bə’zi problemləri. Bakı, “Ağrıdağ”, 1997.Səh. 71) – 28 –

və ya Bir yaşimdə ərvah menqə uluş berdi. İkki yaşda pəyğəmbərlər gelib gördi.

(Bax. Füzuli Bayat. Səh.72) yaxud Çin dərdlikqə özüm daru, özüm dərman.

Həm aşiqmen, hem məşuqmen, özüm canan.

(Bax. Füzuli Bayat. Səh. s.28) Yunus İmrənin “Neçin inildərsən?” sualına dolabın “mövlaya aşiq oldugü” üçün göyərməsindən, “ağac olub bir dağda bitməsindən”, budaq-budaq əlləriylə, yarpaq-yarpaq dilləriylə Yaradanına dua etməsindən, “insanların onu görüb dolaba layiq bilmələrindən”, “qolunu-qanadını qırıb, dülgərin rəndəsinə vermələrindən” ibarət olan cavabı da (Yunis İmrə. Güldəstə.s.219-220.) “Vücudnamə”nin bir növüdür – özünü anlamaq cəhdidir. Yunus İmrədən və Nəsimidən sonra bu dünyaya qədəm qoyan “Surəti-halını” görənin hökmü ilə “surət xəyal” olub gözəllik qarşısında keçirdiyi “heyrət”dən “lal” olan Füzuli necəliyini isə belə izhar edirdi: Eylə sərməstəm ki, idrak etməzəm dünya nədir.

Mən kiməm, saqi olan kimdir, meyü səhba nədir?

(Füzuli. Leyli və Məcnun. Bakı, “Gənclik”, 1977. Səh.155) Türk sufi triadasının – Şeyx Əhməd Yəsəvi, Yunis İmrə və İmadəddin Nəsimi vücudnamələri irfani ədəbiyyatın ölməz nümunələridir. Nəsimi demişkən: Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam!

Gövhəri-laməkan mənəm, kövnü məkana sığmazam! ..................................................................................

Gərçi bu gün Nəsimiyəm, haşimiyəm, qureyşiyəm.

Məndən uludur ayətim, ayətə, şanə sığmazam.

(Bax. Nəsimi.Məndə sığar iki cahan. 276 s. Bakı, “Gənclik”, 1973.Səh. 87-88) – 29 –

Sadəcə olaraq, mənim qənaətimə görə, sufi düşüncə tərzi bütün bəşəriyyəti bir əqidəyə, bir inaca gətirmək, insanı və insanlığı dini qarşıdurmalardan, digər fəlakətlərdən qorumaq yoludur.

28.03.2019. Şəki-Kiş kəndi. Ədəbiyyat: 1. Ahmet Kabaklı. Türk edebiyatı. I cilt. 620 s. Türk Edebiyatı Vakfi Yayınları. İstanbul-1994.

2. (Milli Eğitim Bakanlığı’nca “Tebliğler Dergisi’nde öğrencilere ve ilgililere tavsiye edimişdir.)

3. Ahmet Kabaklı. Türk edebiyatı. 904 s. Türk Edebiyatı Vakfi Yayınları. II cilt. İstanbul-1997.

4. (Milli Eğitim Bakanlığı’nca “Tebliğler Dergisi’nde öğrencilere ve ilgililere tavsiye edimişdir.)

5. 3.Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi altı cilddə. Üçüncü cild., Bakı, «Elm» nəşriyyatı 2009.

6. Bəkir Nəbiyev. Nəsimi kəlamının işığında. Bakı, «Qarabağ» nəşriyyatı, 2009.

7. Cahangir Qəhrəmanov. Nəsimi divanının leksikası. 568 s. Bakı, “Elm”, 1970.

8. Əlyar Səfərli, Xəlil Yusifli. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. 695 s.

«Ozan» nəşriyyatı, Bakı, 2008 9. Füzuli Bayat. Xoca Əhməd Yəsəvi və xalq sufizminin bəzi problemləri. 102 s. Bakı, “Ağrıdağ”, 1997.

10. Könül memarları və irfan yolu. 59 s. Bakı, İpəkyolu nəşriyyatı, 2013.

11. İmadəddin Nəsimi. Fars divanı.192 s. Bakı, Azərnəşr, 1972.

12. Nəsimi.Seçilmiş şe'rlər. 196 s. Uşaq və Gənclər Ədəbiyyatı Nəşriyyatı. Bakı - 1962.

13. Nəsimi. Məndə sığar iki cahan. 276 s. Bakı, “Gənclik”, 1973.

14. Pənah Xəlilov. Əhməd Yəsəvi. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. Bakı1997.

15. Rəhim Əliyev. Nəsimi və klassik dini üslubun təşəkkülü. 353 s.

Bakı, “Nafta Pres”, 2006.

16. Salman Mümtaz. Azərbaycan ədəbiyyatının qaynaqları. 440 s. Bakı, “Avrasiya press”, 2006.

– 30 –

17. Maarifə Hacıyeva. Yunus İmrə və Molla Qasım.Ədəbiyyat qəzeti.

Bax. 28 noyabr 2008-ci il.

18. Y.E.Bertels. Sufizm i sufiyskaya literatura. 527 s. Moskva,”Nauka”, 1963.

19. Vaqif Aslan. Yunus İmrənin XI qəbri. Bax. “Elimiz. Günümüz” qəzeti. 2011-ci ilin mart, aprel, iyun, iyul və avqust sayları. Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun “Xəbərlər”i 2011-ci il, № 2, səh.3943.; №3,səh. 35-42.

20. Vaqif Aslan. Türk sufi triadası – Şeyx Əhməd Yəsəvi, Yunus İmrə, İmadəddin Nəsimi. Bax. “Ədalət” qəzeti.№ 59 (5523) 4 aprel 2019-cu il. Səh.7. KİVDF № 63 (1911), .№ 60 (5524) 5 aprel 2019-cu il. Səh.7.

KİVDF № 64 (1912), № 61 (5525) 6 aprel 2019-cu il. Səh.7. KİVDF № 65 (1913), № 62 (5526) 9 aprel 2019-cu il. Səh.7. KİVDF № 66 (1914), № 63 (5527) 10 aprel 2019-cu il. Səh.7. KİVDF № 67 (1915) 21. Yaqub Babayеv. Təriqət ədəbiyyatı: sufizm, hürufizm. 128 səh. Ali məktəblərin filoloji fakültələri üçün dərs vəsaiti. Bakı, “Nurlan”, 2007.

22. Yunis İmrə.Güldəstə. Şeirlər. 232 s. Bakı, “Yazıçı”, 1992.

23. Yunus Əmrə. Əsərləri. 360 s. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2009.

24. Yunus İmrə və Molla Qasın. “Ədəbiyyat qəzeti” 2008-ci il 28 noyabr.

25. Sara Aşurbeyli.Qosudatstvo Şirvanşaxov. 344 s. Baku, “Elm”, 1983.

26. Qeyd: Mövzuya aid İnternet materiallarından da istifadə edilmişdir.

– 31 –

II Rumi və folklor (Məqalə müəllifin “Türk xalqları ədəbiyyatı üzrə mühazirələr”indən çıxarış yolu ilə hazırlanmışdır) Qeyd: Məqalə 9-11may 2011-ci ildə Urmiya universitetində Türkiyənin Yüz Yıl Universitesi ilə birlikdə keçirilən I Uluslsararası “Çelebi Hüsameddin-i Urmevi ve Mesnevî-i Manevi” simpoziumu öncəsi yazılmış və sonralardan Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun “Xəbərlər”ində (№2, 2012.səh.14-17) dərc edilmişdır.

Urmiya Universitetinin giriş qapıları

Hansısa bir zamanda doğulub özündən sonraki bütün zamanların övladı olan dühalar sırasında Mövlanə Cəlaləddin Ruminin (1200 və ya 1207, Xorasanın Bəlx şəhəri – 1273, Anadolunun Konya şəhəri) öz yeri və öz məqamı vardır. İslam dünyasında və ürfani aləmdə sonsuzca sevilib-sayılan nadir şəxsiyyətlərdən biri də fars– 32 –

cada sufi bir şair olaraq fikrinin dərinliyi və sözünün bədiiliyi ilə ən üst qatda qərar tutan, rübailərində türklüyü ilə fəxr edən, türk təsəvvüf ədəbiyyatının ən ünlü şairi Yunus İmrə tərəfindən Övliyaya ağ olan Haqq yoluna asidir, O yola asi olan könüllərin pasıdır.

Mövlanə pərvərdiyar bizə nəzər salalı, Onun görklü nəzəri könlümüz aynasıdır. (1,282;4,120) sözləri ilə böyüklüyünə şəhadət verilən şəxs Mövlanə Cəlaləddin Rumidir.“İnsanın meymun mənşəyini kəşf edən Batıda deyil, insanın Tanrı mənşəyini kəşf edən”, “elm ilə dinin həmişə vəhdət təşkil etdiyi” Doğuda” (5,13) doğulduğundan “sadə və savadsız insanların Allahı dərk etmək ehtiyaclarına yol açan” (3.30), İbn Sinadan, Fəridəddin Əttardan, o cümlədən Məndən olsa, doğulmazdım, nə edəydim? Ölməzdim də, bu arzuma kaş yetəydim.

Bundan gözəl, bundan yaxşı nə olardı?

Nə gələydim, nə qalaydım, nə gedəydim.

(Bax. 2,43. Abbasəli Sarovlunun tərcüməsində) və ya Aylar gərək, pambıq aça, ondan ipək, sap düzələ.

Kəfən ola bir şəhidə, libas ola bir gözələ.

(Bax. 2,40. Abbasəli Sarovlunun tərcüməsində) deyən Sənai Qəznəvidən (1070-1140/1150) və b. gətirdiyi iqtibasları özünəməxsus şəkildə təhlil edib daha da dərinləşdirən, nəticədə “əlçatmaz və qüdrətli sufi klassiki” (3,11) səviyyəsinə qalxan Ruminin türkcədən və farscadan başqa ərəb, rum, qədim yunan dillərini bilməsi, bu dillərdə də şeirlər yazması onun Şərq-Qərb müdrikliyindən bəhrələnməsinə, qlobal təfəkkür tərzinə yiyələnməsinə səbəb olmuşdur. Elə bu məqamda “Məsnəvi”ni ingilis dilinə çevirən və çağdaş dünya bilginlərindən biri sayılan Reynold Nikol– 33 –

sonun “Mevlânâ kafadan ziyade gönüle hitab eder” (1,286) fikrinə münasibətimi bildirərək deyirəm ki, Mövlanə qafaya və könülə tam tarazlıq vəziyyətində müraciət etmiş, düşüncənin son idraki, duyumun isə son poetik həddini yaşamışdır, nə yazmışdırsa, vəcdlə və ehtizazla yazmışdır. Şərq-Qərb hikmətlərinin bir yerə cəm edildiyi nadir xəzinəyə bənzəyən “Məsnəvi”li, “Divan-i Kəbir”li, “Məktubat”lı, “Mecalisi Seba”lı, “Fihi-Mafih”li Rumi yaradıcılığı dillərini bildiyi xalqların arasında geniş yayılan folklor nümunələri ilə, o cümlədən “Quran-i Kərim”dən götürülən ayətlər və qissələrlə, Peyğəmbərlə bağlı hədislərlə, digər müqəddəs kitablardan və xalqlardan alınmış hekayət, rəvayət, əsatir, əfsanələrlə və təmsillərlə zəngindir. Xalq müdrikliyinə dayanan təfəkkür tərzi əsasında Nizami Gəncəvi “Kərpickəsən kişinin dastanı” hekayətində halal zəhməti Rumidən xeyli əvvəl tərənnüm etmişdi. Ruminin “Nadana cavab” hekayətindəki: Bir kişi torpağı şumlayan zaman, Axmağın birisi danladı yaman: “Sən niyə torpağı qazırsan belə?

Söküb – dağıtmağa hazırsan belə?”

(Bax. 2,76. Abbasəli Sarovlunun tərcüməsində) sözlərini oxuyan oxucu torpağı şumlayan adamdan Nizami Gəncəvi qəhrəmanının cavabına bənzər cavab gözlədiyi halda tam başqa bir cavabla qarşılaşır və şaşırır. Torpağı şumlayan kişi şumlanan torpaqla şumlanmayan torpağın fərqini bilməyən nadana belə cavab verir: Alt-üst eyləməsən hərgah torpağı, Nə zəmi yaranar, nə də gül bağı.

Xışımız gəzməsə torpaq içində, Olmaz bağ-bağat da, səpin, biçin də. .........................................................

Dəni üyütməsək dəyirmanda biz, Nemətlə bəzənməz halal süfrəmiz.

(Bax. 2.76. Abbasəli Sarovlunun tərcüməsində) – 34 –

Ruminin böyüklüyü ifadə tərzinə görə özünəməxsusluğunda və orijinallığındadır. Yumoristik və düşündürücü motivlərdən lakonik şəkildə istfadə edən Mövlanə canlı danışıq dilinin dinamizmini, potensial gücünü qalibanə bir surətdə nümayiş etdirir. Bu güc və şairanə deyim tərzi Rumidən edilən tərcümələrdə də özünü göstərir. Bu mənada Rumi yazdığı və tərcümə edildiyi dilləri də zənginləşdirir.

Onun “Darğa və sərxoş” hekayətindəki ifadə tərzinə diqqət yetirək: Darğa gecə yarı gəzdiyi zaman Gözü bir sərxoşa sataşdı haman.

Soruşdu keflidən: ”Nə içmisən sən?”

Sərxoş cavab verdi: “Kuzədəkindən.”

(Bax. 2,75. Abbasəli Sarovlunun tərcüməsində) Sərxoşun ayıq cavabındakı yığcamlıq və şuxluq necə də cazibəlidir. Axı kuzədə şərab da, bulaq suyu da ola bilər... Ayaq üstə dura bilmədiyini irad tutaraq onu zindana aparmaq istəyən darğaya sərxoşun son cavabı da maraqlıdır. Elə bu cavabına görə sərxoş ayıq darğadan daha ayıq görünür: Yol gedə bilsəydim, daha nə dərdim?

Zindana gedincə, evə gedərdim (Bax. 2.76. Abbasəli Sarovlunun tərcüməsində) Oxucusuna təqdim etdiyi rəvayətlərdə də dərin zəkası və ağlı ilə zəkaları və ağılları mat qoyan Rumi son dərəcə qeyri-adidir. Bu qeyri-adilik onun xalqa, adət-ənənələrə bağlılığından, dil xalqın hikmətini nə qədər ifadə edə bilirsə, bir o qədər o hikməti yaşaya bilməsindən irəli gəlir. Cocuğunun bir evin damına çıxıb oradakı oyuqdan yıxılacağından həyəcanlanan bir qadının Həzrət Əliyə üz tutmasını, Həzrət Əlinin məsləhəti ilə dama daha bir cocuğun çıxarılmasını, damda digər bit cocuğu görüb bu cocuğun istiqamətini dəyişməsini və yixılmaq təhlükəsindən qurtarmasını təsvir edəndə də Mövlanə Cəlaləddin Rumi “cinsiyyətin əcaib bir çəkiciliyi vardır, harada birisini və bir şeyi arayan varsa, onu aradan,o yana çəkən cinsiyyətdir” (1,293) qənaətinə gəlməklə yenə də ağılları oyandırmış olur. Yaxud aşura günü əhli-beytə elliklə yas tutan Hələbli– 35 –

lərə “bu yas buraya nə qədər də gec gəlmiş” (1,295) sualıyla müraciət edəndə də, qayıdıb “ey yuxuya dalanlar, özünüzə ağlayın” deyəndə də Rumi müdrikdir. Gəmiçini dil bilməməkdə günahlandıran dilçi ona ömrünün yarısının getdyini xatırlatsa da, dənizdə tufan baş verərsə, ömrünün hamısının gedəcəyi həqiqəti ilə razılaşmalı olur. Rumi burada hamının bildiyi və heç kimin xatırlamadığı bir həqiqəti yada salır: “Dəniz suyu ölünü əl üstündə saxlayar.”(1,296). “Ərəb atları və eşşək” təmsilində şah tövləsində bəslənən atlara həsəd aparan eşşəyin döyüşdən qayıdan atların nə gündə olduqlqrını görəndən sonra öz taleyinə şükr etməsi təsvir edilir və bu təsvirin özündə də bəxtə, taleyə qane olmaq tövsiyyə edilir.

Mövlanə Cəlaləddin Ruminin deyimləri o qədər xəlqidir və xəlqi olanlar o qədər ümumbəşəridir ki, onları bütöv bir xalqin və ümumbəşəriyyətin düşüncəsi kimi qəbul etmək zərurəti yaranır.

Elmini və fəlsəfəsini yazılarına köçürən Ruminin bir neçə deyiminə diqqət edək: – Səndə ürək olmayandan sonra xəncərin faydası nədir? Tutalım ki, Əlidən “Zülfüqar”ı miras aldın, səndə onu işlədəcək əl varmı?

– Deyək ki, qazanmaq və çox şeylər əldə etmək üçün bir gəmi düzəltdin, bəs sən Nuh kimi bir kapitanmısan?

Bu deyimlərlə tanış olduqca “insan Allahı deyil, Allah da insanı sevdikdə Tanrının sevimlisi olmuş olur” qənaətinə gələn Ruminin hələ də insan sevgisindən keçərək ilahi sevgiyə doğru getdiyinin şahidi oluruq. Yadda saxlanmalıdır ki, Tanrıya gedən yol sınaqlarla doludur. İnsanın bu yolda şeytan hiylələrindən keçə bilməsi əsas şərtdir.

Həm dünyəvi, həm də dini ədəbiyyatda Şeytan obrazının yaranması xalqdan və qədim kitablardan gəlmə bir şey olub, folklor xüsusiyyəti daşıyır. Ruminin mürşidi Şəms Təbriziyə rast gəldiyi dövrə qədər etdiyi vəzlərindən ibarət “Mecalisi Seba” toplusunda “Barsisanın hekayəti” adlı bir əfsanə vardır. Nəfəsi toxunan suyun da xəstələrə şəfa verdiyi Barsisanı Şeytan günah eləməyə sövq edir.

Bundan sonra Barsisanın nəfəsi öz saflığını itirir. Etdiyi günaha görə Barsisanı asmaq qərarı verilir. Ona kömək edəcəyinə inandığı üçün təşəkkür əlaməti olaraq boğazı kəndirdə ola-ola Şeytana baş əyən – 36 –

Barsisa ölüm ayağında da günah edir. “Barsisanın hekayəti” əsərinin mövzu baxımından alman şairi İ.V.Hötenin (1749-1832) “Faust” əsərinə təsir etdiyini deyənləri, onun Doğuda və Batıda müştərək bir əfsanədən götürüldüyünü iddia edənləri, həmçinin bu sıraya fransız yazıçısı Anatol Fransın (1844-1924) “Tais” əsərini daxil edənləri haqlı sayıram. Sadəcə olaraq bu şöhrətli adlar siyahısına bütün İngiltərədə “universal ağılların ən istedadlısı” hesab edilən Kristofer Marlonun (1564-1593) 1589-cu ildə yazdığı “Doktor Faustun faciəli taleyi” əsərini də əlavə etmək istəyirəm. Əlavə olaraq qeyd edim ki, bu əsərin İohann Şpisin 1587-ci ildə yazdığı “Faust” əsərinin təsiri ilə yazıldığını desələr də, köklərin Şərqlə bağlılığı göz qabağındadır.

Yuxarıda adları qeyd edilən Qərb müəlliflərinin əsərlərinə heyran qalan Şərq oxucularına göstərmək lazımdır ki, bu mövzuda ən mükəmməl əsərləri Mövlanə onlardan əsrlərcə əvvəl yazmışdır. Demək olar ki, XX əsr boyunca ateist dünyagörüşlü şurəvi bir sistemdə yaşamağa məcbur olan Quzey Azərbaycanda təsəvvüf ədəbiyyatının öyrənilməsi tarixən yasaq olmuşdur. Quzey Azərbaycan müstəqillik qazanandan sonra İslam ölkələri ilə əlaqələrimiz daha da genişlənmiş, ürfani ədəbiyyatın öyrənilməsində xeyli işlər görülmüşdür. Bu mənada Mövlanə Cəlaləddin Ruminin əsərlərinin Azərbaycan dilinə bütövlükdə tərcüməsi həm də yaddaşımızın təsəvvüf qatının tozunun alınması kimi vacib məsələlərdən biridir. 06.05.2011.

1.

2.

3.

4.

5.

Ədəbiyyat: Ahmet Kabaklı. Türk edebiyatı. II cilt. İstanbul, 1997. İnci xəzinəsi.Fars-tacik dillərindən tərcümə edəni Abbasəli Sarovlu.

Bakı,1977.

Rəhim Əliyev. Nəsimi və klassik dini üslubların təşəkkülü. Bakı, 2006.

Yunus İmrə. Güldəstə. Bakı, 1992.

Yaşar Qarayev. Min ilin sonu. Bakı, 2002.

P.S. Urmiya Universitetinə səfərimiz boyunca bizi müşayiət edən “Xalq” qəzetinin müxbiri Aida Şükürlünün səfər qeydləri əsasında qələmə aldığı “Söz dünyasının işığında” adlı məqaləsini burada oxuculara, ixtisarla olsa da, təqdim etməyi özümə borc bilir, mövzu ilə bağlı fotoları isə şəxsən mən özüm məqaləyə əlavə edirəm.

– 37 –

Urmiya Universitetinin qarşıdan görünüşü, 6 may 2011

AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun professoru, filologiya elmləri doktoru Nüşabə Araslı, filologiya üzrə fəlsəfə doktorları, aparıcı elmi işçilər - Asif Rüstəmli, Xədicə İsgəndərli, Leyli Əliyeva, Qürbət Mirzəzadə, Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun Şəki filialının müəllimi, şair Vaqif Aslan, AzTV-nin əməkdaşı Azər Rüstəmli və mən – 8 nəfərlik heyət səhər tezdən Bakıdan Urmiyaya yola düşdük. ... Biləsuvar, Ağdaş, Meşkin... və buradan başı qarlı Savalan görünür. Savalanın füsunkar gözəlliyi bizi elə sehrləyir ki, Əhmədabadı nə vaxt keçdiyimizi hiss etmirik. Dağlar qoynunda yerləşən bu şəhərin evləri sanki adamın ayağı altında qalır. Bir qədər bizim Ağsu dolaylarını xatırladır bu yollar. ... Təbriz yolu başlayır. Bu yolun qəribə gözəlliyi onu əhatə edən qayalardır. ... Səf-səf düzülən bu daşlar çox böyük, nizami bir ordunu xatırladır. Sanki nə vaxtsa hansısa döyüşdə daşlaşıb bu ordu. ... Ağır düşüncələrdən, xəyallardan həzin bir mənzərə ayırır səni. ... Dalğın fikirlərlə Əhəri də keçirik. .... Vanyarı da arxada qoyan yollar bizi Urmiya gölünə yaxınlaşdırır. Nəhəng bir körpüdən keçirik, uzunluğu 1785 metrdir.

– 38 –

Adına Şəhid Kələntəri körpüsü deyilir. … Qarşıdakı Zəmbil dağı öz əzəmətiylə qonaqlarını qarşılayan ev sahibi kimi vüqarla durur. ... Artıq axşam düşürdü. … Bu da Urmiya şəhəri. Asif Rüstəmlinin sözləri hamının sevinc hissini daha da artırdı: "Urmiyanın qoxusu gəlir". … "Van Yüzüncü Yıl Unversitesi və Urmiya Universitesi İşbirligi ilə düzənlənən Uluslararası Mesnev-İ və Hüsaməddin Çələbi Simpozium"u adlanan möhtəşəm tədbir, adından bəlli olduğu kimi, iki böyük dövlətin mənəvi dəyərlərini, söz xəzinəsini təmsil edirdi. … .. Azərbaycandan gələn qonaqlar adından ilk olaraq söz Asif Rüstəmliyə verildi. A.Rüstəmli qeyt etdi ki, Urmiya Universiteti ilə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası arasında on ildən artıqdır ki, sıx elmi-əməkdaşlıq, yaradıcılıq əlaqələri davam edir. Bu vaxtadək Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu Urmiya Dövlət Universiteti ilə N.Gəncəvinin, Ə.Xaqaninin, M.Füzulinin, Ş.İ.Xətainin yaradıcılığına həsr edilmiş birgə elmi-konfranslar keçirmişdir. Məsnəvi əslində iki ölkə arasında bir mənəviyyat körpüsüdür.

7 may 2011.Urmiya Universitetinin iclas zalı. Fasilə zamanı Soldan 1-ci-Asif Rüstəmli, 2- ci Universitetin prorektoru Məhbub Taleyi, 3-cü Universitetin rektoru Həsən Sidqi , 4-cü Vaqif Aslan

Asif Rüstəmli Urmiya Dövlət Universitetinin rektoru Həsən Sidqiyə Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Həmkarlar Təşkilatının – 39 –

"Azərbaycan – İran elmi, ədəbi-mədəni əlaqələrinin inkişafındakı xidmətlərinə görə", rektor müavini doktor Məhbub Taleyiyə "Azərbaycanşünaslıq Araşdırmalar Mərkəzinin yaradılması və inkişafındakı xidmətlərinə görə" xüsusi diplom və mükafatlarını təqdim etdi. İranlı alimlərdən doktor Pərvin Məşhur, doktor Fəridə Davidi Məğdəmi, doktor Məryəm Gülləbi, doktor Seyid Kərim Xubbin, doktor Mömini Hezavəniu, doktor Əhməd Qoli, xanım Fatimə Mehripuyəni və başqaları maraqlı mövzularla çıxış etdilər. ... Məsnəvinin bu günümüzə gəlib çatmasında, Mövlananın dünyada tanınmasında Çələbinin rolu çox böyükdür. H.Çələbi "Divani-kəbir"in, digər əsərlərin yazılmasının da səbəbkarıdır. Bütün ömrü boyu Mövlana Hüsaməddinə iltifat etdi, Hüsaməddin isə ona etibar göstərdi.Çələbi Mövlanadan sonra 11 il yaşadı. Onların məzarı da yanaşıdır.

Mövlana əsərlərində Şəmslə bağlı fikirlərini, onun uzaqlığından doğan həsrətini ifadə edirdi. Şəms Mövlananın sevgisini belə bildirirdi: "Mən birisini arayırdım özüm kimi, qüvvəm olsun, özümdən yorulmuşam". Mövlana Şəms kimi birisiydi. Hüsaməddinin təsiri Şəmsdən az deyildi. … Məşhur filosoflar Mövlananı yaxşı anlayırdılar bu fikirlə - "lampalar yalnız ayrıdır, işıqsa eynidir".

Urmiya Universiteti, 8 may 2011.

Simpozium iştirakçılarından bir qrup – 40 –

Bu tədbirdə ən önəmli hadisə Hüsaməddin Çələbinin 21-ci nəvəsi Esme Çələbinin iştirakıydı. Türkiyədən təşrif buyuran xanım Çələbi üzündə nur, dilində soykökünün söz çələngini gətirmişdi. İnsana yalnız müsbət enerji bəxş edən bu xanım səhnədəki çıxışıyla bir nur parçasını xatırladırdı. Hər iki dövləti, gələn qonaqları salamlayaraq ulu babasının adının anıldığı bu tədbirə görə öz təşəkkürünü bildirdi. Çıxışlar arasında ən çox diqqətimi çəkən Türkiyə Cümhuriyyəti Urmiya Baş Konsulu Ərdoğan Odabaşın nitqindən bəzi məqamları təqdim etmək istəyirəm: "Hz.Mövlananın öncə Şəms Təbriziylə qarşılaşması, onda özünü tapması, bundan sonra da Urmiyadan Anadoluya köç edən Şeyx soyundan bir ailənin övladı olan Hüsaməddin Çələbini öz müridi təyin etməsi, ölümündən sonra isə ilk xəlifəsi elan etməsi təsadüfi deyil. Hz.Mövlananın Şəms Təbrizinin yerini, onun ölümündən bir qədər sonra urmiyalı Hüsaməddin Çələbi ilə doldurması, Məsnəvinin yazılış fikrini Hz.Mövlanaya verəni Hüsaməddin Çələbi olması bir təsadüf deyil. Hər üçünün də təməl fikirləri din, dil, irq, rəng, qadın, erkək, zəngin, yoxsul, bütün insanlığı Allah sevgisi altında bir arada toplamaq üzərində qurulmuşdur. Bundan gözəl, bundan daha birləşdirici bir fəlsəfi düşüncə ola bilərmi? Bu gün Hz. Mövlana, Şəms Təbrizi və Hüsaməddin Çələbinin düşüncələri insanlıq tərəfindən mənimsənilsə, dünyada savaşlar qalmaz. Allahın yaratdığı hər bir varlıq hüzur və güvənc içində bir-birlərinə qarşı sevgi və sayğı təməlində xoşbəxt yaşam sürərdilər. Bu cür simpoziumların və buna bənzərlərin bundan sonra düzənlənməsinə, dünya barışı yolunda insanlığa mesaj verilməyə davam edilməsinə ümid edirəm". … Azərbaycan alimləri adından professor Nüşabə Araslıya söz verildi. Yeri gəlmişkən, N.Araslının İranda yetərincə tanınaraq böyük hörmətlə qarşılanması, atası – mərhum akademik Həmid Araslının adının ehtiramla, qədirbilənliklə çəkilməsi qəlbimizdə fəxarət hissi doğurdu. Professor "Mövlana Cəlaləddin və klassik türk məsnəviləri mövzusundakı çıxışında Mövlana Cəlaləddinin türk xalqları ədəbiyyatlarına qüvvətli təsirindən, ilk türk məsnəvilərinin yaranması və dini təsəvvüfü çalarlarla zənginləşməsində mühüm rolundan danışdı.

– 41 –

Simpoziumun birinci günü Azərbaycandan gəlmiş heyət üzvlərindən Asif Rüstəmli, Nüşabə Araslı, ikinci günü isə Qürbət Mirzəzadə və mən münsiflər heyətinə dəvət olunduq. AMEA-nın Ədəbiyyat İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, fəlsəfə doktoru Xədicə İsgəndərli "Rumi və Nəbati poetikasında müştərək xüsusiyyətlər" mövzusundakı çıxışında … söz açaraq bildirdi: “Mövlana Rumi Sənai və Əttar yaradıcılığında formalaşan farsdilli sufi lirikasını kamillik həddinə çatdırmış, Nəbati isə Nəsimi və Füzulidən gələn Azərbaycan irfani poeziyasına yekun vurmuşdur”. … Fasilə zamanı Xədicə İsgəndərli və Leyli Əliyeva yerli televiziyaya müsahibə verməyə dəvət olundular.

Tədbirin yekununda Azərbaycanı təmsil edən şair Vaqif Aslanın öz ifasındakı şeirləri gurultulu alqış sədalarıyla qarşılandı.

Urmiya Universitetinin məscidi önündə, 8 may 2011. Soldan: Urmiyalı tələbə Fatimə Cəlilpur, Vaqif Aslan, Asif Rüstəmli, Türkiyədən olan 2 nəfər, “Xalq” qəzetinin müxbiri Aida Şükürlü, Nüşabə Araslı, Leyli Əliyeva

… Bütün iştirakçılar Urmiya Universitetinin rəhbərliyi altında dağın ətəyində yerləşən "Bənd" adlı gözəl məkana dəvət olundu. … Hər birimiziə … "xoş gəldiniz" deyirdilər. Burada aşıqları görəndə sevinc hissi keçirdik. … Türkiyəli qonaqlar "Gizir oğlu Mus– 42 –

tafa bəy"i, biz isə "Şirvan gözəlləməsi"ni ifa etməyi xahiş etdik. … Şam süfrəsi başa çatdıqdan sonra üniversitetin rektoru Həsən Sidqi və müəllim heyətinin üzvləri azərbaycanlı qonaqlarla fikir mübadiləsi apardılar.

Ertəsi gün … qonaqlar Urmiya Şəhər Bələdiyyəsinin təşkilatçılığıyla dağlar qoynunda yerləşən gözəl bir məkana axşam süfrəsinə dəvət olundular. Dostluq, səmimiyyət, qarşılıqlı hörmət və ehtiram şəraitində keçən həmin günlər həyatımızın ən xoş xatirəsi kimi yaddaşımızda qalacaq. Ən başlıcası isə Türkiyə, Azərbaycan adları gələndə üzlərdəki sevinc və məhəbbət heç vaxt unudulmayacaq.

Aida ŞÜKÜRLÜ Xalq qəzeti. 2011.- 5 iyun.- S. 7.

– 43 –

III Ədəbiyyatımızın Yunus İmrə problemləri 1 Yunus İmrənin qəbri Harada bir qəbristanlıq vardırsa, onun üzərində belə bir yazı vardır: Ey əslini, nəslini, kökünü axtaran kəs!

Burda ehtiyatla gəz!

Bura – qəbristan yeri.

Qəbristan – bostan yeri.

Soyuq olsan, göyərməz bura əkilən toxum.

Yer üstə olan – varın. yer altda qalan – yoxun...

Yox olmasa, var olmaz.

Bir ağac min bir budaq, hər budaqda bar olmaz.

Ey əslini, nəslini, kökünü axtaran kəs!

Bura əkilən toxum imisti göz yaşıyla sulanmasa, göyərməz!

(Vaqif Aslan. “Ruhlarla söhbət” poemasından) Ruhu ilə göylərə, cismi ilə yerə əmanət edilən insanın üz tutub üstünə gedə biləcəyi güvənc yerlərindən biri də əcdad qəbirləri– 44 –

dir. Torpaqdan, daşdan, küpdən, taxtadan olmasından asılı olmayaraq, qəbirlərin dağıdılması, gorun (qorun), kurqanın (qorqanın), kombanın (kömmənin), katakombanın (qat-qat kömmənin), qəbrin (qüburun - açılmamış güllərin üstünü örtən yaşıl yarpağa da “qübur”, və ya “qubur” deyirlər.), məzarın kotan ağzına verilməsi irs və varisliyin, hansısa bir dövrə aid yazının və yazıların, adətin, mərasimin, ənənənin pozulmasıdır. Bununla belə eyni ünvanlı qəbirlərin çoxluğu və çox yerlərə səpələnməsi qövmlər arasında xatirəsi əziz tutulan şəxslərə münasibətin coğrafiyasını və çevrəsini müəyyən etsə də, onların dəfn yerlərinin dürüstləşdirilib dəqiqləşdirilməsində çətinliklər yaradır. Dədə Qorqud qəbirlərinin çoxluğu buna əyani misaldır. Ümumtürk tarixindən bizə bəlli olan Sarı Saltuk, Bayezidi Bistami, Şəms Təbrizi, o cümlədən Yunus İmrə qəbirlərinin çoxluğu da bu sıradandır. 1239-1321-ci illərdə ömür sürdüyü qəbul edilən, səksən iki illik ömrünün 61 ili XIII, 21 ili isə XIV əsrə düşən Yunus İmrənin 1. Eskişehrin Mihalıççık ilçesine bağlı Sarıköyʼde, 2. Şeyhi Taptukla beraber Karamanʼda, 3. Bursaʼda, 4.

Kula ile Salihli arası Emre Sultan köyünde, 5. Erzurumun Duzçu köyünde, 6.İspartaʼnın Keçiborlu (Gönen) kasabası yakınında, 7.

Aksarayʼın Ortaköy kasabasında, 8. Afyonun Sandıklıʼsında, 9. Ordunun Ünyeʼ ilçesinde, 10. Sivas yakınında bir yol üstünde (Bax. Ahmet Kabaklı. “Türk edebiyatı”. İstanbul, 1997. Səh. 315.) dəfn edildiyi göstərilir. Bu da azmış kimi hələ 1.Tokatʼın Niksar ilçəsində, 2. Limni adasında da onun məzarlarının olduğunu qeyd edirlər.

Azərbaycan ədəbiyyatında yer almasa da, Anadolu türk ədəbiyyatında daim yer alan Yunis İmrə 1239-1321 və ya 1240/41-1320/21-ci illərdə ömür sürmüşdür. Yunus İmrə tərcümeyi-halının bir çox mübahisəli məqamları (Ətraflı məlumat üçün bax. Ahmet Kabaklı. Türk edebiyatı. II cilt. İstanbul-1997. Səh.

315.; Vaqif Aslan. Yunus İmrənin XI qəbri. “Elimiz. Günümüz” qəzetinin 2011-ci il mart, aprel, iyun, iyul və avYunis İmrə – 45 –

qust sayları. Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun “Xəbərlər”i 2011-ci il, № 2,səh.39-43.; №3,səh. 35-42.) vardır.

Türkiyə Cümhuriyyəti coğrafiyasında onun 10-12 yerdə qəbrinin olması bu qəbildən olan mübahisələri daha da qızışdırır. Ancaq məsələ bununla da bitmir. Yunus İmrənin daha bir qəbri də vardır. Bu qəbir onun torpağına baş qoyub axirət yuxusuyla yatıb-yatıb dincəldiyi Qax rayonunun Oncallı kənd Oğuz qəbristanlığındadır. O burada mürşidinə gedən yolun üstündə dəfn edilmişdir. Yunus İmrənin Anadoludakı qəbirlərinin doğru olub-olmadığı mübahisəli olsa da, Qax rayonu Oncallı kənd Oğuz qəbristanlığındakı qəbrinin doğruluğu məsələsində mübahisəli yer qalmır. Çünki Azərbaycanın heç bir yerində heç bir kimsənin iki qəbri yoxdur. Türkiyədə isə Yunis İmrənin həqiqi qəbrinin həqiqətən harada olması barədə Karaman və Əskişəhər arasında gedən mübarizə hələ də davam edir. Əskişəhərin Sariköy qəsəbəsində türbəsi və adına muzey olsa da,1949-cu il 6 mayda Sarıköydə qəbri üzərində təntənəli mərasim keçirilsə də, 1970-ci ilin əvvəllərində Sarıköydəki məzarına görə ora Yunis İmrə adı verilsə də, Karamanda 1350-ci ildə tikilmiş olan Yunus İmrə məscidini əsas götürərək 1980-ci illərdən oradakı qəbrini onun doğru qəbri hesab edirlər. Salihlidə Tapdıq İmrə türbəsinin həyətindəki qəbrini onun doğru qəbri hesab edənlər də az deyildir. Axı, hesab etmək fərziyyədir. Fərziyyə isə həqiqət deyildir. Övliyaların eyni zamanda bir neçə yerdə görünməsinə, hətta, onların bir neçə yerdə qəbrinin olmasına inananlar da vardır... Mən isə mürşid və mürid münasibətləri haqqında fikirləşir, müəllimi Şəms Təbrizinin ölümündən tam xəbərsiz saxlanan Mövlanə, dərisi soyulmaqla asılacağı məqamda belə sinələrini qabağa verib Nəsimi olduqlarını iddia edən fədakar şagirdlər (müridlər) haqqında düşünürəm. Bu da bir tarixi həqiqətdir ki, müridlərin və şagirdlərin bir çoxu öz şeyxlərinin adı ilə yaşamağı, fəaliyyət göstərməyi, tanınmağı və dəfn olunmağı üstün tutmuşlar. Bu da öz növbəsində müxtəlif zamanlarda və müxtəlif yerlərdə Şeyx Tapdıqların, Yunus İmrələrin zühur etməsinə və onlara aid qəbirlərin bir neçə yerdə meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Davamçıları tərəfindən vaxtaşırı olaraq qəbirlərinin üstü götürülməklə təriqət başçılarına başdaşı qoyulması faktları da istənilən qədərdir. B.Vahabzadə demişkən: – 46 –

Hər gün gazılır çünki könüllərdə məzarı, Otlarda, çiçəklərdə və güllərdə məzarı. Əfsanəmi, gerçəkmi bu insan, necə insan?

Varlıq səsidir, qopmuş o türkün qopuzundan.

Azərbaycan mühitində isə Məmməd Aslan hələ 1982-ci ildə Yunus İmrəni qismən Anadolu ləhcəsindən Azərbaycan ləhcəsinə çevirsə də,bundan səkkiz il sonra anadan olmasının 750 illiyi münasibətilə YUNESKO tərəfindən 1990-cı il “Yunus İmrə ili” elan edildiyindən məhz bu tarixi hadisə ilə bağlı olaraq Sevgi – Ayvaz Göydəmirin hazırladığı və Ankarada nəşr etdirdiyi “Güldəstə” kitabı bütövlükdə Azərbaycan dilinə çevrilib 1992-ci ildə işıq üzü görsə də, orada Yunus İmrənin Azərbaycanla bağlılığı haqqında heç bir söz deyilməmişdir. Lakin 2004-cü ildə işıq üzü görən nəşrdə isə “... Yunusun Anadoluda on ayrı yerdə məzarı olduğu söylənir. Belə ziyarət yerlərindən biri də Azərbaycanın Qax bölgəsində göstərilir” (Bax. Yunus Əmrə. Əsərləri. Bakı, “Şərq-Qərb nəşriyyatı, 2004. səh.4) şəklində qeyd vardır. Çox təəssüflər olsun ki, elə bu cümlənin özündə də qətilik və əminlik yoxdur. Halbuki qəti bir fikir söyləmək üçün Bakıdan durub Qaxa gəlmək və Yunus İmrənin qəbrini ziyarət etmək lazım idi.

1262/63, 1265, 1284, 1291, 1318-ci illərdə Hülakülər ilə Qızıl Ordanın müharibə meydanına çevrilmiş Azərbaycandan fərqli olaraq sakitliyin və əmin-amanlığın hökm sürdüyü Anadoluda Yunus İmrənin sufiyanə, dərvişanə fəaliyyət göstərməsi təbii qəbul edilməlidir. Yunus İmrədən əvvəl doğulan C.Ruminin Xorasandan, ondan sonra dünyaya gələn Nəsiminin Şamaxıdan Anadoluya üz tutmasının da səbəblərini tarixi həqiqətlərdə axtarmaq lazımdır.

Yunus İmrə ilə Şeyx Tapdıq arasında baş verən bir əhvalatı açıqlayan rəvayətin özündə də onun doğru qəbrinin harada olmasına işarə vardır. Babalılardan Tapdıq İmrə dərvişi olduğu üçün ona: “Yunus, artık vaxtın erişmiştir. ... Elimdeki şu asâyı atıyorum.” demişdir. ... Asâ uçmuş, ta Yunusun doğduğu köye düşmüş. Yunus varmış, torpağa yüz sürüp teslim olmuş... Beni Tapduk Emreʼnin türbesinde, giriş yolu üzerine gömsünler, Şeyxi ziyarətə gələnlər üstümdən basıb keçsinlər” (Ahmet Kabaklı. s.330-331) vəsiyyətini etmişdir.

– 47 –

Yunus İmrənin Azərbaycan Respublikası Qax rayonununun Oncallı kəndi Oğuz qəbristanlığındakı qəbri

Bu rəvayətdə “əsanın uçub Yunus İmrənin doğulduğu kəndə düşməsi”, şübhəsiz ki, onun doğulduğu kənddə dəfn edilməsinə işarədir. Bu kənd Qaxın Oncallı kəndidir. Ahmet Kabaklının “Türk edebiyatı”nda verilən rəvayətlərin Oncallı kənd camaatının dilində eyniylə söylənməsi də Yunus İmrənın doğru qəbrinin Qax rayonu Oncallı kənd Oğuz qəbristanlığında olmasınıa şəhadət verir. Azərbaycanda olarkən 2010-cu il 17 avqust tarixində Türkiyə Respublikasının o zamankı Prezidenti Abdullah Gülün, daha sonra o zamankı Baş nazir (2003-2014), indiki prezident (28 avqust 2014) Rəcəb Teyyib Erdoğanın və diğər rəsmi şəxslərin məhz bu yerdə Yunus İmrənin qəbrini ziyarət etməsi yuxarıda deyilənlərin doğruluğuna dəlalət edir.

2 Yunus İmrənin qəribliyi Dini dünyagörüşlər meydana gəlməmişdən də əvvəl insan özünü və dünyanı görünən və görünməyən tərəfləri ilə dərk etməyə can atırdı. Bir sözlə, mütəsəvviflərin adına bağlanan təsəvvüf və ya sufi ədəbiyyatı Sovet dönəmində deyildiyi kimi qatı dindarların, – 48 –

dərviş-fanatiklərin ədəbiyyatı deyildir. “Sufi” sözünün özündəki və onun “Sofu-sofi – Sofiya”, “Səfi – Səfiyə” variantlarındakı antikliyə, bu antikliyin “Teosofi – Teosofiya”, “Filosofi – Filosofiya” terminlərinin yarandığı dövrlərə təməl olan daha qədim dövrlərdən gəlişinə diqqət edin. Həqiqətə çatmaq üçün “hikmət” və “məna” axtarışında olan, məzmuna uyğun surətdə obyektə bütün görünən və görünməyən tərəflərindən baxmağı tələb edən sufi-irfani ədəbiyyat özünü və dünyanı bütövlükdə görməyə can atan ədəbiyyatdır: özünə və dünyaya yaxından və uzaqdan baxışdır, özünü və dünyanı görə bilməkdir, dünyanı və özünüdərkdir. İrfani ədəbiyyatdakı “vücudnamə”lər də mahiyyət etibarilə dünyaya gəlişindən dünyadan gedişinə qədərki, bəzən də axirət evində nələrlə qarşılaşacağına qədərki vəziyyətdə özünü görə bilməkdir. Yer üzündəki insanlar biribirinin oxşarı olub biri-birinin eyni olmadıqları kimi, onların bir insan kimi özünüdərkində də oxşarlıq olur, eynilik olmur. Dünyanı və özünüdərk prosesində gözün sferasına sığmayan şeylər məsafəcə, ağlın sferasına sığmayan şeylər isə zamanca uzaqdan daha yaxşı görünür. “...Ruhunda və fitrətində təsəvvüf fəlsəfəsinə əzəldən bir doğmalıq və yaxınlıq” kodları ilə doğulan, epos yaradıcılığında “kamil insan” düşüncəsini “sufi təlimindən və anlayışından əvvəl” yaradan, “yəsəvilikdən sonra yenidən sufiliyini özünə qaytaran” (Bax. Yaşar Qarayev. Tarix: yaxından və uzaqdan” Bakı, “Sabah” nəşriyyatı, 1996.Səh.130.) türk qövmü ölümsüzlüyü, əbədiyyəti və Tanriya qovuşmağı, yəni, vəhdəti - vücudu tərənnüm edən ədəbiyyatı yaratdı. Bu böyük ədəbiyyatın yaradıcılarından biri də Yunus İmrədir. Əsasən yaradılış, varlıq, yoxluq, din, əxlaq, təbiət, hikmət, eşq, ölüm və fanilik mövzularını əhatə edən Yunus İmrə yaradıcılığında qürbət və qəriblik mövzusunun geniş yer tutması çox çarpıcıdır. Bu, bir tərəfdən Cənnətdən Yer üzünə qovulan, Yer üzünün hər üzündə – Doğusunda və Batısında qərib-qərib dolaşan, Həvvasına qovuşmaqla qəribliyini unutmağa çalışan, qovulduğu yerə yenidən qayıtmaqla zərrə kimi küllə, bəndə kimi Yaradanına qovuşub “vəhdəti-vücud” olmaq eşqi ilə yaşayan Adəm qəribliyidir. Digər bir tərəfdən isə bu – Yerdəki yerindən qərib düşən insan qəribliyidir. Qəbirlərinin övliyalılıq və konkretlik tərəfləri olduğu kimi qəribliyinin – 49 –

də ruhani və dünyəvi tərəfləri vardır. Bir sözlə, Yunus İmrə qəribliyi iki cürdür.

Birinci halda o, sufiyanə düşüncələrinin təsiri, dərvişanə həyat tərzinin diqtəsi ilə “Bu fənada bir gəribsən, gülme, gülme, ağla, könül” deyərək heç vaxt qərib olmayacağı axirət dünyasına üz tutan qəribdir. İkinci halda isə “Haqdan enən şərbəti içdiyini, Qüdrət dənizini keçdiyini, ... quru ikən yaş olub, ayaq ikən baş olub, qanadlanıb quş olub uçduğunu” söyləməklə bərabər “enib Rumu qışlayan, çox xeyir-şər işləyən, bahar olan kimi geri köçən” qəribdir.

Birinci halda Yunus İmrə Yer üzünə gələnləri və hələ ki, missiyalarını başa vurmaq üçün Yer üzündə qalanları məhbəsdən qurtaran məhbus sevinci (bəlkə də insanın üzündəki son təbəssüm həmən o sevincin görüntüsüdür) və qəriblik sınağından çıxmış qalib qərib qüruru ilə salamlayır.

Biz dünyadan gedər olduq, Qalanlara salam olsun!

Salamın bu tərzdə və bu dərəcədə poetik verilməsi dünya ədəbiyyatının nadir və bənzərsiz hadisəsidir. Burada Yunus İmrə sanki Tanrı əliylə yoğrulub yapıldığı, canına Tanrı nəfəsinin toxunduğu məkandan bir ömür qərib – qərib yaşadığı Yer üzünə, oradakı qədir bilən insanlara – dalınca “xeyir-dua qılanlara, xəstə ikən halını soranlara, asan bit vəch ilə yuyub kəfənə saranlara, namaz üçün üstünə duranlara” və nəhayət, Dərviş Yunus söylər sözü, Yaşla dolub iki gözü.

Bilməyən nə bilsin bizi?

Bilənlərə salam olsun! şəklində Yer üzü üçün qəribsədiyindən gözlərinin “yaşla dolduğunu” bildirməklə orada onun “kimliyini və kim olduğunu bilənlərə” salam verir. Yunus İmrədən sonra Yer üzünə nəsil-nəsil gələn insanlar isə, mənə görə, bu salamı hörmət və ehtiramla qəbul edir və belə deyirlər: – 50 –

Gedəndə də salam verib, Alanlanlara salam olsun!

Bu dünyada dünya boyu Qalanlara salam olsun!

(Vaqif Aslan) İkinci halda isə “Gəzdim Urum ilə Şamı, Yuxarı elləri hamı” deyərək ayrı-ayrı yerlərdə olub dərviş həyatı keçirdiyini – qəribliyini etiraf edən Yunus İmrə yağı kimi yolunu kəsən, daş bağrını qabağa verib qarşısında sinə gərən qarlı dağa “Mən yarımdan ayrı düşdüm, sən yolumu bağlarmısan”, dağ başında salxım-salxım duran buludlara “Saçın hörüb mənim üçün için-için ağlarmısan”, yarı, yoldaşı itirib bağrının başı yandıqca elə hey axan göz yaşlarına “Gözlərimin qanlı yaşı, irmaq olub çağlarmısan”, sinəsini dəlib çıxmaq istəyən ürəyinə, söz eşitməyən, ipə-sapa yatmayan könlünə “Daşdın yenə dəli könül, sular kimi çağlarmısan” deyə müraciət edir və nəhayət, “Neylim əlim çatmaz yarə, bulunmaz dərdimə çarə, Oldum elimdən avarə, məni burda saxlarmısan” deyərək Tanrısına üz tutur, taleyindən imdad diləyir. Sonra da evi-eşiyi, oğlu-uşağı, yurdu-yuvası gəlib gözlərinin qabağında durur, onda doğmalarını görmək üçün ürəyinin əsdiyini, lakin illərcə yollarda olduğunu xatırlatmaqla doğmalarına təskinlik vermək, onların da sağ və salamat olmaqlarını bilmək istəyir, yuxusuna girən sevgilisinə müraciətlə sözlərini tamamlayır: Əsridi Yunusun canı, yoldayam illərin kanı.

Yunus düşdə gördü səni, sayrumusan, sağlarmısan? Şəxsən mənə görə, üçüncü bir qəriblik də vardır. Bu isə başadüşülməzlik, anlaşılmazlıq üzündən döğmalarının da arasında qərib olmaq ağrısını yaşamaqdır. Bu halda yenə də Bu işıqlı, Yaraşıqlı Yer üzündə qəribik.

Yer üzünün Hər üzündə qəribik.

(Vaqif Aslan) – 51 –

Yunus İmrənin bir çox əsərlərini “həyatı haqqında ip ucları verməkdə olan gerçəkçi şeir”, “bir həyat romanı” adlandıran Ahmet Kabaklı (Ahmet Kabaklı.Türk edebiyatı. s.340-341.) tamamilə haqlıdır. Yunus İmrənin qəribliyi onun bir çox başqa şeirlərində də özünü apaydın göstərməkdədir. Yunus İmrənin doğulduğu yerdən uzaqlarda yaşadığını və vətən həsrəti, yurd xiffəti çəkdiyini sübut edən bu misralar necə də çarpıcıdır: Bir gərib öldü deyərlər, Üç gündən sonra duyarlar.

Soyuq su ilə yuyarlar, Böylə qərib mənim kimi.

Bəzi qaynaqlarda Yunus İmrənin Anadoluya gələn türk boylarından birinə bağlı olduğunu göstərən məlumatların yer alması, “Türk edebiyatı”nın özündə belə Yunus İmrənin ”kesinlikle ne doğum yerini, ne ailesini, ne de yaşayış tarzını biliyoruz” (“Türk edebiyatı”, I c.s.308) şəklində təqdim edilməsi yuxarıdakı fikri daha da qüvvətləndirir. Elə buna görə də, “qalalı şəhərini”, “yarını” qoyub gələn Yunus İmrəin gül üçün ağlayan bülbülə müraciətində maraqlı və təsirli məqamlar vardır. Özünün yurd, bülbülün gül dərdini müqayisə edən Yunus İmrə sanki bülbülə təskinlik verir. “Qəribliyi üzünə vurulmayan, gülüstanlarda yaylayan, təzə güllərdən iyləyən, hər dəfə baharın gələcəyinə, təzə güllərin açacağına” əmin olan bülbülün “qarlı dağlardan aşan, dərin irmaqlardan keçən, yarından ayrı düşən” Yunus İmrənin yanında ahü zar etməsinə dəyərmi? Yunus İmrə dərdi ilə müqayisədə bülbülün dərdi yox dərəcəsindədir: Bu yerlərdə qəribsənmi?

Neyçün ağlarsan, bülbül, hey?!

Yorulub izmi yanıldın?

Neyçün ağlarsan, bülbül, hey?!

Və ya Qarlı dağlardan aşdınmı?

Dərin irmaqlar keçdinmi?

– 52 –

Yarından ayrı düşdünmü?

Neyçün ağlarsan, bülbül, hey?!

Və ya da Qalalı şəhrinmi qaldı?

Ya namus, arınmı qaldı?

Qürbətdə yarınmı qaldı?

Neyçün ağlarsan, bülbül, hey?!

(Yunis İmrə. Güldəstə.s.223) Elə bu şeirdə işlənən “yar” sözünə diqqət edək. Təbiidir ki, sufi dini-ruhani mənada heç vaxt ”yarımdan ayrı düşdüm, yarım qürbətdə qaldı” deyə bilməz. Çünki ona yar olan Allah daim onunladır. Məncə əlavə şərhə ehtiyac yoxdur. Söhbət dünyəvi qəriblikdən gedir.

3 Yunus İmrənin ədəbiyyatımıza təsiri Şəxsən mənə görə, Yunus İmrə olduğu zamandan olacaq zamanlara qədər milliliyi və ümumbəşəriliyi ilə dünyanın və insanların şairi olaraq qalacaqdır. “Ələvi-Bektaşi inanclarını zənginləşdirdi, təkkə şeirinin Anadoludakı ilk təmsilçilərindəndir”, “O bütün insanlığa xitab edən şairdir”, “Oğuz lehcesiyle Anadolu Türk edebiyatının kurucusu”dur (“Türk edebiyatı”, I c.s.308), “ ... 700 yıl Oğuz lehcesiyle Türkce konuşan bütün çevrelerde okunmuş, tanınmış ve sevilmişdir” (“Türk edebiyatı”, I c.s.318), “Biçim yönünden ... Ahmet Yasevîʼnin hazırladığı geleneği izlemiştir. ... Hece vezniyle ve dörtlükʼler hâlinde yazmıştır” (“Türk edebiyatı” I c.s.322) “Yunusun şiir dili, 13. ve 14. yüzyıllar halk Türkcesidir. Oğuz lehcesini, en yüksek edebiyat dili hâlinde yazmak ve sonra gelen bütün şairlere en mükemmel örnekler bırakmak gibi bir “möcüzeyi” başarmıştır” (“Türk edebiyatı” I c. s.322) kimi sərrast ifadələrlə təqdim edilən Yunus İmrənin məhz Oğuz ləhcəsi üzərində qurulan Azərbaycan ədəbiyyatındakı yeri danılmaz və özündən sonrakı ədəbiyyata təsiri inkar edilməzdir.

– 53 –

Yeri gəlmişkən, əruz-heca sinkretizmi Yunus İmrə şeirlərində özünü tez-tez biruzə verir. Həm əruzda, həm də hecada asanlıqla oxuna bilən bu şeirlər Oğuz ləhcəsinin necə böyük imkanlara malik olmasına əyani sübutdur. “Türkcede... konuşma sırasında uzun heceleri bile (ulama yoluyla) kısaya bağlamaq meyli (“Türk edebiyatı”, I c. İstanbul, 1994. s.574.) istənilən vaxt intonasiyanı həm heca, həm də əruz üzərində kökləmək, hecadan əruza və yaxud əruzdan hecaya keçid imkanı yaradır. Sözlərin ritmik qrup halında və söz birləşmələri şəklində, həm enən, həm də yüksələn intonasiya ilə ölçülü tələffüzü isə sərbəst vəznin yaranmasına səbəb olur. ”KitabiDədə Qorqud”un təntənəli şeir dili türkcədə sərbəst vəznin necə qədim köklərə malik olduğunu göstərir. Azərbaycan vəznlərindən söhbət gedirsə, sadəcə olaraq hansısa bir dövrdə hansısa bir vəznin daha çox işlək olduğundan və ya hansısa vəznlərin paralel işləndiyindən danışmaq olar. Yusif Balasaqunlu (1017, Balasaqun - 1077, Balasaqun), Xoca Əhməd Yəsəvi (1051, 1083, 1102/3, 1105, Yəssi, bəzi mənbələrdə isə indiki Çimkənd yaxınlığındakı Seyram.. – 1166/7, Yəssi), Əsfərainli İzzəddin Həsənoğlu (?-1259), Yunus İmrə (1239, Qax, Oncallı kəndi - 1321, Qax, Oncallı kəndi), Qazi Bürhanəddin (1344, Qeysəriyyə - 1398, Sivas), İmadəddin Nəsimi (1370, Şamaxı - 1417, Hələb), Həbibi (1470/75, Ucar rayonu, Bərgüşad kəndi - təqr.1520) bir çox “çətinlikləri asan” etməyi özlərinə borc bilən Əlişir Nəvai (9 fevral 1441, Herat- 3 yanvar 1501, Herat) və Məhəmməd Füzuli (1494, Kərbəla- 1556, Kərbəla) yaradıcılıqları bu özəllikləri aydın şəkildə əks etdirir.Yunus İmrənin “Ya Rəbbi Səttarül – Eyyub, – səndən dilərəm ümmətim”, “Taştın yine deli gönül, – Sular gibi çağlar mısın” kimi və bu qəbildən olan onlarca əsərləri qəzəl kimi əruz, gəraylı kimi heca vəznində oxuna bilir. Bu gəraylı-qəzəllər və ya qəzəl-gəraylılar intonasiya baxımından heç bir çətinlik əmələ gətirmir. Biz bunun ilk nümunələrini hələlik Yunus İmrə yaradıcılığında, davamını isə İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli yaradıcılığında görürük. İmadəddin Nəsiminin “Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam! Gövhəri-la məkan mənəm, kövnü məkanə sığmazam!” mətləli qəzəlinin bir çox, “Ey nuri-dilü didə, didarinə müştaqəm. Vey yari-pəsəndidə, didari– 54 –

nə müştaqəm” mətləli qəzəlinin isə bütün beytləri gəraylı-qəzəl şəklində oxuna və yazıla bilir. Mövlanə Məhəmməd Füzulinin “Məni candan usandırdı, cəfadən yar usanmazmı? Fələklər yandı ahimdən, muradım şəmi yanmazmı? Qamu bimarinə canan dəvayidərd edər ehsan. Neçün qılmaz mənə dərman, məni bimar sanmazmı?” mətləli qəzəli də belədir.

Yunus İmrə yaradıcılığı özündən sonraki ədəbiyyata təkcə forma və struktur baxımından deyil, həm də mövzu və məzmun baxımından təsir göstərmişdir. Özündən sonrakılar üçün ruhaniədəbi-fəlsəfi məktəbə çevrilən Yunus İmrənin İmadəddin Nəsimi yaradıcılığına təsiri mövzuya münasibətdə və məzmunun şərhində özünü daha çox qabarıq göstərir.

Yunus İmrə: Mən səni sevirəm candan içəri.

Yolum yoxdur bu ərkandan içəri. .................................................................

Məni məndən sorma, məndə deyiləm, Əksimdir, boş gəzir dondan içəri. ....................................................................

Süleman quş dili bilir dedilər, Süleyman var Süleymandan içəri.

(Yunus İmrə. Güldəstə. Bakı, 1992. s.20) İmadəddin Nəsimi: Cananı mənim sevdiyimi can bilir ancaq.

Könlüm diləyin dünyada canan bilir ancaq. ................................................................. Əqlin gəmisin ğərq edə gör eşq dənizinə Kim, bu dənizin bəhrini ümman bilir ancaq. .................................................................

Heç kimsə Nəsimi sözünü fəhm edə bilməz, Bu quş dilidir, bunu Süleyman bilir ancaq.

(Nəsimi. Bakı, 1973.s. 20)

– 55 –

Budur, görünən insanın içindəki görünməyən insan. Hələ Süleymanın quş dili bilməsi Süleyman haqqında tam bilgi vermir. Quş dili bilən Süleymanın içindəki Süleymanın nələrə qadir olduğunu, nələri bildiyini bilmədən Süleyman haqqında tam bir fikir söyləmək olmaz. Yunis İmrənin böyüklüyü ondadır ki, özündən sonra gələnlərə Süleymanın içindəki Süleymanı nişan vermişdir.

Yunus İmrənin Füzuli yaradıcılığına da böyük təsiri açıqca duyulmaqdadır. Gəlin, aşağıda misal gətirdiyimiz nümunələrdəki məzmuna və məntiqə müqayisəli şəkildə nəzər salaq.

Yunus İmrədə belədir: İlahi, bir eşq ver mənə, Hardayamsa heç bilməyim.

Elə itirim özümü, İstəsəm də qoy bulmayım.

(Yunis İmrə. Güldəstə. Bakı, “Yazıçı”, 1992. s.35) Füzulidə belədir: Ya Rəb, bəlayi-eşq ilə qıl aşina məni!

Bir dəm bəlayi-eşqdən etmə cüda məni!

Az eyləmə inayətini əhli dərddən, Yə’ni ki, çox bəlalərə qıl mübtəla məni.

(Füzuli. Leyli və Məcnun. Bakı, “Gənclik”, 1977. s.53) D.-r., professor Pənah Xəlilov “Füzuli şeirlərindəki sufi görüşlərin ənənəyə söykəndiyini”, nəticədə “...sələfləri Ə.Yəsəvinin, Ə.Yuğnaqinin, Y.İmrənin dediklərinə gəldiyini” (Pənah Xəlilov. Əhməd Yəsəvi. Bakı, 1997. s. 23,25.) söyləməyi özünə borc bilir. O, “Yunus İmrə şeirləri timsalında ”yar”, “dilbər” sözləri sufi ədəbiyyatında”Allah” mənasında işləndiyi kimi M.Füzuli qəzəlində də “mah”, “canan” sözləri sufi terminləri kimi işlənir” (Pənah Xəlilov. Əhməd Yəsəvi. Bakı, 1997. s.27.) qənaətinə gəlir. Doğrudan da, Yunus İmrə şeirindəki “dost”, Füzuli şeirindəki “yar” sözləri aşağıdakı nümunələrdə “Allah” sözünün sinonimi kimi işlənmişdir.

– 56 –

Yunus İmrədə: Füzulidə: Bir qaydada qalmayaq gəl, Ey könül, yarı istə, candan keç!

Gəl dosta gedək, gəl, könül!

Səri-kuyin gözət, cəhandan keç!

Həsrət ilə ölməyək gəl, Gəl dosta gedək, gəl, könül! .......................................... ...............................................

Gəl bu cahandan biz köçək, Mülki-təcriddir fərağat evi, O dostun elinə uçaq.

Tərki-mal eylə, xanimandan keç!

Bütün arzulardan keçək, Gəl dosta gedək, gəl, könül! ............................................ ......................................................

Bu dünyaya galmayaq, gəl, Məskənin bəzmigahi vəhdətdir, Fanidir, aldanmayaq, gəl, Ey Füzuli, bu xakidandan keç!

Bir ikən ayrılmayaq, gəl, Gəl dosta gedək, gəl, könül!

(Yunis İmrə Bakı, 1992. s.75) (M.Füzuli. Seçilmiş əsərləri, I c.Bakı, 1988. s.72) Yunus İmrə ədəbi məktəbinin İ.Nəsimi, M.Füzuli kimi görkəmli davamçılarından biri də Şah İsmayıl Xətaidir. Digər müasirləri kimi o da Yunus İmrə yaradıcılığından bəhrələnmiş, təsirlənmişdir. Çox təəssüflər olsun ki, M.Füzuli demişkən,”əli qələm olası katibi-bədtəhririn” günahı ucbatından Şah İsmayıl Xətainin əsərləri sırasına daxil edilən şeirlərdən biri (Bax. Şah İsmayıl Xətayi. Sazım. Bakı,1973.s.60-61; Şah İsmayıl Xətai. Əsərləri. 2-ci cild.

Bakı, “Azərnəşr”, 1976. s.37-38.; Şah İsmayıl Xətayi. Bakı, 1988. s.320-32) “Bir söz” adlanır.

Yunus İmrədə 7, Şah İsmayıl Xətaidə 6 bənddən ibarət olan və sovet dönəmində müxtəlif adlarla təqdim edilən bu şeir Xətai əsərlərinin 1976-cı və 1988-ci il nəşrlərində adsız, 1973-cü il nəşrində isə “Bir söz” adı ilə təqdim edilmişdir. Gəlin, bu şeirin bir neçə bəndinə müqayisəli şəkildə nəzər salaq.

– 57 –

Yunus İmrə yazır: Mənalı söz deyənlərin 1.Mənalı söz deyənlərin Üzünü ağ edər bir söz.

Sözü bişirib deyənin İşini sağ edər bir söz.

2.Söz var ki, kəsər savaşı, Söz də var kəsdirər başı. Çevirib ağulu aşı Bal ilə yağ edər bir söz.

Şah İsmayıl Xətai yazır: Bir söz 1.Sözünü bir söyləyənin Sözünü edər sağ bir söz.

Pir nəfəsin dinləyənin Yüzünü edər ağ bir söz.

2. Söz vardır kəsdirir başı, Söz vardır kəsər savaşı.

Söz vardır ağulu aşı Bal ilən edər yağ bir söz.

3.Dediyin sözləri bişir, Mənasız sözləri aşır.

Sözünü ağılla döşür, Damağı çağ edər bir söz.

3. Sözünü yaxşı bişirgil, Yaxşı us ilə düşürgil.

Yaramazını aşırgil, Canına olur dağ bir söz.

4.Gəl, ey könlüm şəhriyarı, Sözümüzü dinlə barı.

Yüz min gövhəri, dinarı Qara torpaq edər bir söz.

4. İstərəm görəyim yarı, Bu rəmzi anlagil barı.

Həzaran əhli-iqrarı Edər qara torpaq bir söz.

5.Yunus, seçib söz yatından, Söylə sözü qayətindən.

Keçmə, keçmə şah səmtindən Səni iraq edər bir söz.

(Yunis İmrə. Güldəstə. Bakı, Sazım. Bakı, 1973.s.60-61)

5. Şah Xıtai ayətindən, Sözün söylə öz zatindən.

Olmaya kim, pir qatindən Səni edə iraq bir söz. (Şah İsmayıl Xətayi.

Sazım. 1992. s.160-161)

Qeyd: Sovet dönəmində Azərbaycanda ali məktəblərə qəbul imtahanı verən abituriyentlər ana dilindən inşa şəklində yazılı imtahan verirdilər. Dərd ondadır ki, Şah İsmayıl Xətainin 1973-cü və 1988-ci il nəşrlərində təxəllüsü “y” ilə, 1976-cı il nəşrində isə “y”sız yazılmışdır. Deməli, “Xətai” sözünü “Y” ilə yazanın da, “y”sız yazanın da səhvini tutmaq üçün kimlərəsə dövlət səviyyəsində imkan verilmişdir.

– 58 –

Unutmayaq ki, türk təfəkkürü və ruhu ilə yoğrulmuş irfani ədəbiyyat dini və dünyəvi görüşlərin sintezi kimi meydana gəlmiş və inkişaf etmişdir. İndiki modern və postmodern ədəbiyyata aid edilən bəzi xüsusiyyətlər o zamanlardan irfani ədəbiyyatda mövcud olmuşdur. Avroədəbiyyatşünaslığın ən yeni saydığı modern ədəbiyyatdakı dekadentizm, irrealizm, sürrealizm, kubizm, dadaizm, eqzistensializm, abstraksionizm əlamətləri və modernin davamı kimi ortaya çıxardıqları postmodern ədəbiyyata aid etdikləri digər göstəricilər farscada Cəlaləddin Rumi, türkcədə Yunus İmrə yaradıcılığında var idi. İrfani ədıbiyyat özünü və dünyanı daha dərindən bilmək, hətta, cansız əşyaları belə var və yox olan halında da təsəvvür və təsvir etmək imkanları yaradır, konkretdə mücərrədi, mücərrəddə konkreti görmək üçün üfüqlər açır, fantastik düşüncələrə qanad verir: onda nəzəriyyə ilə təcrübənin, elm ilə fərziyyənin vəhdəti vardır. İrfani şair dini-fantastik təsəvvürlərini, poetik-fəlsəfi düşüncələrini daha əsaslı, daha pafoslu, daha yüksək bir eşq ilə ifadə etmək üçün elmi-ruhani, ədəbi-fəlsəfi biliklərini ümumiləşdirir. İndi Batı elmi və Batı fəlsəfəsi də dünyanı dərk etmək üçün insanın əvvəlcə özünü dərk etməsinin zəriri olduğunu etiraf edir. Lakin bundan neçə yüz il əvvəl Yunis İmrə üzünü bütün dünyaya tutub bu həqiqəti var səsi ilə qışqırırdı: Ondan gözəl nə vardır?

Hər kəs dərk edə özün. Özünü bilən adam Olar hamıdan üstün.

(Yunis İmrə. Güldəstə. Bakı,1992.s.150) Yunus İmrə bütövlükdə insanlığın və dünyanın şairidir. O, Yaradanı hər yerdə və hər şeydə gördüyü üçün yaradılmışı – insanı və dünyanı görünən və görünməyən tərəfləri ilə birgə təqdim etməyi vacib bilir. Sırf dini və sırf dünyəvi ədəbiyyatdan fərqli olaraq, bu ədəbiyyat dini və dünyəvini özündə birləşdirir, üstəlik mifik düşüncəni oyadır, elmi və xəyali fantastikaya yol açır. Birbaşa reallıqdan çıxış edərək sərt həyati həqiqətləri etiraf etmək, bu etirafın doğurduğu kədəri və xiffəti yaşamaq Yunus İmrədə tam gücü ilə özü– 59 –

nü göstərir. Baxın, Yunus İmrə bu dünyadan o dünyaya köçənlərin qayıdıb “heç nə söyləmədiklərini, heç nədən xəbər vermədiklərini” deməklə bərabər ölümdən sonrakı yerüstü görüntüləri təsvir etməklə həyat-ölüm çevrəsindəki həqiqətlər fonunda insanları düşünməyə məcbur edir: Yalançı dünyaya qonub köçənlər Nə söylərlər, nə bir xəbər verərlər.

Qəbri üstə dürlü otlar bitənlər Nə söylərlər, nə bir xəbər verərlər.

Kiminin başında bitər ağaclar, Kiminin başında saralar otlar.

Kimi məsum, kimi gözəl igidlər, Nə söylərlər, nə bir xəbər verərlər.

Kimisi dördündə, kimi beşində, Kimi altı, kimi yeddi yaşında.

Yoxdur kimisinin tacı başında...

Nə söylərlər, nə bir xəbər verərlər.

Yunus, nədir gör qəzanın işləri, Tökülmüşdür kiprikləri, qaşları.

Başları ucunda məzar daşları...

Nə söylərlər, nə bir xəbər verərlər.

(Yunus İmrə. Güldəstə. Bakı, 1992. s.185) Bu dünya ilə o dünya arasındakı əlaqə və əks-əlaqəni görmək üçün Yunus İmrə yaradıcılığı zamanlar boyunca əhəmiyyətli olaraq qalır. Nə yazıqlar ki, bu dünyanı tutub durmaq xəyalına düşən adamlar Yunus İmrənin təsvir etdiyi görüntülər şəklində verilən mesajları oxumaqda çətinlik çəkirlər. Yunus İmrə yaradıcılığına xas olan cəhətlərdən biri də peşimançılıq və qorxu hissinin bədiifəlsəfi ifadəsidir. Bəlkə “yaxşı bir əməlinin olmadığı”, bəlkə də haradasa və nədəsə “günaha batdığı” üçün peşimançılıq, yaxud da “günahları sorulan gün gücsüz qalacağı” üçün qorxu hissi keçirdiyini dilə gətirən Yunus İmrə insanları peşimançılıq və qorxu hissi – 60 –

keçirmədən insan kimi yaşamağa dəvət edir. Yunus İmrəyə görə, olur günündən ölür gününə qədər olan zaman kəsiyi bir ayrıdır, “əcəl hökmü gələn gündən” “qiyamətə qədərki” zaman kəsiyi bir ayrıdır. Anlardan başlayıb bir gecə və bir gündüz ölçüsündə olan zaman kəsiklər şəklində başlanğıcına və sonuna görə təkcə Yaradana məlumdur. Ünlü ədəbiyyat uzmanı Ahmet Kaytançının “Gerçi Mevlânâ gibi Yunus Emre de hiç bir tarîkatın dar sınırlarına tıkılamaz” (Türk edebiyatı”. II c.s.309.) fikrinə qüvvət olaraq, onun irqindən və dinindən asılı olmayaraq bütün xalqlara və millətlərə eyni sevgi ilə yanaşdığını göstərmək istəyirəm.

Yetmiş iki millete kurban ol âşık isen, Ta âşıklar safında tamam olasan sadık.

Bu qədər ümumbəşəri olduğu üçündür ki, Yunus İmrə insanlığa xələl gətirəcək hər hansı bir hərəkəti günah sayır. Xristianlığına salan xristianlar, yəhudiliyinə salan yəhudilər, müsəlmanlığına salan müsəlmanlar, bütpərəstliyinə salan bütpərəstlər dünyasında təkləndiyini görən şair üzünü ululara tutub deyir: İşidin, ey ulular, âhır zaman olmuştur.

Sağ müslüman seyrektir, o da güman olmuştur.

Danışman okur tutmaz, derviş yolun gözetmez.

Bu halk öğüt istemez, ne sarp zaman olmuştur.

Gitti beyler mürveti, binmişler birer atı, Yediği yoksul eti, içtiği kan olmuştur.

Birbirin yavuz sanır, ettiği kalır sanır, Yarın məşhər gününde işi yaman olmuştur.

Ey Yunus, imdi senin aşk ile keçe günün, Sevdiğin çünki senin canına can olmuştur.

(Türk edebiyatı. II c. İstanbul, 1997. Səh.340)

– 61 –

İndi də bir bu qədər insan içində sözü sağ, özü sağ bir insan tapmaqda çətinlik çəkirik. İndi də insanlar öz yolunu ehtiyatda saxlayıb, özgə yolu ilə getməyə həvəs göstəririlər. İndi də hər kəs hər kəsin yoluna girir, özləri özlərinin əl-ayağına dolaşırlar. Artıq nəciblik deyiləndə qəddarlıq, “insan əti yeyib, insan qanı içmək” başa düşülür. İnsana və onun Yaradanına sevgi azalmışdır. Bir insan başqa bir insana Allah yaradıcılığının kamil nümunəsi kimi baxmırsa, yaxud bir insan başqa bir insana baxdıqda Allah yaradıcılığı qarşısında heyrət hissi keçirmirsə, onda bu gözəl dünyaya yazıqlar olsun!

Bəli, bir zamanlar Yunus İmrə də çəkişmələrlə, müharibələr və işğallarla dolu dünyanın insanı necə ucuz tutduğunu görmüş və köksünü ötürmüşdür. Məzhəb-məzhəb, təriqət-təriqət, inanc-inanc bölünməkləri bəs deyilmiş kimi, üstəlik təbəqə-təbəqə bölünmüş insanların indi olduğu kimi onda da bir-birinə zillənən qanlı baxışlarını, qıcamış dişlərini gördükcə Yunus İmrə dünyaya göz dikənlərin korluğuna acımış, varı və dövləti ilə insanların ağlını başından alan dünyanın cazibədarlığındakı hiyləgərliyə təəssüf etmişdir.

Bilirim seni, yalan dünyasın, Evliyaları alan dünyasın.

Kaçan kurtulsa, kuş kurtulardı, Şahin kanadın kıran dünyasın.

Sevdiyim aldın, beni ağlattın.

Dönüp yüzüme gülen dünyasın.

Süleyman tahtın sen viran kıldın, Masumlar boynun buran dünyasın Dini bilgilərlə dünyəvi bilgiləri birləşdirən, nəticədə dini, elmi, ədəbi düşüncənin daha yuxarı qatına qalxmaq imkanı yaradan və ən yüksək idrak mərhələsinə gedən yol tarixən həm də irfani ədəbiyyatdan keçmişdir desəm, Azərbaycanda sovet dönəmində heç vaxt etiraf edilməmiş bir həqiqəti etiraf etmiş olaram. Azərbay– 62 –

can ədəbiyyatını ortaq türk ədəbiyyatı fonunda dahiyanə möhtəşəmliklə təmsil edən Yunus İmrənin olduğu kimi qəbul edilməsinin vaxtı çatmışdır. Şəki, Kiş kəndi. 03.12.2014.

Bax. V.C.Aslan. Yunus İmrənin XI qəbri. Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu XƏBƏRLƏR. № 2, 2011. Səh. 39-43.; Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu XƏBƏRLƏR № 3, 2011. Səh. 35-42.Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu XƏBƏRLƏR № 2, 2013. Səh. 17-22.

Bax. Elimiz. Günümüz” qəzeti. №04 (29) Aprel, 2011. Səh.9. Bu məqalə burada “Yunus İmrənin və ya Yunus Emrenin on birinci qəbri” adı ilə dərc edilmişdir.

“Elimiz. Günümüz” qəzeti. №06 (31). İyun 2011. Səh.9. Bu məqalə burada “Yunus İmrənin və ya Yunus Emrenin on birinci qəbri” adı ilə dərc edilmişdir.

– 63 –

IV Türk dünyası mədəni irsinin ədəbiyyatımızdakı izləri Azərbaycan ədəbiyyatı ümumtürk ədəbiyyatının tərkib hissəsi olub, həyatımızın və düşüncə tərzimizin mifləşdirilmiş, rəmzləşdirilmiş, poetikləşdirilmiş, bədiiləşdirilmiş və obrazlaşdırılmış təzahürüdür. Məhz elə bu baxımdan türk xalqları içərisində Azərbaycan türkü həm tarixi, həm də ədəbiyyatı ilə çöx önəmli bir yer tutur.

Onun yaddaşında ovu necə ovlayıb, quşu necə quşlamasından tutmuş ocağının necə od tutub yanmasına, özünün isə oxunun düşdüyü yerdə necə məskən salmasına, atını necə əhlilləşdirməsinə, göy gübbəsinə bənzər çadırını necə qurmasına, dörd təkərli arabasını necə düzəltməsinə, dəmiri necə döyüb qılınca çevrməsinə, qumaş əlbisəsini necə hazırlamasına qədər olan hər şey vardır. Azərbaycan türkünün həm şifahi, həm də yazılı ədəbiyyatı elə bu çoxqatlı yaddaş üzərində qurulmuşdur. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında tez-tez işlənən “Su Haqq dizarın görmüşdür”, “Qara başım qurban olsun suyum, sana!” (Drezden nüsxəsi. “Salur Qazanın evi yağmalandığı boyu bəyan edər” boyu. Kitabi-Dədə Qorqud ensiklopediyası. I c. Səh.47-48), “Qurd yüzü mübarəkdir” “... Qara başım qurban olsun, qurdum, sana!” (Yenə orada. Səh.48), “Qarlı, qara dağların yıxılmasın!”, “Kölgəlicə qaba ağacın kəsilməsün”, “Çaparkən ağ-boz atın büdrəməsün!”, “Çalışanda qara polad üz qılıncın gedilməsün” (Yenə orada. Səh. 53) kimi ifadələr əski türk inanclarından xəbər verir. Əsatir, əfsanə və nağıllarımızdan görünən kultlar gedən nəslin gələn nəslə qoyub getdiyi irs kimi əxlaqımızda, mənəviyyatımızda, məişətimizdə, adət-ənənəmizdə, sənətimizdə, ədəbiyyatımızda, incəsənətimizdə, musiqimizdə yaşamaqda və gələcək nəsillərə transfer edilməkdədir. Tarixin hansısa bir dönəmində əqidə və inancda baş verən dəyişiklik və ya əvəzlənmələr – 64 –

yaddaşa əlavə edilən yeni bir mənəvi-mədəni qat əmələ gətirdiyindən burada əvvəlkinin mütləq inkarı deyil, yeninin əvvəlki ilə sinkretizmi üstünlük qazanmaqdadır. Telin, lələyin və qanadın, güzgünün və camın, quşların və heyvanların və sairlərin və ilaxırların sakrallaşması və mifləşməsi təfəkkür tərzimizə, oradan da bədii təsvir və ifadə vasitələrimizə hopmuş, ədəbi yaradıcılığımızın bədiiestetik, əqli-idraki, ruhi-mənəvi üfüqlərini müəyyən etmişdir. Çünki “Mif uydurma deyil” (A.F.Losev. Filosofiya, Mifoloqiya, kultura.

Moskva. İzdatelstvo politiçeskoy literaturı, 1991. Səh.23-25), “mif şəxsiyyət formasıdır” (yenə orada: səh. 72-91.), bir sözlə, mif mahiyyətə enmədir, düşüncə və idrak qatıdır, dialektikadır, özünüdərkdir, özünü və dünyanı sözlə ifadədir (kursiv mənimdir – V.As.).

Göyü – Tanrı, Günəşi bayraq hesab edən türklər üçün irq, milliyyət, təriqət, din və məzhəb fərqlərindən asılı olmayaraq, insan Tanrı yaradıcılığı kimi qəbul edilmişdir. Məhz elə bu səbəbdən türkün “Tanrı birdir” düşüncəsi ilə islamın “Allah birdir” düşüncəsü üst-üstə düşmüş, nəticədə daha geniş və daha dərin bilgiləri cəmləşdirən bir dünyagörüşü meydana gəlmişdir. Bu, islamçılıqdan əvvəl yəhudiliyə və xristianlığa münasibətdə də belə olmuşdur. Yəhudi və xristian dinində hələ də qalmaqda olan türklər indi də vardır.

Xristianlığı qəbul edən xalqlar “Allah” sözünü öz dillərində olduğu kimi - məsələn, fransızlar “lö Dyö”, ruslar isə “Boq” şəklində tələffüz edirlər. Xristian xalqlardan fərqli olaraq, bütün müsəlmanlar “Allah” sözünü işlədir. Müsəlmançılığı qəbul edən türkl xalqları isə bir qayda olaraq, türklüyünə şəhadət verən “Tanrı” və müsəlmanlığını bəlgələndirən “Allah” sözlərindən istifadə edirlər. “Tanrı” və “Allah” sözləri dilimizdə indi də sinonimik şəkildə işlənir. Tədqiqatçılar islami dövr türk ədəbiyyatını təkkə, divan və xalq ədəbiyyatı (Ahmet Kabaklı. Türk edebiyatı. II cilt. İstanbul-1997.

Səh.218) şəklində təzahür edən və bütünlüklə müsəlman dünyasının dünyagörüşünə təsir edən ədəbiyyat hesab edirlər.

Bu ədəbiyyat haqqında 932-ci ildə islamı rəsmi şəkildə qəbul edən ilk türk-müsəlman dövləti Qaraxanilər (840-1212) zamanında yaranan əsərlərə istinad edərək danışmaq mümkündür. Çünki bu dövrdən etibarən başlanğıcın öncəsi, sonsuzluğun sonrası olan – 65 –

Allahın birliyini, ilahi sifətlərini tərənnüm edən tövhidlər, minacatlar yaranmağa başlamışdır. Bu qəbildən olan əsərlərdə peyğəmbərlə yanaşı onun seçilmiş dörd dostu-Əbu Bəkir, Ömər, Osman və Əli də tərif edilirdilər. Peyğəmbərin köbəyi və sünnəti kəsilmiş halda doğulması, iki kürəyi arasında peyğəmbərlik nişanının olması, çöldə başı üstündə daim bir parça buludun dolaşması, onun dünyaya gəlişi ilə atəşpərəstlərin odunun sönməsi (Ahmet Kabaklı. Türk edebiyatı. II cilt. İstanbul-1997. Səh. 235.) və s. əlamətlər tövhidlərin və minacatların əsas mövzusuna çevrilmişdi. Beləliklə, türkmüsəlman dünyagörüşünü sinkretik şəkildə əks edən təsəvvüf ədəbiyyatı yaranmışdı.

“Kökünü ağ sunqur quşunun ərkəyində” görən, özünü “Tülü quşun yavrusu” hesab edən, “çal qaraquş ərdəmli”, “qurd balası görkəmli” olduğuna inanan, qayaya (Pir qaya, Gəlin qaya və s.), dağa əcdadı [(Babadağ (Qubada), Ağbaba dağı (İndiki Amasiyada)], soy-kökün başlanğıcı kimi baxan, dağ görəndə başını örtən” (Ağalar Şükürov. Mifologiya. 6-cı kitab. Qədim türk mifologiyası.

Bakı, “Elm”, 1997. Səh.52-53) türk islamı qəbul etdikdən sonra dağları: “Havalanıb ərş üzünə qalxıbsan. Dağların sultanı nər Ağrı dağı” deyə öyməli (Aşıq Alı. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1975. Səh. 20) idi və özünü külli-aləmin bir zərrəsi hesab etməli, Yaradanla vəhdəti-vücud olmağı zərrənin küllə qovuşması şəklində qavramalıydı. Dağları “Ələt” (Bakı, Qaradağ rayonu ərazisində), “Alatava” (Bakıda), Alateye (Urmiya gölünün cənub-şərqində), Alatau (Altayda) adlandıran türkün ...olsun ki, “dayı” sözü “tau” sözündəndir (kursiv mənimdir – V.As.) – “tapınağım”, “arxam”, “dayağım”, “əcdadım” deməkdir. İndi də bol-boluna işlətdiyimiz “qayın ata” sözü dünya ağacına - qayın ağaca (Qayın ağacı, ağcaqayın) tapınaqla bağlı olmuşdur. “Qayın ata” sözündə ağac “ata” kimi düşünülür. “Qayın ana”dakı “qayın” da bu sözlə bağlıdır” (Mirəli Seyidov. Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən. Bakı, “Yazıçı”, 1989. Səh. 285) deyən Mirəli Seyidov necə də haqlı imiş. “... Ağac kultu türk dünyagörüşündə həm o dünya ilə bu dünyanı, həm də torpaqla göyü birləşdirən vasitə kimi təsəvvür olunmuşdur” (Ramil Əliyev. Mif – 66 –

və folklor: genezisi və poetikas. Bakı, “Elm”, 2005. Səh.115) fikri də ağacların pirlərə, ziyarətgahlara çevrilməsi faktından irəlı gəlir.

Kökünü ağacda görmək özünüdərkin daha bir forması kimi özünü göstərir. Oğuz xaqanın bir qadınının ağac koğuşundan tapılması da, “bar verən ağacı kəsmək günahdır“ düşüncəsi də, alqış edəndə “Allah səni göyərtsin!”, insanı dəfn edəndə “basdırdılar” deyilməsi də bu qəbildəndir. Çünki ağacı basdırarlar, o da göyərər. Buna görə də, ədəbiyyataımızda ağaclarla bağlı epitetlər istənilən qədərdir.

Varisi olduğumuz türk dünyasının mədəni irsi kimi at kultu da bədii təfəkkürümüzün və ədəbiyyatımızın əsas ünsürlərindən biridir. Dastanlarımızda yer alan “At işləməsə, ər öyünməz” (“Kitabi-Dədə Qorqud”. Bəkil oğlu Əmranın boyını bəyan edər. Bakı, “Yazıçı”, 1988. Səh.104, 202) , “Həmzə, atı yaxşı saxla! At igidin qardaşıdır”(Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitabxanası 20 cilddə.

Xalq ədəbiyyatı. I c.Bakı, “Elm”, 1982. Səh.405. Koroğlunun Toqat səfəri.Qazax.10 yanvar 1937. Söyləyəni Aşıq Əli.), “Ağ-boz atumun quyruğunu kəsin” ... (Kitabi-Dədə Qorqud ensiklopediyası. İç Oğuza Daş Oğuz asi olub Beyrək öldügi boyu bəyan edər. I c.

Səh.110, 111), “Qəbrimi qaz qatı-qatı.Üstümdə bəzət qıratı” kimi nümunələr istənilən qədərdir. Səma, dağ, ağac, at və s. kultalarla bağlı düşüncə tərzinmizin yolu irsdən və varislikdən keçir. Şübhəsiz ki, islamla qarşılaşan türk ilkin inanclarından irəli gələn düşüncə tərzini həm şifahı, həm də yazılı ədəbiyyatında bu günə qədər qoruyub saxlamışdır. Ehramlar, məbədlər, kilsələr və məscidlər bir-birinin davamı olduğu kimi inanclar da bir-birini tamamlamış, irs və varislik əlaqəsi ilə əlaqələnmişlər. Hətta, yer üzərindəki tikililər və yer altındakı məzarlar da belədir. Türk sufizmi heç də ailə və qohum-qardaş, məzhəb və təriqət fəlsəfəsi kimi yaranmamışdır. Şəriət, təriqət, mərifət mərhələsindən keçib həqiqət mərhələsinə yetişməyi özünü və dünyanı dərk etməkdə görən sufizm dini və elmi dünyagörüşün qaynağı kimi meydana gəldiyindən “... əvvəli elm, ortası əməl, axırı ilahi vergi” (Zakir Məmmədov.

Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2006. 44, 58-59.) sayılan ədəbi-fəsəfi, dini-ruhani idrak tərzi kimi xarakterizə edilir. İslam aləmində ilk sufi hesab edilən Kufəli Cabir ibn Hayan (7– 67 –

767) və Əbu Haşimdən başlayıb, Həllac Mənsur (848/858//866919/922//923) mərhələsindən keçib gələn sufizm Türk dünyasında “Vücudnamə”, “Divani-hikmət” və “Fəqirnamə” əsərləri ilə məşhur olub, fəxrlə Türküstan piri adlandırılan Xoca Əhməd Yəsəvi (1102/1103 – 1166/1167) mərhələsinə qədəm qoyduqda daha da dərinləşmiş və püxtələşmişdir. Yəsəvilikdən sonrakı islami təriqətlər XIII əsrdən başlayaraq Orta Asiyadan daha çox Qafqazlar və Osmanlı çevrəsi ilə bağlı olsa da, Azərbaycan türkləri arasından çıxan Şəms Təbrizi (1185-1247/48), Xorasan türkü Mövlanə Cəlaladdin Ruminin “Məsnəvi”sini qələmə alan Əxi Türkoğlu Hüsaməddin Çələbi Urməvi kimi böyük sufilər sufizmi daha da şöhrətləndirmişlər.

Biz dünyadan gedər olduq, Qalanlara salam olsun!

Bizdən ötrü xeyir-dua Qılanlara salam olsun!

(Ahmet Kabaklı. Türk edebiyatı. II cilt. İstanbul-1997. S.315.) şəklində, hətta, dünyadan gedərkən də dünyaya gələnləri salamlayan və salamı yerə düşməyən Yunus İmrə (1239-1321) həm Azərbaycan, həm də Anadolu türk ədəbiyyatında çox şərəfli yer tutur. Yunus İmrənin qəbri Azərbaycan Respublikası Qax rayonununun Oncallı kəndindəki Oğuz qəbristanlığındadır. Türkiyədə isə Yunus İmrənin on və ya daha çox yerdə qəbrinin olmasını təsəvvür etsək, türk-islam təsəvvüf ədəbiyyatının Orta Asiyadan başlayaraq Qafqazlar, Azərbaycan və Ön Asiya boyunca yayılması qənaətinə gəlmiş olarıq.

Böyük sufi Şah İsmayıl Xətainin zamanından etibarən aşıqlığın və məhəbbət dastanlarının inkişafı və yayılması misli görünməmiş bir səviyyəyə çatmışdı. Məhz bu məqamda suficəsinə özünüdərk aşıq poeziyasına da sirayət etmişdi. Aşıq Qurbaniyə Pərini, Aşıq Abbas Tufarqanlıya Gülgəzi (Azərbaycan dastanları, II c.

“Elm” nəşriyyatı, 1966. Səh. 115-116.), Misgin Abdala Sənubəri (Misgin Abdal.Bakı, “Səda”, 2001. Səh.58.) yuxuda buta vermişdilər, Aşıq Seydi nuş etdiyi camda butası hind padşahının qızı Pərini görmüşdü (Azərbaycan dastanları, II c. “Elm” nəşriyyatı, 1966.

– 68 –

Səh. 179-180.), Xəstə Qasım (1680/84, Təbriz yaxınlığındakı Tikmədaş k.- 1760, Şamaxı) isə belə düşünrdü: ... Adəmdən Xatəmə Gərdişi-dövran mənəm.

Din mənəm, məzhəb mənəm.

Yol mənəm, ərkan mənəm.

Gül mənəm, bülbül mənəm, Sünbülü reyhan mənəm.

(Xəstə Qasım.46 şeir. Bakı, “Gənclik”, 1975. Səh.10) Dağıstanda deyişərkən aşıq dostu Ləzgi Əhmədin “nəyin dayaqsız dayandığına, nəyin boyaqsız boyandığına, nəyin əlsiz-ayaqsız doğduğuna, nəyin üç ay keçən kimi ayaqlı-əlli olduğuna” dair verdiyi suallara Xəstə Qasımın verdiyi cavablar (Xəstə Qasım.46 şeir.

Bakı, “gənclik”, 1975. Səh.56) özünü, ətrafını və dünyanı dərkin səviyyəsini bildirirdi. Hətta, XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatında realizmin banisi hesab edilən M.P.Vaqif (1717-1797) də bütün real görüntüləri ilə bərabər sufi idi. M.P.Vaqif özü ilə gözəllik arasındakı münasibətin ilahiliyinə iman gətirdiyi üçün belə yazırdı: Mən ha səni nuri-ilahi sannam.

Camalının şöləsinə dolannam.

Atəşinə mərdü mərdanə yannam Bu xasiyyət mənə pərvanədəndir.

(M.P.Vaqif. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1968. Səh.115) XIX əsrdə Aşıq Ələsgərin: Dedim, könül, içmə eşqin camını. İçsən, dünya sana dar olacaqdır.

(Sazlı-sözlü Goyçə. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı.

1999. Səh.46) sözləri ilə XVI əsrdə yaşamış M. Füzulinin: – 69 –

Can vermə qəmi-eşqə ki, eşq afəti-candır.

Eşq afəti-can olduğu məşhuri-cahandır.

(Füzuli. Leyli və Məcnun. Bakı, “Gənclik”, 1977. Səh. 42) sözlərinin məntiqindəki hikmət sufizmin hikməti kimi özünü göstərir. İndi də Seyid Əbülqasım Nəbatinin (1812-1873) farsca yazılsa da, tərkibindəki ümümişlək sözlər baxımından Azərbaycan türkləri tərəfindən də anlaşılan şeirinin bəzi misralarına diqqət yetirək: Nə mərizü, nə təbibəm... Hələ ləng, ləng, ləngəm.

Nə həbibü, nə rəqibəm... Hələ ləng, ləng, ləngəm.

Nə şərabiyəm, nə bəngi... Nə müğənniyəm, nə çəngi...

Nə xəyaliyəm, nə rəngi... Hələ ləng, ləng, ləngəm.

Nə bexud müqəyyədəm mən... Nə zixud mücərrədəm mən...

Nə Əli, nə Əhmədəm mən... Hələ ləng, ləng, ləngəm.

(Nəbati. Seçilmiş əsərləri. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2004.

Səh.171-173) Yaradıcılığının mahiyyəti baxımından genetik özünüdərkin dərin qatlarına enən, özünü Adəm və Həvvanın varisi hesab edən Molla Cuma (1854-1920) özünü ilkin kültürün – mədəni irsin varisi hesab edirdi: Aşıqlıq Adəmdən icad olubdur, Ol Adəm atanın nəvəsiyəm mən.

Nə qədər dünyaya aşıq gəlibdir, Külli aşıqların anasıyam mən.

Miliyyətindən, irqindən, inancından, hətta, hansı zamanda yaşamasından asılı olmayaraq, yaradıcı adamlar yaradıcılığının zirvə məqamında sufiləşirlər: dini və dünyəvi biliklərini, təsəvvür və xəyallarını birləşdirib özlərini və dünyanı daha da dərindən dərk etməyə can atırlar.

– 70 –

Yetmiş iki millətə qurban ol aşıq isən.

Ta aşiqlər səfində tamam olasan sadiq. deyən Yunus İmrənin düşüncə tərzi ilə Aşnayam, gedərəm doğru yolunan.

Bülbüləm, söhbətim olar gülünən.

Danışsalar yetmiş iki dilinən, Ol qədər arifəm, qanasıyam mən.

Qanıram, ustaddan almışam dərsi.

Oxumuşam ərəb, türk ilə farsi.

Fikrim seyr eləyir ərşnən kürsi.

Dərin kitabların mənasıyam mən.

Və ya Qardaş. Sizlə hansı dildə danışım?

Yetmişcə millətin dili məndədi.

Tökülsə, qərq eylər aləmi yaşım.

Daşqınca çayların seli məndədi.

(Molla Cuma. İsmi Pünhan. Bakı, Azərbaycan Tarixçiləri İctimai birliyi, 2016. Səh.24, 26) deyən Molla Cumanın düşüncə tərzindəki safliq və ilahilik göz qabağındadır. İnsanlara dəmir iradə təlqin edən stoiklər, ölüm qorxusunu candan çıxarmaqla ruhi-mənəvi rahatlıq təlqin edən epikürçülər, hər şeyi taleyin ixtiyarına buraxmağı təlqin edən skeptiklər də (Antiçnaya literatura. Moskva, “Prosveşeniye”, 1973. Səh.197-198), demək olar ki, sufiyanə düşünürdülər. Həzrəti Musanın Tur dağında 40 gün xəlvətə çəkilməsi, Həzrəti Məhəmmədin vəhydən əvvəl Hira mağarasına (Xatəmül-ənbiya Həzrəti Məhəmməd və həyatı. Ankara, Diyanət İşləri Başqanlığı, 1997. Səh.57-58) sığınması düşüncənin, təmasın, qarşılaşmanın, vəcdin və ehtizazın ən ali məqamlarından xəbər verir. Antik müəlliflərdən Evripidin (miladdan öncə, təx. 480– 71 –

406) əsərlərini Salamin adasındakı mağaraların birində yazması (Antik ədəbiyyat müntəxəbatı. Bakı, Azərnəşr, 1950. Səh.381) ilə islami dövrdə yəsəvilərin, xəlvətilərin, nəqşbəndilərin hücrə, xanəgah, təkkə, çilləxana həyatı keçirmələri və ən dəyərli əsərlərini tənhalıqda yazmaları arasındakı əlaqəni görməmək mümkün deyildir. Şamaxı əsilli Seyid Yəyhya əş-Şirvani əl-Bakuvini (?-1466) əbəs yerə “Xəlvətilik” təriqətinin piri-sanisi adlandırmırdılar. “Qırx gün hücrəsində xəlvətdə qalıb, çölə çıxanda üzündəki baxıla bilməyəcək dərəcədə nurani bir parlaqlıq onu görənlərin gözlərini qamaşdırardı. ... Ona “Cəmaləddin” ləqəbini (Könül memarları və irfan yolu. Bakı, İpəkyolu nəşriyyatı, 2013. Səh. 40) vermişdilər” O, nəsr əsərlərinin bir qismini türk, ərəb və fars dillərində yazırdı.

Sufi dərvişlərin xirqə geymək, birçək saxlamaq, əsa gəzdirmək, bir çox həyati həzzlərdən, o cümlədən qadından imtina etmək kimi əlamətləri ilə Misir kahinlərinin, xristian rahiblərinin həyat tərzi arasındakı oxşarlığı da qeyd etmək lazımdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, tərki-dünya olan dərvişlərdən fərqli olaraq, “ailə qurmaq ... haqq eşqinə düşən sufilərə nöqsan sayılmırdı. Buna görə də, Xoca Əhməd Yəsəvi də evli idi, “Alıbdır canımı qəmzə. Düşübdür könlümə lərzə. Hər bir aşiq Seyid Həmzə, Hər bir dilbər Nigar olmaz” deyən və təhsilini bizim Şəkinin Dəhnə kəndində alan qarapapaq türkü Seyid Mirhəmzə Əfəndi (1795/1805-1885/1886) də sevgilisi Nigarın şərəfinə “Nigari” təxəllüsü ilə yazırdı: Bəxtim bana üz verdi, şərabdarə yetişdim. Öpdüm ayağın, kaseyi-sərşarə yetişdim.

Nəqqaşi-əzəl çəkdi mənim nəqşimi aşiq.

Bu rütbeyi-həq dadilə didarə yetişdim.

Oldum həme dəm nəqşi –Nigarım ilə məşgul. Əl dəgmədi bir karə, qələmkarə yetişdim.

Təsadüfi deyildir ki, bu gün də dilimizdə “naxış” sözü “bəxt”, “tale” sözləri ilə eyni mənada işlənir.

– 72 –

Azərbaycan ədəbiyyatını ortaq türk ədəbiyyatı fonunda dahiyanə möhtəşəmliklə təmsil edən sufi şairlərimizin olduğu kimi qəbul edilməsinin vaxtı çatmışdır. Tədqiqatçılar islami dövr türk ədəbiyyatını təkkə, divan və xalq ədəbiyyatı (Ahmet Kabaklı. Türk edebiyatı. II cilt. İstanbul-1997. s.218) şəklində təzahür edən və bütünlüklə müsəlman dünyasının dünyagörüşünə təsir edən ədəbiyyat hesab edirlər. Bu cümləyə “dünya ədəbiyyatına təsir edən ədəbiyyat” sözlərini əlavə etməyi özümə borc bilirəm. Ədəbiyyat: 1. Ağalar Şükürov. Mifologiya. 6-cı kitab. Qədim türk mifologiyası.

Bakı, “Elm”, 1997.

2. Ahmet Kabaklı. Türk edebiyatı. II cilt. İstanbul-1997. s.218.

3. A.F.Losev. Filosofiya, Mifoloqiya, kultura. Moskva. İzdatelstvo politiçeskoy literaturı, 1991.

4. Antik ədəbiyyat müntəxəbatı. Bakı, Azərnəşr, 1950.

5. Antiçnaya literatura. Moskva, “Prosveşeniye”, 1973.

6. Aşıq Alı. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1975.

7. Azərbaycan dastanları, II c. “Elm” nəşriyyatı, 1966.

8. Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitabxanası 20 cilddə. Xalq ədəbiyyatı. I c.Bakı, “Elm”, 1982.

9. Füzuli. Leyli və Məcnun. Bakı, “Gənclik” , 1977.

10. Füzuli Bayat. Xoca Əhməd Yəsəvi və xalq sufizminin bə’zi problemləri. Bakı, “Ağrıdağ”, 1997.

11. Xatəmül-ənbiya Həzrəti Məhəmməd və həyatı. Ankara, Diyanət İşləri Başqanlığı, 1997.

12. Hikmət Məmmədzadə. “Kitabi-Dədə Qorqud” və soykökümüzün qaynaqları. Bakı, “Ozan”, 2000 13. Xəstə Qasım.46 şeir. Bakı, “Gənclik”, 1975.

14. “Kitabi-Dədə Qorqud”. Bakı, “Yazıçı”, 1988.

15. “Kitabi-Dədə Qorqud” ensiklopediyası. I c. Drezden və Vatikan nüsxələrinin faksimilesi. Bakı, Yeni nəşrlər Evi, 2000. Redaksiya Şurasının sədri: Anar.

16. Kitabi-Dədə Qorqud” ensiklopediyası. II c. Məqalə və məlumatlar.

Bakı, Yeni nəşrlər Evi, 2000.

17. Könül memarları və irfan yolu. Bakı, İpəkyolu nəşriyyatı, 2013 18. M. Füzuli. Seçilmiş əsərləri, I c.Bakı, 1988.

– 73 –

19. Mir Həmzə Nigari. Xaki-payin taci-sərim. Bakı, “Azərbaycan”, 2004.

20. Mirəli Seyidov. Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən. Bakı, “Yazıçı”, 1989.

21. Misgin Abdal.Bakı, “Səda”, 2001.

22. Molla Cuma. İsmi Pünhan. Bakı, Azərbaycan Tarixçiləri İctimai birliyi, 2016.

23. M.P. Vaqif. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1968.

24. Nəsimi. Seçilmiş şeirlər. Bakı, Azərbaycan Uşaq və Gənclər Nəşriyyatı, 1962.

25. Nəsimi. Məndə sığar iki cahan. Bakı, “Gənclik”,1973.

26. Nəbati. Seçilmiş əsərləri. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2004.

27. Pənah Xəlilov. Əhməd Yəsəvi. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1997.

28. Ramil Əliyev. Mif və folklor: genezisi və poetikası. Bakı, “Elm”, 2005.

29. Rəhim Əliyev. Nəsimi və klassik dini üslubun təşəkkülü. Bakı, 2006.

30. Sazlı-sözlü Goyçə. İslam Ələsgərin tərtibində. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı.1999.

31. Şah İsmayıl Xətai. Əsərləri. I c. Bakı, Azərnəşr, 1975.

32. Tofiq Hacıyev. Dədə Qorqud: dilimiz, düşüncəmiz. Bakı, Yeni nəşrlər Evi, “Elm” nəşriyyatı, 1999.

33. Zakir Məmmədov. Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2006.

34. Yunus İmrə.Güldəstə.Bakı,”Yazıçı”, 1992.

Bax. Vaqif Aslan.Türk dünyasının mədəni irsinin ədəbiyyatımızdakı izləri. III Beynəlxalq Həmzə Nigari türk dünyası mədəni irsi simpoziumu materialları. Səh.417-426. 17-18 may 2017. Şamaxı, Azərbaycan.

– 74 –

YER KÜRƏSİ: İNSANA BAXIŞ VƏ İNSANIN İNSANI GÖRMƏ BUCAĞI

I İnsana baxış: Tanrı və şeytan qarşıdurması Bu yazımı irqi və cinsi,dini və siyasi mənsubiyyətlərindən asılı olmayaraq, Yer üzünün bütün insanlarına müraciətlə yazıram. Çünki Yer üzündə yaşayan hər bir insanın Yerdən başqa yeri yoxdur. Bizim hamımızın dünya adlı bir evimiz vardır və bizim hamımız bu evin sakinləriyik. Hamımız bölgə və ölkə, dağ və bağ, çay və göl, dəniz və okean qonşularıyıq.

Evi ola-ola ev, yeri ola-ola yer davası salanları, yəni, üzünün suyu tökülmüşləri və kökünəcən damar-damar sökülmüşləri,insan soyunu zədələyənləri, Yer əxlaqına, Yer mənəviyyatına xələl gətirənləri “yad”, “gəlmə”, “yersiz” hesab edirəm. Gəlin, Yer kürəsinə bir qədər kənardan baxaq! O zaman Siz mənim nə demək istədiyimi biləcəksiniz. Özünü mədəni və sivil hesab edən insanın baltası və mişarı ilə doğram-doğram doğranan ağacların şaqqıltısını eşidəcəksiniz,insanın əli ilə atılan torlarda və qarmaqlarda suda və quruda yaşayan canlıların necə çırpındıqlarını və çabaladıqlarını görəcəksiniz, suyun və havanın vəhşət qoxuduğunun şahidi olacaqsınız.

Bu hələ harasıdır? Bütün bunlar azmış kimi insanın insana necə qənim kəsilməsini gördükcə lap dəhşətə gələcəksiniz. Çünki insan özünü sancıb öldürən əqrəb təsiri bağışlayır: insanın başına atom bombası salan da insandır, əlindəki bıçaq və sancaqdan tutmuş ən müasir silahlara qədər hər şeyi insana tuşlayan da insandır.

Təbiəti təbiiliyindən çıxarandan sonra ekologiyadan, insanı zəlil edəndən sonra insanlıqdan danışan da, beynəlxalq konvensiyalarda və deklorasiyalarda humanizmdən dəm vuran da insandır.

Hiyləgərliyi ilə müdrik kimi, tamahı və iddiası ilə güclü kimi özünü göstərmək istəyən insan ölkələrdaxili parlamentlərə, oradan da qitələrarası şuralara və BMT-yə qədər ən ali məqamlarda səmi– 76 –

miliyinə görə deyil,qeyri-səmimiliyinə görə əcaib görünür. Ona görə ki,insan çələnginə layiq olmayan qəhrəman obrazına girmişdir. Elə bil ki, dünyanın hamıdan qoca və hamıdan gənc olduğu insanın yadından çıxmışdır: görün neçə min illərdir ki, bu böyük kainat gündüzlər Günəşin, gecələr Ayın və ulduzların işığında Yer üzündə insanların tamah və iddia paradlarına tamaşa edir.İnsan isə unutqanlıq burulğanına düşmüşdür və ona əl uzadanların əlini dartıb qoparmaqdan həzz alır. Qısası, insan Yaradanın qəzəbindən, təbiətin üsyanından, kainatın ondan üz döndərməsindən qorxmur: öz əliylə insanlığı qətliama doğru sürükləyir.

Yerin torpaq, göyün atmosfer, insanın gen yaddaşını oyatmaq, onları zəhərli tozlardan təmizləmək məqamı gəlib çatmışdır.

Bunu Yerin və insanın xilası naminə etmək lazımdır. Ona görə ki, hər şeydən öncə insan insan kimi yaradılmışdır. İnsana bütpərəstcəsinə, xristiancasına, müsəlmancasına, konfisicəsinə və saircəsinə yanaşmaq həmişə birtərəfli olmuşdur: insana insancasına yanaşdıqda insan mələk kimi, Yer üzü cənnət kimi görünür.

Amma, ancaq və lakin...

Adəm-Həvva başlanğıclı, peyğəmbər övladı insan Nuh tufanını da gördü... Nə yazıq ki, bundan sonra da titrəmədi və özünə dönmədi... Sağ əli ilə yaratdığı sivilizasiyaları sol əli ilə vurub-yıxmaqla məşğul oldu... Nəsil-nəsil, xalq-xalq, millət-millət bölündü, insan tarixi əvəzinə irq, toplum və din tarixi yazmağa meyl etdi.

Nəticədə böyük insan toplumlarının özlərinin də parçalanması baş verdi və insan gücünü itirməyə başladı İrqi, dini, milli və qövmü bölünmələr insanın özünə qarşı yadlaşması və özgələşməsinə gətirib çıxardı. Beləliklə, insan tamamilə gücdən düşdü… İnsan dikəlmək üçün əlinə keçən hər bir şeyə əl atdı. Daşdan yapışdı, olmadı...

Qılınc qurşandı, kar aşmadı... Tüfəngə, topa arxalandı, arxasız qaldı. Bakterioloji və nüvə silahlarına güvəndu, güvənc yeri tapa bilmədi, təkləndi...İnsan özünü yazıq günə qoydu...

Hal-hazırda yaşanan günlərimizin paradoksallığı isə lap iyrəncdir. Anadolu türkünü kökünəcən qazımaq istəyi bəs deyilmiş kimi Azərbaycan türkünü də Yer üzündən silmək məqsədi ilə Qara– 77 –

bağı qara ilməkli qara bağ kimi dünyanın boğazına salıb öz ardınca sürükləmək istəyən hayes ona havadarlıq edənləri sağmal inək hesab edir, nədir? Özünü insan, başqasını isə qeyri-insan hesab etməklə, “hayes” deyilən insanlığa sağalmaz yaralar vurmurmu, bütünlüklə ümumbəşəriyyəti zədələmirmi? Axı, nəyə görə “hayes” deyilən fransızı da, rusu da, amerikalını da, ingilisi də öz günahına ortaq edir, insan haqlarından danışanları avam yerinə qoyur? Axı, hansı əsasa görə Fransa parlamenti” ermənilərin türklər tərəfindən soyqırıma məruz qaldığını”, Azərbaycan işğal altında olan torpaqlarını azad edən kimi Azərbaycan ərazisində zorakılıqla yaradılan süni bir qurumu dövlət səviyyəsində tanımalıdır? Və nə üçün digər ölkələrin parlamentləri Fransa parlamentinin getdiyi yolla getməlidirlər? Əgər dünya səviyyəsində həqiqət deyil, yalan dəstəklənirsə, bu günki mədəni səviyyənin ən aşağı pilləsində dayanan və hələ də ayıblı yerini örtmək üçün əncir yarpağından istifadə edən insan mədəni səviyyənin ən yuxarı qatında dayanan insanın ağbədiyə şəkildə Yaradana qarşı hörmətsizlik etdiyini görməzmi? Yaradan isə öz növbəsində növbəti Nuh tufanı qərarını verməzmi?

Verər! Əgər 1918-ci ildə Osmanlının IX ordusu Ənvər paşanın və Nuru paşanın komandanlığı ilə köməyə gəlməsəydi, Azərbaycandakı yəhudilər, müsəlmanlar və türklər Yer üzündən silinəcəkdi 1918ci ildə İrivan qəzasında 198, 1919-cu ildə isə 121 kənd dağıdıldı və bu 319 kəndin müsəlman türkləri (Bax. “Vedibasar” qəzeti say18. 16-30 noyabr 2003. səh.2. İsrafil Məmmədov. “Qərib bayatı” məqaləsi) qətl edildi.

1920-ci ilin 28 aprelində rus kommunist bolşevik imperiyası yenidən Azərbaycanı işğal etdi: olanlar azmış kimi,1923-cü ildə Azərbaycanın tərkibində “ Dağlıq Qarabağ erməni muxtar vilayəti” yaratdı. Azərbaycan türklərinin genosidi bununla da bitmədi. 1937, 1948, 1953-cü illərdə də azərbaycanlılar Ermənistandan və Dağlıq Qarabağdan qovulmaqla genosidə məruz qaldılar. 1988-ci ilin ilk aylarından rus kommunist imperiyasının dəstəyi. 240 mindən çox Azərbaycan türkü Ermənistandan qətl edilə-edilə qovuldu. Dağlıq Qarabağda isə rus ordusunun hərbi müdaxiləsi ilə ərazimizin 20%– 78 –

dən çoxu işğal edildi: 25 mindən çox insan öldürüldü, minlərlə insan yaralandı, bir milyondan çox insan isə qaçqın və köçkün halına salındı.

Türkləri dəyənəklə döyüb, qızğın dəmirlərlə dağlayıb, xörək bişirirmiş kimi bişirib, tellərlə boğub, bıçaqla kəsib, gənc qızları və gəlinləri süngüylə deşə-deşə, guya ki, oynadıb, hamilə qadınların qarınlarını cıraraq körpələrini süngü ucunda götürüb, körpələri bişirərək analarına “quzu əti”dir, yeyin deyib öldürən erməniyə və ona havadarlıq edənlərə nə deyəsən?

Hayıf çıxırmışlar kimi əsir aldıqları türklərin qulaqlarını dartıb uzadıb qoparan, gecəyarısı onların yığışdıqları evləri gülləbaran edən, yandıran, çölə çıxanları, qaçmaq istəyənləri qətl edən, ölmüş ananın döşünü əmən çocuğu süngüyə keçirən, adamları bıçaqla doğrayıb torbalara dolduraraq kilsədən aşağıya atan, bir çoxunu ağaca bağlayıb dərisini soyan, harada olublarsa, orada öldürdüklərini quyulara tökən ermənini qətlama məruz qalan yazıq bir millət donunda dünyanın gözünə soxmaq istəyən super dövlətlərə nə ad vermək olar?

Türkləri dairəvi əyləşdirib, çalğı ilə ot kimi biçərək öldürən, müsəlmana və türkə gözdağı vermək düşüncəsi ilə uşaqların başlarını kəsib, kəsilmiş başları bir tərəfə, bədənləri isə başqa tərəfə atan erməniyə dəstək verənləri insan adlandırmaq olarmı? İnsana insan gözləri ilə deyil, erməni və Qriqoryan gözləri ilə baxan dargözlünü primat və ya təpəgöz adlandırmaqdan başqa bir yol varmı?

Artıq yüz əlli ilə yaxındır ki, ermənilər tərəfindən türklərin genosid edilməsi həm Anadoluda, həm də Azərbaycanda eyni ssenari ilə həyata keçirilməkdədir. İndiki vəziyyətdə öz torpaqlarını erməni işğalından azad edən Azərbaycanın haqq işinə qarşı super dövlətlərin susqunluq göstərməsi, öz dövləti ola-ola qonşu dövlətin ərazisini işğal edib orada ikinci bir dövlət yaratmaq istəyən ermənilərin tərəfində durmaları, o cümlədən, bu qanlı qarşıdurmanın həll edilməsində cavabdehlik daşıyan ABŞ-ın, Fransanın və Rusiyanın – ATƏT Minsk qrupu həmsədrlərinin erməni-Azərbaycan münaqişəsinin həllinə can at– 79 –

maq əvəzinə onu daha da alovlandırmaq məqsədi ilə dövlət səviyyəsində Qarabağda ermənilərə status tələb etməsi və bu ənənənin Hollandiya, Belçika kimi insan hüquqlqrından dəm vuran ölkələrdə gündəliyə çıxarılması Haqq ilə Nahaqq, Allah ilə Şeytan qarşıdurması təsiri bağışlayır. Bunlar da bəs deyilmiş kimi, Azərbaycanın işğal edilmiş ərazilərində yerləşdirilən Rusiya sülhməramlılarının ermənicanıyananlığı şəraitində gündəbir aparılan süni xəritə oyunu, öz yurdunu qoruyan Azərbaycan əsgərinə qarşı törədilən terrorlar, teleekranlarda isə daş topasına çevrilmiş şəhər və kəndlərimizin, Qarabağda dağıdılan binalarımızın, yandırılan meşələrimizin, kartov əkirlərmiş kimi hər addımına mina basdırılmış ərazilərimizin elə hey nümayiş etdirilməsi də beynəlxalq qüvvələrin diqqətindən kənarda qalmaqdadır.

Onda sular şahə qalxıb şəhər və kəndləri, küləklər isə daha da coşub qabağına çıxan hər şeyi silib süpürməzmi?

– Süpürər!

Yer yerindən oynadıqca “dağlar yerini dəyiş”məzmi?

– Dəyişər!

Ey İNSAN, tirə və özünə dön! Özünə, özünə və ancaq özünə dön!

01.01.2021.

– 80 –

II Hacı Muradın qəbri üstündə düşüncələr P.S. Ruhu ilə göylərə, cismi ilə yerə əmanət edilən insanın üz tutub üstünə gedə biləcəyi güvənc yerlərindən biri də əcdad qəbirləridir. Qəbirlərin qorunması, onların zədəsiz və sağ-salamat şəkildə gələcək nəsillərə çatdırılması soyların, boyların, xalqların, millətlərin, irqlərin – bir sözlə, bütün bəşəriyyətin yaddaşına xidmətdir. Qəbirlər nəsillərarası əlaqənin – irs və varisliyin təsdiqidir.

Torpaqdan, daşdan, küpdən, taxtadan olmasından asılı olmayaraq, qəbirlərin dağıdılması insan yaddaşının hansısa bir zaman kəsiyindən kəsilib atılması, gorun(qorun), kurqanın (qorqanın), kombanın (kömmənin), katakombanın(qat-qat kömmənin), qəbrin, məzarın dağıdılması, hansısa bir svilizasiya ilə bağlı olan yazının və yazıların pozulması, hansısa bir dövrə aid adətin, mərasimin, ənənənin qəsdən itirilib-batırılmasıdır. Şərə və şeytana uyub bu cür iyrənc cinayətlərə qol qoyan fərdlər və qövmlər həmişə cəzalandırılmışlar.

Hələ Miladın 440-cı ilində Atillanın Bizansa qarşı elan etdiyi müharibənin səbəblərindən biri də Marqos yepiskopluğu ərazisindəki əcdad hun qəbirlərinin soyulub-talan edilməsi olmuşdu.

Uzaqlıq baxımından yaşı yaşsızlığa qədər uzanıb gedən, yaxınlıq baxımından isə yaşı min illərlə ölçülən, hal-hazırda Ermənistan tərəfindən işğala məruz qalan Azərbaycan torpaqlarındakı qəbirləri, qəbristanlıqları daşları və sümükləri ilə birlikdə kotanların ağzına verib doğram-doğram doğrayan və doğradan, qriqoryan şadarasından keçirən və keçirdən ermənilər və ermənikimilər Azərbaycan həqiqətlərini dünyanın yaddaşından vandalcasına qazıyıb atmaqla saxta tarixlərin yazılmasına, saxta xəritələrin çəkilməsinə nəticədə isə qlobal manqurtluğa, görünməmiş nifaqlara və müharibələrə, Allahın sevgiylə yaratdığı insanların bir-birindən üz döndər– 81 –

məsinə zəmin hazırlayırlar, insanın cənnətdən qovulmasına bais olan şeytan obrazında çıxış edirlər.

Dostlarımın sırasında öz yeri ilə seçilən rəhmətlik Nazim Abdullalı Miladdan bir neçə gün öncə mənə zəng etdi, dedi ki, bəs Şəki Özəl Türk Liseyinin müdiri İsmayıl bəylə Şəki Araz kursunun rəhbəri Cəlil bəy Ərdəm Qaxdakı və Zaqataladakı Araz kurslarına yeni il ərəfəsində baş çəkəcəklər.

Miladın ikinci günü səhər tezdən yola düşdük. Avtobusda yazıçı dostum Rəsul İlməddinoğlu və jurnalist dostum Çingiz Ənvəroğlu da vardı. Şəkinin qurtarhaqurtaracağında, Qaxın isə başlanhabaşlanğıcında – Tanqut kəndi yaxınlığında [Bunun Qax rayonunun indi mövcud olmayan Dayıkənd qəbristanlığı olduğunu deyirlər. Bax. İmam Mustafayev, Sadıq Murtuzayev. İmam Şamil. Bakı, “Vətən”, 1993. Səh.154] dəfn edilmiş Hacı Muradın qəbrini yolüstü ziyarət etdik və Yunus İmrəni ziyarət etməyə tələsdik.

Bundan sonra bir neçə il dalbadal Qaxa gedib gəlməli oldum.

Hər dəfə də Hacı Muradın qəbrini ziyarət edərkən, onun bu yerdə necə qətl edildiyini təsəvvürümə gətirirdim və acı-acı gülümsəyirdim. O qeyri-bərabər döyüşdə Hacı Muradın qəhrəmancasına həlak olmuş müridlərinin-Hənəfinin, Qurban Həmzəlovun hələ də buğlanan cəsədlərini rəisləri Karqanovun rəğbətini qazanmaq naminə qol-bud edərək parçalayan, doğram-doğram doğrayan milisionerlərin iyrənc sifətləri gözlərim önündə canlanırdı...

Hacı Muradın qəbrinin ətrafında baxımsızlıq üzündən üstünü kol-kos basmış bir neçə qəbir olsa da, o qanlı döyüşdə onu tərk etməyən Hənəfi və Qurban Həmzəlov kimi axirət qardaşlarının xatirəsini canlandıracaq heç bir nişanə yoxdur. Həqiqət və ədalət naminə milliyyətindən və irqindən asılı olmayaraq sədaqətli kişilərin adına xatirə lövhəsi dikəltmək, onların ruhuna dua oxumaq Allaha da xoş gedər, bəndəyə də... Və bu, bir insan kimi günahlarımızı bir qədər azaldar. “Азербайджанские Известия” (“Azərbaycan xəbərləri”) qəzetinin 15 oktyabr 2012-ci il tarixli sayında müxbir Aleksandr Karavayevin tarixçi Rudolf İvanovla müsahibəsində Nuxa qəza rəisi podpolkovnik İosif Karqanovun da, Nuxanın pristavı Tu– 82 –

manovun da, Şuşadan köməyə gələn ştabs-kapitan Arqutinski-Dolqorukovun da qriqoryan məzhıbli erməni olduğu göstərilir. Adlarından kazaklıq-qıpçaqlıq-türklük yağan bu erməni-qriqoryan manyaklara – Qarqanova (Karqanova), Dumanova (Tumanova), Ərqut-inskiyə (Arqutinskiyə) və onların kazak milisionerlərinə qoşulub artıq canı ağzından çıxhaçıxda olan Hacı Muradın meyidi üzərində “qəhrəmanlıqlarını” nümayiş etdirməklə xristian çardan medal qoparmaq istəyən, sultanlığı 1844-cü il iyunun 9-da əlindən alınıb rus imperatorluğuna qatılan İlisu sultanlığının pristavı poruçik – müsəlman Hacı Ağa və onun oğlu kornet - müsəlman Əhməd xana baxın!.. Oğlu Əhməd xanı kənara itələyib, lovğa-lovğa qabağa keçib, ayağını hələ də qorxa-qorxa yanaşdığı meyidin kürəyinə qoyub, yalançı igidlik və həqiqi yaltaqlıqla döşünü qabağa verib, qalibanə bir surətdə dalbadal vurduğu iki xəncər zərbəsi ilə Hacı Muradın başını bədənindən ayıran manqurt Hacı Ağanın adındaki “Hacı” və “Ağa” sözlərinə görə canımı xəcalət təri basır, elə bil ki, məni diri-gözlü qaynar suya salıb çıxarırlar.

Hacı Muradın 23 aprel 1852-ci ildə Hacı Ağanın xəncəri ilə kəsilmiş başı 5 may 1852-ci ildə hərbi qənimət kimi Peterburqa (indiki Sankt-Peterburqa) göndərilir və indi də orada Kunstkamerada (əntiqəxanada-nadir şeylərin saxlandığı muzeydə) saxlanır.

Bəs bura qədər nələr baş verir və bu kəsilmiş başın başına daha nələr gəlir?

Hacı Muradın kəsilmiş başı rus ordusunun Qafqazdakı hərbi mərkəzi sayılan Teymurxan-Şuraya (Buynakska) göndərilir və orada nümayiş etdirilir. L.N.Tolstoyun (1828-1910) “Yasnaya Polyana” muzey-malikanəsinin Piroqovski şöbəsinin rəhbəri Gennadi Oparinin “Qolovnaya bol Xadji-Murata. Qolovu Xadji-Murata zaxoronyat v Daqestane” – “Hacı Muradın baş ağrısı. Hacı Muradın başını Dağıstanda dəfn edəcəklər” adlı məqaləsində “indi bundan sonra burada arxayınca yatmaq və yola-izə çıxmaq olar“ [Bax. “Российская газета” – Федеральный выпуск №5741 (68) 29.03.2012. “Rusiya qəzeti” – Federal buraxılış №5741 (68) 29.03.2012] qənaətinə gəlməsi, əlbəttə ki, artıq yuxusu qaçmış avarlar və digər dağlı xalqlar üçün qorxu yaratmaqdan başqa bir məna daşımır və imperiya – 83 –

siyasətinə xidmət edir. 2012-ci ilin yazında Hacı Muradın qəbrini həyat yoldaşı ilə birlikdə gəlib Şəkidə ziyarət edən Gennadi Oparin isə “indi bundan sonra burada arxayınca yatmaq və yola-izə çıxmaq olar“ fikrini, bəlkə də, müəyyən səbəblərə görə ümumi şəkildə ortaya atır.

Digər bir məlumata görə isə, podpolkovnik İosif Karqanovun əmri ilə Hacı Muradın kəsilmiş başını spirtləyib Tiflisə hərbi canişin knyaz Vorontsova təqdim edəndən sonra onu orada anatomik teatrda bir neçə gün nümayiş etdirmişlər. Nümayiş ərəfəsində Tiflis gimnaziyasının rəsm müəllimi italyan Q.V.Korradini knyaz Vorontsovdan icazə alaraq Hacı Muradın kəsilmiş başının şəklini çəkmişdir.

Bundan sonra beyin quruluşu öyrənilsin deyə Hacı Muradın kəsilmiş başını təlim predmeti kimi Sankt-Peterburqa – Doktor Nikolay Ivanoviç Piroqova (1810-1881) göndərmişlər. kəsilmiş başının imperator Nikolay Pavloviç Romanova (təv.1796. hak.1825-1855) və hərbi nazir Aleksandr İvanoviş Çernışevə göstərilidiyini də, onların bundan “kədərləndiyini” də deyirlər. Onu əvvəlcə Hərbi-Tibbi Akademiyada saxlamış, müəyyən vaxtdan sonra isə Hacı Hacı Murad Muradın əti tökülmüş qafa tasını indiki Böyük Pyotr adına Antropologiya və Etnoqrafiya Muzeyinin Kunstkamerasına vermişlər. O baş hal-hazırda da orada qeydiyyatdadır. Aradan keçən yüz altmış ildən də çox bir müddətdə dişləri tökülmüş qafa eksponat kimi nümayiş etdirilməmiş, muzeyin ehtiyat bölümündə qalmış və qaranlıqda saxlanmışdır. Müxbir Karavayevin son olaraq “Siz Hacı Muradın qafasının qaytarılması təklifi ilə çıxış etmişsiniz. Bu işdə hansısa bir irəliləyiş vardırmı” sualına tarixçi Gennadi Oparin əvvəlcə dediyi “o baş hal-hazırda da orada (Böyük Pyotr adına Antropologiya və Etnoqrafiya Muzeyi nəzərdə tutulur-V.As.) qeydiyyatdadır” fikrinin əksinə olaraq, “muzey onu eksponat statusundan çıxarmışdır” – 84 –

demiş, sonra da sözünə davam edərək “zənnimcə, onun Azərbaycana qaytarılmasına nail olmaq lazımdır. Bu qafanın ən yaxşı yeri Hacı Muradın Şəkidəki məzarıdır” [Bax.“Азербайджанские Известия” (“Azerbaydjanskie İzvestiya” – “Azərbaycan xəbərləri”) qəzeti. 15 oktyabr 2012-ci il] şəklində cavab vermişdir. İnsana qarşı insan soyuqluğunun, etinasızlığının və laqeydliyinin rus nümunəsi – Hacı Muradın kəsilmiş başına, qaranlıqda saxlanan və dişləri tökülmüş qafsına münasibətdə özünü lap aydın göstərir. Cəsədi yerli camaat tərəfindən qətl edildiyi yerdə dəfn edilən Hacı Muradın qəbrini 1860 və ya 1864-ildə ziyarət edən oğlu Qulla ona başdaşı [Bax.“Азербайджанские Известия” (“Azerbaydjanskie İzvestiya” – “Azərbaycan xəbərləri”) qəzetinin 15 oktyabr 2012-ci il] qoydurmuşdur. Onu da qeyd edim ki, Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasında (ASE-də) Hacı Muradın ailəsinin Kazana sürgün edilməsi, 1914-cü ildə dəfn yerinin təxmini müəyyənləşdirilib qəbri üzərinə qızının qızı tərəfindən başdaşı qoyulması və həmin başdaşının Azərbaycan Tarixi Muzeyində saxlanması, 1957-ci ildə isə arxeoloqlar tərəfindən qəbri dəqiqləşdirilib üzərinə yeni başdaşı qoyulması [Bax. ASE, X c. Səh. 145. Bakı, 1987] barədə məlumat vardır. Bütün bunlar mənim “zəmanəsinin ziddiyyətləri içərisində yaşayan insan dənizdə burulğana düşən saman çöpü kimidir” qənaətinə gəlməyimə səbəb olur.

Bəlkə də, xarakterinin ziddiyyətli olmasındandır ki, XVIII əsrin 90-cı illərində Dağıstanın Xunzax [çox güman ki, Hun-sakV.As.] kəndində anadan olan Hacı Murad uşaqlıq və gənclik illərindən işğala və əsarətə məruz qalmağın nə olduğunu bilə-bilə qardaşı Osmanla birlikdə 1834-cü ildə imam Həmzət bəyə qarşı suiqəsddə iştirak edir. Sonra da rus hökumətinin əlaltısı olan Əhməd xanla şərikli surətdə Avarıstanı idarə edir. İmam Həmzət bəyə edilən sui-qəsd nəticə etibarilə Avarıstanın müstəqilliyinə deyil, Avarıstan üzərində şərikli hakimiyyətə - özü də rus təmayüllü hakimiyyətə gətirib çıxarır. Hacı Muradın sui-qəsd etdiyi Həmzət bəyin silahdaşı Şamil 1835-ci ildə imam seçilir və 1843-cü ildə Avarıstan da onun imamlığına daxil edilir. Beləliklə, Hacı Murad Avarıstanda Şamilin naibi olur. Bir tərəfdən də İmam Şamilin dini və dünyəvi – 85 –

hakimiyyəti öz əllərində birləşdirməsi Hacı Muradın bir naib kimi müstəqil idarəçilik imkanlarını məhdudlaşdırır. 1848-ci ildə imamlıq huququ irsi elan edilir və bundan sonra Hacı Murad və İmam Şamil münasibətləri daha da kəskinləşir. İş o həddə çatır ki, 1851-ci ilin əvvəllərində Hacı Murad İmam Şamildən üz döndərib Çeçenistana qaçır və rusların tərəfinə [Bax. İmam Mustafayev, Sadıq Murtuzayev. İmam Şamil. Bakı, “Vətən”, 1993. Səh.113-115, 149-155] keçir. Ruslara qoşulub ona qarşı hərbi əməliyyatlarda iştirak etməsin deyə İmam Şamil Hacı Muradın ailəsini və uşaqlarını girov götürür. İmam Şamildən üz döndərib işğalçı rusların qoltuğuna sığındıqdan bir qədər sonra – 1851-ci ilin dekabr ayının əvvəllərində Tiflisə gətirilməklə də, bir müsəlman kimi ömrünü ibadətlə keçirmək üçün Şəkidə yaşamağa icazə almaqla da özünü köləlikdən, ailəsini və uşaqlarını girovluqdan, yurdunu isə əsarətdən qurtara bilməyən Hacı Murad doğma Dağıstanına doğru üz tutmaqla onu nəzarətdə saxlayan çar zabitlərinə çox qorxunc görünmüşdü. Nəyin bahasına olursa-olsun, Hacı Muradı yolundan saxlamaq, İmam Şamillə birləşməsinə, dağılmış Dağıstanına qovuşmasına mane olmaq lazım idi. Bir daha rus işğalçılarına üz çevirməmək qərarına gələn Hacı Murad və onun müridləri beləcə şəhid oldular. Bu məşum hadisənin üzərindən 7 il keçdi. 1859-cu ildə general Baryatinsk tərəfindən İmam Şamil əsir alındı. Bundan sonra Hacı Muradın ailəsi Kazan şəhərinə sürgün edildi.

Kazak Karqanovun və onun milisionerlərinin şahidliyi fonunda müsəlman Hacı Ağanın xəncəri ilə kəsilmiş başı PeterburqdaAntropologiya və Etnoqrafiya Muzeyində, qətlindən 62 il sonra qızının qızı tərəfindən təxmini müəyyənləşdirilmiş qəbri üzərinə 1914-cü ildə qoyulan başdaşı AzərbaycanTarixi Muzeyində saxlanan, 1957-ci ildə arxeoloqlar tərəfindən yeri dəqiqləşdirilən qəbri üzərinə qoyulan başdaşındakı parlaq, yağışa,suya davamlı, qabarıq kağıza köçürülmüş şəkli də qoparılıb götürülən Hacı Murada Rusiyanın, Dağıstanın və Azərbaycanın hansı gözlərlə və hansı görmə bucaqlar altinda baxdıqlarını özlüyümdə dəqiqləşdirmək istəyirəm.

“Zəmanəsinin ziddiyyətləri içərisində yaşayan adam dənizdə burulğana düşmüş xəzəl kimidir” fikri yenidən məni məşğul edir. Şaşqınlıqlar içində boğulmasın deyə əlini saman çöpünə atırmış kimi – 86 –

gah işğalçı ruslara, gah da üsyankar dağlılara uzadan Hacı Murad çıxış yolunu ölümdən ölümsüzlüyə keçməkdə görür. Məşum sovet dönəmi də daxil olmaqla 191 il rus işğalını yaşadıqdan sonra müstəqil olan Azərbaycanın və hələ də rus işğalı altında qalmaqda olan Dağıstanın azadlıq mübarizəsi tarixindəki müştərək məqamlara hörmətlə yanaşmaq, şəxsən mənim fikrimcə, hər iki tərəfin müqəddəs borcudur. Bu borcun ləyaqətlə yerinə yetirilməsi Azərbaycanın və Dağıstanın yaddaşının qorunması deməkdir.

10 sentyabr 1958-ci ildə AMEA arxeoloji komissiyanın mötəbər aktında Hacı Muradın qəbri xüsusi əhəmiyyətli tarixi abidələr siyahısına salınmışdır. Hacı Muradın başdaşı üzərindəki yazı № 670 şifrəsi ilə 2001-ci ildə AMEA-nın nəşr etdiyi “Azərbaycanın epiqrafik abidələri korpus”una [Bax. Korpus epiqrafiçeskix pamyatnikov Azerbaydjana. Baku. “Elm”, 2001] daxil edilmişdir.

Gennadi Oparinin məqaləsində 2007-ci ildə L.N.Tolstoy adına Tula Dövlət Pedaqoji Universitetinin müəllimləri və tələbələri tərəfindən Sank-Peterburqun qubernatoru V.İ.Matvienko cənabına yazılı müraciət edildiyi və bu müraciətə “hazırkı qanunvericiliyə görə, insan qalıqları federal mülkiyyət obyekti sayılamadığından bunun siyasi həllinə nail olmaq zərurəti yaranır” cavabı verildiyi [Bax. “Российская газета” – Федеральный выпуск № 5741 (68) 29.03.2012. “Rusiya qəzeti” – Federal buraxılış № 5741 (68) 29.03.2012] qeyd olunur.

V.İ.Tolstoy həm L.N.Tolstoy nəslinin nümayəndəsi, həm də “Yasnaya Polyana” Muzey-malikanəsinin direktoru kimi Rusiya Federasiyasının prezidenti V.V.Putinə müraciət etmiş, Hacı Muradın qafa tasının Azərbaycana göndərilib, dəfn yerindəki qalıqları ilə birləşdirilməsinə icazə istəmiş, burada ortaya çıxacaq bütün çətinlikləri öz üzərinə götürməyə [Bax. “Российская газета” – Федеральный выпуск № 5741 (68) 29.03.2012 - “Rusiya qəzeti” – Federal buraxılış № 5741 (68) 2 9.03.2012] hazır olduğunu bildirmişdir.

Bu barədə Moskvanın və bütün Rusiyanın Patriarxı Müqəddəs Kirillə də müraciət [Bax. “Российская газета” – Федеральный выпуск № 5741 (68) 29.03.2012. “Rusiya qəzeti” – Federal buraxılış № 5741 (68) 2 9.03.2012] edilmişdir.

– 87 –

“Hacı Murad: sənədlər, məktublar, oçerklər, faktlar” kitabının (Moskva, “Nauka”, 1999) müəllifi, Xunzaxın fəxri vətəndaşı, Azərbaycan Respublikasının “dostluq” ordeni kavaleri, AMEA Tarix İnstitutunun və Naxçıvan Dövlət Universitetinin Fəxri doktoru, Prof. Rudolf Nikolayeviç İvanov da I Pyotr adına Antropologiya və Etnoqrafiya Muzeyinin direktoru cənab Yuri Kirilloviç Çistyakova yazdığı 17 oktyabr 2012-ci il tarixli məktubunda [Bax. E-mail: rudolf@yadex.ru Tel.mob.v.q. Moskve8-9057939572] Hacı Muradın qafa tasının qətl edildiyi yerdə dəfn edilən cəsədinin qalıqları ilə bir yerdə olması barədə qərar çıxarilmasını vacib bilir və bunun onlara şərəf-şan gətirəcəyini xüsusi olaraq vurğulayır.

“Hacı Muradın qalıqlarının qafa tası ilə birlikdə dəfninə necə baxırsınız” sualına “Yasnaya Polyana” Muzey-malikanəsinin şöbə müdiri Gennadi Oparin “Şəki rayonunun indiki İcra Hakimiyyəti başçısı Elxan Usubov bu nadir abidənin statusu yüksəlsin deyə onun bərpası üçün əlindən gələni edir. Nəhayət, göstərilən səylər öz nəticəsini verəcək, dağlar arxasında qalmayacaqdır” deyə [Bax. “Азербайджанские Известия” (“Azerbaydjanskie İzvestiya” – “Azərbaycan xəbərləri”) qəzeti. 15 oktyabr 2012-ci il] cavab verir.

P.S. 2019-cu ilin bu yaz günlərində Hacı Muradın qəbrinin nə üçünü bilinmədən, gizlincə Dağıstana aparıldığı xəbərini eşitdik...

9 sentyabr 1828-ci ildə kazakların çoxluq təşkil etdiyi Tula vilayətinin Şyokino rayonununYasnaya Polyana qəsəbəsində təvəllüd edib gələcəkdə çox böyük yazıçısı kimi şöhrət tapacaq 23 yaşlı Lev Nikolayeviç Tolstoy 1851-ci ildə Qafqazdakı Staroqladkovskaya Stanitsasına [o zaman kazak düşərgələri stanitsa adlanırdı] – Staroqladkovskaya adlı kazak hərbi düşərgəsinə – orada ataman olan böyük qardaşının yanına hərbi xidmətə gəlir. Bir çox ordu hissələri ruslaşmış kazaklardan – xüsusilə, Don kazaklarından ibarət idi. Qafqaz rus ordusu yerli xalqlara qarşı son dərəcə kobud və iyrənc hərəkətlər edirdi. L.N.Tolstoy dağlılara qarşı aparılan hərbi əməliyyatların şahidi və iştirakçısı olmuşdu. Burada sual oluna bilər ki, bəs nə üçün böyük yazıçı “Hacı Murad” povestini hərbi xidmətini qurtardıqdan - 1853-cü ildən bir qədər sonra deyil, aradan 43 il keçəndən sonra - 1896-cı ildə qələmə almış, üzərində səkkiz il – 88 –

işləmiş və 1904-cü ildə tamamlamışdır? Görünür ki, böyük yazıçı insana və insanlığa qarşı aparılan fiziki-coğrafi işğalla yanaşı mənəvi-əxlaqi işğalın genosid səviyyəsində tətbiqi ilə barışa bilməmişdir. Bir çox səbəblərə görə 22 noyabr 1910-cu ildə kilsə ayini keçirilmədən dəfn edilən, vəfatından 100 il keçəndən sonra Moskva Mitropolitinə edilən çoxsaylı müraciətlərə baxmayaraq, üzərindən küfrü götürülməyən L.N.Tolstoy “Hacı Murad” əsərini gələcək nəsillərə deyiləcək sözü və vəsiyyəti kimi qələmə almış, Don kazaklarının da yaddaşına çökən toz qatını götürmək istəmişdidır. Bəlkə də, elə buna görə “Hac Murad” əsəri L.N.Tolstoyun vəfatından sonra – 1912-ci ildə sədaqətli katibi və dostu Vladimir Qriqoryeviç Çertkovun (1854-1936) sayəsində ilk dəfə Rusiyada və Almaniyada işıq üzü görmüşdür. Şəxsən mənim düşüncəmə görə, o, zəmanə yazıçısı deyildi, zamanın yazıçısı idi. O, “Hacı Murad”a “Hərb və sülh”ə sərf etdiyi qədər əmək sərf etmişdi. “Hacı Murad” əsəri “Qafqaz müharibəsinin fəlsəfəsini açmaq üçün açar- povestdir” deyənlər haqlıdırlar. Axı, Hacı Murad qanlı bir döyüşdə əsir alınLev Tolstoy və mamışdi, xəyanət etməmişdi, rus orVladimir Çertkov dusuna qonaq da gəlməmişdi. O, sadəcə olaraq, rus ordusuna sığınmışdı. Əvəzində isə bir qrup qudurğan milisionerin gözü qabağında mühakiməsiz edam edilmiş və öldürülmüşdür. Bunun mənası nə idi? Bu, müharibə fəlsəfəsinin açılmamış qatlarından biri idimi? Bəlkə, bu, başsız bədən, bədənsiz baş fəlsəfəsini açmaq cəhdi idi? Bu, mərdi qova-qova namərd edənlərin “mərdlik” fəlsəfəsinə qarşı üsyan, yoxsa, ruscasına “parlaq döyüş” və “şanlı qələbə” ənənəsinə tutulan güzgü idimi? Bəli, göstərdiyi – 89 –

alçaqlıqlara görə podpolkovnik Karqanovun general rütbəsinə qədər qalxması, köməkçisi mayor Tumanovun “dağlılara qarşı mübarizədə fərqləndiyi üçün” II dərəcəli Müqəddəs Anna, ştabs-kapitan Arqutinskinin qaniçənliyinə mükafat olaraq III dərəcəli bantlı Müqəddəs Anna ordenləri ilə təltif olunmaları Lev Tolstoyun içində olduğu dövlətin dəyərləndirmə fəlsəfəsini insanlara göstərmək istəyinə səbəb olurdu. Sözügedən məqalədə müxbir Aleksandr Karavayevin tarixçi Rudolf Nikolayeviç İvanova verdiyi sualın poruçik Hacı Ağanın təltifi ilə bağlı verilən sualın “A kak je Vısoçayşaya vlast otsenila “podviq” druqix qolovorezov, iz çisla musulman, naprimer – Ali hakimiyyət, digər başkəsənlərin, məsələn, müsəlmanların içindən çıxanların “igidliyini necə qiymətləndirdi” [Bax. “Азербайджанские Известия” (“Azerbaydjanskie İzvestiya” – “Azərbaycan xəbərləri”) qəzeti. 15 oktyabr 2012-ci il] şəklində olması rus imperiyasına xas olan dəyərləndirmə fəlsəfəsinin hələ də davam etməsini göstərir. Satqınları, xainləri, qəddarları dəyərləndirmə ənənəsinə uyğun olaraq poruçik Hacı Ağanın üzərinə “İgidliyinə görə” sözləri yazılan qızıl qılıncla mükafatlandırılması da orada qeyd edilir.

“Hacı Murad” əsərinin müəllifi Lev Tolstoy nə demək istəyirdi? Lev Tolstoy insanları ədalətsizliyin, rəzilliyin mükafatlandırılması fəlsəfəsindən uzaqlaşmağa çağırırdı. Demək olar ki, dünyanın bir çox dillərinə tərcümə edilən bu əsər insanlara qorxulu insanlar haqqında qorxulu həqiqətlər kimi yazıya alınmışdı. O bütün insanları və dövlətləri azadlıq anlayışını düzgün qavramağa dəvət edirdi. Ədalətsizliyin orden və medallar, rütbələr və vəzifələr, təltiflər və mükafatlar şəklində dəyərləndirilməsinin fəlakətlərə gedən yol olduğunu var səsi ilə bütün dünyaya elan edirdi. Çünki Lev Tolstoy zəmanə yazıçısı deyildi, zamanın yazıçısı idi. Buna görə də o özünün və özündən sonrakı zamanların yazıçısına çevrildi.

– 90 –

III Qərbin türk-islam dünyasına münasibəti 11 mart 1985-ci ildən 24 avqust 1991-ci ilədək Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin (Sov. İKP MK-nın) Baş Katibi kimi, 15 mart 1990-cı ildən isə Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı (SSRİ) xalq deputatlarının növbədənkənar III qurultayında SSRİ-nin ilk prezidenti seçildiyindən həm də 25 dekabr 1991-ci ilədək prezident kimi fəaliyyət göstərən Mixail Sergeyeviç Qorbaçov (1931) hakimiyyətə gəldiyi ilk günlərdən “Aşkarlıq və demokratiya”, “Plüralizm”, “Yenidənqurma” şüarları ilə ağılları çaşdırmaq, gözləri qamaşdırmaq yolunu tutdu. Sov. İKP MK-nın 1985-ci il aprel plenumunda elan edilən “Aşkarlıq və demokratiya”, “Plüralizm” və “Yenidənqurma” pərdəsi arxasında baş verən hadisələr insanların dövlətə və siyasətə olan inamını zədələdi. Ədalət adlı tərəzinin əyilməsi “Qorbaçov aşkarlığı”nın qaranlığında çox aydınca göründü. SSRİ-nin dağıdılmasına yönəldilən “Qorbaçovcasına aşkarlıq, plüralizm və yenidənqurma” millətlərarası münasibətlərə də yenidən sağalmaz yaralar vurdu. Aşkarlıq qaranlığa, açıq söhbət isə tête-à-tête danışığa çevrildi. Bundan sonra xristian ölkələrin dəstəyi, Qorbaçovun imzası və sovet ordusunun silahlı müdaxiləsi ilə Azərbaycan türkləri 1988-ci ildə işğalçı Ermənistan Sovet Sosialist Respublikasından, əslində isə tarixi ata-baba torpaqlarından Stalin (1878-1953) dönəmində olduğu kimi yenə də vandalcasına qovuldular. Həyəcanlanmış Azərbaycan türklərinə Qorbaçov “səbrli və təmkinli olmaq” barədə tövsiyyələr verdi və Qorbaçovun fitvası ilə Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi məsələsi qaldırıldı.

Bu dəfə dünyanın xristian ölkələrinə arxalanan Qorbaçov ədaləti bərpa etmək əvəzinə Azərbaycanı susdurmaq üçün müsəlman türklərin genosid edilməsi fərmanına qol qoydu. Dünyanın xristian – 91 –

ölkələri Azərbaycanda törədilən tarixi 20 Yanvar faciəsini türk-müsəlman aləmindən alınan intiqam kimi qiymətləndirdi. Bir sözlə, Qorbaçovdan aldığı estafeti bayraq edib başı üzərinə qaldıran Boris Nikolayeviç Yeltsin (1931-2007) 30 yanvar 1992-ci ildə Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Müşavirəsinə (ATƏM-ə) üzv qəbul edilən Azərbaycanın türk-müsəlman əhalisinin Dağlıq Qarabağdan tamamı ilə çıxarılmasına, bir milyondan çox azərbaycanlının qaçqın və köçkün halına düşməsinə, minlərlə əli silahsız və günahsız insanın əsir alınmasına, nəhayət, bəşər tarixində ən böyük qətliamlardan biri olan Xocalı faciəsinə (26 fevral 1992) səbəbkar oldu.

Göründüyü kimi Azərbaycanı ATƏM-ə qəbul edən xristian ölkələr 25 gündən sonra onunla əməkdaşlıq şəraitində onun təhlükəsizliyini görməzlikdən gəldilər. Azərbaycanın Dağlıq Qarabağı bütövlükdə, Aran Qarabağı isə bir neçə rayonu ilə birlikdə rus və erməni ordusunun hərbi müdaxiləsinə və işğalına məruz qaldı. 24 mart 1992ci ildə işğal edilmiş Azərbaycan torpaqları hesabına xristian coğrafiyasını genişləndirmək həvəsi ilə alışıb yanan xristian ölkələr “Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanımaq” adı altında ATƏM-in Minsk qrupunu yaratdılar. 5-6 dekabr 1994-cü ildə Budapeştdə keçirilən zirvə toplantısında Minsk qrupuna iki həmsədrin təyin edilməsi qərarı verildi. 1994-cü ildə Finlandiya və Rusiya ilk olaraq ATƏM-in Minsk qrupuna həmsədr oldular. Rusiyanın təkidi ilə üç rus, iki erməni,yəni, beş xristian, bir qırğız və bir azərbaycanlı olmaqla iki türk-müsəlman 5 may 1994-cü ildə Bişkekdə Azərbaycanla Ermənistan arasında atəşkəsi təmin edəcək “Bişkek protokolu”nu imzalamaq mərasiminə toplaşmalı oldular. MDB (Müstəqil Dövlətlər Birliyi) ölkələri Parlamentlərarası Assambleyanın sədri Vladimir Şumeykonun, Rusiya Federasiyası Prezidentinin səlahiyyətli nümayəndəsi, Rusiya vasitəçilik missiyasının rəhbəri Vladimir Kazimirovun, MDB ölkələri Parlamentlərarası Assambleya Şurasının katibliyinin rəhbəri Mixail Krotovun, Ermənistan Milli Məclisinin sədri Babken Ararktsyanın, qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası Milli Məclisinin sədri Karen Baburyanın, Qırğızıstan Ali Sovetinin sədri Medetkan Şerimkulovun və Azərbaycan Milli Məclisinin vitse-spikeri Afiyəddin Cəlilovun (8 yanvar1946- 29 sentyabr – 92 –

1994) iştirak etdiyi imza mərasimi narazılıqla başa çatdı. Çünki Bişkek imza mərasiminə qatılanların sırasında Dağlıq Qarabağın Azərbaycan İcmasının (DQAİ-nin) rəhbəri, Şuşa rayonu İH başçısı Nizami Bəhmənovun adı yox idi. Yəni, Dağlıq Qarabağda Azərbaycan icmasının varlığı qəsdən danılmışdı. Azərbaycan Milli Məclisinin vitse-spikeri Afiyəddin Cəlilov bu səbəbdən “Bişkek protokolu”na imza atmakdan imtina etdi. Rusiya vasitəçilik missiyasının rəhbəri Vladimir Kazimirov isə saymazcasına “siyasi müraciət və sülhə çağırış” adlandırdığı bu sənəddə “Azərbaycan tərəfin təkid etdiyi düzəlişlərin o qədər də böyük əhəmiyyəti” olmadığını söylədi. Kazimirovun təbirincə desək, anlaşılmayan siyasi müraciət və başa düşülməyən sülhə çağırışdan ibarət olan, üstəlik hüquqi xarakter daşımayan “Bişkek protokolu”nu imzalamaqdan imtina edən Afiyəddin Cəlilov ATƏM-in Minsk qrupunun iki həmsədrindən biri olan Rusiyanı çətinliyə saldı. Lakin bununla belə, Azərbaycan Milli Məclisinin vitsespikeri Afiyəddin Cəlilovun imzalamadığı “Bişkek protokolu”nun əsli Moskvaya göndərildi, surəti isə Rusiya vasitəçilik missiyasının rəhbəri Vladimir Kazimirov tərəfindən Bakıya gətirildi. Üç nüsxədərus, erməni və Azərbaycan dillərində hazırlanan “Bişkek protokolu” Azərbaycan Milli Məclisinin spikeri Rəsul Quliyev və DQAİ-nin rəhbəri, Şuşa rayonu İH başçısı Nizami Bəhmənov tərəfindən imzalandı, bu sənəd 12 may 1994-cü ildə qüvvəyə mindi. Aradan dörd ay keçər-keçmz Azərbaycan beynəlxalq hüquq mövvqeyindən geri çəkilməyən Afiyəddin Cəlilov qanlı bir sui-qəsdin qurbanı oldu.

1995-1996-cı illərdə İsveç və Rusiya ATƏM-in Minsk qrupunun həmsədrləri oldular. 1 yanvar 1995-ci ilədək əldə olunan yenilik “Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Müşavirəsi” adındakı “Müşavirəsi” sözünün dəyişdirilib “Təşkilatı” sözü ilə əvəz edilməsindən, yəni, ATƏM-in ATƏT-ə (Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı”na) çevrilməsindən ibarət oldu. 1 yanvar 1997-ci ildən isə ABŞ, Fransa və Rusiya ATƏT-in Minsk qrupuna həmsədrlik etdilər. Onların həmsədrliyi ilə fəaliyyət göstərən Minsk qrupu tutuquşu triosu olaraq Qorbaçovun “səbrli və təmkinli olmaq” çağırışını, “torpaqları işğal edilsə də, onu sülh ilə həll etmək” doktrinasını bu günə qədər təkrarlamaqdan başqa bir şey etmədi.

– 93 –

Şahnazaryanlı, Aqanbekyanlı, Durmuşyanlı, Dəmiçiyanlı, Köçəryanlı (Bunu Qoçəryanlı, Keçəryanlı eləsən də-eləməsən də, özündən əvvəlki və sonrakı adlar kimi türkcədir ki, türkcədir), Balayanlı, Paşinyanlı ermənilərin xristian dünyasının fitvası ilə Azərbaycana qarşı etdiyi siyasi hiyləgərliklər bəşəri əxlaqa, etik normalara hörmətsizlikdən başqa bir şey olmadı. Ən son hadisələr baxımından götürsək belə, Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin Ermənistanın baş naziri Paşinyanla 29 sentyabr 2018-ci il Düşənbədə MDB Sammiti çərçivəsində, 3 oktyabr 2019-cu il Soçi şəhərində “Valday” Beynəlxalq Diskussiya Klubunun XVI illik iclasının plenar sessiyasında, 12 oktyabr 2019-cu il Aşqabadda MDB Dövlət Başçıları Şurasının iclası çərçivəsində olan görüşləri qarşı tərəfin etinasızlığı ilə qarşılandı.

Ermənistanın baş naziri Paşinyanın “Qarabağ Ermənistanın hissəsidir və nöqtə” bəyanatı qarşılığında Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin qətiyyətlə dediyi “Qarabağ tarixi, əzəli Azərbaycan torpağıdır. Beləliklə, Qarabağ Azərbaycandır və nida işarəsi” bəyanatı da türk-müsəlman qanı içib sərxoş olanları ayıltmadı ki, ayıltmadı. 21 may 2020-ci ildə Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanın işğal etdikləri Şuşaya gəlişi və bu şəhərdə Dağlıq Qarabağın yeni seçilən "prezidenti" Araik Aratunyunanın andiçmə mərasiminin keçirilməsi ATƏT-in Minsk tutuquşu qrupu fəaliyyətinin son nəticəsi kimi başa düşülməlidir. Elə buna görə də Azərbaycan XİN vasitəçilərə bu iki sualla müraciət etmişdir: 1. Həmsədrlər Ermənistan hakimiyyətinin işğal altındakı Şuşada keçirilən tədbiri haqqında nə düşünürlər?

Yəqin ki, bu suala tutuquşu triosu birağızdan belə cavab verəcəkdir: “Səbrli və təmkinli olmaq lazımdır. Hara tələsirsiniz? Hələ ki, düşünməyə vaxtımız vardır.”

2. Erməni separatçıları həmsədrlərin hazırladıqları planların əksinə olaraq Şuşada, Kəlbəcərdə və Laçında məskulaşdırma siyasətinin qarşısını niyə almırlar? Axı bütün həll planlarına görə bu bölgələr boşaldılmalıdır. (Bax. F.Ağayeva. Son xeber.az Tarix: 22 may 2020) Çox güman ki, bu sualın da cavabı ATƏT-in Minsk tutuquşu qrupunun yadından çıxmasın deyə yuxuda da təkrarladığı söz yığınından ibarət olacaqdır: “Münaqişə sülh yolu ilə həll edilməlidir, amma vaxtı bilinmir.”

– 94 –

İşğal edilənlə işğal edənin fərqinə vara bilməyən tutuquşu triosu – ATƏT-in Minsk qrupu hələ də eyni nəğməni təkrarlamaqdadır. Təkcə bizim deyil, bütün bəşəriyyətə qarşı edilməkdə olan sui-qəsdlərin qarşısı alınsın deyə Qərbin “super personu” ilə Şərqin “kamil insanı” əl-ələ verməlidir. Elə bu səbəbdən də bu yazını qələmə almağı özümə borc bildim. Axı, insan haqlarından danışa-danışa insan haqlarını tapdalamaq dünyanı bədbəxt günə qoymaq deməkdir. Əfqanıstanda, İraqda, Liviyada, Suriyada və digər coğrafiyalardada oynanılan oyunlar od ilə oynamaqdan da qorxuludur.

Həm də buna görə düşüncələrimi yazmağı qət etdim.Qitələr və qütblərarası baxışlara qısa bir nəzər salmaq istədim. ***

Ətraflı məlumat üçün bax.

Qara Namazov.

Ceyms Çörçivodun tarixi kəşfləri. Səh.55. Şəkil 12.

Bakı,“Təhsil” NPM, 2011. 168 s.

Mənim 70 illik ömrümün 41 ili (1950-1991-ci illər) Sovet dönəminə düşmüşdür. İndi olduğu kimi onda da müşahidələrimdə optik sistemdən istifadə etməmişəm. Mənim görmə sahəm, sadəcə olaraq, gözümün gördüyü, təsəvvürümün işlədiyi və ağlımın kəsdiyi qədər olmuşdur. Orta məktəbdə “İctimaiyyat”, ali məktəbdə isə “Elmi kommunizm” fənnini öyrənmişəm. Bir sözlə, uzun illər bizə təlqin edilən “yekcins sovet xalqı” və onun xoşbəxt edəcəyi dünya ideyasından doğan xülyalar rəngarəngliyində yaşamışam. Heç ağlıma gəlməyib ki, insan kişi-qadın əsaslı olub ikili sistem mövcudluğundadır.

Qədim Uyğur Başkəndi XoraXotada tapılan, yaşı 20.000 ildən də əskiyə gedən və ikili prinsipi əks etdirən bu heykəlciyin şəklini görəndən sonra hələ də özümüzdən asılı olma– 95 –

yaraq, kodlaşdırılmış şəkildə dilimizdə işlənən ”Gözü dörd oldu”, “Dördəlli görüşdü”, “Dörd ayağa götürüldü”, “Dörd ayağa gəlib” kimi məcazi mənada işlənən ifadələrin həqiqi mənasının da olduğunu təsəvvür edirəm. *** Sovet dönəmində oxuyub öyrənməyə məcbur olduğumuz əsərlərdən biri də “Kommunist Partiyasının Manifesti” idi. Bu əsər “Elmi kommunizm” ideologyasının baniləri Karl Marks (18181883) və Fridrix Engels (1820-1895) tərəfindən 1848-ci ildə yazılmış, elə həmin ildə də Londonda məhdud tirajla çap edilmişdi. Sonrakı illərdə, az qala, bütün dünya dillərinə tərcümə edilib nəşr olunmuş bu əsərdə belə bir epiqraf var idi: “Bütün ölkələrin proletarları, birləşin!” Bu şüardan sosialist platformasında duran ölkələrin bütün rəsmi – siyasi ədəbiyyatlarında və mətbu orqanlarında epiqraf kimi istifadə edilirdi. Əslində isə proletar diktaturasına gələn yol “Bütün ölkələrin proletarları, birləşin” şüarından başlanırdı. Onun nüvəsində hansısa bir toplumun üstünlüyünə xidmət edən gizli təəssübkeşlik, dünyanı tənəzzülə aparan dekadentçilik və proletarların özlərindən başqa hamıya düşmənçiliyi dayanırdı. 1917-ci ildə Rusiyada qurulan proletar diktaturası nə qədər sosialist donuna bürünsə də, imperiya iddialarından əl çəkmədi. Müstəqillik yoluna qədəm qoymuş keçmiş təbəələrini yenidən istila etmək qərarına gəldi.

1920-ci ilin 28 aprelində rus bolşevik işğalçılar Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini yıxıb onun yerində proletar diktaturası qurdular. “Bütün ölkələrin proletarları, birləşin” kimi şeytani bir şüarı bayraq edərək sənayeçiləri, mülk sahiblərini, ziyalıları, ruhaniləri, tacirləri xalq düşməni elan etdilər. Bütün ölkələrin insanlarını deyil, bütün ölklərin proletarlarını birləşdirən bu şüar nəinki “Repressiya37”dən sonra, güya, bir qədər səngidi, əksinə, bundan sonra da sovetlər dönəmi boyunca cürbəcür formalarla davam etdi. 1920-1991ci illər ərəfəsində miliyyəti ilə öyünənlər millətçi (nasionalist), türklüyü və tarixi şöhrəti ilə fəxr edənlər türkçü (pantürkist və panturanist), dini inancına sadiq olanlar (panislamist və teist), adət və ənənəyə bağlı olanlar (köhnəliyin qalıqları və qolçomaq) adı ilə gül– 96 –

lələndi, həbs edildi və ya sürgünə göndərildi. Bu azmış kimi repressiya qurbanlarına bağlı olanlar da eyni günləri görməli oldular... Üzərinə insan ovu missiyası düşən bu şeytani şüar dünyanın digər ölkələrində, hətta, SSRİ (Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı) təkibində olan Yakutiya və Qazaxıstanda (1986- cı ilin qanlı hadisələri nəzərdə tutulur), onun davamı kimi yenə də bizim Azərbaycanda 1988 ildən üzü bəri bu günə qədər davam edən və davam etməkdə olan aksiyalarda əsl mahiyyətini bütün genişliyi ilə göstərməkdədir. Elə buna görə də, 18 oktyabr 1991-ci ildə Azərbaycan Ali Soveti tərəfindən Dövlət Müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktının qəbul edilməsi ilə “Bütün ölkələrin proletarları, birləşin” şüarının, bəzi kommunist qruplar nəzərə alınmazsa, unudulması bir oldu. *** Axı, insan yaradılanda insan kimi yaradılmışdı. Düşüncələrindəki və inanclarındakı ayrılmalar insanları ideoloji dolanbaclarda azdırdı və çaşdırdı. Nəticə etibarı ilə düşüncə və inanc coğrafiyasında sıxılan İNSAN insanlığından çıxıb bütpərəst, atəşpərəst, konfusi, buddaçı, yəhudi, xristian, mani və müsəlman oldu – getdikcə cırlaşdı, kicildi və balacalaşdı – “çiyələyə salveh atanlara” döndü. Bütpərəstin neçə qisim bütpərəst, atəşpərəstin neçə qisim atəşpərəst, konfusinin neçə qisim konfusi, buddaçının neçə qisim buddaçı yəhudinin neçə qisim yəhudi, xristianın neçə qisim xristian, maninin və müsəlmanın neçə qisim mani və müsəlman olduğunu nəzərə alsaq, ümumbəşəri cırlaşma, yabanılaşma və yabançılaşmanın miqyasını daha yaxşı başa düşərik. İnsan icma, tayfa, xalq, millət kimi birləşə bilsə də, insan kimi birləşə və bütövləşə bilmədi. *** Əlbəttə ki, insanın əli, təsəvvürü və əqli ilə yaradılan hər bir şeydə xalqın, millətin və toplumun öz payı vardır. Çünki ümumbəşəri mədəniyyət şərikli mədəniyyətdir. Şəriyindən pay çəkməyə həvəs göstərən hər bir milli və dini toplum olanları özününküləşdirməyə – özəlləşdirməyə cəhd edir. Bu da çəkişməıərə səbəb olur.

– 97 –

Hətta, Cənnət və Cəhənnəmin özəlləşdirilməsi kimi gülünc bir məsələ ortaya çıxır. Fikrimi sübut etmək üçün xristian intibahının böyük nümayəndələrindən biri hesab edilən Dante Aliqyerinin (12651321) “İlahi komediya”sındakı bəzi məqamları açıqlamaq istəyirəm.

Dördüncü nəğmənin 24-cü misrasından başlayaraq 151-ci misrasına qədərki təsvirlər (Bax. Dante Aliqyeri. “İlahi komediya. Səh.3438. Əıağa Kürçaylının tərcüməsində və Əkbər Ağayevin ön sözü ilə. 592 səh. Bakı, “Öndər Nəşriyyatı”, 2004. Bakı, “Azərnəşr”, 1973-cü il nəşri əsasında) insanın özünün özünə yadlaşmasını müəllifin öz düşüncələri timsalında açıq-aydın göstərməyə xidmət edən təsvirlərdir. Dante Aliqyerinin mənəvi müəllimi Publi Vergili Maronun (e.ə.70-19) izahatına görə, bağışlanıb Cənnətə gedən Adəmdən, Habildən, Nuhdan, Moiseydən, Daviddən, Avraamdan, Rahildən fərqli olaraq, Homerin, Horatsinin, Ovidinin, Lukanın, Sokratın, Platonun, Demokritin, Diogenin heç bir günah etmədikləri halda Cənnətin qapısı ağzında qalmaları onların xaçpərəstlikdən əvvəl doğulmaqları və xaçpərəst olmamaqları ilə bağlı imiş. Dante Aliqyeri xaçpərəst olmadığı üçün mənəvi müəllimi Vergiliyə də öz dili ilə “xaçpərəst olmadığını” etiraf etdirəndən sonra onu da Cənnətin qapısı ağzında qoyub Cənnətə daxil olur. Deməli, xristian təəssübkeşi Dante Aliqyeriyə görə, xristianlıqdan əvvəl dünyaya gələn “günahsız günahkarlar” da Cənnətə buraxılmamalıdırlar. Çünki Cənnət xristianlar üçündür. Dante Aliqyerinin Məhəmməd peyğəmbəri Cəhənnəmin səkkizinci dairəsinin alt qatında yerləşdirməsi (Bax. Dante Aliqyeri. “İlahi komediya. Səh. 145-147. 28-ci nəğmə, 1-ci -63-cü misralar) onun müsəlman toplumuna hansı gözlərlə baxmasına və anti-hümanist təbiətinə əyani misaldır.

Hələ lap o vaxtlardan Dantenin kiçik oğlu Јakopo Aligyerinin “İlahi komediya”sının “Cəhənnəm” hissəsi barədə yazdığı elmi əsərdə “İlahi komediya”da sözü gedən Məhəmmədin Məhəmməd peyğəmbər deyil, atasının dostu Məhəmməd adlı bir ispan ruhanisi olduğunu iddia etməsi də, sonralardan qələmə alınan onlarla elmi-tədqiqat işləri də (Bax. Cəmşid Cəmşidov. “Dantenin “İlahi komediya”sı və Məhəmməd peyğəmbərin meracı. Avanqard.net. mədəniyyət portalı.

13.01.17) xristian təəssübkeliyini ört-basdır edə bilmədi.

– 98 –

1265-1321-ci illərdə ömür sürmüş Dante Aliqyerinin, göründüyü kimi, həyatının bir hissəsi XIII, bir hissəsi isə XIV əsrə düşür.

Məhz həmin əsrlərdə Şərqdə türk-müsəlman dünyasının böyük hümanistləri yaşayırdılar. Dante Aliqyerinin insana və insan tarixinə antihümanist baxışlarından fərqli olaraq, Şərqin türk-müsəlman hümanistləri insanın ilahi mənşəyinə əsaslanır, insanı Tanrı yaradıcılığının zirvəsi olaraq qəbul edirdilər. Onlar fikirlərini daha geniş bir coğrafiyada yaymaq üçün türk, ərəb, fars və başqa dillərdə yazırdılar.

Dante Aliqyeridən 60-65 il əvvəl dünyaya gələn “Yenə də gəl... Yenə də gəl! Nə olursan ol, yenə de gəl! Xristian, məcusi, bütpərəst olsan da, yene də gəl...” deyən Mövlanə Cəlaləddin Rumi (1200/1207-1273) insanı olduğu kimi görünüb, göründüyü kimi olmağa dəvət edirdi.

“Biz dünyadan gedər olduq, Qalanlara salam olsun! Bizdən ötrü xeyir-dua Qılanlara salam olsun” şəklində Yer üzünə gələcək bütün insanlara kürəsəl salam verən Yunus İmrə (12391321) sirri yalnız Yaradanın özünə bəlli olan İNSAN qarşısında heyrətlər keçirdiyini “Süleman quş dili bilir dedilər, Süleyman var Süleymandan içəri” düşüncəsi ilə insanı özünü bilməyə və öyrənməyə çağırırdı.

Dante Aliqyeri ilə müasir olan Şərq universallarından Marağalı Əvhədi (1274-1338), Mahmud Şəbüstəri (1287-1320), bundan sonrakı dövrlərdə ömür sürən Əssar Təbrizi (1325-1390), Fəzlullah Nəimi (1339-1394), İmadəddin Nəsimi (1369-1417) və başqaları heç bir əsərində insanı atəşpərəst, xaçpərəst, müsəlman və bütpərəst olaraq kiçiltməmişlər. Bir qayda olaraq, Şərq peripatetikləri insanın ilahi mənşəyindən çıxış edib ilahi eşqi, vəhdəti-vücudu, zərrənin küllə qovuşmasını fəlsəfi və poetik düşüncələr fonunda təsvir etmişlər. İNSANA münasibətdə daim ayrımçılıq edən Avropanın “böyük hümanist” adı ilə dünya xalqlarına təqdim edilən bəzi səyyah, yazıçı və şairləri həm fəaliyyətlərində, həm də əsərlərində xristian olmayanları kiçildir və alçaldırdılar. Budur, “Don Kixot”un 1845-ci il Paris nəşrinə ön söz yazan Don José Mor dö Füentes öz yazısında Servantesin (1547-1616) Lepanto döyüşündə 500 türk öldürdüyünü (Bax. Éloge de Miguel de Cervantes Saavedra par D.José Mor – 99 –

de Fuentes. Michel Cervantes. Histoire de Don Quichotte de la Manche. Pp.I. Bax. Vaqif Aslan. Türk xalqları ədəbiyyatı üzrə mühazirələr. Səh. 308-309) fəxarətlə qələmə alırdı. Yəhudi əsilli fransız səyyahı Jan Batist Şardən (1643-1713) Məhəmməd Peyğəmbəri yalançı peyğəmbər (le faux Moamed – Bax. Voyages de Mr le Chevalier Chardin En Perse et autres lieux de L'Orient.

Tome sixième. Page 12. Paris, 1811. Bax. Vaqif Aslan. Seçilmiş əsərləri, 3-cü cild. Səh.129. Bakı, “Təhsil” NPM, 2010) adlandırırdı. İNSANA münasibətdə Dante Aliqyeri xəttini, qismən də olsa, davam etdirməyə meyilli olan Fransua Mari Arue Volter (16941778) “Məhəmməd” faciəsini, Jorj Qardon Noel Bayron (17881824) “Şərq poemaları”nı və “Kafir” əsərini, Viktor Hüqo (18021885) “Şərq şeirləri”ni yazırdı. Bu əsərlərdə türk- müsəlman aləminə ironik baxış və var idi.

Subyektivizm, individualizm və amoralizm kimi xarakterik xüsusiyyətləri ilə ortaya çıxan, həm də modern adı ilə təqdim edilən dekadentçilik kilsə təhsilindən gələn yazıçı və şairlərin əksəriyyətini əhatə edirdi. Bu qəbildən olan yazıçı və filosoflar da xristian hegemonluğuna təhlükə törədə biləcək xalqların simasında düşmən obrazları yaradır, çıxış yolunu onları məhv etməkdə və geridə qalan xalqları kölə vəziyyətinə salmaqda, hansı yolla olursa-olsun , qırıb azaltmaqda görürdülər. Jül Vernin (1828-1905) “Mişel Stroqoff” (rus variantında “Mixail Stroqov” adı ilə təqdim edilir) romanı da bu qəbildən idi. 1876-cı ildə yazılan bu romanın əsas obrazı Mişel Stroqofdur. O, rus çarı II Aleksandrın (1818-1881; hak.18551881) kuratorudur. O, çarın əmri ilə Moskvadan Şərqi Sibirin mərkəzi sayılan İrkutska yola düşür. Onun üzərinə düşən missiya Moskvadan xəbərsiz qalan İrkutsk qubernatorunu - çarın doğmaca qardaşını xain İvan Oqaryoffun başçılığı ilə tatar ordalarının Sibiri işğal etmək üçün hücum edəcəklərindən xəbərdar etməkdir – Sa mission est d'avertir le frère du tsar, resté sans nouvelles de Moscou, de l'arrivée des hordes tartares menées par le traître Ivan Ogareff pour envahir la Sibérie.

Bu roman fransız naşir Pyer Jul Etzelin (Pierre-Jules Hetzel1814-1886) təkidi ilə İ.S.Turgenevə (1818-1883) göndərilir.

– 100 –

İ.S.Turgenev “Mişel Stroqoff”a tatar basqını ilə bağlı bir çox düzəlişlər versə də, Jül Vernin tarixə və insana qeyri-hümanist baxışı inkar edilməz olaraq qalır. Romanda tatar ordalarının İrkutskdan Urala qədər Sibirin elektrik dirəklərini kəsə-kəsə, dəmir yollarını sökəsökə gəldikləri, qarşıları alınmazsa, Rusiyanı işğal edəcəkləri və Rusiyaya kömək əli uzada bilməyən Avropanı da kölə halına salacaqları təlqin olunur.

“Tatarlar Sibiri işğal etdilər” cümləsi “Ruslar Rusiyanı”, “fransızlar Fransanı”, “italyanlar İtaliyanı”, “ingilislər İngiltərəni” işğal etdilər tipində olub, həyasızlıq və hiyləgərlik semanikasındadır.

Jül Vernlə eyni əsrdə yaşayan və Avromühitlə yaxından tanış olan türk şairi Tofiq Fikrət (1867-1915) isə dinindən və irqindən asılı olmayaraq, İNSAN-ı tərənnüm edirdi: Torpaq – vətənim, növim-bəşər, millətim – insan! İnsan olur ancaq, buna izanla inandım!

Tofiq Fikrət Şeytanın da, Mələyin də insanın ikili təbiətindən gəldiyini göstərir, içindəki Şeytanı öldürüb, Mələyi qorumaqla dünyanı Cənnətə çevirə biləcək İnsanı mədh edirdi. Düşüncələrini sübut etmək üçün Tövrata, İncilə və Qurana əsaslanırdı: Şeytan da bizik, Cin də... Nə Şeytan, nə Mələk var!

Dünya dönəcək cənnətə insanla, inandım!

Fitrətdə təkamül əzəlidir, bu kəmalə Tövrat ilə, İncil ilə, Quranla inandım.

(Bax. T.Fikrət. Seçilmiş əsərləri. Səh.115-116.

M. Sultanovun işləməsində) *** Çox təəssüflər olsun ki, bir çox dünya şöhrətli şəxsiyyətlərin düşüncə və rəftarında xristian təəssübkeşliyi indinin özündə də açıq-aydın bilinməkdədir. Şöhrətli səyyah, etnoqraf və arxeoloq Tur Heyerdalın (06.X.1914-18.IV.2002) əsərləri ilə tanış olduqca bir çox məqamlar məni düşünməyə vadar etdi.

– 101 –

Tur Heyerdalın Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin 1985-1991-ci illərdə sonuncu Baş Katibi olan və hakimiyyəti dövründə SSRİ-nin yıxılması naminə xalqlar arasındakı münaqişələri genosid səviyyəsinə qaldıran, türk-müsəlman qırğını üçün xristianlara açıq-aşkar dəstək verən Mixail Sergeyeviç Qorbaçovun (1931) boynunu 1992-ci ildə Rio dö Janeyroda (Braziliyada) “köhnə bir dostu ilə görüşürmüş kimi qucaqlaması”, daha sonra Kiotoda (Yaponiyada) Beynəlxalq Yaşıl Xaç Təşkilatının inoqurasiyasında belə bir caninin şəxsi məsləhətçisi olması, onunla birlikdə Haaqada (Niderlandda) sinaqoqda yəhudi möminlərin dini ayinlərində iştirak etməsi (Bax. Tur Heyerdal. Adəmin izləri ilə, xatirələr. VIII kitab. Tədqiqat silsiləsi. Bu kitab elmi ekspedisiyalar və tədqiqatlara həsr edilmiş nəşrlər silsiləsinə aiddir. VIII kitab-Qərb universiteti və “Azərbaycan İnternəşnl” jurnalının dəstəyi ilə çap edilmişdir. MEGA PRİNT, İSTANBUL, 2011.

Səh. 230, 232) “Mən BMT-ni, vahid dünya ideyasını, xalqlar arasında dinc yaşayışı təmin edən hər şeyi dəstəkləyirəm”, “Gələcək üçün arzu edə biləcəyim yeganə şey dinlər arasında baş verən bütün münaqişələrə son qoyulmasıdır” (Bax. Tur Heyerdal. VIII kitab.

Səh. 301, 307) deməsi səmimiyyətdən daha çox siyasətdən xəbər verir. Beynəlxalq təbliğat maşınının ən çox önəm verdiyi simalardan biri olan Tur Heyerdal kimi şöhrətli bir şəxsin bir çox məqamlarda kölgəli tərəflərinin olması təəccüb doğurur.

1962-ci ildə SSRİ EA-nın prezidenti Mstislav Vsevolodoviç Keldışın (1911-1978) dəvəti ilə Sovet İttifaqında olan Tur Heyerdalın Sibiri rus çölləri adlandırması, “oradakı kiçik pravoslav kilsələrini gördükcə “gələcəyə ümid hiss olunan havanın hökm sürməsindən” razı qalması (Bax. Tur Heyerdal. VIII kitab. Səh. 221222), Sibirin türk xalqlarını heç yadına salmaması da onun xristian təəssübkeşi olduğna əyani sübutdur. O burada Jül Vernin qəhrəmanı Mişel Stroqoff a “Daha narahat olma, Sibir xristianlaşır” demək istəyirmiş kimi görünür.

28 avqust 1981-ci ildə Azərbaycana ilk gəlişində Azərbaycan EA Coğrafiya İnstitutunun direktoru akademik Həsən Əliyevin (1907-1993) qonağı olmuş Tur Heyerdal onu ölkəmizin tarixi yer– 102 –

lərinə səfəri zamanı müşayiət edən akademik Cəmil Quliyevin (1927-2010), o dövrdə akademiyanın müxbir üzvü olan Budaq Budaqovun (1928-2012) adlarını belə çəkmədən danışır. Sanki onları heç zaman görməyibmiş. [(Bax. B.Ə.Budaqov. Akademik Həsən Əliyev. Səh.114-118. Bakı, “Elm”, 1995. Çox təəssüflər olsun ki, internetdə bu kitabın nəşr tarixi 1994-cü il kimi verilmişdir)] Həsən Əliyevdən danışarkən “akademik” sözünü işlətmir, “o, aqronom idi”deməklə kifayətlənir, daha sonra onu, sadəcə olaraq, Həsən deyə (Bax. Tur Heyerdal. VIII kitab. Səh. 227-228) təqdim edir. Çox təəssüflər olsun ki, Tur Heyerdal 1981, 1994, 1999, 2000-ci illərdə Azərbaycanda olduğu halda 26-29 oktyabr 2011-ci ildə Bakıda “Tur Heyerdal və Azərbaycan” Beynəlxalq simpoziumunun gedişi ərəfəsində iştirakçılara təqdim edilən “Tur Heyerdal. VII kitab, tədqiqat silsiləsi. ”Sərhədləri aşaraq, dənizləri aşaraq – Azərbaycanla əlaqələr” kitabının 59-cu səhifəsində onun Azərbaycana gəlişi doğru olaraq1981, 1994, 1999, 2000, 69-cu səhifəsində isə səhv olaraq 1980, 1994, 1998, 1999-cu il tarixləri ilə göstərilmişdir.

Tur Heyerdalın VIII kitabının 160-161-ci səhifələri arasına daxil edilən 31 şəklin sırası ilə on doqquzuncusunda (Heydər Əliyevlə görüş. 2000-ci il, Bakı) ilk gəlişinin tarixi yenidən səhv olaraq 1982-ci il kimi qeyd edilmişdir. Redaktor səhlənkarlığı və laqeydliyi üzündən hər iki kitabda Tur Heyerdalın Azərbaycana gəlişinin müxtəlif tarixlərlə göstərilməsi gələcəkdə, şübhəsiz ki, dolaşıq mübahisələrə səbəb ola bilər. İndi isə, buyurun, Tur Heyerdalın VII kitabının 79-cu səhifəsindəki redaktor qeydinə baxın:

Bu qeyd Tur Heyrdalın VII və VIII kitablarının Azərbaycan mətninə redaktorun necə bir məsuliyyətsizliklə yanaşdığına əyani sübutdur. Əvvəla, kitabın bir çox yerlərində olduğu kimi burada da – 103 –

“inşa” ilə “bərpa” terminləri qarışdırılır. Əlbəttə ki, yazılmayan yazıdan “dəlil” axtarmaq bizə yaraşmaz və redaktor kimi görücü olmadığımızdan nəinki min il sonra, hələ XXI əsr başa çatınca və XXII əsr boyunca nə cür dəlillərin tapılacağını da bilmirik. Onu deyim ki, Tur Heyerdalın Azərbaycan dilinə tərcümə edilmiş VII və VIII kitablarında yüzlərlə yazılış, üslub və işarə səhvləri vardır.

Bu kitabların Azərbaycan mətni üzərində, demək olar ki, heç bir redaktə işi aparılmamışdır.

Bu hələ harasıdır? Tur Heyerdalın VII kitabının 155-ci səhifəsində aşağıdan yuxarıya 11-ci sətirdə “e.ə.3-4 minilliklərdə” (Yəqin ki, e.ə. 4-cü – 3-cü minillikləri nəzərdə tuturlar – V.As.) sözləri yazılmış və bu heç kimin vecinə olmamışdır. Sən demə, bu insanlar Kiş kəndinin harada və necə bir coğrafiyada yerləşdiyini də bilmirlərmiş, sadəcə olaraq, orada qazıntı ilə məşğul imişlər. Əgər belə olmasaydı, “kiçik olan bu kənd ... Kiş çayının iki qolu arasındakı kiçik yüksəklikdə yerləşir” (Bax. Tur Heyerdal. VII kitab. Sərhədləri aşaraq, Dənizləri aşaraq: Azərbaycanla əlaqələr. Bu kitab elmi ekspedisiyalar və tədqiqatlara həsr edilmiş nəşrlər silsiləsinə aiddir. VII kitab-Qərb universiteti və “Azərbaycan İnternəşnl” jurnalının dəstəyi ilə çap edilmişdir.

MEGA PRİNT, İSTANBUL, 2011. Səh.149.Yuxarıdan aşağıya 9-11-sətirlər) cümləsi orada özünə yer tapa bilməzdi. Ona görə ki, kənar yerlərə və ölkələrə köçüb gedənləri nəzərə almasaq, Kiş kəndinin rəsmi olaraq 7250 nəfər əhalisi vardır. Ona “kiçik kənd” demək olmaz. Ona “kiçik yüksəklikdə yerləşir” də demək olmaz.

Yenə də ona görə ki, Kiş çayı kəndin şərqindən axıb gedir.Kəndin qərbindən axan Qurcana çayı isə əlahiddə bir çaydır və elə bu çay kəndi iki hissəyə bölür və kəndin cənubunda Kiş çayına qovuşur. “Ən xoş xatirələrinin Gürcüstanla bağlı olduğunu, orada olarkən vikinqlər kimi inək buynuzlarında gürcü şərabı içdiyini (Bax. Tur Heyerdal. VIII kitab. Səh.222), Azərbaycanda isə Kiş məbəd-kilsəsini bu günə qədər qoruyub saxlayan yerli camaatın arxeoloji qazıntılar zamanı qəti şəkildə içəriyə buraxılmadığı bir şəraitdə qəfildən ortaya çıxan gürcü keşişinin ayin yerinə yetirmək üçün içəri buraxıldığını və onun səsindəki qədimliyə heyran qaldığını – 104 –

(Bax. Tur Heyerdal. VII kitab. Səh. 151, 153) etiraf edən Tur Heyerdalın qeyri-səmimiliyi hər yedə özünü göstərir. Bu qeyri-səmimilik sözügedən kitablara daxil edilən şəkillərdə daha da çarpıcıdır.

Budur, Bakıda-Şəhidlər xiyabanında gəzişən Tur Heyerdal və onun üçüncü həyat yoldaşı Jaklin Beerin şəkli nə üçünsə qarşıdan deyil, arxadan (Bax.Tur Heyerdal. VII kitab. Səh 28) çəkilmişdir

Odinin vətəni Qara dənizdən şərqdə, Avropa ilə Asiya arasında sərhəd olan dağ silsiləsinin cənubunda, türklərin torpaqlarına qədər uzanan ərazi olmuşdur” (Bax. Tur Heyerdal. VII kitab. Səh.

67) iddiasına düşüb türkləri Qafqazın əzəli və əbədi xalqları sırasından çıxarmağa cəhd edən 86 yaşlı Tur Heyerdalın Kiş kəndində olarkən yerli türk-müsəlman əhali ilə bir dəfə də olsun görüşməməsini və onları dinləməməsini izah etmək üçün əlavə şərhə ehtiyac yoxdur. Aydın bir məsələdir ki, Kiş kəndinin türk-müsəlman əhalisi nəsildən-nəslə ötürülən yaddaş əsasında Kiş məbəd-kilsəsini əcdadlarından qalma yadigar kimi qoruyub saxlamışlar.

Tur Heyerdalın dillərin genetik yaxınlığı ilə bağlı fikirlərində də kölgələr sayrışmaqdadır. “Linqvistlərin dillər arasındakı genetik yaxınlığı müəyyən etmək üçün istifadə etdiyi üsullardan biri müəyyən qrup sözlərin müqayisə edilməsidir. Məsələn, qohumluq bildirən sözlər, bədən hissələri, qalaktika və təbiət hadisələri ilə bağlı – 105 –

olan terminlər” (Bax. Tur Heyerdal. VII kitab. Səh. 179) doktrinasını irəli sürən Tur Heyerdal udi dilində işlənən “ata-baba”, “əmik-əmi”, “tayı-dayı”, “adaş”, “adak-ayaq”, “dəllək”, “avçi”, “çöpçi”, “şadara”, “axı”, “el”, “il”, “bilici”, “qonaq” və bu qəbildən olan onlarca digər türk sözlərinin (Bax. Q.Voroşil. Qafqaz Albaniyası”. Bakı, “Öyrətmən”, 1993. Səh.49, 61, 85-89, 90-93) olmasını və bu sözlərin “udicə-Azərbaycanca-rusca lüğət”də öz əksini tapmasını görməzlikdən gəlir. Halbuki Qafqaz dillərinin böyük tədqiqatçısı akademik Nikolay Yakovleviç Marr (1865-1934) “türk dillərinin öz təbii konservativliyini min il ərzində yox, min illər ərzində biruzə verə biləcəyi” (Bax. N.Y.Marr. İzbrannıye rabotı.

Tom 4. Moskva-1937. Str.184-186) ilə bağlı olaraq hələ XX əsrin əvvələrində xəbərdarlıq zəngini çalmışdı. *** Bütövlükdə XX əsr və XXI əsrin axarı boyunca müsəlman peyğəmbərinin karikaturalarının çəkilməsi, “Quran-Kərim”in yandırılması, müsəlman geyimli, örtülü və hicablı qadınlara həqarət kompaniyasının genişlənməsi xristian siyasətinin tərkib hissəsi kimi sürət götürdü. Hadisələrin belə bir qızğın çağlarında M.S. Qorbaçov kimi canini qucaqlayan,” Beynəlxalq Yaşıl Xaç Təşkilatının inoqurasiyasında onun şəxsi məsləhətçisi olan, onunla birlikdə dini ayinlərində iştirak edən Tur Heyerdal xristiantəəssübkeşliyinə heyranlığını sübut etməyə çalışmışdı. Ona görə ki, o, Qorbaçovun əli ilə türklərə qarşı törədilən 16-20 dekabr 1986-cı il Alma-Ata iğtişaşları, 1-5 iyun 1989-cu illdə türkün türkü qətl etməsi ilə nəticələnən Fərqanə hadisələri haqqında bilirdi və bütün bunlar onun ürəyincə olmuşdu. Sonralardan çap ediləcək əsərlərində Qorbaçovun özü də (Bax. Qorbaçyov M.S. Jizn i reformı. Moskva, “Novosti”, 1995. T.2. 656 s.30.000 ekz. ISBN 5-7020-3. – Qlava 24.

Preodolenie raskola Yevropı) bunlardan bəhs edəcəkdi. Bəli, dünyaya ancaq və ancaq xristian gözü ilə baxan hər hansı bir kəs arxasında M.S.Qorbaçov olmaqla bütün xristian dünyasının durduğunu hiss edirdi. Əgər belə olmasaydı, Qorbaçovun iqtisadi məsələlər – 106 –

üzrə birinci məsləhətçisi Abel Qezeviç Aqanbekyan (1932) 1987-ci il noyabrında Parisdə – erməni “Daşnaksütyun” partiyası və Avropa xristian elitası qarşısında “qarabağ Azərbaycandan daha çox Ermənistana bağlıdır” iddiası ilə çıxış etməz və bu çıxış avqustun əvvəllərində “L'Hümanité” qəzetində çap edilməzdi. Arxasında xristian dünyası və SSRİ boyda bir dövlət durmasaydı, Zori Aykoviç Balayan (1935) 1981-ci ildə “Ocaq”, 1988-ci ildə “Yol” kitablarında “Azərbaycanqarışıq bütün türkləri Rusiyanın və Ermənistanın düşməni elan etməzdi, 26 fevral 1988-ci ildə şairə Silva Kaputikyanla birlikdə Mixail Qorbaçovun qəbulunda olub, ondan “Qarabağ məsələsi”ni birdəfəlik həll etməsini istəməzdi. Bütün bunlar Mixail Qorbaçovun ürəyincə olmasaydı, o, 1989-cu il dekabrın 1-də Papa II İohan Pavellə görüşəndən 49-50 gün sonra Azərbaycan xalqının genosidinə – 1990-cı ilin 20 Yanvar faciəsinə imza atmazdı. Mixail Qorbaçovun müsəlman-türk ovu fundamentalist xristianların ürəyincə olmasaydı, aradan bir il belə keçməmiş düşüncəsi, əli və qələmi qanlı bir cinayətkarı 15 oktyabr 1990-cı ildə Nobel mükafatına layiq bilib, 10 dekabr 1990-cı ildə ona dünya səviyyəli bu mükafatı təqdim etməz idilər. Mixail Qorbaçov 24 dekabr 1991-ildə son intervyusunda “həyatımın əsas qayəsi gerçəkləşdi” deməklə insanlığın deyil, xristianlığın təəsübkeşi olduğunu bir daha təsdiq etmiş oldu.

10 iyul 1991-ci ildən Rusiya Federasiyasının prezidenti kimi iş başına keçən Boris Nikolayeviç Yeltsin (1931-2007) sələfi Mixail Qorbaçovun türk qətliamını davam etdirdi. 1992-ci il fevral ayının 25dən 26-na keçən keçən gecə Rusiyanın 4-cü ordusunun 366-cı motoatıcı alayının iştirakı ilə erməni silahlıları tərəfindən Azərbaycanın Xocalı şəhəri işğal edildi. Nəticədə əliyalın türk üzərində qalibanə bir genosid gerçəkləşdirildi. 63 uşaq, 106 qadın, 70 qoca və qarı olmaqla 613 nəfər öldürüldü, 8 ailə cürmə-cücüyünə qədər məhv edildi, 76-sı uşaq olmaqla 487 nəfər yaralandı, 1275 nəfər əsir götürüldü, onlardan 150 nəfərinin, o cümlədən 68 qadının və 26 uşağın taleyi bu günədək (Bax. Abbasov Shahin. "Azerbaijan: Baku Presses Genocide Recognition Campaign for Khojaly". www.eurasianet.org. www.eurasianet.org. 25 avqust 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 avqust 2016) məlum deyildir.

– 107 –

Xocalı türklərinin genosidində fəal iştirak edən Zori Aykoviç Balayan 1996-cı ildə Moskvada çap edilən “Ruhumuzun canlanması” kitabının 260-262-ci səhifələrində “Xaçaturla birlikdə işğal edilmiş evlərdən birinə daxil olduqlarını, erməni əsgərləri tərəfindən 13 yaşlı bir türk oğlanının pəncərənin çərçivəsinə mismarlandığını gördüklərini, səsi çıxmasın deyə ölmüş anasının döşünü kəsib uşağın ağzına soxduqlarını, saata baxa-baxa qarnının, sinəsinin və başının dərisini soyduqlarını, qan itirən uşağın 7 dəqiqəyə öldüyünü müşahidə etdiklərini” yazır. Elə oradaca “həkim və hümanist olduğunu”, “xalqının intiqamını 1% də olsa, aldığını” xüsusi bir qürurla qeyd edən Zori Balayan “Xaçaturun öldürdükləri türk uşağı şaqqalayıb itlərə atdığını”, “axşamüstü daha 3 türk uşağını bu hala saldıqlarını”, “növbəti gün kilsəyə gedib günahları bağışlansın deyə dua etdiklərini” (Bu barədə Cəfər Sadiqin “Sroku davnosti ne podlejit” kitabçasında da – Tula, 2007-məlumat verilir), cəmi əhalisi 10 min nəfər olan Xocalını “30 min işğalçıdan təmizlədiklərini” (Но мы смогли очистить Ходжалы от 30 тыс. людей) təsvir edir. Çünki Xocalının 10 min nəfərdən ibarət olan əhalisi həm türk, həm də müsəlman, həm də ki, Qarabağın yerli etnosu olduğu üçün Zori Balayanın gözünə 30 min nəfər kimi görünürdü.

3 iyul 1994-cü ildə erməni əsirliyində olan Azər Aslanov adında “Sadval”çı bir ləzgini Bakıda metroda təxribat törətməyə təhrik edən Zori Balayan 13 adamın ölümünə, 42 adamın yaralanmasına səbəb oldu. Ona qarşı cinayət işi açıdı və axtarış üçün İnterpola verildi. O, 2005-ci ildə İnterpol tərəfindən 26 маy 2005-ci ildə İtaliyanın Brindzi şəhərində həbs edildi və 5 saatdan sonra sərbəst buraxıldı. Azərbaycan Respublikasının Baş Prokurorlugunun Zori Balayanın axtarışı ilə bağlı Rusiya Federasiyasına etdiyi rəsmi müraciətlər nəinki nəzərə alınmadı, hətta, 20 aprel 2010-cu ildə Rusiya Federasiyası ərazisində belə bir insanlıq düşməninin axtarışına xitam verildi.

Avropada peçeneqlərin və qıpçaqların, Amerikada isə hinduların (ünsiyyət zamanı da bir çox hindu tayfalarının mənşəcə türk olduğu bilinir – V.As) kökünü qazıyan xristian dünyası indi “tükofobi”, “islamofobi” şüarı altında Qafqazın, Sibirin türk və qeyri-xristian xalqlarının axırına çıxmaq yolunu tutmuşdur. Onlar – 108 –

məhz bu nöqtədə birləşib türkü bir etnos kimi Qafqaz coğrafiyasından silməyə xidmət edən elmi-tədqiqat işlərini dəstəkləyir, “Qafqaz Albaniyası” istilahını siyasi məqsədləri üçün işlədir, tarixin qırxıncı otağının qapısındakı sehirli qıfılı açmaq üçün erməni açarından istifadə edirlər. Erməni açarı isə bu qıfıla düşmür. Onlar deyirlər ki, 26 alban tayfasından heç biri türk olmamışdır, lakin ağızlarının içindəki dil, həyat və düşüncə tərzləri, məişət və mətbəx oxşarlıqları isə ayrı şeylər deyir.

Bir qayda olaraq bir çox qərəzli erməni, rus və Avropa mənbələrini əldə bayraq edən bu adamlar Ə.Dəmirçizadənin “50 söz” (Bakı, “Gənclik”, 1968) kitabçası ilə tanış olsaydılar, “Alban-ağvan” sözlərinin etimoloji açılışında (Bax. Orada: səh.19-29) özlərini o boyda dolaşıqlığa salmazdılar. Əgər onlar İqrar Əliyevin “Dağlıq Qarabağ: tarix, faktlar, hadisələr” (İqrar Aliev. Naqornıy Karabax: istoriya, faktı, sobıtiya. Baku, “Elm”, 1989) broşürünə (Bax. Orada: str. 27), Ziya Bünyadovun “Azərbaycan VII-IX əsrlərdə” (Bakı, Azərnəşr, 1989) monoqrafiyasına göz gəzdirsəydilər (Bax. Orada: səh. 94-100), erməni kilsəsinin səyi nəticəsində alban etnoslarının VIII əsrdən etbarən etnik mənsubiyyətlərini itirəitirə qriqoryanlaşıb erməniləşməsi prosesindən xəbərdar olardılar.

Bunlar da onları razı salmadığı halda, Süleyman Əliyarlının “Tariximiz açıqlanmamış mövzuları ilə” (Bakı, “Mütərcim”, 2012) məqalələr toplusuna müraciət etmiş olsaydılar, onda müfəssəl tarixi izahlarla yanaşı “Qazax, qırğız və türkmən xalqlarının keçmiş tərkibində “alban” adını daşıyan konkret türkdilli soy olmuşdur” cümləsinə (Bax. Orada: səh. 376-378, 390-391, 395-402) rast gələr, daha sonra “Alban” sözünü orta əsrlərdə əvəz etmiş”Aran” sözü də türk mənşəlidir” (Yenə bax. Orada:səh.398-399) aksiomu qarşısında qalardılar. Onlar təvazökarlıq edib, 1702-1722- ci illərdə Qanzasarda alban patriarx taxtında oturan Yesai Həsən Cəlalyanın “Alban ölkəsinin qısa tarixi” (Bakı, “İşıq”, 1992) xronikasını, Mirəli Seyidovun “Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqları” (Bakı, “Yazıçı”, 1983) və “Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən” (Bakı, “Yazıçı”, 1989) monoqrafiyalarını, Abdurrahman Örsün “Anadoluda Haçın-Çay ermenileri: kökenleri, faaliyetleri. Saim– 109 –

beyli (Haçın) çevre tarihine giriş” (1.baskı. Adana, temmuz 2006) monoqrafiyasını, Vaqif Aslanın “Şəkinin tarixi yer adları və onların sözaçımı”, “Kiş kəndi”, “Azərbaycan-Norveç mifik düşüncə tərzi: müqayisə və paralellər” (Bax. Vaqif Aslan. Seçilmiş əsərləri 4 cilddə. 4-cü cild. Bakı, “Təhsil” ТPM, 2010. Səh.11-17, 17-51, 495-536) adlı məqalələrini oxusaydılar, daha düzgün mövge tutmaq imkanı əldə edərdilər.

Onlar tarix və həqiqəttəəssübkeşi olmaq əvəzinə xristiantəəssübkeşi olmasaydılar və oxuduqlarını yaxşı oxusaydılar, alban kilsəsini erməni Qriqoryan kilsəsinin təsirindən qurtarmaq üçün diofizitliyi qəbul etdiklərini elan edən alban katolikosu Nerses Bakuru (Nərçə Bəkiri – V.As. O, 689-705-cı illərdə alban katalikosu olmuşdır) və alban hökmdarı Cavanşirin (təv. 616. hökm. 642-681) qardaşı Varaz Tridatın (681-705) arvadı çariçə Sparamanı erməni katolikosu I İlyanın (703-717) yazdığı məktublar əsasında 705-ci ildə xəlifə əmirəlmöminin II Yezid Əbdülməliyin əmri ilə Bərdədə zəncirlətdirib Bağdada gətirtdirildiyi və Nerses Bakurun kilsə kitabxanasını Bərdəkür yaxınlığında Tərtər çayına atdırildığı (Bax. Moisey Kalankatuklu. Albaniya tarixi. Akademik Ziya Bünyadovun tərcüməsində. Bakı, “Elm”, 1993. Səh. 177) faktı ilə qarşılaşardılar. Alban kilsəsinin erməni kilsəsinə tabe etdirilməsi digər alban tayfaları kimi xristian türklərin, xüsusi ilə qıpçaqların Qarabağ coğrafiyasında qriqoryanlaşmasına zəmin yaratmışdır. Məhz bu məqamda Oğuz türkü ilə Qıpçaq türkü genetik birlik və dini ayrılıq zəminində münaqişələrə cəlb edilmişdir. Qriqoryanlaşmış qıpçaq türkü nə qədər xristianlaşsa da, yaddaşının genetik kodları qismən də olsa, qorunub saxlanmışdır. Texniki vasitələrin “Qara qutu”su kimi insanın da “Qara qutu”sunun harada yerləşdiyini bilmək və onu açıb oxumaq mümkün olsaydı, onda bir çox məsələlər su içmək qədər asan olardı. Qriqoryanlaşmış qıpçaqların Azərbaycan dilini asanlıqla qavramaları da, bu dildə danışmağa meylli olmaları da, rastlaşanda “hayes, türkes” sualını vermələri də genetikdir. Onlar verdikləri suala “türkes” cavabını alandan sonra özlərinin də “türkes” olduqlarını etiraf edə bilmədiklərinə görə, sanki, hər şeyə qarşı üsyan edirlər.

– 110 –

Əgər bu belə deyildirsə, onda nəyə görə dili ayrı, dini ayrı bir millət yad millətin mahnılarını oxumaqdan, çalğı alətlərində çalmaqdan, çalınan havalarına süzməkdən, süfrəsini, adını özününküləşdirməkdən özünü saxlaya bilməməlidir? Necə ola bilər ki, erməni xristian mətbəxinə türk-müsəlman xörəkləri milli xörəklər kimi daxil olur? Axı, dünya xristian mətbəxinın zənginliyi, xristian adlarının çoxluğu şəraitində buna nə ehtiyac vardır? Ona görə ki, onlar elə bu məqamlarda özlərini tapırlar. Bunu ancaq qriqoryanlaşmış qıpçaq türkü edə bilər. Edir də.

Eşitdiyimə görə, ABŞ-da küçənin bir tərəfində bir qrup erməni (əslində Qıpçaq türkü – V.As.)“Sarı gəlin” mahnısını oxuyurmuş. Bunu görən bir qrup Azərbaycan türkü də (əslində Oğuz türkü – V.As.) küçənin digər tərəfində dayanıb “Sarı gəlin” oxumağa başlayır. Sonra da “Sarı gəlin” üstündə Oğuz-Qıpçaq mübahisəsi düşür. Oriqoryanlaşmış qıpçaqların müsəlmanlaşmış oğuzlar ilə ortaq mətbəx, ortaq ad, ortaq yurd davaları da (Dilimizdəki “ad batırıb yurd itirən” ifadəsinə diqqət edin! – V.As.) genetikdir. Onlar, sadəcə olaraq, dini ayrılıq nəticəsində özləri özlərinə qənim kəsilənlərdirlər.Axı, eyni bir qövmün özünə qarşı yadlaşması və özgələşməsi soykökə vurulan ən dəhşətli zərbədir. Qarabağı “ƏrsakArsak”, “Sakər-Sakar” və ya “Qarabağ-Qarakəndir-Qaraçatı – Qarasicim – Qaraip – Qarasap-Qaraörkən” kimi etimoloji təhlilə cəlb etsən də-etməsən də, onu türkcə izah etməyə məcbursan/ Bəs xristian dünyasını türkə qarşı düşmən ruhda kökləyən nədir? Axı, nəyə görə Misirin Sina dağında Müqəddəs Katarina məbədindən tapılan palimsestdəki bircə sözü - “marakesunukh- bəlaları görmək” sözünü oxuya bilmək (Bax. Tur Heyerdal. VII kitab.

Səh. 167), “YS – KS” abreviaturasını “Yesus Kristos” kimi şərh etməyi bacarmaq (Bax. Tur Heyerdal. VII kitab. Səh. 173) elmi nailiyyət sayılmalı, Mingəçevirdə tapılan və I-IV əsrlərə aidv edilən gil şamdan üzərindəki yazını necə var eləcə – “B/enqyu /Tanrı /İ/osei /K/risti /Ö/zyun bizi sayaqı yüz kılasan. Bunca amen.Senin nökerin blan biz” (Bax. Kemal Aliev. “Otrajenie v nauçnoy literature voprosov Minqeçaurskoy epiqrafiki” Azərbaycan tarixinin problemləri, müasir tədris və elmi nəşrlərdə onların əksi konf– 111 –

ransının (Bakı, 15 aprel 1995-ci il) materialları, səh. 13-14. Bakı, “Elm”- 1995) oxuya bilmək isə göz ardına vurulmalıdır?

Bibliyadakı “Allah insanı özünə oxşar yaratdı” informasiyası ilə (“Bibliya”nın fransızcasında “insan” sözü cəmdədir: Bax.27 “ Dieu créa les êtres hümains. İl les créa une image de luimême.” Bax. La.Bible. Genèse, page 2. ©Sosiété biblique française, 1997) “Bibliya”nın ruscasında da, təxminən, eynidir: 27 İ sotvoril Boq çeloveka po obrazu Svoemu, po obrazu Bojiyu sotvoril yeqo; mujçinu i jenşinu sotvoril ix. (Bax. Bibliya. Bıtie.

Str.1-2. Podarok. Napeçatano v Finlyandii) “Quran-i Kərim”dəki “Ey insanlar, sizi və sizdən öncəkiləri yaratmışa- Rəbb-inizə ibadət eləyin, qoruyun özünüzü Allah əzabından” (Bax. Baqara surəsi, 21. Səh.3. Azərbaycan türkcəsində açıqlama Nəriman Qasımoğlunun qələmilə. Bakı, Azərnəşr, 1993) xəbərdarlığı necə də birbirini tamamlayır. Şöhrətli xristianlar “Habillə Qabilin daşıdığı xromosomlar hələ də bizdə saxlanır” (Bax.Tur Heyerdal, VIII kitab, səh.92) iddiasını irəli sürməklə özlərini Habil, türkləri və müsəlmanları isə Qbil nəsli kimi sərgiləyirlər. İnsanın Allah yaradıcılığı olduğuna söykənən Şərq düşüncəsi ilə insanın insan yaradıcılığı olduğuna söykənən, bu da bəs deyilmiş kimi, insanın meymun mənşəyinə (Darvin nəzəriyyəsinə) istinad edən Qərb düşüncəsi arasındakı fərq və dərinləşən çat göz qabağındadır. “Ədəbiyyat filosofu Yaşar Qarayev” (Bu ifadə akad.Nizami Cəfərova məxsusdur – V.As.) “İnsanın meymun mənşəyini Batıda, İnsanın Tanrı mənşəyini Doğuda kəşf ediblər” qənaətinə gələrkən “… Şərqin ilahi, ürfani hikməti ilə Qərbin prtaktik, elmi hikməti”nin üz-üzə qoyulmamasını” deyil (Bax. Yaşar Qarayev. Min ilin sonu. XXI əsr: qlobal svilizasiya və Şərq dəyərləri. Elmi forumun açılışında giriş nitqi, dekabr 2001-ci il. Səh.13, 19), əksinə, onların birləşdirilməsini əsas götürürdü.

Bəli, bunlar bir-birini tamamlayan ikili sistem kimi götürülməli, Qərbin elmi-texniki inkişafı ilə Şərqin ümumbəşəri dəyərləri birləşdirilməlidir ki, fin filosofu P. Kuusinin dediyi kimi (“Etot çeloveçeskiy mir” Mos.1988, s.69) “insanın özünün özündən müdafiəsi” (Ətraflı məlumat üçün bax. Fərman İsmayılov. XX əsr – 112 –

Qərb fəlsəfəsinin tarixi. I c. Bakı, “Təhsil”, 1999. Səh. 28-30) təmin edilə bilsin. Bu məqamda yaşamaqda olduğumuz 2020-ci ilin əvvəllərindən qlobal şəkildə kəskinləşən “Covid-19” və ya “Korona virus pandemiyası” problemi diqqəti cəlb edir. İstər-istəməz Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın (1906-1988) Albert Eynşteynə (18791955) çağırışını–“Eynşteynə peyğam” şeirini xatırlayıram. Eynşteynə üzünü tutub “Musanı, İsanı, Məhəmmədi də Elə bir məqamda, bir zirvədə gör”, yəni, ayrı-seçkilik salma deyən Şəhriyar “dünyanın ulu dağ sandığı Əbu Əli ibn Sina”nın “korifeylər beşiyi “ Şərqdə doğulduğunun həm də “mədəni vəhşilər” tərəfindən etiraf edilməli olduğunu söyləyir. Özünün də “tükü tükdən seçən ulu ürfan məktəbi”ndən çıxdığını nəzər-diqqətə çatdıran bu dahi hümanist Eynşteyni “milli, irqi fərq qoyulmayan, dinin də millətləri dininə görə ayırmağa” gücü çatmayan, “qardaşlıq, sədaqət, bir də məhəbbət bayrağı altında birləşən cahan-VİCDAN imperiyası yaratmağa, köhnə qıfılları qırıb atmağa, bir az da yuxarı qalxıb Allahı tap”mağa (Məhəmmədhüseyn Şəhriyar. “Eynşteynə peyğam” şeiri. Hökumə Billurinin tərcüməsində. Bax. Yalan dünya.

Bakı, “Azərbaycan Ensiklopediyası”, 1993. Səh.264-266) səsləyir. Xristian dünyası isə Şərqin “kamil insan”ı ilə Qərbin “super person”unun əl-ələ verməsinə əngəl törədir. Özünə qarşı dostcasına uzanan əli kəsməyə fürsət axtarır. Türk-müsəlman dünyasında xətir və hörmətlə yad edilən xristian insanlar belə “türkofobi”, “islamofobi” duyğulardan xilas ola bilmirlər. Dünya şöhrətli xristianlar arasında elələri də vardır ki, türkə olan nifrətini cilovlaya bilmir, itinə Kazan adını qoyur, türklərin “Bozqurd” düşüncəsinə rişxəndlə itinin anasının canavarla carpazlaşdırıldığını, onu “tanıdığı ən itaətli-təmiz, dinc və öyrətdiyi, hətta, öyrətdiyindən də çox şey başa düşən itə çevirdi”yini (Bax. Tur Heyerdal.VIII kitab. Səh.64) xüsusi bir əda ilə vurğulayır. Bəli, insan haqlarından ağızdolusu dəm vuran xristian ölkələr Azərbaycan adlı türk-müsəlman ölkəsini Qafqaz arealından qazıyıb atmaq üçün sino gedir, yarışa girirlər. Artıq 200 ildən də çoxdur ki, türkləri genosid edən ermənilərə “yazıq”, “aciz” donu geyindirib dünya boyunca nümayiş etdirirlər. Ermənilərin türklər tərəfindən “genosid” edildiyini avroparlamentdə gün– 113 –

dəmə çıxarırlar. Zorakılıqla tarixin özünü xristian siyasətinə xidmət etməyə məcbur edirlər. Hər il uydurma “24 aprel” ərəfəsində xristian ölkəkələr gözlərini ABŞ-a dikib ABŞ prezidentinin ağzından “ erməni genosidi” sözlərinin çıxacağı anı, hamısının yığışıb birdən Anadolu və Azərbaycan türklərinin üzərinə şığıyacaqları günü gözləyirlər. ABŞ prezidenti isə ABŞ-ın bir super dövlət kimi beynəlxalq nüfuzunu qorumaq naminə “erməni genosidi” sözünü demir ki, demir. Onda xristian ölkələr erməniləri türklərə qarşı qorxunc qüvvəyə çevirmək hərəkatını genişləndirirlər. Sehrli şöhrət pərdəsi altında gözəgörünməz keşiş rolunda çıxış edən bəzi avroziyalıların kin və küdurətlə dolu baxışları türk-müsəlman aləminin insana sevgi və məhəbbətlə dolu baxışlarına dəyib qayıdır. Bu toqquşmadan törəyən qığılcımlar hər dəfə Şərqə və Qərbə səpələnərək dağılır.

Hər dəfə çaxdıqca güclənən və coğrafiyası genişlənən bu qorxulu baxışların işığında Qərbin erməni amilindən türk-müsəlman dünyasını pram-parça etmək istəyi aydınca görünür. XXəsrin əvvəllərində Osmanlının, XXəsrin sonlarında SSRİ-nin bir dövlət kimi dağıdılmasında sınaqdan çıxarılmış erməni amili Qərbin heyranlıq aləti olaraq hələ ki, qalmaqdadır. Biz isə deyirik: – Ey İNSAN, tirə və özünə dön!

21.05.2020. 6:56. Şəki, Kiş kəndi.

Bax. ”Ədalət” qəzeti. № 81 (5741) 18 iyun 2020-ci il. KİVDF № 68 (2102) Səh.7.

Bax. Ədalət” qəzeti. № 82 (5742) 20 iyun 2020-ci il. KİVDF № 69 (2103) Səh.6.

Bax. “Ədalət” qəzeti. № 83 (5743) 23 iyun 2020-ci il. KİVDF № 70 (2104) Səh.7.

– 114 –

ZAMAN VƏ ƏDƏBİYYAT

I Cumhuriyyət dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı Azərbaycan Cumhuriyyəti dövlətçilik ənənələrimizin davamı kimi meydana gəlmişdir. Azərbaycan Cumhuriyyətinin (bəzən onu ADR və ya AXC adlandırırlar) yaranması tarixən 28 may 1918-ci ilə təsadüf etsə də, o öz yaranışına qədər 1905, 1907, 1917-ci illərin rus inqilablarından, erməni təbiətli altı aylıq Bakı Sovetindən (02.XI.1917 – 25.IV.1918) və eyni erməni ananın döşündən süd əmən üç aylıq Bakı Kommunasından (25.IV1918 – 31.VII.1918), ingilis düşüncəli ayyarımlıq Sentrokaspi diktaturasından (01.VIII.1918 – 15.IX.1918) keçib müstəqilliyini elan edən bir xalqın təsəvvüründə artıq çoxdan yaranmışdı. “Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz”, “Tarixin yenə bir gözəl çağında Qaranlıq qış keçib, bahar gələcək” deyən Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin rəhbərliyi ilə yaranan Azərbaycan Cumhuriyyəti məhz belə bir zamanda elan edilmişdi.

Bir qayda olaraq, cəmiyyətdə baş verəcək hadisələri qabaqlayan ədəbiyyat Azərbaycan mühitində də bədii-fəlsəfi düşüncə üzərində dolaşan xeyirxah ruh kimi öz romantik qanadlarını gərmiş vəziyyətdə idi. Azərbaycan Cumhuriyyətinin yaranmasınaqədərki ədəbiyyat “istiqlal mübarizəsinə aparan romantizm” (13, 163-171) və sərt realizm ruhunda təzahür edirdi.

Hələ 1909-cu ildə qələmə aldığı “Laylay” şeirində Abdulla Şaiq (1881-1959) gəvharədə (beşikdə) uyuyan cocuğa bu şəkildə müraciət edirdi: Türk oğlusan, əcdadın ulu, şanlı, şərəfraz. İştə vətənindir, a quzum, şanlı bu Qafqaz.

Yavrum, uyu şimdi, səhər ertə oyananda Parlaq Günəş iştə səni alqışlayar onda. (1, 31) – 116 –

Bundan bir il sonra insana və insanlığa böyük humanist gözü ilə baxan A.Şaiq: Hamımız bir yuva pərvərdəsiyiz!

Hamımız bir Günəşin zərrəsiyiz! (1, 35) – deyə insanları “danışdığı dil”, “yaşadığı məkan”, “inandığı İncil və ya Qurandan” asılı olmayaraq insanı birliyə çağırırdı.

Div ədəbiyyatşünas Y.Qarayevin “kökünə və bütövlüyünə boylanan yaddaş” adlandırdığı “türk qanlı”, “islam imanlı” Əli bəy Hüseynzadə (1864-1940) isə 1911-ci ildə Türkiyədə yazdığı “Hadivətən” şeirində insanların insanlara necə zülm etdiklərini demək haqqı alınan dil, yazmaq haqqı alınan qələm ilə belə ifadə edirdi: Ucundadır dilimin Həqiqətin böyüyü.

Nə qoydular diyəyim, Nə kəsdilər dilimi.

Bilirmisən, cühəla, Nə etdilər Vatana?

Nə qoydular uyuya, Nə qoydular oyana.

Ayıltmadı qələmim Bu türk ilə əcəmi.

Nə qoydular yazayım, Nə qırdılar qələmi. (20, 276 -279; 21, 415-417) Bəşər övladının özünü və dünyanı xoşbəxt etmək əvəzinə bir az da bədbəxt etməsi Azərbaycan romantikləri və realistlərini düşündürməyə bilməzdi. Dünyanın özü və onun bir parçası olan Azərbaycan eyni bir zamanın içində olduğundan dünyanın başına gələn bəlalar Azərbaycanın da ürəyini qan edirdi.

Realist olduğu qədər romantik, romantik olduğu qədər də realist olan Məhəmməd Hadi (1879-1920) 1915-ci ildə İrəvanda qələmə aldığı “İnsanların tarixi faciəsi”, yaxud “Əlvahi – intibah” əsə– 117 –

rində “İntibah lövhələri” yaratmaq əvəzinə iblisanə tablolar çəkən insanın müasir silahlarla ova çıxan primatlara bənzədiyini göstərirdi: Həyatın səsləri guşumda həp fəryad şəklində.

Bu insanlar ki, qardaşdır və lakin yad şəklində.

Bu torpaq qanlı ovraqdır, bəşər səyyad şəklində. Ədavət daima vardır, məhəbbət ad şəklində.

Cahan başdan-başa meydani-mətəmzad şəklində.

Fərəhlər həbs olunmuş, hüznlər azad şəklində Müsibətlər, bəlalar, qüssələr abad şəklində . Ürəklər qəm adilə hər zaman bərbad şəklində.

Bu matəmgahi kim görmüş sürürabad şəklində? (16, 336) Azərbaycan Cumhuriyyətinin elanına gedən yol I Dünya müharibəsinin gətirdiyi bəlalardan, 1918-ci ilin mart qırğınlarından keçirdi. Rus fitvası ilə qana susayan ermənilər Azərbaycan türklərini yer üzündən silməkdə idilər. Bu soyqırım hadisələrində adı o qədər də hallanmayan Şəkidə də etmənilər at oynadırdılar. Vartaşendə (indiki Oğuzda), Şəkidə (Qayabaşı və digər kəndlərdə) yerləşdirilən ermənilər Müsavat Hökumətinin yaratdığı Milli Komitədən Nuxanı (indiki Şəkini) təhvil-təslim etməsini tələb etmişdilər. Bu arada erməni qonşularının Şəkiyə gəlməsi xəbəri yayılmışdı. Bu erməni ordusunun qarşısına barışıq üçün göndərilən heyətin başında da ermənilərni nümayəndəsi dururdu. Heyətin müsəlman üzvlərini gedəcəkləri yerə çatmamışdan ermənilər qətl etmişdilər. Məhz belə bir məqamda genosiddən yaxa qurtarmaq naminə ilhaqçılığa meyl əmələ gəlmişdi. Əbdü (Abdulla bəy) Əfəndizadə (1872-1928) “Ya ölüm, ya Türkiyə” mənzuməsini yazmışdı: Ey nəcib övladın ordusu, Şəki şirvanə gəl!

Tiflisü Baküvü şişə, Gəncəvü Səlyanə gəl!

Qafqazın hər guşəsində guş qıl, nalana gəl!

Hazırıq biz siz gələrkən can verək sultana, gəl!

Səbrimiz daha tükəndi, durma gəl, şahanə gəl!

Yurdumuz düşmən əlində olmamış virana, gəl! (7,20)

– 118 –

Burada “Ya ölüm, ya Türkiyə”, “Qafqaza dəvət” adlı mənzuməsindən gətirdiyimiz sitat Azərbaycan Cumhuriyyəti yaranandan sonra parlament üzvü seçilən Əbdü (O, Rəşid bəy Əfəndiyevin qardaşı idi) Əfəndizadənin xalqına etinasızlığından deyil, 1918-ci ilin bir çox ziyalılarda yaratdığı çaşqınlıqdan irəli (19, 112) gəlmişdi. İlhaqçılıq əlamətləri o dövrün digər ədəbi nümayəndələrində olduğu kimi, o ərəfədə həm də Salman Mümtazın (1884-1941) yaradıcılığında özünü göstərirdi.

Salman Mümtazın 1918-ci ildə IX türk ordusunun bir hissəsinin Şəkiyə gəlişi münasibəti ilə yazdığı “Ənvəriyyə” və Nuru paşaya (1889-1949) həsr etdiyi “Öyün, millət” şeirləri də bu qəbildəndir. “Ənvəriyyə”də “Yaşa, ey qaziyi-əzəm, ey möhtəşəm Ənvər!

Səninlə fəxr edir şimdi böyük sultan, ulu qeysər” deyə Ənvər paşaya (1881-1922) müraciət edən salman Mümtaz “O gün millət ki, əltafi olub şövkətli sultanın, Hilalın haləsi qılsın əhatə türk övtanın. ... Qızılgültək açıl, gül, gör ki, türkün şanlı ordusu Rivaqi-ərşə nəsb etmiş böyük Osmanlı ünvanın” şəklində həm də Nuru paşaya şeir (8, 236-239) ünvanlamışdır. Bütün bunlarla bərabər zaman və tarix göstərdi ki, Azərbaycan özünü idarə etməyə qadirdir, üstəlik Azərbaycan və Türkiyə “bir millət, iki dövlət” olaraq (19,113) həmişə birgədirlər.

Elə ki, Azərbaycan Cumhuriyyəti quruldu, onda var olan dövləti qorumaq üçün turançılıq meylləri də gücləndi. Onda A.Şaiq 1918-ci ildə “marş” şeirində yazırdı: Birləşəlim, türk oğlu, bu yol millət yoludur. Ünlə, zəfərlə, şanla tariximiz doludur.

Yürüyəlim irəli, haydı, millət əsgəri!

Keçmişimiz şan, zəfər, durmayalım biz geri.

Haydı yola çıxalım!

Haqsızlığı yıxalım! (1,60) Türk-müsəlman Şərqində qurulan ilk parlamentli respublika ədəbiyyata yeni mövzular, öyünməli və fəxr etməli nəsnələr gətirmişdi. Məhəmməd Hadi də “Cumhuriyyətin Azərbaycanda bərqərar olmasını.... bədii alqışlar və “əhrarlı təranələrlə” qarşılamışdı: – 119 –

“Azərbaycan hökuməti – növzadinə”, “Şühədayi – hürriyyətimizin ərvahinə ithaf”, “Zəfəri – nəhayiyə doğru”, “Əsgərlərimizə - könüllülərimizə”, “Məfkureyi-aliyəmiz” şeirləri ilə (21, 446) milli cəngavərlik ruhumuzu yenidən canlandırmışdı.

1919-cu il 21 aprel, 162 saylı “Azərbaycan” qəzetində dərc edilən və div ədəbiyyatşünas Yaşar Qarayevin də diqqətini cəlb edən ”Əsgərlərimizə-könüllülərimizə” şeirində Cumhuriyyət əsgərlərinə M.Hadi belə müraciət edirdi: Hifz üçün əğyar əlindən dilbəri-hürriyyəti.

Müstəqil olmuş vətən əzmü mətanət gözləyir.

Qoymayın olsun xəzan gülzari-istiqlalımız.

Sizdən istiqlalımız parlaq təravət gözləyir.

Millətin heysiyyətin yüksəldin, ey qeyrətvəran!

Millətim sizdən böyük şanü şərafət gözləyir. (21,446) Cumhuriyyətin qorunması baxımından iki böyük romantik şairin – M.Hadinin və Abdulla Şaiqin narahat ürəkləri sanki eyni ritmlə döyünürdü. A.Şaiq 1919-cu ildə qələmə aldığı “Arazdan Turana” şeirində öz duyğularını belə ifadə edirdi: Bin göl ətəklərindən coşğun Araz axaraq, Yıldırımlı, qartallı qayalara çarparaq.

Turan-İran dolaşdı, döndü Qafqaz elinə.

Yaklaşınca o daşğın, acıqlı Kür nəhrinə Hayqırdı: “Ox, qardaşım dinlə bəni bir zaman!

Iztirablar içində çırpınır şimdi Turan.

Girmiş sehirli divlər qızıl alma bağına. Şeir “o qızıl alma bağındakı gözəlin” inləyərək “Yoxmu Turanda qurtaracaq ər bəni” sualı ilə davam edirsə də, “Qızıl alma bağında gəzən dünya gözəli. Gülər coşğun sevinclə türkün əlində əli” misraları ilə (1, 67-69) sona yetir.

Eyni təlaş və qayğı H.Cavid (1882-1941) yaradıcılığından da yan keçmir. Dünyanı və Azərbaycanı İblis təhlükəsindən qorumaq – 120 –

naminə “İblis” əsərini 1918-ci ildə qələmə almış “İdrakı sönük başçıların qəfləti ancaq Etmiş, edəcək milləti həp əldə oyuncaq” (12,27) düşüncəsinin dünyanı bədbəxt günə qoyduğunu göstərən Cavid Əfəndi insanı və insanlığı kənarında dayandığı uçurumdan dala durmağa dəvət edir. 1919-cu ildə “Uçurum” pyesini yazır.

Getdiyi yolu, sağını və solunu uçurum görən Cəlalın “şu çirkin, şu alçaq həyat. Uçurum, uçurum bütün kainat” deyərək uçuruma atılması (11, 351) rəmzi xarakter daşıyır.

Müstəqilliyi qorumaq hissi və həyacanları ilə dolu Azərbaycan ədəbiyyatının qürrə və fəxarət duyğuları da aşıb daşırdı. Türklüyü, mübarizliyi, etiqadı ilə seçilən, gerbi, bayrağı, Ayı və ulduzu ilə öyünən bir ədəbiyyat meydana gəlmişdi. O, millətin ruhu kimi idi.

Torpağına can demişəm.

Suyuna mərcan demişəm.

Canımı qurban demişəm.

Gəlib qızıl vaxtın sənin.

Açılıbdır baxtın sənin.

Gəncəm tacın, taxtın sənin.

Canım-gözüm, gözüm-canım!

Azərbaycanım.

Can-can!

Can, Azərbaycan! (21,488) Budur, “Qoşma”sı 1916-cı ildə, “Dalğa”sı 1919-cu ildə çap edilən Əhməd Cavadın (1892-1937) “baxtı açılan” – müstəqil dövlətə çevrilən Azərbaycana elan etdiyi eşqin ülviliyi! – Hələ bundan əvvəl 1914-cü ildə yazdığı bir şeirdə türk bayrağına olan sevgisi də beləcə müqəddəs idi Əhməd Cavadın: Çırpınırdı Qara dəniz Baxıb türkün bayrağına.

Ah deyərdim, heç ölməzdim Düşə bilsəm ayağına.

Dost elindən əsən yellər Mənə şeir, salam söylər.

– 121 –

Olsun bizim bütün eləər Qurban türkün bayrağına. (9, 140; 21, 486) Bayrağının kölgəsini üstünə düşən Tanrı kölgəsi hesab edən, Xəzərdən əsən küləklərin təsiri ilə yellənən bayrağını mələk qanadlarına bənzədən Əhməd Cavad necə də qürrələnirdi. Akademik Bəkir Nəbiyev demişkən: “Azərbaycan milli bayrağının ilk parlamentimizin binası üzərində dalğalandığı gün Ə.Cavadın həyatında...ən fərəhli gün (5, 346) olmuşdur”.

Türküstan yelləri öpüb alnını, Söylüyor dərdini sana bayrağım! Üç rəngin əksini Quzğun dənizdən Ərməğan yolla sən, yara bayrağım!

Köksümdə tufanlar gəldim irəli. Öpüm kölgən düşən mübarək yeri.

Allahın yıldızı o gözəl pəri Sığınmış qoynunda Aya, bayrağım. (9, 127) (İstiqlal toplusu. 1918-28 mayıs – 1919. səh.8, Bakı, “Qanun”, 2014) 1919-cu ildə müstəqil dövlətimizin himnini yazan Əhməd Cavad öz fəxarətində tək deyildi. Hələ 1917-ci ildə “Ulduz” və “Ədirnə fəthi” kimi pyesləri ilə ədəbiyyatımızı zənginləşdirən Cəfər Cabbarlı (1899-1934) 1918-ci ilin mart soyqırımının ağrı-acılarından, İsmailiyyə binasının məşum görkəmindən bəhs edən “Əhməd və Qumru” hekayəsi”ni (4, 84) qələmə almaqla vətəndaş ədib mövqeyindən çıxış edirdi. Azərbaycan bayrağına sonsuz sevgi ilə bağlanan Cəfər Cabbarlı onu “yaşıl donlu, mavi gözlü, al duvaqlı sevgiliyə” bənzədirdi: Altun köksün hilal-yıldız, işıqları öpüncə Nuru səndən şah dağının gündoğuşu diliyor.

Rəhm allahı gözəlliklər tanrısıtək pək, incə.

Bir səyaqla könüllərə hey salamlar söylüyor.

Yaşıl donlu, mavi gözlü, al duvaqlı sevdiyim. (6, 151) – 122 –

Cəfər Cabbarlı “Azərbaycan bayrağına” adlı şeirində bayrağımızdakı rənglərin, Ayın, səkkizguşəli ulduzun rəmzi mənalarını açıb göstərir.

Buraxınız, seyr edəyim, düşünəyim, oxşayayım Şu sevimli uç boyalı, üç mənalı bayrağı! (6, 151) deyən C.Cabbarlı “üzərinə gərilən mələk qanadlarının kölgəsində” dincəlməyin poetizmini, “Ay əyilib bir gözəli qucan” anın romantikasını yaşayır. “Göy boyanı göytürk nişanı”, “yaşıl boyanı islamlığın sarsılmayan imanı”, “al boyanı azadlığın fərmanı”, “səkkizguşəli ulduzu səkkiz hərfli (əski əlifbanın hərfləri nəzərdə tutulur – V.As.) “Od yurdu” kimi mənalandırıldığını göstərən Cəfər Cabbarlı azadlıq və müstəqilliyin bütün türk ellərinə qismət olması arzusu ilə şeirini bitirir: Yürəyimdə bir dilək var, o da doğru kəsilsin.

O gün olsun bir göy bayraq Turan üstə açılsın! (6, 152) Məhəmməd Hadi və Abdulla Şaiq, Əli bəy Hüseynzadə və Heseyn Cavid, Əhməd Cavad və Cəfər Cabbarlı yaradıcılığındakı azadlıq və müstəqillik ruhu zaman-zaman ədəbiyyatımızın iliyinə qədər yeridi, onlarla bərabər eyni bir zaman içində yaşayıb-yaradan qələmdaşlarının yaradıcılığına təsir göstərdi: Hətta dünyagörüşü, fikir və düşüncə istiqaməti müxtəlif olan yazıçı və şairlərin əsərlərinə sirayət etdi. Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin, Seyid Hüseynin nə qədər bolşevik əhval-ruhiyyəli olsa da, N.Nərimanovun və onlarca digər ədiblərin əsərlərində azadlıq və müstəqillik düşüncəsi bu və ya başqa bir şəkildə özünü göstərdi.

1920-ci ilin 28 aprelində rus bolşevik hökuməti tərəfindən yenidən işğala məruz qalan Azərbaycan bir də çox ağır tarixi sınaqlardan keçməli oldu.

Mikayıl Müşfiqlər, Salman Mümtazlar, Yusif Vəzirlər repressiya və təqiblərdən sağ-salamat çıxa bilməsələr də, Azərbaycan sözü və Azərbaycan ədəbiyyatı güllədən, sürgündən və həbslərdən sağ-salamat çıxdı.

– 123 –

Azərbaycan Cumhuriyyətinin qurucusu Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (1884-1955) ömrünün qürub çağında yazdığı “Mayıs duyğuları” şeirində o günləri belə xatırlamışdı: İlk çağındaydı gözəl mövsümün, Qışdan çıxmışdı, bahar gəlmişdi. İyirmi səkkizi idi Mayısın, Azərbaycan istiqlala girmişdi.

Daha sonra Məhəmməd Əmin Rəsulzadə gələcəyə olan inamını aşağıdakı sözlərlə ifadə etmişdi: Tarixin yenə gözəl bir çağında Qaranlıq qış keçib, baha gələcək.

Hər hansı bir ilin aydın günündə Azərbaycan istiqlala girəcək. (17,186) Tarix Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin haqlı olduğunu bir daha sübut etdi. 18 oktyabr 1991-ci il Azərbaycan tarixinə milli müstəqillik günü kimi daxil oldu. Milli müstəqilliyimiz sözümüzün və ədəbiyyatımızın bir daha “Məskov əsarətindən” qurtarmasına səbəb oldu. Əlbəttə ki, bir məqalədə ədəbiyyatımızın azadlıq və istiqlal ruhunu yaşadan bütün müəllifləri əhatə etmək mümkün deyildir. Ancaq bir şey həqiqətdir ki, azadlıq və istiqlal ədəbiyyatındakı ruh bu gün də davam etməkdədir.

28 mart 2018 Şəki, Kiş kəndi. Ədəbiyyat: 1. Abdulla Şaiq. Arazdan Turana. 264 s. Bakı, “Nurlan”, 2004.

2. Asif Rüstəmli. Ədəbi istiqlalımız. 384 s. Bakı, “Elm”, 2004.

3. Asif Rüstəmli. Cəfər Cabbarlı. Həyatı və mühiti. 416 s. Bakı, “Elm”, 2009 4. Asif Rüstəmli. Müdriklik mücəssəməsi. 476 s. Bakı, “Elm və təhsil”, 2014.

5. Bəkir Nəbiyev. Çətin yollarda. 780 s. Bakı, “Elm”, 2000 6. Cəfər Cabbarlı. Ədirnə fəthi. 320 s. Bakı, “Elm”, 1996.

7. Əbdü Əfəndizadə. Ya ölüm, ya Türkiyə. 40 s. Bakı, “Mütərcim”, 2005.

– 124 –

8. Ədalət Tahirzadə. Şəkinin tarixi qaynaqlarda. 256 s. Bakı, “Master”, 2005.

9. Əhməd Cavad. Seçilmiş əsərləri. 296 s. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2005.

10. Hüseyn Baykara. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1992.

11. Hüseyn Cavid (Uçurum). Əsərləri. II cild, 352 s. Bakı, “Lider”, 2005.

12. Hüseyn Cavid (İblis). Əsərləri. III cild, 304 s. Bakı, “Lider”, 2005.

13. Məmməd Əmin Rəsulzadə. Əsərləri. IV cild. 456 s. Bakı, “Qanun”, 2013.

14. Məmməd Əmin Rəsulzadə. Əsərləri. V cild. 564 s. Bakı, “Qanun”, 2014.

15. Məmməd Əmin Rəsulzadə. Əsrimizin Səyavuşu. Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı. 112 s. Bakı, “Gənclik”, 1991.

16. Məhəmməd Hadi. Seçilmiş əsərləri. 464 s. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2005.

17. Nəsiman Yaqublu. Məmməd Əmin Rəsulzadə ensiklopediyası. 504 s. Bakı, 2013.

18. Vaqif Aslan. Hər şey zaman içində. Görkəmli adamların həyatı seriyasından: Akademik Məcid rəsulov. 160 s. Bakı, “RenessansA” Nəşriyyat evi. 2016.

19. Vaqif Aslan. Şəki ədəbi mühiti. Seçilmiş ədərləri. IV cild. 540 s.

Bakı, “Təhsil” NPM, 2010.

20. Yaşar Qarayev. Tarix: yaxından və uzaqdan. 212 s. Bakı, “Sabah”, 1996.

21. Yaşar qarayev. Azərbaycan ədəbiyyatı: XIX və XX yüzillər. 740 s.

Bakı. “Elm”, 2002 22. Yaşar Qarayev. Min ilin sonu. 118 s. Bakı, “Elm”, 2002.

Bax. Bakı Dövlət Universiteti. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti-100: Müsəlman Şərqində ilk Parlamentli Respublika. 21-23 may 2018-ci il.

Beynəlxalq Elmi Konfransın Xülasələri. Bakı-2018. Səh.114.

Bax. “Ədalət” qəz. № 94 (5324) 26 may 2018-ci il. Səh.5. KİV. №99 (1707).

Bax. “Ədalət” qəz. №99 (5329) 5 iyun 2018-ci il. Səh.5. KİV. №104 (1712).

– 125 –

II Azərbaycan uşaq şeiri üç dönəmdə (XX əsrin birinci iyirmi ilində, Sovet dönəmi ərəfəsində və hazırki müstəqillik dövründə) (Tezis) Ər olacaqlarını düşündükcə müdrikləşən oğlan babalarımız, gəlin olacaqlarını yəqin etdikcə ciddiləşən qız nənələrimiz öz ürəklərində uşaqları üçün ən gözəl adlar seçmiş, onların şərəfinə ən şirin, ən həzin və ən sevdalı nəğmələri oxumuşlar. Bu ilahi istəkdə və bu ilahi ifada ata-ana, baba-nənə dünyasının bütün rəngləri öz ifadəsini tapmışdır. Bir sözlə, uşaq adları və uşaq şeirləri bir çox hallarda uşaqlardan əvvəl dünyaya gəlmişdir. Çağalar qundaqdan, bəbələr bələkdən, körpələr beşikdən çıxdıqca, iməklədikcə, yeridikcə onlara oxunan nəğmələr də məzmun və mündəricə etibarilə yeniləşmişdir.

Uşaq ədəbiyyatı ömrün rəngləri, talenin naxışları kimi rəngarəngdir, yaşdan-yaşa keçidin pillələri və astanaları kimi üzü gələcəyədir. Orada körpə qığıltısının da, ata-ana qayğısı və fərəhinin də, babanənə qürurunun və xatircəmliyinin də poetikası vardır. Artıq burada söhbət çox ciddi bir ədəbiyyatdan gedir. O ədəbiyyatdan ki, orada Sözü sözdən alan var, Zülfün üzə salan var.

Oğul balam, tez böyü, Gözü yolda qalan var. və ya Xırdacasan, məzəsən, Hər bir güldən təzəsən.

– 126 –

O günə qurban olum, Ayaq tutub gəzəsən. şəklində arzu və istəyin lakonik ifadəsi möhkəmcə yer tutur.

Oxşamalar, laylalar, tapmacalar, yanıltmaclar, cırnatmalar, daha nə bilim nələr və nələr də bir yandan...

Yazılı ədəbiyyata gəldikdə isə bünövrəsi qoyulan gündən Azərbaycan ədəbiyyatında uşaq mövzusuna müraciət etməyən şair, demək olar ki, olmamışdır. Bir tərəfdən də Azərbaycan uşaq ədəbiyyatında lirik, pastoral, didaktik, dramatik olmaqla şeirin bütün növləri təmsil olunmuşdur.

Qələmlərini ərəbcədə, farscada sınamalarından asılı olmayaraq Azərbaycan şairləri uşaqlar üçün də gərəkli olan ibrətamiz mövzulara müraciət etmişlər. Xaqani Şirvaninin Şirvana ünvanlanan şeirlərindəki vətən həsrəti, N.Gəncəvinin “Xəmsə”sindəki bir çox ibrətamiz hekayətlətr, Məhəmməd Füzulinin “Söhbətul-əsmar”ındakı Meyvələrin söhbəti uşaqlarda duyğuların və müqayisə qabiliyyətinin inkişafına bu günün özündə də təsir göstərməkdədir.

Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının inkişafında XX əsrin birinci iyirmi ili xüsusi bir mərhələ təşkil etmişdir. XIX əsr boyunca A.Bakıxanov, M.Ş.Vazeh, Q.Zakir, M.N.Didə, M.F.Axundov, H.Zərdabi, S.Ə.Şirvani, H. Xan Qaradaği və başqalarının qurduğu maarifçi bünövrə üzərində inkişaf edən Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının solmaz çiçəkləri XX əsrin əvvəllərində M.Ə.Sabirin qələmindən göyərdi, A.Səhhət və A.Şaiqin simasında yeni romantik mərhələyə daxil oldu.

Artıq Azərbaycan uşaq ədəbiyyatında A.Səhhətin şəxsində Cücələrim birər-birər Suyu görüb yavuq gələr. İçər, gedər eşələnər, Yeyər, içər cücələrim, Doyub qaçar cücələrim. (“Cücələrim”) və ya Oturmuş ana Basmış bağrına – 127 –

Nazlı körpəsin, Laylay der ona. (“Ana və bala”) və s. şeirləriylə görüntünün, hərəkətin və təsvirin romantikasını görürük. A.Şaiqin şəxsində isə Laylay mələyim, sevdiciyim. yavrucuğum, yat.

Bir də ələ düşməz bu cocuqluq dəmi, heyhat!

Türk oğlusan, əcdadın ulu, sərəfraz... İştə vətənindir, a quzum, şanlı bu Qafqaz. (“Laylay”) deyə çaldığı laylay ilə uşaqların, Həpimiz bir yuva pərvərdəsiyik, Həpimiz bir Günəşin zərrəsiyik. (“Həpimiz bir Günəşin zərrəsiyik.”) həqiqətini elan etməklə bütünlüklə insanlığın qan yaddaşını oyadan romantikanın həzinliyini yaşayırıq.

Təəssüflər olsun ki, Sovet dönəmi uşaq ədəbiyyatını da siyasiləşdirdi. “Azadlıq verdi bizə Lenin – əziz babamız” deyə-deyə uşaqların da yaddaşını korşaltmağa çalışdılar. “Marksdır, Lenindir həyatda baban”, “İyirmialtılarım, ey şanli qəhrəmanlar! Adları ürəklərə həkk olunmuş insanlar!” deyənlərin sayı köbələk kimi baş alıb getdi. Bu – ümumsovet prosesiydi. Digər Sovet Sosialist Respublikaları kimi Azərbaycan, Türkmənistan, Özbəkistan, Qırğızıstan və Qazağıstan respublikaları da oxşar nəğmələri oxşar ritm ilə oxuyurdular. Lakin bu ifa heç də hər yerdə ürəkdən gələn ifa deyildi.

Elə o Sovet dönəminin özündə M.Seyidzadə, M.Dilbazi, Ə.Cəmil, T.Elçin, İ.Tapdıq kimi bədii sözün işığında uşaq psixologiyasının ən incə qatlarına enə bilən şairlər yetişdi. Bu möhtəşəm siyahıya uşaqlar üçün yazmağı özünə şərəf bilən R.Rza, M.Rahim, B.Vahabzadə, N.Xəzri, Ə.Kərim kimi sənətkarların da adlarını əlavə etməyi özümə borc bilirəm. Onlar uşaq şeirinə uşaq təfəkkür tər– 128 –

zinə söykənən bədii nitq gətirdilər, uşaq dili ilə təsvirlər yaratdılar.

Bu təsvirlərdə “böyüklərin sözüylə, uşaqların gözüylə” məntiqindən çıxış edənlər də oldu. Bir qisim sənətkarlar isə uşaq və böyük təfəkkürünun bir-birini tamamlamasının əyani nümunələrini yaratdılar. Təsvirlər, dialoqlar şəklində yazılan bu şeirlər Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının ən gözəl nümunələridir.

Mənə belə gəlir ki, Azərbaycan uşaq ədəbiyyatını üç dönəmdə – XX əsrin birinci iyirmi ili ərzində, Sovet dönəmi ərəfəsində və hazırki müstəqillik dövründə müqayisəli şəkildə öyrənmək ədəbiyyatşünaslığımızın qarşısında duran vacib məsələlərdən biridir.

Azərbaycan uşaq şeiri, nəsri və dramaturgiyası yuxarıda adına duz saldığımız o üç dönəm ərəfəsində məzmun və ideya baxımından müxtəlif istiqamətdə olmuşdur. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatına müqayisəli yanaşma ədəbiyyatımızın uşaq dünyası kimi saf və müqəddəs olmasına xidmət edəcəkdir.

02 aprel 2012-ci il.

– 129 –

III Xurşidbanu Natavan həyatı və yaradıcılığı fonunda (1832,17 avqust, Şuşa – 1897, 2 oktyabr, Şuşa.

Dəfn yeri: Ağdam, “İmarət” dədə-baba qəbristanlığı.) Şəxsən mənə elə gəlir ki, hər bir tarixi-ədəbi şəxsiyyətin tərcümeyi-halı o şəxsin mənsub olduğu xalqın və torpağın tərcümeyihalının tərkib hissəsidir. Əlbəttə ki, böyük zaman kəsiyində kiçik zaman kəsikləri aylar və illər şəklində deyil, yüzilliklər şəklində daha aydın görünür. Bu görünən yüzilliklərdə xalqın və torpağın nələr çəkdiyini görməmək mümkün deyildir.

Xalqımızın və torpağımızın XIX yüzil kəsiyindən görünüşünə o dövrün tarixi -ədəbi simalarının şəxsində nəzər saldıqda A.Bakıxanov, Q.Zakir, M.Ş.Vazeh, İ.Qutqaşınlı, M.F.Axundov, S.Ə.Şirvani və başqaları ilə bir sırada “Xan qızı” adı ilə məşhur olan Natəvanın da öz yeri olduğunu görürük.

Onun adı təkcə bir mənbədə (29, 211) “u” ilə “Xurşudbanu” şəklində yazılsa da, yerdə qalan bütün mənbələrdə (7, 163-164; 2, 160; 13, 153, 12, 412; 1, 62-65; 22, 167; 6, 160) “i” ilə “Xurşidbanu” bəyim (13, 153; 20, 200) və ya “Xurşidbikə” (13, 153) şəklində yazılır. Lüğətlərdə də bu sözün “u” ilə deyil “i” ilə yazıldığını (5, 196; 10, 704) nəzərə alsaq, “Xurşidbanu” formantını daha düzgün hesab etməliyik. “Xurşid” fars sözü olub, “Günəş” deməkdir. “Natəvan” təxəllüsünə gəldikdə isə “tavan” sözünü əsas götürərək onun da, “ə” ilə deyil “a” ilə yazılışının daha doğru olduğunu deməliyik.

Biz isə bu yazımızda məlum yazı ənənəsinə əməl edirik.

Xurşidbanu Natəvanın təvəllüd tarixi müxtəlif rəqəmlərlə ifadə edilmişdir. F.Köçərliyə görə, o, hicri-tarixlə 1253-cü ildə cəmadiül-əvvəl ayının 15-də (Miladi tarixlə 1830-cu ildə avqust ayının 17-də (13, 153), yaxud da 1832-ci il avqustun 15-də (X.Natəvanın – 130 –

tədqiqatçısı Bəylər Məmmədov da bu tarixin tərəfdarıdır-V.As.) doğulmuşdur. İnternet məlumatlarının ruscasında onun 6 avqustda, azərbaycancasında isə 15 avqustda doğulduğu göstərilir. Feyzulla Qasımzadəyə və ona isnad edənlərə görə (2, 160; 1, 62), o, 1830-cu ildə dünyaya gəlmişdir. Yaşar Qarayevə (29, 211), “Poetik məclislər” almanaxının tərtibçisi Nəsrəddin Qarayevə (22, 167), həmçinin ASE-nin məlumatına (7, 163-164) görə isə Xurşidbanu Natəvan 1832-ci ildə təvəllüd etmişdir. Təkcə ASE-də təvəllüd tarixi kimi “avqust, 1832” sözləri yazılmışdır. Beləliklə, Şuşada dünyaya göz açmış X.Natəvanın təvəllüd tarixi 1832-ci ildə 17 avqust kimi qəbul edildiyindən Respublika Prezidenti 3 aprel 2012ci il tarixdə onun 180 illik yubleyinin keçirilməsi barədə fərman imzalamışdır. Bu fərmana görə AYB-nin təklifləri nəzərə alınmaqla Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, həmçinin Təhsil Nazirliyi və AMEA silsilə tədbirlər həyata keçirməkdədirlər.

Xurşidbanu Natəvan dünyaya gələndə artıq Türkmənçay müqaviləsindən 4 il keçirdi. Sıralanmasına görə, Kürəkçay müqaviləsindən sonra Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri bütöv Azərbaycanı cənuba və şimala ayırmış, Şimali Azərbaycan qəti olaraq Rusiyaya ilhaq edilmişdi. Bəlkə də elə buna görə özünü ikiyə bölünmüş vətəni kimi arxasız və himayəsiz hiss edən Xurşidbanu bəyim özünə “Natəvan” – “köməksiz”, “tavansız”, “hamisiz”, “himayəsiz” sözünü təxəllüs götürmüş, ata tərəfdən əmisi nəticəsi Qeysu xanım demişkən, bəzən də, “Natamam” təxəllüsü ilə (9, 5-6) şeirlər yazmışdır. Əlbəttə ki, vətən tam olmayanda vətəndaş da tam olmur-V.As. O, 1726-cı ildə təvəllüd edib, 1760-cı ildən 1806-cı ilin iyun ayının 12-nə dək Qarabağın xanı olmuş İbrahimxəlil xan Cavanşirin nəvəsi, Mehdiqulu xan Cavanşirin qızıdır. Natəvanın anası Gəncəli Cavad xanın oğlu Uğurlu bəyin qızı Bədircahan bəyim olmuşdur.

Natəvanın atası, 1775-ci il təvəllüdlü (internet məlumatının ruscasında onun 1763 və ya 1772-ci illərdə doğulduğu göstərilmişdir – V.As.) Mehdiqulu xan Cavanşir 1805-ci ildə Kürəkçay müqaviləsinin bağlanmasında iştirak etmiş, general-mayor rütbəsi almışdır. 12 iyun 1806-cı ildə atası İbrahimxəlil xan öldürüldükdən sonra o formal şəkildə xan olmuşdursa da, erməni mənşəli general-leyte– 131 –

nant Mirzəcan Mədətov tərəfindən sıxışdırılmağa başlamışdır. Rus hökümətinə arxayın olub Mehdiqulu xanı hər dəqiqə və hər yerdə sıxışdıran erməni general-leytenant Mirzəcan Mədətovun azğınlığı o dərəcəyə çatmışdır ki, Mehdiqulu xan 1822-ci ildə İrana köçməli olmuşdur.

X.Natəvanın Şuşadakı evi

O, 4 il İranda yaşamış, 1826-cı ilin hərbi əməliyyatlarında İran tərəfdən Rusiyaya qarşı çıxmadığına görə ona Şuşada yaşamamaq şərti ilə vətənə qayıtmağa icazə verilmişdir.

Buna görə də, o, 1827-ci ilin may ayında Ağdama köçmüş, orada yaşamışdır. Bəlkə də vaxtı ilə çara qarşı çıxmadığı üçün, Qarabağda qismən də olsa, əmin-amanlıq yaratdığı üçün o, çar tərəfindən 1838-ci il 30 oktyabr tarixdə “Həmayül nişanı” və “Hörmət fərmanı” ilə (20, 202) təltif edilmişdir. Mehdiqulu xan Cavanşir 1845-ci ildə mayın 15-də vəfat etmiş, Ağdamın “İmarət” qəbirstanlığında (29,211) dəfn olunmuşdur.

Atası vəfat edərkən Xurşidbanu artıq 13 yaşlı bir qız idi və o çox şeyləri başa düşürdü. Gələcəkdə özünə “Natəvan” təxəllüsünü götürməsi də ailəsinin və torpağının taleyi ilə bağlı bir məsələ idi.

Ailənin yeganə övladı, xanlığın yeganə vərəsəsi olduğu üçün ona sarayda “Dürrü-yekta” (“Yeganə dürr”), el içində isə “Xan qızı” deyirdilər. Natavan ilk təhsilini atasının himayəsində almış, xüsusi – 132 –

müəllimlər dini və dünyəvi elmlərdən, klassik şərq ədəbiyyatından və dillərindən (29, 211) ona dərs demişlər. Eyni zamanda onu da qeyd etmək lazımdır ki, X.Natəvanı bibisi Gövhər xanım baxıb böyütmüşdü. Gövhər xanımın anası Cəvahir xanım (1796-1888) isə Gürcü knyazı Abaşidzenin qızı idi. Deməli X.Natəvanın damarlarında Qarabağ həzinliyi, Gəncə qüruru, Gürcü şuxluğu dolaşırdı – V.As. Maarifçi və xeyriyyəçi kimi tanınan Gövhər xanım qardaşı qızı Natəvana ilk təhsil vermiş, ona rəsmi, musiqini və şeiri sevdirmişdi.

Atasının vəfatından sonra X.Natəvan Qarabağda formal olaraq xanlıq etmişdir.

Elə bu ərəfələrdə Qafqaz hakimi M.S.Vorontsovun şəxsi göstərişi ilə xanlığın malikanə və torpaqlarının müəyyən hissəsi müsadirə edilərək dövlətin hesabına keçirilir. Malikanə və torpaqları qaytarmaq üçün anası Bədircahan bəyim qızı Natəvanı da özü ilə götürərək 1848-ci ildə Tiflisə şikayətə gedir. Tiflisdə M.S.Vorontsovun şəxsi yavəri, əslən kumuk olan Xasay xan Usmiyev (hazırkı yazılarda onun İsmiyev kimi təqdim edirlər – V.As.) onlara bu işdə yardım və vasitəçilik edir. Bu tanışlıq və canıyananlıq 1850-ci ildə 18 yaşlı X.Natəvanın Xasay xan İsmiyevə ərə getməsi ilə tamamlanır. Bu izdivacı siyasi gediş kimi qiymətləndirənlər də vardır. Əvvəlcə mülkünün və torpaqlarının bir hissəsinin müsadirə edilməsi, sonradan Xasay xan İsmiyevin köməyi ilə onların geri qaytarılması, xan qızının ərə getməsi nəticəsində bəzi hüquqların kişiyə keçməsi Qarabağda dövlətçilik hissinin öldürülməsi demək idi – V.As. 1851 və 1852-ci illərdə Tiflisdə və Dağıstanda yaşayan Natəvan xəstələnib vətənə qayıdır. Bu o dövr idi ki, “nəcabət və hüsnü məlahətdən məada elm və kamalı ilə, .. təbii-şeiriyyəsi ilə, .. hər qism tərifi-təhsinə layiq” (12,413) Natəvana Qarabağ şairləri və ziyalıları olmazın hörmət göstərirdilər, sağalması üçün, əslində övladı olması üçün ona dualar edirdilər. Qasım bəy Zakirin X.Natəvana yazdığı “Səni” rədifli qoşmasından bəhs edən F.Köçərli mətləbi belə açıqlayır: ... Ol vaxtı… Xurşidbanunun bir müddət övladı olmayıbdır və bu barədə ol nəcibə qəmi - xiffət edib, övlad ümidi ilə özünə bir para müalicələr etdiribdir və xəstə (13,156) olubdur.

– 133 –

X.Natəvanı “Xoşbəxtlik bürcü” kimi dəyərləndirən Q.Zakir “Saraya yetmişində İshaqı verən Allahdan ona da övlad verməsini, “Hüseynin və Həsənin köməkçi olmasını” arzulayır: Ey bürci – səltənət, mahi ənbəri Düşməyəsən görüm ziyadan səni.

Gecə-gündüz həqdən budur diləyim: Hifz eləsin yaman bəladan səni.

Sipehri – bərinin hilalı sənsən, Şərafətdə mələk misalı sənsən.

Gülşəni – xəlilin nihalı sənsən, Barvər istərəm xudadan səni.

X.Natəvanı “barvər” – “barlı, bəhərli” istəyən Q.Zakir “tikilən evlərə” şairənin “atasının səbəb olduğunu” xatırlayaraq şeirini belə tamamlayır: Şikəstə Zakirə veribsiz əmək, Əmək bilməyəni kor etsin nəmək!

Necə ki, baqidir həyatı, gərək Unutmaya xeyir-duadan səni.

M.F.Axundov (12,448;13,157) hicri 1271-ci il tarixdə Məhərrəm ayının ibtidasında (1853-cü ildə,“çox yerdə bu tarix 1854 rəqəmi ilə qeyd edilir – V.As.) dostu Zakirə duzlu-məzəli bir məktub yazır.

Qasım bəy, eşitdim yaxın olubsan, Xan qızına, axır nədir bu rəftar? misraları ilə başlanan bu məktubda “yüz il gözəlləri imtahan edib, yenə də onlara etibar eyləyən, axşam-səhər Xan qızının otağında yeyib-içib, şirin-şirin söhbət edərək yastığının kənarını kəsdirən, amma bundan əzəl pərivəşlərdən şikayətlənən” Zakirə M.F.Axundov belə bir ərk ilə xəbərdarlıq edib, ona atəşdən kənarda durmağı məsləhət bilir:

– 134 –

Xan qızı məhvəşdir, bilir el- aləm, Məhvəşlər atəşdir, bizik əqli kəm.

Yüz il xidmət edə oda bir adəm, Yenə düşən dəmdə ona, bil, yanar.

Eyni zamanda Zakirin Natəvana yazdığı şeirin təsiri altına düşdüyünü də etiraf edir: O qafiyən mənə çox etdi əsər, Qalmadı könlümdə ondan bir xəbər.

Növcavandır, təkdir, izədi-davər Eyləsin ömründə onu kamgar.

Belə bir gözəl xanımın rənginin qəmdən solmasını, yanının uşaqsız olmasını rəva bilməyən və Tanrıdan ona övlad diləyən M.F.Axundov vaxtında gəlib Natəvanı yoluxmadığı üçün “özünü də günahkar” hesab edir, Zakirə yazdığı məktubu bu sözlərlə bitirir: Belə pəriruyin, heç səni tari, Rəvadırmı qəmdən sola üzarı?

Həm xələfdən xali ola kənarı?

Olsun ona mövlam yavərü qəmxar.

Mənim də var gərçi bir az günahım, Sən get hüzuruna, ol üzrxahım.

Söylə ki, ey şahım, ey qibləgahım, İncimə, gər etdim şikayət izhar.

Bəlkə də, Tanrıya yaxın adamların xeyir-duaları sayəsində ərə getdiyindən 5 il sonra – 1855-ci ildə X.Natəvanın bir oğlu olur.

Torpağı sanı yaşasın deyə uşağa babası Mehdiqulu xanın adını qoyurlar. Aradan bir il keçir- 1856-cı ildə X.Natəvanın daha bir qız övladı da dünyaya gəlir, adını Fatmabikə (Xanbikə) qoyurlar. Xanbikə bəyim Naxçıvan xanlarından İsmayıl xanın oğlu Aman xana ərə verilmişdir, deyilənlərə görə Xanbikə bəyim də şair imiş. Onun şeirləri sadə Azərbaycan dilində (15,161) olmuşdur. Natəvanın oğlu Mehdiqulu xan “Vəfa” təxəllüsü ilə şeirlər (1, 62) yazırmış.

– 135 –

Təhsilini Şuşada və Tiflisdə almış, Tiflisdə və Şimali Qafqazda xidmət etmiş, general rütbəsinə qədər yüksəlmiş Mehdiqulu xan Vəfanın bəzi mənbələrdə 1856-cı ildə doğulduğu və 1900-cü ildə vəfat etdiyi (22,183) göstərilir.

1858-ci ildə fransız yazıçısı və səyyahı Aleksandr Düma Perin Qafqaz səyahəti ərəfəsində X.Natəvanın həyatında daha bir tarixi hadisə baş verir. Yüksək mədəniyyətli kübar Şərq xanımı kimi A.Düma ilə görüşən X.Natəvan Aleksandr Düma Perdə dərin təəssüratlar yaradır. Əlbəttə ki, bu görüşdə X.Natəvanın anası Bədircahan xanım, əri Xasay xan, oğlu Mehdiqulu, qızı Xanbikə də iştirak edirdilər. Onlar hörmətli qonağı evlərinə ziyafatə dəvət etmişdilər. Necə qarşılandıqlarını təsvir edən Aleksandr Düma Per yazırdı: “… Bizi sevinclə qarşıladılar. Knyaz qadınlarından biri Qarabağın son hakimi Mehdiqulu xanın arvadı, digəri qızı idi. Anasına 40, qızına 20 yaş vermək olardı. ... Öz anası kimi geyinmiş 3-4 yaşlı qız uşağı təəccüb doğuran, iri, qara gözləri ilə bizə baxırdı…

5-6 yaşlı oğlan nənəsinin dizi üstündə oturub instiktiv olaraq, hər cür təsadüfə hazır vəziyyətdə öz xəncərinin dəstəyindən yapışmışdı…” Aleksandr Düma Per uşaqların yaşını tam dəqiqliyi ilə deyə bilməsə də, o zaman Natəvanın 26, Mehdiqulunun 3, Xanbikənin isə 2 yaşı var idi. O ki, qaldı 3 yaşlı Mehdiqulunun “Öz xəncərinin dəstəyindən yapışmasına”, bu – “hər cür təsadüfə hazır” olmaqdan daha çox uşaq - özü də oğlan uşağı psixologiyası ilə bağlı bir məsələ idi – V.As. Elə oradaca Aleksandr Düma Per təsvirinə belə davam edirdi: “…ataları knyaz Xasay xan Usmiyev Andreyovo kəndində doğulmuş (yeri gəlmişkən qeyd edim ki, internet məlumatlarının ruscasında Xasay xan İsmiyevin 1808-ci ildə Qumuq vilayətinin Köhnə Aksay kəndində, azərbaycancasında isə 1823-cü ildə Xasavyurdun Yaxsay kəndində doğulduğu yazılmışdır – V.As.), 35 yaşında, yaraşıqlı və məğrur bir kişi idi. Fransızca əsil Parisli kimi danışırdı”. Bu məlumatdan isə Xasay xan İsmiyevin 1823-cü ildə doğulduğu, Natəvandan 9 yaş böyük olduğu anlaşılır. Çox qəribədir ki, xatırladığımız hadisədən 149 il sonra - 2007-ci il fevralın əvvəllərində Azərbaycan dövlət nümayəndələri Fransada olarkən Fransa Respublikası Prezidenti Jak Şirak A.Düma Perin “Qafqaza səyahət” – 136 –

əsərindəki təsvirləri hörmət və ehtiramla (4,10) xatırlamışdır. O tarixi görüşdə A.Düma Per və Xurşidbanu Natəvan şahmat oynamışlar,… Natəvan qalib gəlmişdir. Sözarası deyim ki, buna şübhə ilə yanaşanlar da vardır. Aleksandr Düma Per özü ilə gətirdiyi şahmatı və bir də Napaleonun kiçik büstünü ona bağışlamışdır. Natəvanın əri Xasay xan İsmiyevə isə “Devim” markalı tapanca hədiyyə etmişdir. Bir saatdan sonra Fransız dilini çox səlis bilən Xasay xan Aleksandr Düma Perə fransızca yazılmış bir məktub, iki arxalıq, Natəvanın əli ilə toxunmuş kisəcik, (bunu “muncuqlu tirmə” də adlandırırlar) bağışlamışdır. Çox-çox təəssüflər olsun ki, Natəvana bağışlanan şahmatın bəzi fiqurları N.Gəncəvi adına Milli Ədəbiyyat Muzeyində, bəziləri isə R.Musatafayev adına Dövlət İncəsənət Muzeyində saxlanır. Natəvana bağışlanan Napoleonun kiçik büstü isə sairənin nəticəsi Leyla xanım İsmiyeva tərəfindən Üzeyir Hacıbəyovun ev-muzeyinə verilmişdir.

Xurşidbanu Natəvanın Xasay xan İsmiyevlə olan ailə həyatı o qədər də fərəhli olmamışdır. Digər bir tərəfdən də talenin amansız sınaqlarına məruz qalan şairə 1861-ci ildə anasını itirmişdir. Xanlığı təkbaşına idarə etmək məcburiyyətində qalan Natəvanın həyatında daha bir sıxıntı baş vermişdir. 1864-cü ildə X.İsmiyev öz ailəsini atıb Dağıstana köçmüşdür. Ailə narazılıqları nəticəsində Natəvanın ondan boşandığını da (2,161) deyirlər. İki ildən sonra – 1866-cı ildə X. İsmiyev Voronejdə intihar edir. Bu zaman onun 43 yaşı var idi.

Bir bu qədər sıxıntı və narahatçılıq şəraitində Natəvan xanlıqda abadlıq və maarif işlərinə rəvac verir. Bu barədə məlumat verən Yaşar Qarayev “Şuşanın xırda əsnafından olan Seyid Hüseynlə təkrar nigahdan (1869) Natəvanın ikinci oğlu Mirabbas dünyaya gəlir” (29,212) şəklində öz fikrini ifadə edir. Lakin burada “Seyid Hüseynlə təkrar nigah” ifadəsi “sanki o nə vaxtsa bir dəfə də Seyid Hüseynlə nigahda olmuşdur” mənasında səslənir. O biri tərəfdən əsnaf “dükançı”, “dəmirçi”, “misgər” və başqa sənətkarları ümumiləşdirən ad olsa da, Seyid Hüseynin hansı sənətin sənətkarı olduğunu bildirmir. Digər məlumatlar isə X.Natəvanın Seyid Hüseynlə iki dəfə nikaha girdiyini təsdiq etmir. Firidun bəy Köçərlinin məlumatı isə belədir: “Xasay xanın vəfatından sonra Xurşidbəyim Qarabağın – 137 –

nəcib seyidlərindən Ağaseyid Hüseynə əqdi-nikah etdirib və ondan dəxi neçə nəfər oğlan və qız övladları (13,153) olubdur”. Hər halda, F.Köçərli daha dürüst məlumat verir. Başqa bir mənbədə Seyid Hüseyndən X.Natəvanın Mir Möhsün, Mir Abbas və Mir Həsən adlı üç oğlunun (1,62), hətta, qızlarının da olduğu (12,154) göstərilir. Burada da böyük oğul kimi Mir Abbasın deyil, Mir Möhsünün adı çəkilir. Başqa bir yerdə isə Mir Həsənin “Mir” təxəllüsü ilə şeirlər yazdığı göstərilir. Mir Həsən 1902-ci ildə (22,187) vəfat etmişdir. Ancaq məsələnin çox incə yeri belədir ki, X.Natəvanın Ağaseyid Hüseynə ərə getməsi Qarabağ əhli tərəfindən birmənalı qarşılanmamışdır. Hələ X.Natəvan ikinci dəfə ərə getməmişdən xeyli əvvəl 1864-cü ildə Mirzə Rəhim Fəna və Hacı Abbas Agəhin təşəbbüsü ilə Mirzə Əbdülqasımın mədrəsəsində təşkil edilmiş və ilk məclisləri Hacı Abbas Agəhin evində keçirilmiş “Məclisiüns”ün 1872-ci ildə Natəvanın sarayına köçürülməsindən bir az sonra Mir Möhsün Nəvvabın (1833, Şuşa-1919, Şuşa) təşəbbüsü ilə “Məclisi-fəramüşan” (“Unudulmuşların məclisi”) və ya “Məclisixamüşan” (“Dinməzlərin məclisi”) adı ilə ikinci ədəbi-məclis kimi meydana gələn ədəbi-məclisinin bəzi üzvləri Xurşidbanu Natəvan və Ağaseyid Hüseyn icdivacını yaxşı qarşılamadılar və ona qarşı çıxdılar, hətta Natəvana qarşı həcvlər yazmaqdan da çəkinmədilər.

X.Natəvan şəxsiyyətinə hörmətsizcəsinə yanaşma həm Qarabağın özündə, həm də digər bölgələrdə qədirbilməzlik və üzübozluq kimi qiymətləndirildi.

Dözülməz hal idi ki, Q.Zakirə Xındırıstan kəndini bağışlamış Mehdiqulu xanın qızı Natəvanı Q. Zakirin qız nəvəsi, Əli bəy Fuladovun oğlu Abdulla bəy Asi həcv etmişdi. Abdulla bəy Asinin 1839-cu (2, 162) və ya 1841-ci ildə (21,248) təvəllüd edib, 1874-cü ildə vəfat etdiyi göstərilir. Abdulla bəy Asinin Natəvana həcv yazması Şamaxı ədiblərini, xüsusilə Seyid Əzim Şirvanini hiddətləndirmişdi. Bununla belə Asinin şeirdə və sənətdə hünər göstərdiyini dönə-dönə dilə gətirəndən sonra “ bu günlərdə Şirvana bir həcvin gəldiyini, bu həcvin Asi bəy tərəfindən Natəvana ünvanlandığını” açıqlayan S.Ə.Şirvani “seyidə ərə getməyin namussuzluq olmadığını” vurğulayaraq yazırdı: – 138 –

Tapmısız eyb bunu ol guhəri – yektadə Ki, gedib seyidə, namusunu vermiş badə.

Bu deyil eyib, təfərrük eləməz mənadə Ki, bu xanzadə isə, ol biridir şahzadə Həqqi kim, aləmi – mənada bu iş canə dəyər. (28, 158) Şeirini “Ey sərxoş Asi, Əli oğlu Hüseynə Yəzdgürd şahın qızının nə üçün əl verdiyini bilirsənmi?” sualı ilə davam etdirən S.Ə.Şirvani “Seyidin də haman nəsildən olduğunu” xatırladır və daha da açıq bir şəkildə fikrini ifadə edirdi: Bu haman xan qızıdır kim, buna yox şübhəvü şəkk Eləyibdir neçə pambıq satanı dəhrdə bəg.

Asiya, söylə, itirmək nə rəva həqqi-nəmək?

Bəli, adət belədir kim, ola hər kəs eşşək Yesə hər kəslə nəmək, sonra nəməkdanə dəyər. (28,158) “Biz Qarabağ əhlinin qeyrət çəkən olduğunu eşitmişdik, birbirini gözləyən olduğunu da bilirdik, amma səndə bunların tam əksini gördük, öz əhlinizi həcv etdiyinizin” şahidi olduq deyən S.Ə.Şirvani daha sərt mövqe tutur.

Asiya, gərçi müzəkkər görünürsən, dişisən.

Aləmi-xakdə növi-bəşərin iymişsən.

Bisəbəb tutdum, əzizim, nə üçün bu işi sən?

Yoxmu qeyrət əsəri səndə, sən axır kişisən!

Həcvi- zən eyləməyin şiveyi-mərdanə dəyər. (28, 158) “O, qadın olsa da, yeganə qadındır ki, qadınlığı ilə bəzi kişilərdən əladır, o biri ali-nəsəb bir seyiddir, Ağaseyiddir” deyə sözünə davam edən Seyid Əzim: – Ey şair, həcv demək hörmət-izzət gətirmir, həcvə adət eləmək şairi ucaltmır, o sadəcə şeirdir-yaxşısı da olur, yamanı da – ayə deyil” deyə Abdulla bəy Asiyə kim olduğunu xatırladır: Gör səni kim bəy edibdir, bir utan adından!

Yoxsa, Asi, çıxıb əyyami- sələf yadından?

– 139 –

Bir xəbər tut soruşub haləti-əcdadından, Get, xəcalət çəkəsən, şərm elə ustadından Ki, sənin bu əməlin şiveyi-şeytanə dəyər. (28,159) Fatma Xanım Kəminəni (1841, Şuşa-1898, Şuşa) həcv edən Mirzə Rəhim Fənaya da eyni kəskinliklə cavab verən S.Ə.Şirvani “boş şeylərə heç kəsdə olmayan bir həvəslə girişən, özü şiə ikən pis işlərə həvəs göstərən şairi” Abdulla bəy Asisayağı hərəkət etdiyinə görə məzəmmət edir və qınayırdı: Səd heyf, Şişə sakinidir ol pəri-cəmal, Tuti olubdu, heyf, qürab ilə həm qəfəs.

Mülki-fənadə fani olaydı Fəna, əgər Bəzmi-bəqayə can ilə rağıb olurdu bəs. (28,170) Bütün bu reallıqlarla yanaşı X.Natəvan ikinci əri Ağaseyid Hüseynin məsləhəti və tövsiyyələri ilə bir çox ehsanlar vermişdir ki, onlardan biri də “Şuşa qalasına ətraf bulaqlardan külli xərclər töküb su çıxartmaq olubdur və bu xeyir iş ittifaq düşübdür 1290-cı (13,153-154) sənələrdə”. Sarı Baba deyilən yerdən Şuşaya (29,212) çəkilən su kəməri el arasında “Xan qızı bulağı”adı ilə məşhurdur.

Altıkilometrlik məsafədən Şuşaya gələn bu su kəmərinin çəkilişi bəzi mənbələrdə 1872 (2,161), bəzilərində isə 1878-ci il (29,211) tarixləri ilə göstərilir. Hər halda F.Köçərlinin göstərdiyi kimi hicri 1290, yəni miladi tarixlə 1872/73 tarixi daha doğrudur – V. As. X.Natəvanın o illərdə yollar çəkdirib, körpülər saldırdığı, məktəblər və məscidlər tikdirdiyi də ( 29,211) qeyd olunmaqdadır. İndi tam bir qətiyyətlə deyə bilərik ki, ədəbi yaradıcılığa 1850-ci illərdən başlayan (2,161) X.Natəvanın 1872-ci ildən “Məclisi-üns”ü sarayına köçürməsi ilə ədəbi yaradıcılığının ən məhsuldar dörü başlayır. Əlbəttə ki hələ 1850-ci illərdən X.Natəvanın Q.Zakirlə, M.F.Axundovla şəxsi tanışlığı var idi. X.Natəvan bir çox şairlərlə şeirləşirdi. Lakin bu müaşirələr klassik ədəbi çərcivədən kənara çıxmırdı. Hələ Azərbaycan şairləri qələmlərini farscada və ərəbcədə sınamaqda idilər. X.Natəvanın xanlıq möhründə Cəfərqulu xan Nəva tərəfindən – 140 –

Neşnəd bamələk zanibezanu Kənize fatime Xurşidbanu. (13,157) Tərcüməsi: Fatimənin kənizi Xurşidbanu mələklə diz-dizə əyləşir. beytinin farsca yazılması da bu fikri təsdiq edir. Bununla belə, X.Natəvanla bağlı ədəbi çevrə 1872-ci ildən sonra daha da genişlənir. Qələmin mürəkkəblə izdivacından yaranan mövzular çox hallarda klassik ədəbi janrın təqlidi və təkrarı şəklində olsa da, “Məclisi-üns” istedadların üzə çıxmasında xüsusi rol oynayır, müsahibə, mübahisə və ədəbi mübadilə meydanına çevrilirdi. Mirzə Həsən Yüzbaşov (1824, Şuşa-1904, Şuşa) X.Natəvanın “Məclisiüns”ə gəlişini belə mənalandırırdı: Lütf edib “Məclisi-üns”ü çün ağa yad etmiş, Bizi bu yad ilə qəmdən əcəb azad etmiş.

“Məclisi üns” nə müddətdi ki, viranə idi. Şükürlillah kim, onu təzədən abad etmiş.

Natəvan mədhini zikr etməyə hər şamü səba Həsəni rüzi-əzəl həqq özü irşad etmiş. (23,193) Orada ayrı-ayrı ədəbi məclislərdən gələn məktublar da oxunur və müzakirə edilirdi. Yenə çox təəssüflər olsun ki, o zaman hansısa bir qafiyə üzərində qəzəl, qəsidə, müxəmməs və s. inşa etmək dəbdə idi – bir sözlə, inşaatçı şairlər baş alıb gedirdi. Belə bir şüur və düşüncə dairəsində diqqətəşayan əsərlər yaratmaq əlbəttə ki, zor iş idi.

X.Natəvanın şeirlərinin çoxu itmiş, azı gəlib bizə çatmışdır.

Lakin sayca az olan bu şeirlər X.Natəvanın ədəbi zövqü, düşüncəsi və dünyagörüşü haqqında fikir söyləmək imkanı yaradır. X.Natəvandan bəhs edən müəlliflər onun yaradıcılığının “hüzn, şikayət, giley” lirikasından ibarət olduğunu iddia etsələr də və bu iddialarında müəyyən qədər haqlı olsalar da, X.Natəvan yaradıcılığı həm də zövq və şövq, yaşantı lirikasıdır. X.Natəvan “Ayrılıq əzabı, vüsal həsrəti – 141 –

ilə yanıb-yaxılan məşuqə” dən ( 29,213) daha çox, sevə-sevə, seviləsevilə yaşamağa aşiq olan aşiqədir. O, təkcə məşuqə deyil, həm də aşiqədir – V.As. O, baş-başa verməklə ikilikdəki söhbətin şirinliyini, aşiqanə ərkdən sonrakı minnətin ləzzətini yaşayan aşiqədir.

Mümkün olmadı səninlə bir söhbət eyləmək, Əğyardan kənara çəkib, xəlvət eyləmək Gah dişləyib dodağını, azurdədil edib, Gahi durub əyağə, sənə minnət eyləmək.

Gah nazənini özünə çəkib niyaz ilə, Xişm eylədikdə səbahə dözüb, taət eyləmək.

Var bir vəsiyyətim sənə, ey şahi-gülruxan, Şərhində yoxdur məndə vəli cürət eyləmək. Əğyardan kənara durub, şad qıl məni, Əğyar ilə məbadə gedib ülfət eyləmək.

Zinhar, unutma eylədiyin əhdi bir zəman, Yazımdı əhdi gözətməyə diqqət eyləmək.

Qəmzən oxunu, kəsmə dili Natəvandan, Gər istəsən həmişə məni rahət eyləmək. (27,158.)

Bu bir həqiqətdir ki, kişi və qadın olmağından asılı olmayaraq hər hansı bir insan bir insan kimi neçə-neçə yerə bölünür-həm ata-ana, həm böyük-kiçik, həm cəmiyyətin bir üzvü, həm də şəxsiyyət kimi bir çox funksiyaları yerinə yetirir. X.Natəvan şəxsiyyətini səciyyələndirən Yaşar Qarayev “… Təkcə məişətdə, ictimai, siyasi, mədəni fəaliyyətdə yox, poeziyada da o həm Xan qızı, həm də el anası, həm saray şahzadəsi, ayrılıq əzabı və vüsal həsrəti iə yanıbyaxılan məşuqə, həm gözəl, həm də torpaq, maarif, vətən dərdi çəkən ictimai xadimdir.” (30,213) deyərkən müəyyən mənada haqlı idi. Qadın kimi, ana kimi, Xan qızı kimi görüntülərindən daha çox şair kimi görünən və yaddaşlara həkk edilən, X.Natəvanın öz müa– 142 –

sirlərinə güclü təsiri olmuşdur desək, yanılmarıq. İlki general rütbəli Mehdiqulu xan Xasay xan oğlu İsmiyevin dövlət qulluğunda çalışması, əsasən Tiflis və Şimali Qafqazda yaşaması övladını tez-tez görmək istəyən ananın ürək çırpıntılarına, ruhi sarsıntılarına səbəb olurdu. Bu məqamda X.Natəvan ana-şair, şair-ana ehtizazını yaşayırdı. Onun lirikası isə aşiq-məşuq çərçivəsindən çıxıb, ana-bala müstəvisinə keçirdi. Lakin qəzələ xas olan “xəyali-zülf”, “fəraq”, “vüsal”, “qəmi-nihan”, “hicran”, “dilü-can” kimi aşiqanə qəlib ifadələr hələ də öz yerində qalırdı.

Varımdı sinədə dərdü qəmi-nihan, ölürəm.

Fəda olum sənə, gəl, eylə imtəhan, ölürəm.

Fəraqdən gecələr yatmaram səbahə kimi, Xəyali-zülfünə bağlı gedibdi can, ölürəm.

Bahari-hüsnün ara, gör, necə xəzanəm mən, Bahar qönçəsi tək bağrım oldu qan, ölürəm.

Vərəq-vərəq dilü can hicrin ilə odlandı, Misali- gəncəfə səd parə oldu can, ölürəm.

O xaki-payini mən aşıyan etmiş idim, Vətəndən ayrı düşüb indi laməkan ölürəm. Çəkərdim həsrətini, görmədim, xüdahafiz Olubdu indi işim naləvü fəğan, ölürəm*.

Fəda o qamətinə kim, qəza nə xoş çəkmiş, Qədər büküb belimi, eyləyib kəman, ölürəm Fəraqdən tükənib tabü taqətim billah, Vüsalə yetməz əlim, zarü Natəvan ölürəm.

F.Köçərlinin təbirincə desək, “öz fərzəndi-əzizi Mehdiqulu xanın müfariqətində” (13,154) deyilən bu qəzəl o dövrdə geniş əkssəda vermişdir. “Məclisi-üns”ün fəal iştirakçılarından biri olan İsgəndər bəy Rüstəmbəyov (1845. Şuşa-1918, Şuşa), çox qəribə olsa – 143 –

da, Natəvanın xahişi ilə onun 8 beytlik qəzəlinə 15 beytlik qəzəli ilə cavab vermişdir.

Xudadan istərəm, ey can, hələ sən ölməyəsən.

Behəqqi-şahi Xorasan hələ sən ölməyəsən Nəzərdə sanma ki, sən bir zəifə övrətsən, Vətəndə rükərsən, ey Natəvan, (hələ) sən ölməyəsən.

Vilayət içrə vücudun bəsi qənimətdir.

Sən ölmə bari, qoy ölsün filan, hələ sən ölməyəsən Mirzə Rəhim Fənaya (1841, Şuşa-1931, Bakı) gəldikdə isə məsələ bir qədər başqa cür idi. Fatma xanım Kəminəyə həcv yazan da, S.Ə.Şirvani tərəfindən cavabını alan da, əlacı üzülüb “ağlaram” rədifli qəzəlini qələmə alan da o idi. Gizli məhəbbət bəslədiyi Natəvandan büsbütün əlinin üzüldüyünü görən M.R.Fəna yazırdı: Hicran edibdir könlüm evin qarət, ağlaram Çün ağlamaq olubdur mənə adət, ağlaram Bu giryədir açan dili - qəmgini-zarımı Göz yaşım ilə yoxdur mənə halət, ağlaram Ruyin fərağıdı səbəbi-girgeyi-Fəna Didarına qoyubdu fələk həsrət, ağlaram… (23, 222-223) Mirzə Rəhim Fənanın nədən və kimdən ötrü ağladığını bilənlər ona yarızarafat, yarıgerçək bir çəkildə “ağlama” rədifli qəzəllərlə cavablar vermişlər. Bu müşairələrdən sonradan xəbərdar olan Natəvan “ağlasın” rədifli bir qəzəllə həm onlara cavab vermiş, həm də M.R.Fənaya bir az da dağ qoymuşdur: Ey əhli-dil, Fənanı qoyun barı ağlasın, Əğyarə çünki yar olub yarı, ağlasın.

Gizlin xəyalı var ki, belə ahü zar edir, Öz halına qoyun ki bu diləfkarı, ağlasın.

– 144 –

Səsləndi Natəvan ki, ərbabi-qəm tamam, Hali-Fənaya cəm olub elcarı ağlasın. (23,169) Natəvanın bu qəzəlindən sonra əli yerdən-göydən üzülən M.R.Fəna çox şeyin fənaya getdiyini görüb yalandan da olsa, özünə haqq qazandırmaq məqsədi ilə qarayaxalıq edirdi.

Bir kəs ki, qəm düçarı ola, ağlar, ağlamaz? Ənduhü qüssə yarı ola, ağlar, ağlamaz?

Bir bülbülün ki, gülşəni pamali-xar olub, Misli-xəzan baharı ola, ağlar, ağlamaz?

Yoxdur könüldən özgə həyatımda bir güman, Hər kim ki, böylə yarı ola, ağlar, ağlamaz?.. Əlbəttə ki, şairin şəxsi tərcümeyi- halı həyatında baş verən hadisələrlə, lirik tərcümeyi halı ilə ovqatındakı həzinləşmələr, kövrəlmələr, sızıntılar və gizlintilər ilə müəyyən edilir. İkinci əri Ağaseyid Hüseyndən olan oğlu Mir Abbasın 1885ci ildə, 16 yaşında ikən (onu bəzən 17 yaşlı kimi də göstərirlər) vəfat etməsi Natəvanın ana kimi sarsılmasına, şairə kimi hüznlü qəzəllər yazmasına səbəb olur. Onun “Getmə”, “Gəl”, “Ağlaram”, “Ağlar”, “Sənsiz”, “Bu halətdə”, “Əfsus” rədifli qəzəlləri bu qəbildəndir. “Natəvan klassik lirik şeiri, buradakı sevən qadın tipajını tragik ana obrazı ilə zənginləşdirmişdir”, “…Natəvan məzara dediyi ağını beşiyə söylədiyi layla kimi oxuyur”(30,214) deyənlərin nə qədər haqlı olduqları göz qabağındadır.

Yanar canım, oğul, daim sənin dərdü fərağında, Necə pərvanələr hər dəm yanar şəmin ayağında.

Sənin hicran odun, Abbas, dəxi çıxmaz ki, canımdan, Səməndər tək yanar daim anan nari-fərağında.

Və ya Kəcrəvişdir bu asiman, əfsus!

Bivəfadır cahanü can, əfsus!

– 145 –

Nə yaman dağ imiş oğul dağı, Mənə üz verdi imtəhan, əfsus! .... Mehrini kəsdi mən bəlakeşdən, Oldu xak ilə mehriban,əfsus!

Və ya da Keçibdi mövsüni-gül, getdi növbahar, əfsus!

Qalıbdı bülbüli-biçarə xarü zar,əfsus!

O gül ki, qibtə edərdi ona behişti-çəmən, Tutubdu indi yer altında ol qərar,əfsus!

O gülbədən ki, ipək köynək incidərdi onu, Olubdur indi o,torpaqla xakisar, əfsus!

Sən allah, ay qara torpaq, onu əziz saxla!

Odur mənim gözümün nuru,ey məzar, əfsus!

“Müqəddəs ana-oğul məhəbbətini də sənətkarlıqda, poetikada... dastan səviyyəsinə qaldıran, ...qəzəlin...üslub, dil, metafora, obraz, rəmz sistemini ana-oğul simvolikasına çevirən” Natəvan bu şeirləri ilə lirik “uşaq ədəbiyyatı” tarixində balaca şedevrlər (29,214) yaratmış olurdu.Vaxtilə həyat yoldaşının cənazəsi yerdən qaldırılarkən: ...Bir an dayan, ey sarban, qoyma gedə bu karvan, Ol sərvə uymuşdur könül, sərvi- rəvanımdır gedən.

Sədi, sənə layiq deyil yardan giley, ey bivəfa!

Gördüm mən ondan çox cəfa, səbrü tavanımdır gedən. deyərək fəryad qoparan Sədi Şirazi naləsi hələ də ürəkləri parçalamaqdadır. Bəlkə də, tale oxşarlığına görə çiyinlərdə yırğalanan sevgili qadın tabutuna ağı söyləyən Sədi Şirazi fəryadı ilə oğul tabutuna ağı söyləyən Natəvan fəryadı bu məqamda üst-üstə düşürdü: Yıxıb bu könlüm evin, eyləyib viran, getmə!

Yoxumdu tabü təvan firqətə, cavan, getmə!

– 146 –

...Boyun bəlasın alım, sərv tək yıxılma,oğul, Doyunca görməmişəm, getmə,bir zaman, getmə! ...Sabahadək oturub çəkmişəm cəfalarını, Boyum bərabərisən indi əl aman, getmə!

Yəqin əl çəkəcək düstü aşinalərdən, Divanətək düşəcək çöllərə anan, getmə!

“Məclisi-fəramüşan”dan Mirzə Məhəmməd Katib, Əbülhəsən Şəhid, Mir Möhsün Nəvvab, ”Məclisi-üns”dən Mirzə Sadıq Piran, Şamaxıdan – “Beytüs-Səfa”dan S.Ə.Şirvani, Molla Ağa Bixud, Bakıdan – “Məcməüş-şüəra”dan Hüseyn bəy Vəhdəti, Mirzağa Dilxun, Ağadadaş Müniri, Qubadan – “Gülüstan” ədəbi məclisindən Mirzə Möhsün Xəyali, Şəkidən İsmayıl bəy Nakam X.Natəvanın oğlunun vəfatı münasibətilə yazdığı şeirlərinə nəzirələr yazmış, ona təsəlli və təskinliklər vermişlər.

Talenin və qədər-qismətin sərt davranışlarına baxmayaraq, o, özünü toplayıb həyatın şirinliyini yaşamaq istəyirdi: Olmuşam dəhri-bəla içrə bu gün divanə mən, Varmadım meyxanəyə, sındırmadım peymanə mən. ...Dövrü dönmüş dövr dövran etmədi kamımca, ah!

Düşmənimdir, bilməzəm kim netmişəm dövranə mən.

Varü yoxumdan qalan ancaq mənim bir can idi, Natəvan, dəxi dedim: – Sərf eyləyim mehmanə mən.

Və ya Şuri-eşqin başıma axırı sevda gətirir, Bu müşəxxəsdi ki, eşq aşiqə sevda gətirir. ...Naqənin varmı şüuri bula aşiq kuyin?

Onu Məcnuna tərəf cəzbeyi-Leyla gətirir. ...Sidqi qəlb ilə misar etmiş idin can nəqdin, Natəvan, müjdə bu gün qətlinə fərma gətirir.

– 147 –

Bu o illər idi ki, X.Natəvan dərd-qəmini unutmaq, ağrıyan ürəyini ovutmaq üçün tez-tez ilk oğlu Mehdiqulu xanın yanınaTiflisə gedirdi. O, Tiflisdə olarkən Kürün sahillərinə çıxar, naturadan rəsmlər çəkərmiş. “Yaşadığı saray kompleksini şəxsən özü layihələşdirmiş, zərif əl işləri ilə məşğul olmuş, öz əliylə birbaşa naturadan kətana köçürdüyü Şuşa etüdləri – “Budaq”, “Üzüm salxımı”, “Ağac”, “Ev”, “Gül”, “Çiçək” rəsmləri ilə mütəxəssislərin diqqətini cəlb etmiş (30, 212) X.Natəvan dərdli ürəyinin dərdlərini suya danışmaq üçün Kürə üz tuturdu. Hələ 1882-ci ildə Natəvanın mahud üzərində qızıl-gümüş saplarla toxuduğu əsərlər diqqəti cəlb etmiş və Ümumrusiya sərgisinə Qafqaz şöbəsinin vitrininə qoyulmuşdu. X.Natəvanın “Bənövşə”, “Qərənfil”şeirlərinin yazılması, “Gül dəftəri” adı ilə məşhur olan albomunun tərtibi və hazırlanması onun oğlu Mehdiqulu xanın yanında olduğu dövrə – 1886-cı ilə təsadüf edir.

X.Natəvanın oğlu Mir Abbasın vəfatı münasibətilə yazdığı, şeirlərə şəxsən mən bir şairə-ananın Azərbaycan ədəbiyyatına bəxş etdiyi töhfə kimi baxır, oradakı hüzn və kədər dolu misraları qəzəl janrında yazılan ağı kimi qəbul edir, bayatı ilə deyilən ağılar kimi qəzəl ilə deyilən ağıların da acısını və ağrısını yaşayır, bunu Azərbaycan qadın poeziyasında yeni bir qat kimi qiymətləndirirəm.

Bundan əlavə olaraq, Natəvanın güllərə və çiçəklərə yazdığı şeirləri bu açılan və solan dünyaya qadın gözləri ilə baxış kimi başa düşürəm. Axı, qadının özü də elə çiçəklər və güllər kimidir. Qadın taleyi ilə çiçək və gül taleyi arasındakı oxşarlıq min cür sınaqlardan və bəlalardan keçən Natəvana həm də öz taleyi fonunda özünü ifadə etmək şansı vermişdir: Əgərçi xoşdu mənə ətri, həm səfası gülün, Cəfası çoxdu, nə hasil ki, yox vəfası gülün.

Yazılsa nöqtəbə nöqtə, deyilsə hərfbəhərf Qurtarmaz həşrə qədər halü macərası gülün.

Bənövşəyə müraciətlə yazdığı qəzəlində “Səni şövqi-bahar aşüftə qılmış, Çəkər aşiq olan qayğu, bənövşə!”deyərək özü ilə bə– 148 –

növşə arasında bir oxşarlıq, qərənfilə müraciətlə yazdığı qəzəlində isə “Səni kimdir sevən bica, qərənfil?Sənə mən aşiqi-şeyda, qərənfil. Səni gülşən ara aşüftə gördüm, Yəqin bildin tutub sevda, qərənfil” deyərək öz xarakteri ilə qərənfil xarakteri arasında bir eynilik görür. X.Natəvan “Nə güldür ki, qəmində ömürdən bizardır bülbül?” deyəndə də qadın xarakterindən çıxış edir. Kişi şeirində kişi xarakteri ilə dağ, qaya xarakteri nə qədər uyuşursa, qadın şeirində qadın xarakteri ilə gül-çiçək xarakteri bir o qədər uyuşur. Natəvan təkcə şeirləri ilə deyil, həm də rəsmləri ilə qadın zövqünü və incəliyini nümayiş etdirirdi. Məhz rəsmdə də məharətli olduğuna görə Mirzə Həsən Yüzbaşov X.Natəvanın “Qönçə” rəsminə görə Dəhani-yar ilə bəhs etmək istər hər zaman qönçə, Vəli bu sirri-pünhani tutar eldən nihan qönçə. (23,190) mətləli qəzəlini, “Bənövşə”rəsminə görə isə Könül nədəndir olub böylə xakisar bənövşə?

Kimin qəmində olub zarü biqərar bənövşə? (23,190-191) mətləli qəzəlini yazmışdır. Hətta, deyilənlərə görə, “Məclisiüns”ün yığıncaqlarından birində X.Natəvan çəkdiyi gül şəkillərindən birini Mirzə Həsən Yüzbaşova bağışlamış, o da bu qəzəli elə oradaca yazmışdır: Ey gül, səni bilməm necə ustad çəkibdir, Nəqqaşi-əzəl sünin edib yad çəkibdir.

Hər bir vərəqin görçək onun könlüm olur şad, Əzbəs bu gülü ustası çox şad çəkibdir. (23,192) Məmo bəy Məmai isə Natəvanın “Neylufər” (“Suzanbağı”) şəklinə Gülşəni-hüsnə verib ziynətü-tər neylufər, Açılıb, gül-gül olub tazəvü tər neylufər. (23,215) mətləli qəzəlini həsr etmişdir.

– 149 –

Gah xoş günləri ilə insanı öyündürən, gah da bəd günləri ilə insanı döyündürən bu dünya Natəvanı da incəldib-incəldib iynə gözündən keçirməkdə idi. Oğlu Mirabbasın vaxtsız vəfatı ilə sinəsinə çəkilən çalın-çarpaz dağların ağrıları yavaş-yavaş səngiməyə başladığı bir vaxtda-1891-ci ildə ikinci əri Ağaseyid Hüseyn də vəfat edir. Bundan sonra böyrü-başı qohum-qardaşla dolu olduğu halda, fikrini və düşüncəsini bölüşməkdə çətinlik çəkən X.Natəvan mənən tənha qaldığını hiss etməyə başlayır. Get-gedə tənhalaşmış, təklənmış Xan qızının həyatı, səhhəti, məişəti daha da ağırlaşır. “Övladları arasında irs ixtilafları, evindən bir sandıq qızıl sikkə və əşyaların oğurlanması ona səbəb olur ki, şairə iqtisadi böhran vəziyyətinə düşür, Arazdan Mil düzünə – Ağcabədiyə çəkdirdiyi arx” (30,212) yarımçıq qalır.” Hətta, “Bakinskie qubernskie vedomosti” qəzetinin 1895-ci il tarixli 43-cü sayında, bundan bir qədər keçmiş yenə o qəzetin 1896-cı il tarixli 5-ci sayında X.Natəvanın zinət şeylərini açıq satışa qoyması barədə xəbər dərc olunur. İnandıqları tərəfindən aldadılmış, var-dövlət sahibi etdikləri tərəfindən talan edilmiş, təsəlli verdikləri tərəfindən əsəbləri pozulmuş, pərişan, xəstə Natəvan (28,212) yenə də sözə üz tutur: Bilən bu dərdimi yoxdur bu halətdə, bu halətdə Tutubdur könlümü möhnət bu halətdə, bu halətdə Gedibdir taqətim dizdən, tükənmiş nur həm gözdən Neyçün ülfət kəsib bizdən bu qürbətdə, bu qürbətdə Dolandım hicr dağında, əyildim qəm otağında, Xəyal hüsnün sorağında bu saətdə, bu saətdə.

Natəvanın halının get-gedə pisləşməsi el dərdi, torpaq qeyrəti çəkən insanları narahat edirdi. Mənbələrdə Məmo bəy Məmainin (1834, Şuşa-1918, Şuşa) “Getmə” rədifli qəzəlinin Natəvan xəstə olduğu zaman müalicəyə gedərkən yazıldığı (23,213) göstərilir.

Vaxtı ilə oğul itirən “Natəvanın yazmış olduğu “Getmə” rədifli qəzəlinə nəzirə kimi səslənən bu qəzəlin məzmunu tamamilə başqa bir ovqatdan xəbər verir. Əlbəttə ki, xəstə ikən müalicəyə gedən – 150 –

adama heç bir adam getmə deməz. Sadəcə olaraq, ətrafındakılar X.Natəvanın şam kimi öləziməkdə olduğunu görür, ona əlac edə bilmədikləri üçün əzab çəkirdilər. Əslində Məmo bəy Məmainin qəzəlindəki “getmə”sözü “ölmə” sözünün sinonimi idi: “aramızdan getmə” mənasında idi.

Ey gözüm nuri, qərari-dil-ürfan, getmə.

“Məhfili-üns” sənin canına qurban, getmə. .... Sən ilə cəm idi bu silsileyi-alınəsəb, Etmə bu silsiləni bari pərişan, getmə. Əgər sənin bu “Xurşid (günəş) cəmalın görünməsə “bu Şişeyi-viran” zülmətdə qalacaq, sənə gələn dərdi mənə ver ki, sənin dərdin mənim dərmanım olsun, sən susma, susma ki, sənin söhbətlərin məhəbbət məclislərinin zinətidir” deyən Məmai sanki xəstə şairəyə şairənə bir şəkildə ürək-dirək verirdi: Təkyə qıl balışı-izzətdə, otur izzət ilə, Mən hüzurunda olum türfə qəzəxan, getmə.

Sən iləndir sərü samanı Məmai zarın, “Məhfili-üns”ü qoyub bisərü saman getmə.

Dostların təsəllisi, yaxşı adamların xeyir-duaları, həkimlərin ciddi- cəhdləri X.Natəvana nə qədər təskinlik versə də, onun günügündən ağırlaşan halını yaxşılaşdırmırdı. Dünya üzünə baxdıqca bu gözəl dünyanı bir daha görməyəcəyi fikri ilə tutulduğunu, dumanlandığını hiss edən şairə çoxdandır ki, açılmayan ürəyinə işarə edərək deyirdi: Yenə, ya Rəbb, nə qəmgindir mənim bu şad olan könlüm?

Rümusi-eşqdən qafil olub ustad olan könlüm.

Görübdür yari-əğyarə, olubdur məhv nəzzavə, Edibdir sinəsin parə, mənim bərbad olan könlüm.

Fəraqın ruzi-məhşərdir, əsiri-möhnəti-qəmdir, O zülfün təki bərhəmdir mənim bərbad olan könlüm.

– 151 –

Niyə peymanədən keçdin, neçün zənciridən qaçdın, Nədəndir çöllərə düşdün, mənim azad olan könlüm?

Baxın bu Natəvan zarə, günü bəxtim kimi qarə, Gəzər Məcnun tək avarə mənim naşad olan könlüm.

Bu bir qaydadır ki, son səfərdə olanların gözləri yol çəkir: onlar doğmaları ilə vidalaşmaq, halallıq almaq istəyirlər. X.Natəvanın “Neçin gəlməz” rədifli qəzəli məzmununa görə son nəfəsində övladalarını gözləyən ananın, yaxınlarının gəlişinə müntəzir xəstənin son pıçıltıları kimi səslənir: Qoyubdur intizarında, neçin gəlməz, neçin gəlməz?

Həmişə ahü zarında, neçin gəlməz, neçin gəlməz? Üzüldüm karivanımdan, əl üzdüm xanimanımdan, Fələk incir fəqanımdan, neçin gəlməz, neçin gəlməz? ...Qalıbdır Natəvan nalan, gecə-gündüz olur giryan, Onun yox dərdinə dərman, neçin gəlməz, neçin gəlməz.

“Ağlaram”, “Ağlar”, “Olaydı” rədifli qəzlləri, o cümlədən Gəl, ey xəyali-vüsal, ölüm zamanıdı, gəl. Ölən zəmanidə, cana, aman amandı, gəl. mətləsi ilə başlayıb. ...O qədər nazını çəkdim, ölüm yetişdi mənə.

Nə naz vəqtidi, dilbər, ölüm zəmanıdı, gəl. ...Pozuldu gülşəni-eyşim, cəfayi-hicrin ilə, Əsibdi badi-əcəl, ömrümün xəzanıdı, gəl. beytləri ilə davam edən qəzəlində də Natəvanın paralanmış qəlbinin fəryadları eşidilməkdədir. Yaşar Qarayevin təbirincə desək, “Xudafiz” rədifli qəzəlində isə ölüm yatağında can verən, həyata vida deməyə hazırlaşan X.Natəvan həyati nemətlərə və dəyərlərə də – 152 –

vida edir. Həyatdan sonra, həyatdan kənarda heç bir “ikinci həyat” inamı ilə, “ümidi-vəsl” xəyalilə də özünə təsəlli vermir. Elə ona görə də hər cür vüsaldan onu “bu dünyada” məhrum edən rəqiblərə və ara vuranlara, riyakarlara, ikiüzlü xainlərə (30,215) lənət oxuyur: Rəqiblər qoymadı yetsin əlim bir daməni –vəslə, Xəyalınla keçirdim ömrümü nalan, xüdahafiz! ...O gün ki, məhşəri-kübra olur, vəhm et o gündən kim, Tutan damanını, dildən çəkəm əfqan, xüdafiz! Üzüb əl Natəvan candan ki, ta ümmidi-vəsl etməz, Dili-qəmgin, cigər pürxun olub suzan, xüdahafiz.

Bu misralarda bu dünyadakı bütün pisliklərlə xudahafizləşib, axirət dünyasına bir parça nur şəklində qədəm qoymaqda olan bir insan ürəyinin son döyüntüləri eşidilməkdədir.

Məndən olsa, doğulmazdım, nə edəydim? Ölməzdim də, bu arzuma kaş yetəydim.

Bundan gözəl, bundan yaxşı nə olardı?

Nə gələydim, nə qalaydım, nə gedəydim. (19,43) ittihamı hələ 1070-1150-ci illərdə ömür sürmüş Sənai Qəznəvidən “Nə eşq olaydı, nə aşiq” deyən Hüseyn Cavidə qədər bütün klassiklərin duyğu və düşüncə çevrəsinə daxil olan bir ittihamdır. Bu – işıqda cılğılıq axtaranların fəlsəfəsidir – insanın xislətindən gəlir: Nə mən olaydım, ilahi, nə də bu aləm olaydı!

Nə də bu aləm ara dil müqəyyədi-qəm olaydı ...Nə bəhr olaydı, nə ümman, nə böylə göz yaşı cari, Nə gül üzündə, ilahi, bu növi şəbnəm olaydı. ...Nə ah olaydı, nə əfsus, nə parə-parə könül, Nə Natəvanın, ilahi, həvası dərhəm olaydı.

– 153 –

Nəhayət, bütün ağrılara son qoyan ölüm X. Natəvanı da haqlayır. O, 1897-ci il oktyabrın 1-də (Bəzi mənbələrə görə, oktyabrın 2-də (7,163-164) Şuşada vəfat edir, çox ehtimal ki, oktyabrın 2-də Ağdamda, Cavanşir şəcərəsinin ailə qəbirstanlığı olan “İmarət” məqrəbəsində (30,213) dəfn olunur.

“Bir ucu olumlu, bir ucu ölümlü dünyanın” XIX əsr zaman kəsiyində – xanlı Qarbağın xansız günlərində “Xan qızı” adıyla yerinə və yerlilərinə havadarlıq edən Natəvanın yoxluğu Rusiya, Orta Asiya, Türkiyə və İranı gəzdikcə vətənini gözləri önündə canlandıran Məmo bəy Məmainin fəryad dolu ürəyinin acı naləsi kimi öz ifadəsini tapırdı. Çünki Natəvanın ölümündən sonra “Məclis-üns” də dağılmışdı: Bir bikəsi zarəm, vətənimdə vətənim yox!

Bir bülbüli-bibalü pərəm, vay, çəmənim yox! ...Viranə qalıb “Məhfili-üns”üm, dağılıbdır, Nə yar, nə qəmxar, nə bir həmsüxənim yox. ...Bir yanda vətən təhlükəsi canımı almış, Bir fəhm edənim, anlayanım, dərk edənim yox! Ərbabi-kəmalət zamanı getdi, Məmai, Qaldı bu bəla dəştdə, imdad edənim yox! (23, 215-216) *** XX əsrdə isə xalqımıza və ədəbiyyatımıza qarşı imperiya münasibətində forma dəyişsə də, məzmun dəyişmədi. Bununla belə, elə o mənfur imperiyanın tüğyan etdiyi o illərdə Bakıda Natəvanın heykəli (1960, heykəltəraş Ömər Eldarov) ucaldılmış, Ağdamda qəbri üzərinə obelisk vurulmuş, Şuşada ona büst (heykəltəraş Namiq Dadaşov) qoyulmuşdu. Hələ Sovetlər dönəmində M.Rahim “Natəvan” (1962) poemasını, İ.Əfəndiyev “Xurşidbanu Natəvan” (1980) pyesini yazmışdı.

– 154 –

Bakıda X.Natəvana ucaldılmış abidə – 155 –

Əslində isə Sovet dönəmi boyunca sürgünlərə və deportasiyalara məruz qalan Azərbaycan türkləri, nəhayət, 1987-ci il hadisələrinin axarında daha böyük işğallara məruz qaldılar.

İşğalçı ruslara arxalanan ermənilər 8 may1992-ci ildə Şuşanı işğal etdilər. Mənbəyi məlum olmayan qisasçılıq hissi ilə alışıb yanan ermənilər ruslar U.Hacıbəyovun, Bülbülün, o cümlədən X.Natəvanın büstünü güllələdilər, onların tuncdan tökülmüş büstlərini yerindən çıxarıb tullantı metal qismində gürcü möhtəkirlərinə satdılar. Məhz bu möcüzə sayəsində və Qırmızı Xaş Komitəsinin əli ilə o büstlər gəlib Azərbaycana çıxdı. Hal-hazırda X.Natəvanın o güllələnmiş və baş barmağını güllə aparmış büstü Ü.Hacıbəyovun və Bülbülün büstləri ilə yanaşı Bakı İnəsənət Muzeyinin həyətində açıq havada saxlanır. İngilis jurnalist Том де Ваал “Qara bağ” Fəsil 12. Şuşa.

Sonuncu istinadgah”. – “Черный сад”. Глава 12. Шуша. Последняя цитадель” adlı memuar-məqaləsində yazır: “Захватив город, армяне в отместку демонтировали и продали бронзовые бюсты трех азербайджанских музыкантов и поэтов, уроженцев Шуши, причем и эти реликвии были чудом спасены, на сей раз благодаря скупщику металлолома в Тбилиси. Я видел эти три бронзовых бюста – в плачевном состоянии, со следами от пуль, они валялись во дворе штабквартиры Красного Креста в Баку: поэтесса Натеван с покрытой платком головой, держащая книгу в руке с отбитым большим пальцем; композитор Гаджибеков, испещ– 156 –

ренный пулями, в двубортном пиджаке и сломанных очках, и знаменитый певец Бюль-Бюль, похожий на мыслителя..с выпуклым бронзовым лбом”.

Tərcüməsi: “Şəhəri işğal edən ermənilər qisasçılıq hissi ilə Şuşada doğulmuş üç musiqiçi və şairin tunc büstlərini aşırıb satdılar. Elə bu səbəbdəbn bu relikviyalar (müqəddəs sayılan şeylər – V.As.) Tbilisidə metal tullantısı yığan möhtəkirlərin sayəsində təsadüfən xilas edilmişdi. Mən bu üç tunc büstü cəllad əlindən çıxmış vəziyyətdə, güllələr ilə dəlik-deşik edilmiş şəkildə Bakıdakı Qırmızı Xaç Komitəsinin ştab-kvartirasının həyətinə necə gəldi atılmış gördüm: əlində kitab tutan, başı örtüklü şairə Natəvanın baş barmağını güllə aparmışdı. Eynəyi sındırılmış, ikiyyanlı düyməsi olan pencək geyinmiş bəstəkar Hacıbəyovun büstü güllələnib şadara-şabaş edilmişdi. Məşhur müğənni Bül-Bül qabarıq tunc alnı ilə mütəfəkkirə bənzəyirdi”...

Bütün bunlarla yanaşı Mingəçevirdə X.Natəvan adına kitabxana vardır, Bakının uşaq kitabxanası onun adını daşıyır. Beyləqandakı Milabad kənd orta məktəbi X.Natəvanın adınadır. N.Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı muzeyinin Natəvan adına Qarabağ filialı yaradılmışdır.) Cəmil Tağıyevin “Xan qızı” (Bakı, “Şur”, 2011) romanı isə son dövrlərdə X.Natəvana həsr edilmiş ən iri həcmli əsər hesab olunur. Mustafa Çəmənlinin tərtibi və ön sözü ilə işıq üzü görən “Xurşidbanu Natəvan. Neçin gəlməz” (Bakı, Təhsil, 2012) şeirlər tolusu isə Natəvan irsinə aid olan daha bir neçə əsəri də ehtiva edən mükəmməl nəşr kimi qiymətlidir.

AMEA Nizami adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyində keçirilən elmi-praktik Natəvan konfransında muzeyin direktoru Rafael Hüseynov heykəltəraş Akif Əsgərov tərəfindən Natəvanın və Aleksandr Düma Perin bürüncdən heykəlinin düzəldiləcəyini, kiçik variantının muzeydə Natəvan guşəsində nümayiş etdiriləcəyini, heykəlin isə Parisdə ucaldılacağını söyləmişdir. Parisdə ucaldılacaq heykəlin dörd tərəfində Natəvanın şeirlərindən parçalar, Aleksandr Düma Perin “Qafqaz səfəri”indən səfirlər yazılacaqdır.

X.Natəvanın “Gül dəftəri” adlı albomu əsasında kitab yazılacaq, Azərbaycan və ingilis dillərində nəşr ediləcəkdir. Natəvan irsi dünya dillərinə tərcümə edilib yayılacaqdır.

– 157 –

2014-cü ildə X.Natavanın adına Azərbaycanda poçt markası buraxılmış, 2016-cı ilin 18 fevralında Belçikanın Vaterloo şəhərinin mərkəzi parkında xalq rəssamı Tahir Salahovun rəhbərliyi ilə heykəltəraş İmran Mehdiyev tərəfindən ona heykəl qoyulmuş, internet məlumatlarına görə, 2017-ci ildə Fransanın Evyan lö Bən şəhərində X.Natavana qoyulan heykəlin açılışı olmuşdur.

3 iyun 2018-ci ildə isə Azərbaycanımızın Quba rayonunda X. Natəvanın şərəfinə daha bir abidə (Heykəltəraş Ayxan Səidzadə) ucaldılmışdır.

X.Natəvanın Qubadakı abidəsi

– 158 –

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

Ədəbiyyat: Azərbaycanın aşıq və şair qadınları. 188 s.Bakı, “Gənclik”, 1974.

Azərbaycan ədəbiyyat tarixi, 3 cilddə, II cild. Bakı Akademnəşr”, 1960.

Azərbaycan qadın şairləri antologiyası. 256 s. Bakı, “Avrasiya Press“, 2005.

“Azərbaycan” qəzeti, 10 mart 2007.

Azərbaycan klassik ədəbiyyatında işlədilən ərəb və fars sözləri lüğəti. 220 s. Bakı, “Maarif”,1966.

Azərbaycanda məşhur olan şüəranın əşarına məcmuədir. I cild.

Toplayanı və tərtib edəni: Hüseyn Əfəndi Qayıbov. 360 s. Bakı, “Elm”, 1986.

Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, VII cild. 624 s. Bakı, 1983.

Bəylər Məmmədov Natəvanın şair qohumları.84 s. Bakı, 1989.

Cəmil Tağıyev. Xan qızı. 120 s. Bakı, “Şur”, 2011. Ərəb və fars sözləri lüğəti. 1040 s. Bakı, “Yazıçı”, 1985.

Feyzulla Qasımzadə. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyat tarixi. Bakı, 1974.

Firidun bəy Köçərli. Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild. 600 s.Bakı, “Elm”, 1978.

Firidun bəy Köçərli. Azərbaycan ədəbiyyatı. II cild.460 s. Bakı, “Elm”, 1981.

X.Natəvan. Şeirləri. Bakı, 1938.

X.Natəvan. Şeirləri. Bakı, 1956.

X.Natəvan. Otuz üç qəzəl.36 s. Bakı, 1981.

X.Natəvan. əsərləri. (Bəylər Məmmədovun tərtibində) 88 s. Bakı, “Lider”, 2004.

Xurşidbanu Natəvan. Neçin gəlməz (Mustafa Çəmənlinin tərtibi və ön sözü ilə). Bakı, Təhsil, 2012, 160 səh. İnci xəzinəsi. 240 s. Bakı,”Gənclik”, 1977.

Məsud Əlioğlu. Darıxan adamlar (Seçilmiş əsərləri). 792 s. Bakı , “Təhsil”, 2018. Bax. Natəvanın kədəri, səh. 81-87.

Mir Mehdi Xəzani. Kitabi- tarixi- Qarabağ (Azərbaycanca yazılmışdır) Bax. Qarabağnamələr, II kitab.480 s. Çox təəssüflər olsun ki, kitabın 2-ci səhifəsində səhifələrin sayı 450 rəqəmi ilə qeyd edilmişdir. Bakı, “Yazıçı”, 1991.

Poetı Azerbaydjana. Leninqrad, 710 s. 1970.

Poetik məclislər. (Nəsrəddin Qarayevin tərtibində) Bakı, “Yazıçı”, 1987.

– 159 –

24. Poeziya narodov SSSR XIX - naçalo XX veka. Moskva, 1977.

25. Salman Mümtaz. Azərbaycan ədəbiyyatının qaynaqları. 446 s.

Bakı, “Yazıçı”, 1986.

26. Salman Mümtaz. Azərbaycan ədəbiyyatının qaynaqları. 440 s.Bakı, “Avrasiya Pres”, 2006 27. Sevdiyim şeirlər. I cild. (Cahangir Qəhrəmanovun tərtibində) 248 s. Bakı, “Gənclik”, 1978.

28. Seyid Əzim Şirvani. Əsərləri, II cild. 652 s. Bakı, Azərbaycan SSR EA Nəşriyyatı,1969.

29. Vasif Quliyev. Dünənə uzanan cığır. 160 s. Bakı, 2000.

30. Yaşar Qarayev. Azərbaycan ədəbiyyatı:XIX və XX yüzillər. 740 s.

Bakı, “Elm”, 2002. İnternet məlumatlarından da istifadə edilmişdir: 1. Tom de Vaal. “Çyornıy sad”. Perevedeno s anqliyskoqo yazıka.

Armeniya i Azerbaydjan çerez mir i voynu. Pervaya publikatsiya 2003. Russkaya pulikatsiya 2005. https://www.kavkaz-uzel.eu/..

Chernyy_sad._Armeniya_i Azerbaydzhan_mezhdu_m...Vaal de T. 2. https://ru.wikipedia.org/wiki/Натаван,_Хуршидбану 3. https://az.wikipedia.org/wiki/Xurşidbanu_Natəvan Xurşidbanu Natəvan haqqında olan ədəbiyyat: Cəfərzadə Ə. Natəvan haqqında hekayələr. Bakı: Azərnəşr, 1963, 60 s.

Azərbaycan yazıçılarının həyatından dəqiqələr. Xurşud Banu Natəvan.

Bakı: 1979, səh. 44-48.

Məmmədov B. Xurşudbanu Natəvan. 158 səh. Bakı: Yazıçı, 1983.

Natəvanın şair qohumları. 84 səh. Bakı: Azərnəşr, 1989. Əliyeva H. Natəvanın tikmələri. "Qobustan". 1970, N1, səh. 42-46. Əfəndiyev İ. Xurşudbanu Natəvan. "Azərbaycan", 1985, N11, səh. 22-65.

Məmmədov B. Xurşudbanu. "Ulduz", 1995, N1.

– 160 –

IV Bəxtiyar Vahabzadə - milli-bədii təfəkkürümüzün aparıcı simasıdır Gəldim bu dünyaya Yuxarıbaşda. ....................................................

Odu ürəkdədir, buxarı başda.

(B.Vahabzadə)

Azərbaycan mühitində XX əsrin II yarısı – XXI əsrin I onilliyinin şeir və şair mifindən danışarkən ilk növbədə Bəxtiyar Vahabzadə yada düşür. “Ürəyində Yuxarıbaşın odu” ilə qorsalana-qorsalana yaşayan, “başında isə Yuxarıbaşın buxarı”dan yaranan ilğımlara doğru gedən, dumanları təpəsində tüstülənən dağlara bənzər Bəxtiyar Mahmud oğlu Vahabzadə 1925-ci ildə avqust ayının 16da Şəkidə anadan olmuşdur. İlk təhsilini Şəkidə alan B.Vahabzadə 1934-cü ildə ailəsi ilə birlikdə Bakıya köçmüş, orada ibtidai məktəbin sonuncu sinfini və orta məktəbi bitirmiş, 1942-1947-ci illərdə ADU-da (indiki BDU-da), 1947-1950-ci illərdə ADU-nun aspiranturasında təhsil almış, 1950-ci ildən ADU-da əmək fəaliyyətinə başlamış, 1951-ci ildə “Səməd Vurğunun lirikası” mövzusunda namizədlik işini tamamlamış, Azərbaycan jurnalistikasının patriarxı Şirməmməd Hüseynovun dediyinə görə, 1962-ci ildə doktorluq müdafiəsi üçün iki illik elmi məzuniyyətə göndərilmiş, 1964-cü ildə isə “Səməd Vurğunun həyatı və yaradıcılığı” mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmiş, 1980-ci ildə AMEA-nın müxbir üzvü, 2000-ci ildə isə AMEA-nın həqiqi üzvü seçilmişdir.

1950-ci ildən BDU-nun “Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı” kafedrasında müəllim, dosent, professor kimi çalışan B.Vahabzadə 1990-cı ildən təqaüdə çıxmışdır. 1990-cı ildən X çağırış Azərbay– 161 –

can SSR Ali Sovetinin deputatı və Azərbaycan KP Bakı şəhər Komitəsinin üzvü kimi respublikamızın ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etməyə başlayan B.Vahabzadə 26 noyabr 1991-ci ildə təşkil edilən Azərbaycan Respublikası Ali Soveti Milli Şurasının tərkibinə daxil edilmiş, 1995-2000, 2000-2005-ci illərdə müstəqil ölkəmizin millət vəkili kimi 10 il fəaliyyət göstərmişdir.

B.Vahabzadənin Şəkidəki abidə-büstü qarşısında.

Soldan: Vaqif Aslan, Cəvahir Qaraqızı, filosof Fərman İsmayılov.

16 avqust 2016-cı il

İlk mətbu şeiri 1943-cü ildə yazdığı “Ana və şəkil”, ilk kitabı 1949-cu ildə çap etdirdiyi “Mənim dostlarım” adlanan B.Vahabzadə 1944-cü ildə qələmə aldığı “Yaşıl çəmən, ağac altı, bir də ki, tünd çay” şeirinə görə Böyük Səməd Vurğunun təkidi və zəmanəti – 162 –

ilə AYB üzvü seçilmişdir. B. Vahabzadə 1950, 1951, 1953-cü illərdə çap edilən “Bahar”, “Ədəbi heykəl”, “Dostluq nəğməsi” və bundan sonrakı kitablarında məktəb yaşlı uşaqların həyatından bəhs edən şeir və poemalar yazsa da, özünü ideya və məfkurə şairi kimi təsdiq edə bilmişdir. 1959-cu ildə qələmə alınmış və 1960-cı ildə “Nuxa fəhləsi” qəzetində çap edilmiş “Gülüstan” poemasına görə xalqımızın ən sevimli şairinə çevrilmişdir. O, 1974-cü ildə “Azərbaycanın Əməkdar incəsənət xadimi” fəxri adına, 1976-cı ildə “Leninlə söhbət” və “Muğam” poemalarına görə Azərbaycan Dövlət mükafatına layiq bilinmiş, 1981-ci ildə o zamankı SSRİ Yazıçılarının VII qurultayında SSRİ Yazıçılar İttifaqı İdarə Heyətinin üzvü seçilmiş, 1984-cü ildə SSRİ Dövlət Mükafatı laureatı olmuş, həmin ildən Xalq Şairi fəxri adına layiq bilinmiş, 1988-ci ildə isə M.F.Axundov adına ədəbi mükafatın laureatı olmuş, “Qırmızı Əmək Bayrağı” ordeni almış, 1991-ci ildə AYB Ağsaqqallar Şurasının üzvü seçilmiş, 1995-ci ildə isə “İstiqlal” ordeni ilə təltif edilmişdir. Süleyman Rəhimovun təbirincə desək, “.... Bəxtiyarın bütün fəaliyyətində şairliyi birinci və baş” (Bax. Süleyman Rəhimov.

“Azərbaycan” jurnalı, 1975, №10) olmuşdur.

3 gün fərq ilə 83 il altı ay ömür sürən şairimiz 2009-cu il fevralın 13-də dünyasını dəyişmiş və fevralın 14-də I Fəxri Xiyabanda dəfn edilmişdir.

Azərbaycan respublikası Prezidentinin 27 oktyabr 2015-ci il tarixdə sərəncamı ilə Şəkidə B.Vahabzadənin evmuzeyi açılmış və yaşadığəı binaya xatirə lövhəsi vurulmuşdur. ***** Unudulmaz tənqidçi-alim, türkoloq Aydın Məmmədov B.Vahabzadə poeziyasını “vətən torpağından göyərmiş poeziya” hesab edir və onu “... əzabkeş fikrin, dünya, insan, sevgi və azadlıq haqqında çırpıntıların poeziyası” kimi qiymətləndirirdi (5,7: 9, XII c., s.701.). “Məhz nəslinə, xalqına, kökünə bağlılıq, təkrarsız, fərdi, milli çalar Bəxtiyar şeirini çağdaş Azərbaycan poeziyasının faktına və hadisəsinə çevirib, ondan müasir şərq və dünya şeir prosesinin məcrasında danışmağa əsas və haqq verib” (21, 658) deyən div – 163 –

ədəbiyyatşünas Yaşar Qarayev B.Vahabzadə yaradıcılığını aşağıdakı kimi dövrləşdirirdi: “Onun yaradıcılığının I dövrü məktəb şeirləridir, o – şair kimliyini o zaman qazanır, II dövrü – tarix və dünya adlı səyahətə çıxır, III dövrü özünə səyahət, özünə enmə dövrüdür” (20, 136).

“A”-dan “ana” yazdıq, “b”-dənsə “baba”, “V”-dən “Vətən” yazdıq, “e”-dən “el”, “oba”.

Ana yurdumuzu bu səslərlə sən Ruhuna, qəlbinə həkk edəcəksən. (2, 186.)

Və ya Yaz ayları çağıldayan selmisən?

Bu dünyanı oyuncaqmı bilmisən?

Həyat səni güldürəndə gülmüsən, Hünərin var, ağladanda gül, görüm. (7, 185.)

Yaxud Baxdım məzarçıya, bir də qəbrə mən, Qəlbimin nidası çıxdı dilimdən: – Məzar tikən üçün tikdiyi qəbir Çörək ağacıdır, mənimçün fikir. (8,152.)

B.Vahabzadə yaradıcılığından gətirilən bu nümunələr ömrün ayrı-ayrı mərhələlərində insan düşüncəsinin necə dəyişdiyini aydınca əks etdirir. Elə buna görə də, B.Vahabzadə yaradıcılığında məktəb şeirlərindən vətən şeirlərinə keçid tamamilə təbii surətdə baş vermişdir. Çünki burada aparıcı xətt ana südündən ana məktəb sevgisinə, ana məktəb sevgisindən ana vətən sevgisinə çevrilməklə davam etmişdir. Bu da, əlbəttə ki, ən sonda özünü və dünyanı dərk etmək cəhdinə çevrilməli idi. Rus imperiyasının qanlı caynaqları sözümüzə, şerimizə qarşı yönəldikcə Bəxtiyar poeziyası da daha çox qatılaşmalıydı.

Ehramlar ölkəsində sıxıla-sıxıla gəzən ərəblə türklüyünü danan azərbaycanlının tale oxşarlığı göz qabağında olduğundan onu – 164 –

görməmək mümkün deyildi. Ölü dil hesab edilən latın dilindən söz açan şair elə Azərbaycanda da Azərbaycan dilinin öldürülməsinə işarə edərək yazırdı: – “Mən azadam”, “müstəqiləm” sözlərini Öz dilində deməyə də ixtiyarın yoxsa əgər, De, kim sənə azad deyər?

B.Vahabzadə “Yollar-oğullar” poemasında hadisələri Əlcəzair müstəvisinə keçirməklə, təmiz qanlı ərəblə fransızlara calaq edilmiş ərəbin – Etyenlə Mustafanın fərqinə varmalı idi: Mustafa “Mənimdir bu ana torpaq” Deyə gəlmələrə oxudu meydan.

Silib, təmizləmək istədi, ancaq Vətəni Etyenin dayılarından. *** Əbəs yerə deyildir ki, filosoflar mifi “şəxsiyyət forması”, “möcüzə”, “dialektika” hesab edirlər. Ədəbiyyat isə “mif”i “söz” kimi qiymətləndirir. Mif semantikasındakı hissi-idraki qavrayış ilə söz semantikasındakı bədii düşüncənin üst-üstə düşməsindən şeir və şair mifi yaranır. Bu mifin nüvəsində isə böyük sevgi dayanır.

Məsud Əlioğlunun bu fikri necə də yerinə düşür: “Bəxtiyar Vahabzadə sevilən şairdir. Fəqət sevilə bilmək üçün sevməyi bacarmaq lazımdır. Sevə bilmək isə istedadlı olmağın bariz xüsusiyyətidir” (13. 4; 9, XII c. s.684).

Sözü möcüzə səviyyəsinə qaldırmaq üçün şair özünü və dünyasını bütövlükdə görməyə can atır. Şəxslər sonsuzluğunda öz şəxsiyyətini, ölçülərin ölçüsüzlüyündə öz dünyasını görə bilmək üşün şair özündən və dünyasından uzaqlaşıb ona kənardan baxmağı, baxdıqca da dəyərləndirməyi bacarmalıdır. Burada təmənnasızlıq və təbiilik əsas şərtdir. İlyas Əfəndiyev demişkən: “Bəxtiyar hər nə yazırsa, ürəkdən yazır, təbii yazır, təmənnasız yazır” (12, 3; 9, XII c. s.669). Üstəlik şair nəinki özünə enmək və həm də gördüyü, hət– 165 –

ta təsəvvür etdiyi dünyaya da nüfuz etmək səviyyəsində olmalıdır. Əslində bu da azdır. Şair bunları hissin və idrakın süzgəcindən keçirməlidir. Bu isə taleyin hökmü ilə olur. “Bəxtiyar dərin axtarışda olan və narahat düşüncələr şairidir” deyən Yeqor İsayev (9, XII c. s.717), “Şair Bəxtiyarın bəxtiyarlığı onun qibtə ediləcək dərəcədə böyük olan poetik istedadıdır” deyən Rəsul Rza (15, 2), “Mən Bəxtiyar Vahabzadəyə müəllim deyirəm, çünki onun şeirlərini oxuyanda, yaxud tərcümə edəndə ondan öyrənirdim və öyrənirəm” deyən Rimma Kazakova (9, XII c. s.723), “Onun yaradıcılığında istedad, mədəniyyət, lirikanın gücü və həyat təcrübəsi ahəngdar birləşir” deyən Stanislav Kunayev (9. XII c. s.725) necə də haqlı idilər. ***** Özündən və dünyasından uzaqlaşma, özünə və dünyasına yaxınlaşma mif və şeir üçün ortaq əlamətdir. Mifik və poetik uzaqlaşma və ya yaxınlaşma məzmun içində məzmun, forma işində forma tapıntısına səbəb olur. Şair real hadisələr içərisindən insan və cəmiyyət üçün xarakterik olanı seçib ayırır, özündən uzaqlaşdıraraq və ya özünə yaxınlaşdıraraq ədəbi-fəlsəfi prizmadan baxdıqca onu poetikcəsinə yaşayır.

Kentavrlar, qippoqriflər, yeddibaşlılar, oxbatmazlar, qılınckəsməzlər, topdağıtmazlar mifik-poetik uzaqlaşma və yaxınlaşmada öz mahiyyəti və məzmunu ilə görünən reallıqlardır. Şairin böyüklüyü mifik-poetik uzaqlaşma və yaxınlaşma bacarığının səviyyəsi ilə ölçülür.

B.Vahabzadəni sözümüzün ağsaqqalı edən əsas amil onun tam aydın görününcəyədək hadisə və faktdan uzaqlaşa bilməsi, formadan daha çox məzmun və mahiyyətə yaxınlaşmasıdır.

Sovet dönəminin bütün tarix kitablarında “Gülüstan sülh müqaviləsi”ndən yazılırdı və bunu Azərbaycan xalqının tarixi xoşbəxtliyi kimi qiymətləndirirdilər. Əlbəttə ki, B.Vahabzadə ilə bir əsrdə yaşayanların çoxu bu müqavilə haqqında bilirdi. Onları 1813-cü il hadisələrindən öz günlərinədək olan dövr ayırırdı. Onların hadisə və faktdan uzaqlaşma məsafəsi elə o qədər idi. Onlar da bilirdilər ki, “Gülüstan” Rusiya ilə İran arasındakı sülh müqaviləsidir. Burada Azərbaycanın iştirakı yoxdur. Azərbaycanı müharibədə əldə edi– 166 –

lən qənimət kimi bölüşdürəndən sonra hər iki tərəfin – Rusiya ilə İranın özlərindən razılıq hissi ilə imzaladıqları sənədin obrazlı, düşünülmüş, reallıqda görünə bilməyən tərəflərini görmək poetik uzaqlaşmada mümkün ola bilərdi. Elə buna görə də, “Gülüstan sülh müqaviləsi”ni günün reallığı kimi qəbul edib barışanlar B.Vahabzadənin intellektual-poetik “Gülüstan” harayından diksinib qalxdılar.

B.Vahabzadə real-tarixi hadisəyə elə bir güzgü tutmuşdu ki, orada ləyaqət və heysiyyətimizin necə tapdalandığı, necə dəhşətli bir amansızlıqla iki şaqqa edilməyimiz aydın, özü də çox aydın görünürdü. Bu aydınlıqda oyanmaqda olan milli mənlik hissini ört-basdır etmək mümkün deyildi. Çünki poetik işıqda görünməyən yerimiz yox idi və sovet ideologiyasının mifik təbliğat maşını sındırılmışdı.

Artıq hər bir Azərbaycanlı üçün konkret vətən var idi: ... Vardırsa yaranmış, Mütləq yaradan var.

Varsansa,.. özündən Əvvəlcə atan var.

Dünya quru bir səs, Qəm çəkməyə dəyməz.

Yüz-yüz itən olsun, Min-min də bitən var. Şükr eyliyəlim ki, Bizlərdən həm əvvəl, Həm sonra Vətən var.

Bəxtiyar Vahabzadə yaradıcılığını “tarixin şah damarını axtarmaq” cəhdi kimi qiymətləndirən tənqidçi, türkoloq-alim Aydın Məmmədovun 1981-ci ildə qələmə aldığı “Zamanla səsləşən şeirlər sorağında” adlı II məqaləsindəki bir məqamı yada salmaq istərdim.

O yazırdı: “Şükr eyləyəlim ki”, ifadəsi mətn daxilində qəribə bir təlqin gücü qazanır, nisbətən mücərrəd səciyyə daşıyan vətənpərvərlik məfhumunu sanki göylərdən yerə endirərək, dünyanın bir parçasını, bir küncünü doğma yurda, (onu) Vətən deyib əzizləyən hər kəsin gündəlik və əbədi sevincinə, həyat enerjisinə çevirir” (1, 40).

– 167 –

***** “1988-ci ildən başlayaraq yalnız yaradıcılığı ilə deyil, həm də fəal ictimai-siyasi mövqeyi ilə hadisələrin mərkəzində olan” (11, 99) B.Vahabzadə 1990-cı ilin 20 Yanvar gününü bütün şiddəti ilə yaşamışdı. O məşum günün şəhidlərinə həsr etdiyi poemada azadlığın yaxında olduğunu hamıdan daha çox hiss edirdi: Onlar sübut etdi, hər qara zülmün Əli uzunsa da, ömrü gödəkdir.

Xalqın azadlığı sabah, biri gün Şəhid yarasından göyərəcəkdir. Şəhid qanı ilə suvarıldıqca böyüyən və qol-budaq atan azadlıq ağacını görmək B.Vahabzadəyə birdən-birə nəsib olmamışdı. O bura qədər mifik-poetik bir ovqatla M.Ə.Sabirin “necə ağlayıb necə güldüyünü” yaşamışdı, “tamam qəmzadələrin və möhnətkeşlərin yüklərini götürmək və məzlumların halına yanmaq üçün xəlq olunan” M.Füzulinin “şəbi-hicran” alovunda necə şölə çəkdiyinə baxabaxa isinmək eşqi ilə hadisə və faktlara 500 illik məsafədən nəzər salmışdı. Bu zaman B.Vahabzadə özünün şair təxəyyülündə M.Füzulinin ahı, göz yaşları və ürəyinin odu ilə günbəgün pardaxlanıb gözəlləşən, gözəlləşdikcə ilahiləşib onun sevgisinə sevgi ilə cavab verən iki Leyla görmüşdü: bunlardan birincisi sevgili Vətən , ikincisi isə sevgili Vətənin yetirdiyi məhəbbət çiçəyi idi. B.Vahabzadə qələmində Füzuli Vətənə və Vətən çiçəyinə elə bir sevgi, elə bir şövq, elə bir zövq ilə baxmışdı ki, Vətən də, çiçək də həsrətli gecələrin qaranlıqlarını dəlib keçən odlu baxışların nuruna boyanmışdı.

Bu həsrətə sancılan vüsal işığında Vətən də, Vətən çiçəyi də lalərəng görünürdü. Onların üzərinə Füzuli ürəyinin qanı çilənmişdi.

Elə buna görə də, Vətənin də, Vətən çiçəyinin də ürəyinə xal düşmüşdü, həm də bu “şəbi-hicran” 500 il idi ki, uzanırdı. “Azərbaycan türklərinin fikir və sənət dünyasına bir işıq şəlaləsi kimi daxil olan” B.Vahabzadə (9, XII c. s.757) qatı qaranlıqlar, parlaq işıqlar içərisində qalan Füzulinin elə özü olduğunu görmüş, titrəyib özünə dönmüşdü – mifik “şəbi-hicran”ı poetik “Şəbi-hicran”a çevirmişdi.

B.Vahabzadə Vətəndən göndərilən bir dəstə çiçəyin ətri ilə xəyal– 168 –

ları qanadlanmış Füzuli kimi vəcdə və ehtizaza gəlmiş, Vətəndə olsa da, Muğanı, Xəzəri, “səslənən Kürü”, “hayqıran Arazı”, Samux meşələrini gözlərinin önünə gətirmiş, özünü doğmaların arasında qərib hiss etmişdi, üzünü ustad şairə tutaraq belə demişdi: Əsrlər ötsə də, o vaxtdan sənin Hər dərdin, hər qəmin bizə tanışdır.

Qəlbindən od alan sətirlərinin İstisi hələ də soyumamışdır.

B.Vahabzadənin özü və öz taleyi ilə tanışlığı bununla bitməmişdi. O daha da irəli getmiş, insanlığa və dünyaya sevgisi ilə özünü ən ali məqamda dərk etmək istəmişdi. Elə buradaca qeyd etmək istəyirəm ki, B.Vahabzadə yaradıcılığının son dövrünü həm də içindəki Allahı etiraf dövrü kimi də qiymətləndirmək olar: İdrakda yol açmış gecədən güdüzə Allah.

Güldürməsən öz könlünü, gülməz üzə Allah.

Dünyaya şəfəqlər kimi Tanrım səpələnmi, Qəlbin gözü yanmazsa, görünməz gözə Allah. Şair elə bu məqamda cin, şeytan xislətli adamların ondan necə qorxduqlarını, qorxduqları üçün ona tələlər qurduqlarını hiss etmişdi...və birdən gözünə faniliyə qəhqəhə çəkən Nəsimi görünmüşdü. Füzulinin timsalında özündən 500 il əvvəl var olan varlığına, Nəsiminin timsalında isə 700 il əvvəlki özünə baxmışdı. Artıq orada ümumbəşəri sevginin işığında xəbisliklərinin aşkarlanacağından qorxan iblis təbiətli əmirlər, vəliəhdlər onun dərisini soyurdular. Bununla da iş bitmirdi. Nəsil-nəsil insan və gözəllik qarşısında baş əydikcə ucalan yeni-yeni Nəsimilər meydana gəlirdi. Nəsimini soyan nadanlar yenə də öz işlərində idilər. Bu həqiqətləri öz taleyində yaşayan B.Vahabzadə insanları Hüseyn Cavidsayağı bir şəkildə qorxmazlığa və dönməzliyə çağırırdı: İnsanı ucaldan ulu bir eşq, dəyanət.

Alçaldan isə... Qorxu, xəyanət.

– 169 –

Qorxduqsa ölümdən və əcəldən, İnsanlığı verdik demək əldən.

Qorxduqsa əgər zülmdən, haqdan keçər olduq.

Qorxduqsa əgər zülmə qul olduq, nökər olduq.

Nəsimilərin get-gedə təkləndiyini görüncə şairin qəlbindən dəli bir fəryad qopdu və bu fəryad tarixi bir dramın sərlövhəsinə çevrildi. S.Rüstəm yazırdı: “Səməd Vurğunun “Vaqif” dramından sonra “Fəryad” pyesi dramaturgiyamızda olan böyük bir boşluğu doldurdu” (17, 2; 18, 128). Özünə və dünyaya mifik, poetik, fəlsəfi gözlə baxan şair soyulan dərinin özününki olduğunu hiss etdikcə daha da irəliyə (əslində geriyə, yəni keçmişə) boylandı. Orada pas tutmuş bir qılınc gördü. O qılınca əl uzatmağa kimsə cürət etmirdi. Şair irəli keçib o qılıncı götürmək istəyəndə qabağını kəsdilər: – Əl vurma, sehirlidir! Bu qılınc kimin əlində olsa, elə onun özünü kəsir, – dedilər.

1200 il bundan əvvəl özünün nə gündə olduğunu görən şair heyrət və dəhşət içində “Özümüzü kəsən qılınc” əsərini qələmə aldı. Özündən əvvəlkilərin ona vəsiyyət etdiklərini bu günkü və gələcək nəsillərə çatdırmaq istədi. *** Poetik-fəlsəfi, mütəfəkkiranə yaradıcılığın bir sirri də öz daxilinə enməklə özünə doğru yol getməkdədir. B.Vahabzadə yaradıcılığının daha bir məziyyəti də elə bundadır. Öz keçmişi və şöhrətli tarixindən ta bu günlərədək keçilən yollara nəzər salan şair fərd kimi, millət kimi cılızlaşmağa etiraz edir: “gələni çəpiklə qarşılamağı, gedəni təpiklə yola salmağı” öz-özünə yadlaşma kimi qiymətləndirir. XX əsrin sonlarında xalqımızın başına gələn bəlaların qarşısını almaq üçün milli ruhumuza qayıdışı zəruri sayır : Güzəran naminə boğuldu gerçək, Yalana əl çaldı şərəf də, şan da.

Bəy, xan qürurumuz yolçu payıtək Paylandı didərgin çadırlarında.

– 170 –

Bəzən xatirələr ona qorxulu yuxular kimi görünür. Ona görə ki, şairin şahidi olduğu hadisələr və qarşılaşdığı insanlar çox mürəkkəbdir. Bu mürəkkəblik qarşısında tərəddüd keçirməmək mümkün deyildir. Mənsub olduğu xalqın sabahı üçün təşviş keçirən sair yazır: Bunu düşündükcə xoflanıram mən, Vallahi, kimsədən bir gileyim yox.

Mən necə qorxmayım xatirələrdən?

Mənim keçmişim var, gələcəyim yox. Şairin bu fikrində nə qədər haqlı olmasını situativ məqamlarla izah etmək olar. Yəni hansısa bir məqamda deyilən bu fikir ani şəkildə gəlib keçən hisslərdən yaranan ovqatın məhsuludur. Təbiidir ki, xalqının keçmişi ilə öyünən bir şair həm də öz xalqının gələcəyi ilə fəxr etmək arzusunda olur. Burada, sadəcə olaraq, gözəl bir gələcəyimiz olsun deyə narahatlıq keçirən şairin “mənim keçmişim var” deməsində gələcək nəsillərə gələcəyimizi qorumaq tapşırığı vardır.

Bütün yaradıcılığı boyunca B.Vahabzadəni ən çox düşündürən problem zaman problemi olmuşdur. Keçmişi və gələcəyi indiki zamanın üzərində cəmləşdirmək bacarığı, bu günündən dünəninə və sabahına baxmaq istəyi mövzu və janr rəngarəngliyindən asılı olmayaraq onun şeirlərinin ana xəttinə çevrilmişdir. Şəxsiyyət kimi ölçülü, şair kimi ölçüsüz zaman içində yaşamaq B.Vahabzadə poeziyasının fəlsəfi məzmununa daha çox sirayət etmişdir. Çox güman ki, B.Vahabzadəni yaradıcılığı baxımından 1813-cü ilin məlum müqaviləsindən Göytürk imperiyasına qədər aparan qüvvə onun zamana fəlsəfi münasibətindən irəli gəlmişdir. Maraqlıdır ki, onun tarixi-fəlsəfi əsərlərində olduğu kimi lirik əsərlərində də zamanın mahiyyətini açmaq cəhdi vardır.

Zaman rəqəmlərə sığmadığı üçün elmin, hamıya aydın və hamıya qaranlıq olduğuna görə hər bir kəsin ağrılı yeridir. Zaman ölçülü olduqda davamlıdır, ölçüsüz olduqda əbədiyyətdir. Hansısa bir zaman çərçivəsindən çıxıb başqa bir zaman çərçivəsinə daxil olmaq aralıq zaman mövcudluğunda mümkündür. Əslində poetik özündən uzaqlaşma və özünə yaxınlaşma B.Vahabzadənin zaman içərisində hissi, idraki manevrlərindən başqa bir şey deyildir. Vaxtilə Nəsimi– 171 –

ni hər iki məkanda məkansızlıq sıxdığı kimi B.Vahabzadəni də ölçülü və ölçüsüz zamanda zamansızlıq sıxır, hətta, bir çox məqamlarda məkana münasibətdə qəribə çalarlar da yaranır: Oğul şəhərdədir, anasa kənddə.

Görüşə bilmirlər bir məmləkətdə.

“Gözləmə otaqları”, “insan əzaları satılan əczaxanalar”, “iynəylə, dərmanla qadına hamiləlik bəxş edən kabinetlər” və nəhayət, bu dünya onu sıxıntılı düşüncələrə vadar edir.

Bəzən zaman və məkan dolaşıqlığında bir şair xoşbəxtliyinə qibtə etməmək də olmur. İllər boyu həsrətdən, hicrandan gileyli şairin əlçatmaz vüsalında könül xoşluğu görürük: Sən mənim qəribə qismətim, payım, Gecələr Günəşim, gündüzlər Ayım.

Güneydə quzeyim, qışda yazimsan, Sən mənim həmişə əlçatmazımsan. İşə bir bax! Vüsalı da özündən əlin çatmayacaq qədər uzaqlaşdırasan və bundan da həzz alasan! Bu məqamda Süleyman Rəhimovun müdrik kəlamlarını xatırlamaq yerinə düşür: -Bəxtiyarın bütün fəaliyyətində onun şairliyi birincidir, başdır” (19.21). Şairin ölçülü zaman qəlibində ömür məfhumu müxtəlif məzmunda və mahiyyətdə olur. “Dərinə boy verən qısa bir ömrü on ömürdən, yüz ömürdən üstün” tutan B.Vahabzadə eyni bir gecədə oğul gözləyən ana ilə bir-birinə qovuşan sevgililərin zaman adlı daş-tərəzilərinin ayrı-ayrı olduğunu yazır: Bir evdə intizar, könül möhnəti Vaxtın ayağına daş bağlayıbdır.

O biri evdəsə vəslin ləzzəti Vaxtın özünü də ayaqlayıbdır.

Qoy zaman ölçüsü zamanın olsun, Bu ölçü düz gəlmir istəyimizə.

Gün var ki, ildən də uzundur, uzun, İl var ki, gündən də qısadır bizə.

– 172 –

*** B.Vahabzadənin 12 cildliyinin işıq üzü görməsində müstəsna xidməti olan professor Ramazan Qafarlı yazır: “Şairin poetik yaradıcılığının, dramaturgiyasının leytmotivini təşkil edən vətən sevgisi, milli istiqlal, ana dili, mənəviyyat, haqq-ədalət və s. mühüm ictimai, bəşəri problemlər onun çoxşaxəli publisistikasında-məqalə, çıxış, məktub və müsahibələrində də eyni vətəndaşlıq mövqeyindən bədii-emosional vüsətlə qaldırılır” (9, XII c. s.4). Doğrudan da, mütəfəkkir şairimizin yaradıcılığında zaman, məkan və poetik ovqat üçlüyü hadisənin mahiyyət və məzmununa əlavə çalarlar gətirir.

Sevgilinin sevgilisindən küsməsi Günəşin gündüzündən küsməsi təsirini bağışlayır: Bu nə yoldur?

Dolanır tərsinə süzgün Günəşim.

Bu nə yoldur o tutub?

Dön geri, tez dön , Günəşim!

Sevgilimdən küsüşüb gen düşəli, Günbatandan doğur hər gün Günəşim!

B.Vahabzadə kainatın varlığını sevgidə gördüyü üçün məhəbbəti, arzunu, şair sözünü və zamanı əbədi hesab edir : Qocaldır insanı, qocaldır zaman... Ürəyin atəşi, közü qocalmır.

Dağları, daşları qocaldan zaman Bilmirəm bəs niyə özü qocalmır?

Getdi baharımız, yer qışa qaldı, Düzlər qara qaldı, yağışa qaldı.

Bizimki bir quru baxışa qaldı, Neyləyək? Arzunun gözü qocalmır.

Bəxtiyar, düşünək biz dərin-dərin...

Xəyallar möhtəşəm, arzular şirin. Əsil sənətkarın, əsil şairin Özü qocalsa da, sözü qocalmır.

– 173 –

Şair elə şair olduğu üçün məhəbbət, arzu və zaman sonsuzluğunda ağıl-hiss hədləri və sərhədlərini gördükdə heyrətlənir: Gah ağlıma uydum , gah da könlümə... Ürək bir tərəfdə, baş bir tərəfdə.

Qəlb iki qansızın arasındadır, Zaman bir tərəfdə, yaş bir tərəfdə.

Bir yandan da yaş ilə ölçülən zamanla ölçüyəgəlməz zaman arasında qaldığından hər şeyin bir tərəfdə olmasını arzulayan şair əslində ölçüsüzlüyə can atır – “bir salama dəyməyən eşqin” üzərindən keçib dünyanı yaşadan sevgiyə üz tutur. 2009-cu il fevral ayının 13-də axşamtərəfi böyük şairimizin dünyasını dəyişməsi və fevralın 14-də üçrəngli Azərbaycan bayrağına bükülərək I Fəxri Xiyabanda torpağa tapşırılması çox sevdiyi və nəhayət bir zərrəsinə çevrildiyi Azərbaycanı ilə qovuşub əbədiyyətə çevrilməsi idi. ***** P.S. B.Vahabzadə itkisi bütün türk dünyasını titrətdi. Şəxsən mənə müxtəlif türk ellərindən verilən başsağlıqlarının sayı-hesabı yox idi. Onların bir çoxu yaşadıqları kədəri bir andaca şeirə çevirirdilər: Bir çinar devrilmiş uzaq ellərde...

Hüzn dolmuş karlı dağların ardı.

Adı bir efsane, gezer dillerde...

Millet,e sevdalı, Millet,e yardı.

Yürekde heyecan, damarda kandı...

Sevdası Türkiye, Azerbaycandı.

Hep ayni ülküyle kavrulup yandı.

O – Vahazadeydi. O – Bahtiyardı!

(Hakkı Şener. Türkiyə, Biləcik) Digər bir şair isə öz duyğularını belə ifadə edirdi: Çox severdin Albayrağın alını.

Keşke görüp öpeyidim elini.

– 174 –

Çok yakından duyayıdım dilini...

Giden geri gelemedi Bahtiyar!

Kör gözlüler bilemedi Bahtiyar!

(Muhsin Tozlu. Türkiye, Nevşehir) Sayımbeylinin Təkə ilçəsindən (Adana vilayəti) Rəcəb Çağlar yana-yana belə yazırdı: “Gülme öz köküne, ayıptır sene!

Ot kökün üstünde biter, unutma!”

Dedin ve yaşadın seksendört sene.

Boynumuzu bükük koydun, Bahtiyar!

Yaşayacak elbet fikrin, sözlerin.

Geride kalmasın güzel gözlerin.

Atasıydın, rehberiydin bizlerin.

Boynumuzu bükük koydun, Bahtiyar! İndi B.Vahabzadə ömrünün ömürlərə qovuşduğu zamandır.

Zaman axaraında gələcək türk birliyinə üz tutan xalqımız böyük şairimizin ruhunu yad və şad edir. Ulu Tanrı sözümüzə və özümüzə yar olsun.

10 iyun 2015-ci il. Ədəbiyyat: 1. Aydın Məmmədov.Sözümüz eşidilənədək. Zamanla səsləşən şeirlər sorağında. II məqalə. Bakı, “Yazıçı”, 1988.

2. Бəхтијар Ваһабзадə. Бакы, Азəрбајҹан Дөвлəт Нəшријјаты, 1961.

3. Бахтияр Вагабзаде. Рука в руке. Баку, Гянджлик, 1981.

4. Бахтияр Вагабзаде. Mı na odnom korable. Баку, Язычы, 1983.

5. B.Vahabzadə. Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə. Bakı, Yazıçı, 1983.

6. Бəхтијар Ваһабзадə. Ҝəлин, ачыг данышаг. Бакы, Азəрбајҹан Дөвлəт Нəшријјаты, 1988.

7. Бəхтијар Ваһабзадə. Лирика. Бакы, Азəрнəшр, 1990.

8. Bəxtiyar Vahabzadə. Bir ömür yuxu.Bakı, Azərbaycan nəşriyyatı, 1998.

– 175 –

9. Bəxtiyar Vahabzadə. Əsərləri. I-XII cildlər. Bakı, “Elm”, 20082009.

10. I Beynəlxalq Bəxtiyar Vahabzadə Simpoziumunun materialları.

Bakı, Qafqaz Universiteti, 13-15 dekabr 2012.

11. Həbibulla Manaflı. Gen yaddaşımızın poeziya dili. Bakı, Oka Ofset-2008.

12. İlyas Əndiyev. Şairin lirası. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti,1984, 16 noyabr.

13. Məsud Əiloğlu. Şair ləyaqəti, şair sevgisi.”Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 1972, 26 fevral.

14. Rimma Kazakova. Bəxtiyar Vahabzadə-60. “Literaturnaya qazeta”, 1985, 21 avqust.

15. Rəsul Rza. Bəxtiyarlıq. “Ədəbiyyat və incəsənət”, 1975, 23 avqust.

16. Sözün Aydını. Bakı, Azərbaycan Tərcümə Mərkəzi, 2015.

17. Süleyman Rüstəm. Azərbaycanın xalq şairi.“Bakı” qəzeti, 1985, 15 avqust.

18. Süleyman Rüstəm. Məqalələri, III cild, “Şərq-Qərb”, 2005.

19. Süleyman Rəhimov. Şahin şahpərli şair. “Azərbaycan” jurnalı, 1975, №10.

20. Türkiye dışındakı türk edebiyatları antolojisi. Azerbaycan türk edebiyatı. Ankara, 1997.

21. Yaşar Qarayev. Azərbaycan Ədəbiyyatı: XIX və XX yüzilliklər.

Bakı, “Elm”, 2002.

– 176 –

V Poeziyamızın Məmməd Qayası – Qaya Məmmədi 14 oktyabr 1933-cü ildə Naxçıvan MR-in Şahbuz bölgəsinin Nursu kəndində anadan olmuş, orada orta məktəbi tamamladıqdan sonra 1950-1954-cü illərdə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun (indiki Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin) coğrafiya fakültəsində ali təhsilini başa vurub doğma Nursu kəndinə qayıtmış və coğrafiyadan dərs demiş Məmməd İnfil oğlu İbrahimov (Məmməd Araz) 1957-ci ildə yenidən Bakıya üz tutmuş, o zamankı Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Ədəbi Nəzarət İdarəsində (senzurada) çalışmışdır. 1959-1961-ci illərdə Moskvada – keçmiş SSRİ Yazıçılar İttifaqı nəzdindəki M.Gorki adına Ədəbiyyat İnstitutunda təhsilini davam etdirmişdir.

Məmməd Araz 1961-1963-cü illərdə “Maarif” jurnalında redaktor kimi fəaliyyət göstərmiş, 1963-1967-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatında Bədii Ədəbiyyat Redaksiyasının müdiri olmuş, 1967-1970-ci illərdə “Ulduz” jurnalının məsul katibi, 1970-1972-ci illərdə “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində, 1972-1974-cü illərdə Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatında baş redaktorun müavini vəzifəsini icra etmiş, eyni zamanda 1971-1981-ci illərdə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının poeziya şöbəsinin rəhbəri, 1974-cü ildən ömrünün sonuna kimi isə “Azərbaycan təbiəti” jurnalının baş redaktoru və “Ulduz” jurnalı redaksiya heyətinin üzvü kmi çalışmışdır.

O , 1975-ci ildə Respublika Dövlət mükafatına, 1983-cü ildə isə SSRİ Rəyasət Heyətinin fəxri fərmanına layiq görülmüşdür. M.Araza 1992-ci ildə xalq şairi fəxri adı verilmiş, 1993-cü ildən adına "Məmməd Araz" mükafatı təsis edilmişdir. Böyük şair 1 dekabr 2004-cü ildə dünyasını dəyişmiş və Fəxri Xiyabanda dəfn olunmuşdur.

– 177 –

Məmməd Arazın ilk şeiri 1952-ci ildə, ilk kitabı 1954-cü ildə çap edilmişdir. Onun ilk mətbu şeiri “Yanın, işıqlarım” (“İnqilab və mədəniyyət” jurnalında çap edilmişdir), ilk kitabı isə “Araz axır” olmuşdur.

O, 1960-cı ildən etibarən şeirlərini Məmməd İbrahim imzası ilə yazmışdır. Onun “Vətən torpağı”, “Şeirə çətir”, “Necə unudum səni”, “Mən Araz şairiyəm” kimi şeirləri bu imza ilə işıq üzü görmüşdür.

Bundan sonra vaxtaşırı olaraq onun 1959-cu ildə “Sevgi nəğməsi”, 1961-ci ildə “Üç oğul anası”, 1963-cü ildə “Mən səni taparam”, 1966cı ildə “Anamdan yadigar nəğmələr”, 1967-ci ildə “Ömür karvanı”, 1969-cu ildə “İllərdən bəri” kitabları çap edilmişdir.

Məmməd İbrahimdən Məmməd Araza gələn yol 1970-ci illərdə tamamlanır. Bu tarixdən etibarən o, şeirlərini Məmməd Araz təxəllüsü ilə oxuculara çatdırmışdır. Onun 1973-cü ildə “Qanadlı qayalar”, 1974-cü ildə “Atamın kitabı”, 1975-ci ildə “Həyatın və sözün rəngləri”, 1979-cu ildə “Oxucuya məktub”, 1983-cü ildə “Dünya sənin, dünya mənim” kitabları Məmməd Araz imzası ilə həyata vəsiqə almış, əsərləri bir çox dillərə tərcümə edilmişdir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin12 yanvar 2004-cü il tarixli sərəncamından sonra çap edilmiş iki cildliyi isə 2003-ildə işıq üzü görmüş dörd cildliyi əsasında – div ədəbiyyatşünas Yaşar Qarayevin “Ön söz”ü və Gülxanım Fətəli qzının tərtibi ilə nəşr olunmuşdur.

II Mərhum Yaşar Qarayev Məmməd Araz yaradıcılığına münasibətini “Eyfel qülləsində”, “Araz yadıma düşdü”, “Qoruyun dünyanı”, “Nobel mükafatı”, “Azərbaycanım mənim” və s. şeirlərinə istinadən belə ifadə etmişdir: “Bu şeirlərdə şair... xalqın minillik əxlaq, fəlsəfə, hünər və poeziya xəzinəsinin varisi və təmsilçisi kimi çıxış edir... İnsan, təbiət, tarix və tale onda sanki bir nöqtədə kəsişir.”

Akademik İsa Həbibbəyli isə “Xalq şairi Məmməd Arazın qələmindən çıxmış və məşhur zərb-məsələ çevrilmiş “Vətən daşı olmayandan olmaz ölkə vətəndaşı”misrası daşla, Vətən və vətəndaşlıq arasında bərabərlik işarəsi qoymağa gətirib çıxarmışdır, Məmməd Araz özü də sənətinin milli-mənəvi dərinliyinə və əhəmiyyətinə görə əbə– 178 –

diyyət qazanmaq mənasında “daş ayaqlı-daş əlli” bir insan-qaya obrazı səviyyəsinə yüksəlmişdir” deməklə Məmməd Araz şəxsiyyətini necə də sərrast qiymətləndirmişdir! Akademik İsa Həbibbəyli “O daş altda Məmməd Araz yaşayır” adlı məqaləsində isə “Məmməd Arazın yaradıcılığında millilik bəşəriliklə vəhdət təşkil edir. ... Lakin bütün məqamlarda Məmməd Araz özünün elan etdiyi kimi “Azərbaycan dünyasından baxır dünyaya” deyən akademik İsa Həbibbəyli 1993-cü ildə yazdığı monoqrafiyanı “Məmməd Araz” adlandırmışdır.”

Bəli, doğrudan da, möhtərəm akademikin dediyi kimi Məmməd Araz “O daş altda Məmməd Araz yaşayır” formulası ilə ədəbibədii aksiom yaratmış, “o daşın” elçi daşı deyil, beyin, ürək və göz, yəni poeziya-sevgi və məhəbbət daşı olduğuna işarə etmiş, bu müqəddəs daşın VƏTƏN DAŞI olduğunu bir daha nişan vermişdir. Bu məqamda Məmməd Arazın 1983-cü ildə tənqidçi-ədəbiyyatşünas Vaqif Yusifli ilə müsahibəsində “... Təbiət haqqında, onun poeziyada inikası barədə fikriniz?”sualını “Təbiət sənətin əbədi mövzu mənbəyidir”şəklində cavablandırdığını xatırlayıram. Əslində Məmməd Araz üçün böyüklüyün ölçüsü həcmdən daha çox mahiyyətdə idi. O, 1986-cı ildə qələmə aldığı “Məmməd Araz qayası” adlı şeirinin necə yarandığını belə izah edirdi: “Bu yaxınlarda aldığım oxucu məktubunda deyilir ki, “Sanbulaq” adlanan dərəyə gedən yolun üstündə bir sal daşa “Məmməd Araz kürsüsü” adı vermişik. Kövrəldim. Onu çoban dostumun hədiyyəsi saydım. O sal daş mənə bir qaya boyda göründü”. “Xəyalən o qayanın görüşünə gedən” şairin özü də “daşlaşan və qayalşan babası kimi” ağır duruşlu, ağır oturuşlu və zəhmli bir görkəm aldı. Hər tərifdən, hər təltifdən xoşlanmayan Məmməd Araz “Fərmanına, təltifinə alqış, ey çoban!” deyərək belə yazdı: ... Kürəyimdə yerin-göyün ağır yığını, Möhürlənmiş hər ucalıq yüksəliş deyil.

Mən duyuram sən olmağın ağırlığını, Ey mən – qaya, mən olmaq da asan iş deyil...

Kimliyinin ağırlığını lap çoxdan yaşayan, “Ey mən – qaya, mən olmaq da asan iş deyil” deyə daşlaşmış, qayalaşmış özü ilə dialoqa girən Məmməd Araz bundan iyirmi il əvvəl, yəni, 1966-cı – 179 –

ildə yazdığı “Babamın səsi” şeirində “Babamın gur səsi vardı, Babam bəzən Elə bərkdən danışardı – Az qalardı taxçadakı çıraq sönə.

Yarpaqlar tab gətirməzdi gülüşünün ləpəsinə. ...Qoy bu günün düşməni də At çapmasın harın-harın. Torpaq altda gizlətmişik Gur səsini babaların!..” deyərək ədəbi letymotivini elan etmişdi. 1967-ci ildə isə ölməz Bəxtiyar Vahabzadəyə həsr etdiyi “Məndən ötdü, qardaşıma dəydi ...” şeiri ilə əhdinə və andına sədaqətini sübut etmiş, ötürülən zərbələrin “VƏTƏNə dəydiyini” göstərmişdi. Özü ilə “Məmməd Qaya-Qaya Məmməd” şəklində tanış oluncayadək “babasının gur səsindən” oyanan yaddaşının işığında 1970-ci ildə “Vətən qayaları, Vətən daşları” silsiləsindən yazdığı şeirlərində qayalar və daşlar həsəd aparılacaq qədər canlı idi... Lap elə “İnsan qayalar” şeirində olduğu kimi.

Bir qayaya söykənmişəm, deyirəm kaş: Bax beləcə daşa dönəm yavaş-yavaş.

Taleyimi qayaların taleyinə bağlayam mən.

Bircə insan düşüncəmi saxlayam mən. .....................................................................

Onda Vətən sanar məni bir balaca Vətən daşı, Vətən daşı olmayandan olmaz ölkə vətəndaşı...

Yenə 1970-ci ildə yazdğı şeirlərindən birində “Vətən mənə oğul desə nə dərdim? Mamır olub qayasında bitərdim” manifestini irəli sürmüşdü. Yenə o ildə qələmə aldığı şeirlərindən biri “Biri mənə şair dedi” adlanırdı və şairin şairliyi qarşısında heyrətini ifadə edirdi: Biri mənə şair dedi, dondum yerimdə.

Hər çiynimdən asıldı bir qurğuşun tayı.

Dünya məndən yer istədi bəbəklərimdə, Elə bil ki, canlı yoxdu məndən savayı.

Bəli, o illərdə də bu illərdə olduğu kimi yaddaşı oyananların sayı az idi. Xalq isə şairlərindən yaddaşı oyadan şeirlər istəyirdi. Yaşar Qarayev Məmməd Araz şeirlərinin bu xüsusiyyətini nəzərə alaraq yazırdı: “... Yaddaş – ağrı səviyyəsində dərk olunmuş vəhdət və bütövlüyün özüdür. Yalnız yaddaş olan yerdə tamlıq var, əsrlər və nəsillər – 180 –

arasında bağlılıq var. Əsl, həqiqi, böyük Poeziya olan Məmməd Araz sözü də düşüncədə, əxlaqda və qeyrətdə belə yaddaşın ifadəsidir.”

Bu günkü kimi yadımdadır: 25 may 1975-ci ildə yenicə fəaliyyətə başlamış Şəki Dövlət Dram Teatrında o zamankı Baş Göynük “Qafqaz” kolxozu zəhmətkeşləri tərəfindən Respublika Ali Sovetinə deputatlığa namizəd göstərilmiş şair Nəbi Xəzri ilə görüş keçirilirdi. Onu Söhrab Tahir və Məmməd Araz kimi şöhrətli şairlər müşayiət edirdilər.

Təqdim edilən bu tarixi fotoda rəyasət heyətində oturanlar belə sıralanmışdır: soldan 1-ci Vaqif Aslan, 2-ci – Şəki şəhər Partiya Komitəsinin təlimatçısı Tofiq Qaffarov, 3-cü – Şəkidən Respublika Ali Sovetinə deputat seçilən şair Nəbi Xəzri, 4-cü – Şəki şəhər Partiya Komitəsinin II katibi Ənvər Nəzərli (sonralardan onun da qəzəlxan olduğunu bildim), 5-ci – şair Söhrab Tahir (O tribunadada çıxış edir), 6-cı – şair Məmməd Araz (əlini üzünə dayaq etmişdir), 7-ci – Şəki Mədəniyyət şöbəsinin müdiri Kərim Kərimov, 8-ci – Şəki rayon sovetinin şöbə müdiri Aydın Qaffarov

O tarixi görüşdə baş məruzəni mən etmişdim. Mənim çıxışımdan sonra tribunaya dəvət edilənlər ancaq və ancaq şeir oxumaq istəmişdilər. Məmməd Araz o görüşdə də Bəxtiyar Vahabzadəyə həsr etdiyi “Məndən ötdü, qardaşıma dəydi ...” şeirini oxumuşdu.

Bu görüşdən sonra aramızda çox isti münasibət yaranmışdı. Çox təəssüflər olsun ki, mənim rayonda yaşamağım üzündən əlaqələri– 181 –

miz davamlı olmamışdı. Ancaq o görüşdən mənə bir foto-şəkil yadigar qalmışdır. İndi o foto-şəkli oxuculara təqdim edirəm. Budur, şair Söhrab Tahir tribunadadır. O Söhrab Tahir ki, onun haqqında 1960-cı ildə Məmməd Araz “Araz yadıma düşüb, Hər teli min havalı O saz yadıma düşüb!” şeirini yazmışdı. Əlbəttə ki, Arazdan keçib gələn Söhrab Tahiri görəndə Məmməd Arazın yadına Araz düşməli idi!!!

III 1981-ci ildə “Bu dünyanın qara daşı göyərməz” şeirinin müəllifi, sevimli şairimiz Musa Yaquba sanki ürək-dirək verirmiş kimi Mən Arazda şaxələnən çinardım... Ömrüm boyu tufan əydim, su yardım.

Xətainin qılıncını suvardım...

Məmməd Araz karandaşı göyərdi. deyə qürrələnən Məmməd Araz sonrakı illərin parodoksallığı ilə qarşılaşmalı oldu. O illər, yaşlı nəsli deyə bilmərəm, ancaq o zamanın beyni “kommunizmin əxlaq kodeksi” ilə doldurulmuş gənc nəsil üçün ağlasığmaz hadisələrlə başladı və baş alıb getdi. 19821985-ci illərdə “jurnalist, hümanist, doktor” Zori Balayanın “Ocaq” və “Yol” kitabları Moskvada çap olundu və dünya dillərinə tərcümə edildi. Bu seriyadan olan yazılar, nitqlər və çıxışlar günbəgün çoxaldı. “Dənizdən-dənizə Ermənistan” yaratmaq eşqi ilə çırpınanlar Azərbaycan tarixini və həqiqətlərini tamamilə dandılar. Onda Marks, Engels, Lenin, Stalin, Xruşşov, Brejnevin əsərlərinə istinadən əsərlər yazıb elmlər doktoru, akademik olanların səbatsızlığı Məmməd Arazı yandırmağa başladı. İlk növbədə hələ də babası Lenin, atası 26-lar olanlara, Stalinə, Xruşşova yazdıqlarını pozub Brejnevdən yazanlara - qramofon yazarlara, yuxarıda sadalanan adlara qafiyə axtaranlara üzünü tutdu, 1982-ci ildə ”Köhnə qafiyələrçaylaq daşları”şeirini yazdı və göstərdi ki, hər dəfə sel gələndə, yəni zaman dəyişəndə o sel o qafiyələri özü ilə yuyub aparacaqdır:

– 182 –

Şairlər, sözləri buxovlamayın, Gəlin yığışdıraq qafiyələri!

Təzə fikirlərə yaxın qoymayın Üzülmüş, süzülmüş qiyafələri.

Nə qədər çay daşı çaylağı ovsun? Çay bezər – sel təzə daş gətirməsə Bəlkə ovçuluqdan doyar da ovçu Hərdən torbasını boş gətirməsə.

Elə sözügedən zamandan etibarən dilemma qarşısında qalan Məmməd Araz özü-özü ilə polemikaya girməli oldu. Hansı məqamda yaşamaq haqqının olub-olmamasını bilmək istədi: “ağlından qəlbinə gedən yolu bağladığına”, “boğazına sarınan ilanı tumarladığına” görə “yaşamağa haqqı olmadığı”, lakin “məqamı gələndə Araza bənd”, “arzuya bələdçi, şərə kəmənd olduğuna”, “bütün keçilməzliyi Vətən adıyla keçdiyinə” görə isə “yaşamağa haqqı” olduğu qənaətinə gəldi.

1983-cü ildə “Tarixçi alimə” adlı şeirində o, dərin bir rişxənd və hiddət ilə bəzi qramofon yazarlardan fərqlənməyən bəzi tarixçi alimləri məddahlıqdan əl çəkib elmə qayıtmağa dəvət etdi: .... Bir daşa tarixim yazılıbdısa, Düz oxu, qoy olsun ikicə kəlmə.

Genişdi – geniş yaz, qısadı – qısa! Üstündən götürmə, üstünə gəlmə!

Tərifə öyrəşmiş tarixçinin mahiyyətdən daha çox formaya və görüntüyə meyl etməsi yalan şərhə, düşmən düşüncəsinə xidmətə gətirib çıxardığından Azərbaycan tarixi müsibətlər və bəlalar tarixinə çevrilir. Bəlkə də, bəzi tarixçilərin qalalardan xəzinə axtarmaq ənənəsi qalaların xalqın deyil, şahların müdafiəsinə xidmət etməsi ilə əlaqədardır. Məmməd Araz yazırdı: Bu qala bəlkə bir əsrin günahı...

Hər şamda min gözün yağı yanıbdı.

Qalaça küncünə qısılan şahın Xalqı palçıq kimi tapdalanıbdı.

– 183 –

Sovet dönəmində üç cildlik “Azərbaycan tarixi”nin (1961-ci il) akademik nəşri elmi hadisə hesab edilirdi, lakin onun I cildində (Bax. səh.95-100) erməni çarı II Arşakın və erməni knyazı Vardan Mamikonyanın Sasanilərə qarşı V əsrdə apardığı mübarizələrdən və qaldırdıqları üsyanlardan danışılırdı. Bu necə Azərbaycan tarixi idi? Orada xristianlıq dövrü, demək olar ki, öz əksini tapmamışdı.

Tarix qalamızın açarını bu cür bədnam şəkildə özgələrə verəndən sonra yalandan günahkar axtarmağa dəyərdimi? Çox da tərifləmə bu qalaçanı, Axtar dünənimdə bu günü, axtar.

Kimin əlindəydi onun açarı?

Axtar, bu birinci düyünü axtar...

Bu düyünü Məmməd Araz demişkən hər şeydən əvvəl elmdə və yaddaşda salmışdılar, özü də sapı özümüzdən olan, başına keçə yamanmış baltalar bunu etmişdilər. Məmməd Araz isə bu düyünün açılmasını, elmi şəkildə, faktlar əsasında beynəlxalq aləmə təqdim edilməsini istəyirdi. Beynəlxalq aləm isə dəyişmişdi. O artıq 1976cı ildə deyildiyi kimi “zərrəsinə milyonların şərik olduğu”, “həm mənim, həm sənin və həm də onun” ola bilən və ola bilməyən dünya olaraq qalsa da, çox dəyişmişdi. Çünki dünyanı özəlləşdirmək istəyi ilə alışıb yanan xristian dünyası meydan sulamağa başlamışdı IV Məmməd Arazın dünya baxışlarından doğan şeirləri də digər şeirləri kimi zəncirləmə – silsilə şəklindədir. 1978-ci ildə qələmə aldığı “Dünya gözəl dünyadı”şeirindəki poetizm və romantika misralarındakı ahəngə uyuşub necə də çağlayır və axıb gedir: Gündüzündə çiçəklənər duyğumuz, Gecəsində gülablanar yuxumuz, Oyunumuz, inadımız, uyğumuz, Ömrümüzdən bir gül üzən dünyadı, Dünya gozəl, dünya gözəl dünyadı.

– 184 –

Lakin zaman dəyişdikcə Məmməd Arazın dünyaya baxışları da lirik-fəlsəfi, siyasi-ictimai mənada dəyişir. Məmməd Arazın mahiyyəti və məzmunu dəyişməkdə olan dünyaya dikilən incik baxışlarında sınıq ürəyinin narahat döyüntüləri görünür. 1989-cu ildə Mikayıl Müşfiqin xatirəsinə həsr etdiyi “Belə dünyanın” şeirindəki ovqat əvvəlkilərdən tamamilə fərqlənir. Artıq bu o dövrdür ki, Azərbaycan türkləri öz yurdlarından-Qərbi Azərbaycandan və Qarabağdan qovulurlar. Bəs belə bir məqamda onun Müşfiqi xatırlaması nəyə dəlalət edirdi? Müşfiq o şair idi ki, onun kitablarından biri “Buruqlar arasında”, digəri “Pambıq”, bir ayrısı isə “Bir may” adlanırdı. Müşfiq o şair idi ki, xalqlar dostluğunu tərənnüm edirdi və Firdövsidən, Xəyyamdan, Puşkindən, Lermontovdan, Marşakdan, Taras Şevçenkodan, o cümlədən Yeğişe Çarensdən, Hovanes Tumanyandan, Baqram Alazandan, Norensdən, Petros Duruyandan, Vıştunidən tərcümələr etmişdi. Sovet ideologiyasına və xalqlar dostluğu siyasətinə bundan da artıq xidmət olardımı? Onun güllələnməsinin təkcə səbəbi “Oxu, tar” idimi, yoxsa türk olmasıydımı? Şəxsən mənə belə gəlir ki, bunun bir səbəbi də onun parlaq istedadı idi. Azərbaycan xalqına bundan ağır zərbə olmazdı. Onda Azərbaycan türkü beynindən (indi Müşfiqin alnından güllələnməsi ilə əlaqədar olaraq onun nəşinin eskumasiyası həyata keçirilir) və ürəyindən, ağlından və təfəkküründən güllələnirdi.

“Mən belə dünyanın nəyindən küsüm” deyən Məmməd Araz əslində bu dünyadan inciyir və küsür. Ona görə ki, dünya acizdir: umanın umacağını verə bilmədiyi kimi küsənin də könlünü ala bilmir. Məmməd Araz “nəyindən küsüm” dediyi bu əlacsız, bu miskin və bu yazıq dünyadan elə buna görə də narazıdır: Söz verdim, söz adlı dəfinə verə.

Tək bircə ölümsüz qərinə verə.

Umdum nə verdi ki, küsdüm nə verə?

Mən belə dünyanın nəyindən küsüm? Ömrünə vay salar, vaydan utanmaz, Saç yolub-hay salar, haydan utanmaz, Günəşdən utanmaz, Aydan utanmaz, Mən belə dünyanın nəyindən küsüm?

– 185 –

Bizim böyüklük ölçülərimizə sığmayan, olanı da, öləni də saxlamaq iqtidarında olmayan, “utana”, “həya edə” bilməyən, “iti bazarında atından baha “olan, “qumara qoyulduğu”nun fərqinə varmayan dünyaya qarşı qəzəblənən Məmməd Araz dünyanı söyür, lakin şair kimi poetik söyür: Olsan öz haqqının köləsi belə, Əri öz içindən, öləzi belə.

Ondan inciyənin beləsi belə!..

Mən belə dünyanın nəyindən küsüm?

V 1989-cu ilin sıxıntılarını yaşayan xalqımızın başının üstünü alan qara dumanlar daha da sıxlaşdıqca, bizlərə qarşı gerçəkləşdirilən soyqırımın coğrafiyası genişləndirildikcə, keçmiş Sov.İKP MKnın Baş katibi Qorbaçovun “təmkinli və səbrli olmaq” çağırışları fonunda dədə-baba torpaqlarımızdan qovulmağımız, 1990-cı ilin 20 Yanvar soyqırımına məruz qalmağımız, dünyanın gözünə kül üfürən erməni faşistlərinin xristian dövlətləri tərəfindən dəstəklənməsi, məzhəb və təriqət xəstəliyinə tutulmuş müsəlman ölkələrin susqunluğu Məmməd Arazı siyasi liderə deyil, ədəbi liderə - özü də o tarixdən 67 il əvvəl dünyasını dəyişən Mirzə Cəlilə üz tutmağa vadar etdi. Xristianlı, müsəlmanlı, buddalı, konfusili dünyanın hələ də düzəlmədiyini etiraf etmək məcburiyyətində qaldığını Məmməd Araz özünəməxsus şəkildə dilə gətirdi, sanki ayaq üstə qırxı çıxmış bu yazıq və miskin dünyaya ağı dedi: ......................................

Kimdənsə tez durub kimin uşağı İtinə daş atıb beş yüz il qabaq.

Kimin dəyirmanı kimdən aşağı...

Bunları yerində kim oturdacaq?!

Dünya düzəlmir ki, düzəlmir, baba!

Tərəfsiz tərəfdə düz oğlu düzlər!

Tərəfgir tərəfdə silah, qan-qada!

– 186 –

Çayını itirən mavi dənizlər Çırpınıb, boğulur göz qabağında.

Dünya düzəlmir ki, düzəlmir, baba! ..............................................

Gedir yal davası, sümük davası, Gedir milyonçunun qəpik davası, Çürük fikirlərin çürük davası...

Dünya düzəlmir ki, düzəlmir, baba! ..................................................

Hələ bu dünyanın qeylü-qalı çox, Bilməm zəhəri çox, yoxsa balı çox. Çox verdim özümə bu sualı, çox! Ərzin nadanından ağsaqqalı çox!

Bəs niyə bu dünya düzəlmir, baba?

VI Akademik İsa Həbibbəyli demişkən: “Xalq şairi Məmməd Araz milli mücadilə savaşında lazım gələndə böyük cəsarətlə “vətəndaş qələmini – hərbi nazirə”, “yazı masasını – paytaxa”, “kağızını-bayrağa”, “sevgisinini, nifrətini ən nizamlı qoşuna” çevirməyi bacarmış sənətkar” idi. Azərbaycana qarşı edilən qərəzlərin Şərqlə Qərbi birləşdirən körpünün çökməsi kimi mənalandıran Məmməd Araz yazırdı: Doğudan Batıya yol uçub deyən... İnsandan-insana yol gözə dəymir.

Kimsə, deyirlər ki, yol tapıb göyə...

Dəymir gözlərimə möcüzə, dəymir.

1991-ci ildə qələmə alınan “Göy altında, yer üstündə” adlı bu şeir xalqına haqsızlıq edilən şairin ürək ağrıları ilə davam edir.

Dünya dövlətləri sırasında ən böyük coğrafiyaya malik olan və böyüklüyü ilə özünü hər daim gözə soxan keçmiş Sovet İttifaqında məhz dövlətin fitvası ilə gedən torpaq davası şairi məyus edirdi.

– 187 –

Torpaqsız bu yurdda min bölgü olur, Böyüyən iddiam – bəlkə də sonum!

Ey atamın ruhu, mənə həyan dur, Quş olum, bir kola, bir daşa qonum...

Dövlətdən, hakimiyyətdən dönüklük görən Məmməd Araz 1966-cı ildən “babasının gur səsinə”, “atasının ruhuna”, bütövlükdə isə “kommunist qardaşları” arasında təklənmiş Azərbaycana üz tuturdu. “Sözü qəmli, özü dəmli rəhbər adam”a uymağın mənasız olduğunu qət etdiyindən 19 mart 1992-ci ildə yazdığı “Ayağa dur, Azərbaycan!” şeirində sanki torpağın yaxasından yapışıb onu dağları və qayaları ilə birlikdə silkələyirdi: Nə yatmısan, qoca vulkan, səninləyəm!

Ayağa dur, Azərbaycan, səninləyəm!

Səndən qeyri biz hər şeyi bölə billik!

Səndən qeyri biz hamımız ölə billik!

Bütün bunların müqabilində “Dilənçi qaçqın” şeirində “qarşısındakı qaçqın bir uşağın birdən əl açıb: – Rəhm edin, qaçqınıq, – müraciətindən sarsılan şairin vətəni qoruya biləcək ordu arzusu ilə səmaya üz tutub Allaha əl açdığını görürük: İlahi, varımdan yox oldum bu gün..

Mən öz yumruğumdan yıxıldım bu gün.

Daşlara süd verən yurdum hardasan?

"Vətənim!" – hayqıran ordum, hardasan!

Məmməd Arazın bu dövrdə yazdığı şeirlərini şairin ürək çırpıntıları da adlandırmaq olar. 1992-ci ilin labirintlərində döyünədöyünə qalan şair yenə üzünü Allaha üz tutur, İç Öğuzu Dış Oğuza asi düşən Dədə Qorqud sayağı: – Hanı dediyim bəy ərənlər, dünya mənim deyənlər? – deyə fəryad qoparır: Şəhidlərin çoxu mərdlər, Namərdlər artır, ay Allah!

Nə sənə səsim-harayım, Nə əlim çatır, ay Allah!

– 188 –

Hanı? – dedim – dünya mənim?

Dünya mənim, qovğa mənim.

Dərya mənim, dalğa mənim... Öz gəmim batır, ay Allah!

Məmməd Araz cılğı xalq şairi olduğundan xalqını işğal bəlasından xilas edəcək oğlu xalqının və millətinin içərəsindən axtarmağa başlayır. O inanır ki, qeyrətli ata-ananın qeyrətli oğlu da vardır. Ağlamaqdansa, sızlamaqdansa o qeyrətli oğlu axtarıb tapmaq lazımdır. Heç şübhə ola bilməz ki, “Ata millət, ana millət, ağlama” şeirində “Ata millət, oğul, deyib ağlama” deyərkən Məmməd Araz özünəməxsus xəlqi çağırışı ilə öz millətinə üz tuturdu: Bu torpağın son qurbanı mən olsam, Öz odumda yanıb külə tən olsam, Eldən ötən güllələrə dən olsam, Ata millət, oğul, deyib ağlama, Ağlamağın yeri deyil, ağlama!

Hələ də 1992-ci il olmasına baxmayaraq, “ata millətin, ana millətin oğul deyib” ağladığı oğulun tapıldığına bütün varlığı ilə inanan Məmməd Araz “Bizi Vətən içağırır” şeirində xalqını elliklə mübarizəyə səsləyir: İndi bizim ölümlə çarpışan çağımızdı. Ölümün boğazından yapışan çağımızdı. Ölümlə tərcümansız danışan çağımızdı.

Qılınc qap, Vətən oğlu!

Bizi Vətən çağırır! İçində olduğu zamanın nəbzi ilə nəbzi döyünən şairimizə ağır gələn məqamlar da vardı. Klançılıq, tərəfgirlik, məzhəbçilik burulğanında bir-birinin yaxalarından yapışan, sonra da düşmən qabağında aciz qalıb pərən-pərən düşən kişiciklər şairin ürəyini ağrıdır– 189 –

dı. 2 noyabr 1993-cü ildə yazdığı “Düşmən qabağından qaçan “kişilər” şeiri məhz elə bu ruhdadır: Başını qorudu boş papağınan, Pay verdi düşmənə zər tabağınan: Tökdü namusunu it qabağına Düşmən qabağından qaçan "kişilər".

Dərədə quzğuna leş olsa yaxşı, Özü öz başma daş olsa yaxşı, Mal kimi naxıra qoşulsa yaxşı Düşmən qabağından qaçan “kişilər”.

Qaçır varlığından, varından qaçır, Qaçır qeyrətindən, arından qaçır.

Oğlundan, qızından, yarından qaçır Döyüş meydanından qaçan "kişilər".

Bir tərəfdən də BMT-li, ATƏT-li, daha nə bilim NƏ-li dünyanın gözü qabağında (bəlkə də, dəstəyi ilə) torpağının 20 faizi işğala məruz qalan Azərbaycan “problemin sülh yolundan başqa yolu yoxdur” deyənlərin ikiüzlülüyü ucbatından “ermənisayaq atəşkəs”lə üz-üzə qaldı. Məmməd Araz bunun səbəbini “problemin həlli”nə gecikmədə görürdü. Onun 19 iyun 1996-cı il tarixli “Gecikdi” şeiri məhz bu məzmunda idi: Mən tale-bəxt oyununda naşıyam.

Bu torpağın yumruq boyda daşıyam. Ünvanıma işıq yükü daşıyan Xoş xəbərlər, xoş diləklər gecikdi. ......................................................

Mən tələsdim, gələcəklər gecikdi.

VII Açıq etiraf edim ki, Məmməd Araz ümumazərbaycan səviyyəsində ən çox sevilən şairlərimizdən biridir. Zövqün və şövqün saflığından doğulan poeziya, hətta, ağrıdan yoğrulsa belə, şirindir.

– 190 –

Bizi kövrəldən, ürəyimizin ən incə tellərinə toxunub bizi həzinləşdirən şirinlik Məmməd Araz şeirinin canına hopmuşdur. 1968-ci ildə Molla Pənah Vaqifin 250 illiyi keçirilən ərəfədə Şəhriyarın Bakıya gəlişi gözlənilirdi. Şəhriyarın necə bir coşqu ilə gözlənildiyini “Şəhriyar gəlmədi” şeirində Məmməd Araz belə təsvir edirdi: Baxışlar asıldı təyyarələrdən, Ümidlər yollara sərili qaldı.

Bu ağır xəbərdən, bu nəs xəbərdən Güllər güllüklərdə dərili qaldı, Şəhriyar gəlmədi...

VƏTƏN-ə və VƏTƏN-in yetirdiyi şəxsiyyətlərə qarşı olan sevgisi Məmməd Arazı 1987-ci ildə yenidən “Qalır hələ” şeirində bu mövzuya qayıtmağa vadar etmişdi: Dönən döndü, yenən yendi dönməzliyə ...

Doğru yolun nərdivanı qalır hələ.

Bəy deyiləm, söz hökmündə Atabəyəm... Ər olmaza ər divanım qalır hələ. ..........................................................

Məmməd Araz, əzilsən də əzim-əzim, Araz boyu meh olmazsan bircə əsim. Ürəyindən ürəklərə köçüləsi Nur daşqını, Nuh tufanı qalır hələ.

Azərbaycan birliyinə həm də şəxsiyyətlər birliyi kimi baxan Məmməd Araz Sabirə, Mirzə Cəlilə, Şəhriyara, Bəxtiyara, Cabir Novruza, Musa Yaquba və başqalarına ünvanlanmış şeirlərin müəllifidir. 1968-ci ildə “Şəhriyar gəlmədi” deyib kədərlənən Məmməd Araz 1982-ci ildə hər il keçirilən “Sabir günləri” ərəfəsində “Gəlmədi Rəsul” deyərək artıq dünyasını dəyişmiş şairimizi xatırlayır və kövrəlirdi: Bu il "Sabir günləri"nə gəlmədi Rəsul...

Hər ocağa bu xəbərin ayazı yetdi.

– 191 –

Avazıdı qara torpaq, qaraldı ağ su...

Zaman bir də çətin doğa o planeti. Ölçülərə boy verməzdi əyilməzliyi, Boz, qranit qayalarla duruşu təndi.

Göyərtdiyi ölməzliyin, yenilməzliyin Əkinçisi Rəsul idi, barı vətəııdi.

Məmməd Araz sevgisi genetik idi: süddən və sümükdən gəlirdi. VƏTƏN-i də, VƏTƏN-də bitən çiçəkləri də bu sevgi ilə tərənnüm edir, düşüncələrimizdəki sahilləri birləşdirir və bütövləşdirirdi. “Azərbaycan deyiləndə ayağa durmağı” qan və can borcu bilən şair bunu ilk vaxtlar “Füzulinin”, sonralardan isə “Ana yurdun ürəyinə toxunmaq” səviyyəsində bağışlanmaz günah hesab edirdi.

Məmməd Arazın gözlərinə VƏTƏN-in daşı da, qayası da vətəndaş kimi görünürdü.

Azərbaycan – mayəsi nur, qayəsi nur ki,..

Hər daşından alov dilli ox ola bilər.

“Azərbaycan” deyiləndə ayağa dur ki, Füzulinin ürəyinə toxuna bilər.

Ana yurdun ürəyinə toxuna bilər.

Məmməd Araz kövrəkliyi və həssaslığı onun məhəbbət lirikasında da özünü göstərir. VƏTƏN sevgisində nə qədər safdırsa, “gülüm” deyib müraciət etdiyi VƏTƏN çiçəyinə sevgisində də bir o qədər safdır. Məmməd Arazın bu qəbildən olan şeirlərindəki həzinlik sinə dolusu nəfəs alıb ürək dolusu təəssüflə köks ötürülməsi məqamında zilə qalxıb bəmə enən musiqi təsiri bağışlayır: Səndən mənə bir ömürlük xatirə ...

Məndən sənə nə qalacaq, nə bilim? Çətin bir də daş üstə daş bitirəm...

Niyə uçdu bu qalaçıq, nə bilim? .....................................

Günlər mənə gün yazmağı unutdu...

Gülüm, günün güllərimi qurutdu.

– 192 –

Bu oyunda kim uduzdu, kim uddu?

Peşimanı kim olacaq, nə bilim?..

Mən Arazam, səsim tutqun Arazdı...

Ha çağırdım, ha yüyürdüm, ha yazdım... İndi daha qaynar təbim ayazdı... İsinərmi bir od-ocaq, nə bilim?..

Sevgi qəddar, sevilən ərkəsöyün olanda inadkar ürək və narazı baş arasında qarşıdurma baş verir. Onda “məni unutma”, “məni aldatma”, “məni atma” əvəzinə “Unut məni, aldat məni, at məni” deyirsən, ürəyinə, beyninə qarşı çıxır, elə ürəyin və beynin olduğu üçün özün özünə cəza verirsən.

Dilim dinməz, kirpıklərim səs elər, Necə xoşdu? – Ürəyimi kəs elə!

Qalan ömrə yarım ürək bəs elər...

Unut məni, aldat məni, at məni! ................................................

Sən ömrünün atəşində yananda Kölgəndən də gərəksizdim yanında.

Qiymətli bir itik saxla yadında!

Unut məni, aldat məni, at məni!

Gözdən gözə körpü salmaq nər işdi.

Baxışların meylini tez dəyişdi.

Təzə addım özü təzə döyüşdü...

Aldat məni, unut məni, at məni!

Bu sevdadan nə yetirdik, nə üzdük?!

Dalğasına nə qərq olduq, nə üzdük.

Axır səni düzdə qoydu bu düzlük...

Unut məni, aldat məni, at məni!

Məmməd Araz yaradıcılığı fenomen yaradıcılıqdır. Onun ərki də, əzizləməsi də, əl verib görüşməsi də, əl yelləyib salamatlaşması da şairanədir: – 193 –

Bəlkə, bu yerlərə bir də gəlmədim, Duman, salamat qal! Dağ, salamat qal!

Dalımca su səpir yoxsa buludlar?

Leysan, salamat qal, yağ, salamat qal!

Onsuz da leysan yağıb qurtarmalıdır. Leysan üçün yağıb qurtarmaq sondur və salamat qalmamaqdır. M.Araz leysana da yağandan sonra salamat qalmağı elə dərin bir səmimiyyətlə arzulayır ki, leysanın ölümü heç kimin ağlına gəlmir.

Elə bu şeirin ikinci bəndindən görünür ki, şairin çox dərin bir nisgili vardır. Bu nisgil təkcə “çəndə görünməz olan qartal” həsrətindən, “şehli şəməndə saralmış nərgizlər”in xiffətindən ibarət deyil, həm də dumana, çənə bürünən həsrətli, ilahi baxışlardakı və hündürdən deyilməyən “yaxşı yol” sözündəki kədərdən ibarətdir: Qıy vuran qartallar yox oldu çəndə...

Nərgizlər saraldı şehli çəməndə...

Ey garagöz pəri, arxamca sən də Boylan, salamat qal, bax, salamat qal!

Nə qədər sevincli və fərəhli, nə qədər ağrılı və acılı olsa da, Məmməd Araz bir ömrün poeziyasını yaşamışdır. Bu məqamda “Bizim Qobustanın qayalarında Pozulmaz, silinməz bir yazıyam mən” deyən ölməz Famil Mehdini xatırlayıram. Poeziyamızın Məmməd Qayası – Qaya-Məmmədi VƏTƏN daşlarının və qayalarının “pozulmaz və silinməz bir yazı”sı kimi yaddaşlarda qalacaq, xatırlanacaq və oxunacaqdır. Şəki-Kiş kəndi. 15 dekabr 2018-ci il.

Bax. “Ədalət” qəz. № 227 (5457) 20 dekabr 2018-ci il. səh.7. KİVDF №234 (1842); № 228 (5458) 21 dekabr 2018-ci il. səh.7. KİVDF № 235 (1843); № 229 (5459) 22 dekabr 2018-ci il. səh.7. 4.KİVDF № 236 (1844); № 230 (5460) 25 dekabr 2018-ci il.səh.7. KİVDF №237 (1845)

– 194 –

VI Fikrət Qoca şeirlərinin bəzi məqamları Biri qaçaq olub, mərd olub.

Biri qoçaq olub, mərd olub.

Biri kasıb olub, mərd olub.

Bəs bu namərdlər hardandır?

Bax, bu mənə dərd olub!

Mərd qaçaq, mərd qoçaq, mərd kasıb, mərd varlı... Deməli, hər bir təbəqənin mərdi və namərdi vardır. Yəqin ki, bu təsnifata mərd şair, mərd yazıçı, mərd dramaturq, mərd tənqidçi və onların namərd tərəf - müqabilləri də daxildir. Bütün hallarda Fikrət Qoca namərdlik qarşısında key keçib mat qalan, heyrətlər içində “Bəs bu namərdlər hardandır” sualını verən, cavab tapmadıqda və ya cavabın ağırlığından xoflandıqda “Bax, bu mənə dərd olub” deyərək köks ötürən şairimizdir. Elə buna görə də çoxlarının gözü düşüb, tamahı keçib özəlləşdirmək istədiyi bu şeirin müəllifi haqqında danışmaq həm asan, həm də çətindir. Çünki Kotanarx kəndində doğulub addım-addım böyüdüyü və böyüdükcə uğurlarına sevinib “fərəhindən yerə-göyə sığmadığı”, “döşünə döyə-döyə “gözlərinə döndüyü” Ağdaşına nəğmələr qoşan Fikrət Qoca üçün hələ bundan sonra da şəninə nəğmələr qoşulacaq ata ocağının gözəllikləri və özəllikləri tükənməz ilham mənbəyi olaraq qalacaqdır.

Fikrət Qoca şeirlərinin çoxu sovet dönəmində qələmə alınsa da, onların əksəriyyəti məzmun və mündəricə etibarı ilə bütün zamanların şeirlərinə çevrilmişdir. Axı, bunlar Fikrət Qocanın ürəyinin və beyninin oyandığı məqamların şeirləridir. Bu mənada onun – 195 –

ana yurddakı yaşantılarından doğulan şeirləri nə qədər cazibəlidirsə, xarici səfərləri zamanı aldığı təəssüratlarıının təsiri altında yazdığı şeirləri də bir o qədər maraqlıdır. Bu yazılarla tanış olduqca belə bir qənaətə gəlirsən ki, şair həm öz zamanının, həm də özündən sonrakı zamanların şairi olduqda özünü şair kimi təsdiq etmiş olur. Doğrudan da, suya və torpağa şair baxışı ayrı baxışdır – gözdən ürəyə, ürəkdən beynə kök atan, yaddaşa çevrilən, müqayisəyə və mühakiməyə yol açan baxışdır. Elə Sovet dönəminin özündə olduğu yerlərdə gördüyü irili-xırdalı heykəllərə şair-filosof gözləri ilə baxan Fikrət Qoca SSRİ-də və sənədlərdə onun bir parçası kimi rəsmiləşdirilən Sovet Azərbaycanında deyə bilmədiklərini Afrikada - Qvineya-Bisauda deyə bilir. O, Qvineya-Bisauda tanrılara, tayfa başçılarına, ölkə rəhbərlərinə qoyulan heykəllərə baxdıqca, bir çox məqamlarda sınmış, sındırılmış, toz-torpağa batmış heykəlləri gördükcə bütləşdirilmiş Stalinin heykəllərinin boynuna keçirilən ipləri və ya məftilləri, ABŞ-da səfərdə olarkən daz başına atılan yumurtanın sarısı üz-gözünə süzülən Xruşşovun aqibətini gözləri önünə gətirməyə bilməzdi. Onun müasir dünyamızın super dövlətləri ilə müqayisədə çox cılız görünən Qvineya-Bisaudakı heykəllərin böyüklüyünə acı bir təbəssümlə baxıb gülümsəməkdən və Fikrət Qoca kimi düşünməkdən başqa bir əlacı qalmırdı. Axı, generalissimus İosif Vissarianoviç Stalin də, onun heykəllərini qol-bud etdirən iddialı Nikita Sergeyeviç Xruşşov da dünyanın ən böyük ölkəsinin rəhbərləri idilər. Dünyanın hər yerində bu cür rəhbər adamlara öz ölkələrində özlərindən də böyük heykəllər qoymuşdular. Onlara qoyulan böyük heykəllər hər yerdə olduğu kimi Qvineya-Bisauda da gülünc görünürdü. Dünyanın bürüyən bu gülünclyü aradan qaldırmaq üçün şair sanki ən müasir şəhərlərdə və ən qatı cəngəlliklərdə yaşayanlara da bir çoxlarının “Hər ayağı bir vaqona yük”, şəninə qoyulduğu adamın “özündən yüz dəfə böyük” olan hyekəlləri göstərərək sanki yalvarır və insanları ehtiyatlı olmağa çağırırdı: Bu boyda büt bir də dirilib gəzə bilər.

Sevdiyi evləri, insanları ayağı altında əzə bilər.

– 196 –

Dirilsə kişi özü-özündən bezə bilər.

(Fikrət Qoca. Büt haqqında. Seçilmiş əsərləri.

2-ci cild. Bakı, “Azərnəşr”-2005.Səh.27.)

Onun “Danış” adlı şeirində də çox maraqlı məqamlar vardır.

Qvineya-Bisaunun qaralmış daşı Fikrət Qocaya dünyanın hər yerində qaralmış daşların olduğunu xatırladır. Afrikadakı zəncilərin və daşların dərddən, susqunluqdan qaraldığını düşünən şair titrəyib özünə dönür. “Milyon illər susduğu” və elə “buna görə də qaraldığı” üçün daşa da “ömrü boyu susmağı“ qəbahət bilən şair bu məqamda özü ilə daş arasında bir oxşarlıq görür: Sən də mənim kimi torpaqsan, susan.

Nə olsun, bir az bərkindənsən.

Milyon illərdi döyülüb, tapdanıb, bərkimisən.

Milyon illərlə Günəşin hərarətini, torpağın nəmini canına yığan Qara daş artıq şairin gözündə susduqca qaralan qardaş obrazında canlanır: Bəsdir daş olduğun, daş!

Danış, qardaş!

(Fikrət Qoca. Danış. Seçilmiş əsərləri. 2-ci cild.

Bakı, “Azərnəşr”-2005.Səh.30.)

Səfərləri zamanı şairin diqqətini çəkən nəsnələrdən biri də “küçə itləri”dir. O zamankı sosializmli və kapitalizmli dünyanın hər yerində evlərdə bəslənən, ətirli sabunlarla yuyulan, bahalı yorğan-döşəklərdə başını qabaq qolları üstə qoyub mürgü vuran itlərlə müqayisədə yiyəsizlik ucbatından şəhərlərdə küçə-küçə sülənəndən sonra ən möhtəşəm binaların pilləkənləri altına və ən xaraba binaların daşları arasına sığınıb “bir gözüylə gələnin əlinə, bir gözüylə yana” baxa-baxa, bir ayağı ilə qaçaraqda olan sahibsiz itlər daha təbiidir. Şairdə belə bir təəssürat yaranır ki, kənardan baxanlara nə – 197 –

qədər qəribə görünsə də, it həyatını yaşayan itlərin əllərindən itliklərini almaq onlara əzab verməkdir.

Qızıl zəncir də bağlasan boynuna əzab verəcəksən ona.

(Fikrət Qoca. Küçə itləri. Seçilmiş əsərləri.

2-ci cild. Bakı, “Azərnəşr” – 2005. Səh.43) Fikrət Qocanın şeirlərindən biri “Kipr” adlanır. İlk baxışda adama elə gəlir ki, şair Kiprdə (Kıbrızda) keçirdiyi lirik duyğularının poetik tablosunu yaradacaqdır. Şeiri oxuduqca şairin fəlsəfi düşüncələrinin lirizminə uymamaq mümkün deyildir. Onun lirizmindəki fəlsəfədə həqiqətin acılığı oxucunu silkələyib heyranlıq yuxusundan ayıldır. Heyranlıq yuxusundan alasər oyanmış oxucu dörd tərəfi sularla əhatə olunmuş “gözəlliyi, yaşıllığı su içində olan insan akvariumu”nu andıran Kiprin ətrafında “ağzı sulana-sulana dolanan köpək balıqlarını” görüb sanki şairlə birlikdə diksinərək ayağa qalxır. “Zamanın axarına düşüb” suların əlləri üstə “öz axarı ilə axan” adanın üzərindəki adamlara Ehey!!! Orda dalaşmayın, Qaynayıb daşmayın, Sınırınızı aşmayın!

Dininiz ayrı olsa da, hamınız şəriksiniz bir allaha! Ətrafınızda dolana-dolana Ağzı sulana-sulana köpək balıqları üzür ha!..

(Fikrət Qoca. Kipr. Seçilmiş əsərləri. 3-cü cild.

Bakı, “Azərnəşr” – 2005. Səh.5.) şəklində edilən xəbərdarlıq elə indinin özündə də aktuallığını qoruyub saxlamaqdadır. Nəinki bir yanını sular yuyan ölkələrdə, hətta, dörd tərəfi quru ilə əhatələnmiş ölkələrin də ətrafında dolanan “köpək balıqları”nın yaratdığı vahimədən az qala bütün Yer kürəsinin yuxusu qaçdığı bu məqamda Fikrət Qocanın “Kipr” düşüncələrindəki şair müdrikliyinə heyran qalmamaq olmur.

– 198 –

Xalq şairi Fikrət Qoca Şəkidə

Fikrət Qocanın səfər şeirlərindən biri də “Bazarda” adlanır. İctimai-siyasi-fəlsəfi məzmununa görə “Bazarda” şeiri dünyanı anlamağa xidmət edir. Sən demə Yer üzünün hər üzü bazar imiş.

“Alanla satanın üz-üzə dayandığı”, qızışanda “səbrini basan”ın, danışana “qulaq asan”ın olmadığı, “bağırmaqdan boğazları damar-damar” (Fikrət Qoca. Seçilmiş əsərləri. 2-ci cild. Bakı, “Azərnəşr”2005.Səh.42) şişənlərin meydan suladığı bazarlar yaşadığımız dünyanın əsl mənzərəsini yaradır. Sən demə, kolxoz və həftə bazarları, marketlər və super marketlər, hətta, bizim Azərbaycanımızdakı Nic kəndinin banka və Vəndam kəndinın vedrə bazarları böyük-böyük dünya bazarlarının kiçildilmiş modelləri imiş! Bir baxın, gəzib dolaşdığı dünyada şairin diqqətini nələr cəlb edir! Heykəllər, köpək balıqları və bir də köpək balıqlarını doyuzdura bilməyən bazarlar!

Bu məqamda Fikrət Qocanın müstəqillik dövründə qələmə aldığı “Çeçenlərin səsi”, “Qaçqın gəlinə”, “Görün, o şəhidlər nə deyir bizə”, “Rusiyada ov mövsümü” şeirləri yadaıma düşür. Səsi içindəcə boğulduğundan” fəryadı heç yerdə eşidilməyən Çeçenistan” ağrısı, “qız-gəlini didərgin düşən” Azərbaycan dərdi şairin ürəyindən beyninəcən yeriyir. ABŞ şapkasının günlüyü altında kölgələnən – 199 –

BMT, Reket-Avropanın dəstəklədiyi Avropa Birliyi və Avropa Şurası, “hər dəfə acanda, bir milləti hədəfə döndərən” Rusiyanın timsalında Fikrət Qoca şair qələmi ilə müasir dünyanın doğru mənzərəsini yaradır – yalandan özünü karlığa və korluğa qoyan dünyanı özünədönüş etməyə çağırır. Hər cür ciddilikdən kənarda qalıb komik obrazlara cevrilən ATƏT üzvlərinin gülünc günlərə qalması göz qabağındadır. Üstəlik “vətən” və “vətəndaş” istilahlarının fərqinə varmadan “milli azlıq”, “milli çoxluq”, “etnik qrup” və s. kimi qıcıqlandırıcı sözləri özlərinə şüar edənləri, qəsdən onları dəstəkləyənləri satqın hesab edən şair yazır: Mən türkəm, ləzgiyəm, kürdəm, talışam, Bu Azərbaycanın balasıyam mən.

Vətən göylərində alıcı quşam, Yurdun alınmayan qalasıyam mən.

Gəlin, bölünməyək doğmaya, yada, Hamı bir ağacın yarpağıyıq biz.

Axı, hər birimiz başdan ayağa Doğma Azərbaycan torpağıyıq biz.

Türk deyil, tat deyil alçaq adamlar Onlar hər millətə böyük dərddilər. Şeytan törəməsi alim-nadandır, Namərdlər hamısı bir millətdilər. *** Fikrət Qocanın şeirlərinin məziyyətləri təkcə bununla bitmir.

Soruşmaq olar ki, Fikrət Qocanın gördükləri elə bunlardan ibarət olmuşdurmu? Bəs o daha nələri görmüşdür? Əlbəttə ki, bunlardan başqa Fikrət Qoca iştirakçısı olduğu beynəlxalq simpoziumları, hər dəfə iclaslarına ümidlə baxdığı BMT-ni, ATƏT-i və onlara dikilən baxışları görmüşdür. Onun gördüyü baxışlar da elə bununla bitməmişdir. O, siyasətin eynək altından parıldayan baxışları ilə yanaşı insan qəlbinin təmizliyinə güzgü tutan baxışlara da biganə qalmamışdır. O baxışlar və o gözlər Fikrət Qoca şeirlərindən hələ də öz – 200 –

saflığı ilə görünməkdədir. Bu gözlər də Molla Cumanın “İsmi Pünhan köçdü fani dünyadan, Soldu yanaqları, üz hayıf oldu. Fələyin qisməti beləymiş bizə, Qarışdı torpağa, göz hayıf oldu” nidasından baxan İsmi Pünhanın, Şəhriyarın “Heydərbabaya salam”ından boylanan Nənəqızın bir cüt ulduz kimi yanıb sönən gözləri qədər müqəddəsdir. Onlar dünyanı və insanı, özünü və özgələrini dərk etmək istəyən şair-filosofun şeirlərindən baxan gözlərdir.

Ay şöhrətim, şanım mənim, Halı pərişanım mənim!

Küsüb məndən, özgələrdən Məni soruşanım mənim! şəklində qadın təbiətinin ən gizli sirrinə belə vaqif olduğunu özünəməxsus həzin bir kövrəkliklə, Vaqifanə və aşiqanə bir dillə açıqlayan Fikrət Qoca dünyanın hər yerində qadın füsünkarlığının əlçatmazlığını yaşayır. “Zil qara gözlü”, “dodaqları təbəssümlü”, “ilk sevgi anlarında dönüb kəpənək, əriyib külək, səpilib çiçək olan, ayağının səsini özü də eşitməyən Vyetnam gözəlləri”nin (Fikrət Qoca. Seçilmiş əsərləri. Vyetnam gözəlləri. 2-ci cild. Bakı, “Azərnəşr”-2005.Səh.33) zərifliyi, adamın ürəyini “səkiyə düşüb partlayan şabalıd”ın gününə salan, lakin baxışlarından mehribanlıq yağan” Ukrayna gözəllərinin (Fikrət Qoca. Kiyev görüşləri. Seçilmiş əsərləri. 2-ci cild. Bakı, “Azərnəşr”-2005.Səh.36) səmimiyyəti, “su pərisi kimi lal-dinməz”, “ağ üzlü, qara gözlü”, “sonrasını soruşmaz, küsəndə barışmaz” olan Latviya gözəllərinin (Fikrət Qoca.

Seçilmiş əsərləri.Latviya gözəlləri. 2-ci cild. Bakı, “Azərnəşr”2005. Səh.38) cazibəsi, “qızılgüllərin özünə də yaraşıq olan” (Fikrət Qoca. Alma-Ata. Seçilmiş əsərləri. 2-ci cild. Bakı, “Azərnəşr”2005. Səh.236) qazax gözəllərinin ecazkarlığı Fikrət Qocanı gözəlliyin poetik tablosunu yaratmağa sövq etmişdir. Bu sövqün, bu şövqün, bu zövqün təməlində duyan, duyduqca sevinən və ağrıyan bir ürəyin gah üstünü kül basmış közləri, gah da başı ilə ürəyi arasında qalan bir insanın çırpıntıları dayanır:

– 201 –

Ölüncə eşqinlə olacağam mən, Mən sənin ruhunda, qanında varam. Üstünü kül örtmüş bir ocağam mən, Balaca bir mehdən qanayar yaram.

Kündəsi sevgiylə yoğrulanlar “saçları qıvrım-qıvrım zənci gözəlinin gözlərini gecələrdə qopub qalmış ulduzlara” bənzədə, o gözlərin “zülmətində itə”, itməyi bir yana dursun “işığında yol gedə”, Vyetnam, Ukrayna, Latviya gözəllərinin timsalında insani gözəlliyi şairanə bir vəcd və ehtizaz ilə öyə bilər. Elə buna görə də, şairlər sevildiklərinə əmin olanda xoşbəxt olurlar.

Fikrət Qoca ona “xərclənəsi manatı”, “əlindəki portmanatı”, “sehrili süfrəsi”, “halal həyatı” kimi baxan ömür-gün yoldaşına (Fikrət Qoca. Arvadın gözündə. Seçilmiş əsərləri. 2-ci cild. Bakı, “Azərnəşr”-2005.Səh.308.) bəslədiyi boyük sevginin təsiri altında heç vaxt özünü tək-tənha hiss etmədiyi üçün bir az da ərköyünlük edir: Bilsəm ki, sevirsən,.. sonsuz səhrada Ulduzsuz gecədə mən tək deyiləm.

Sənsiz biganəyəm tanışa, yada, Sənsiz özümə də gərək deyiləm.

Bu sevginin üzərinə minlərcə, milyonlarca Fikrət Qoca sevərlərin sevgisini əlavə etsək, onda özündən sonrakı zamanlarda da hər bir oxucunun müasiri olacaq bir şairdən – B.Vahabzadənin dediyi kimi “... deyim tərzi düşüncə tərzindən doğan” mərdanə bir şairdən söhbət getdiyinə şəhadət vermiş olarıq.

14 may 2015-ci il.

Bax. “Ədəbiyyat qəzeti”. 23 may 2015-ci il.Şənbə №32-33 (4987-88) səh.5. Məqalə “Hələ də susan daşlar...” adı ilə və qismən ixtisarla dərc edilmişdir.

– 202 –

MÜSAHİBƏLƏR VƏ GÖRÜŞLƏR

I “Zaman” qəzeti ilə 33 sual-cavab 1. –Sizə görə həyatda ən asan və ən çətin şey nədir?

–Mənə görə ən asan şey özümdən küsmək, ən çətin şey isə özümlə barışa bilməkdir. Ürəyimi qandırmağı, başımı başa salmağı, qəfil suala cavab verməyi də ən çətin şeylər sırasında görürəm 2. – Ucqar bir kənddə yaşamağa məcbur olsaydınız, dolanışığınızı necə çıxarardınız?

– Kənddə yaşamaq sürgün edilmək deyil və o, məcburi xarakter daşımır. Kənddə doğulmuşam, kənddə yaşayıram, dolanacağımı müəllimliyimlə və zəhmətimlə çıxarıram.

3. – Keçdiyiniz ömür yoluna baxanda nəyə üzülür, nəyə sevinirsiniz?

– Yaxşı mənada edə bilmədiyim şeylərə üzülür, bundan sonra nəsə bir yaxşı şey edə biləcəyimə sevinirəm.

4. – Valideynləriniz və müəllimlərinizdən başqa özünüzü kimlərə borclu bilirsiniz?

– Özümü mənə yaxşılıq etmiş bütün xeyirxah insanlara, o cümlədən yaradıcılığından məktəb kimi bəhrələndiyim böyük sənətkarlara borclu hesab edirəm.

5. – Uğrunda hər şeydən keçə biləcəyiniz varlığın adı?

– O – Vətəndir: torpağını gözümüz, daşını isə başımız üstündə saxlayırıq.

6. – Özünüzü hansı peşədə daha yaxşı ifadə edə bilərdiniz? İndiki işinizdən razısınızmı?

– Öyrənməkdə və öyrətməkdə. İndiki işimdən razılığıma gəldikdə isə: – 204 –

Fərq etmir kim razı, kim narazıdır...

Necə var elədir alın yazısı. Ən incə yazıdan incə yazıdır Taleyin, iqbalın qalın yazısı.

7. – Üzr istəmək sizə ağır gəlirmi?

– Həm xeyr və həm də bəli – baxır yerinə.

8. – Sabir deyir: “Ağladıqca kişi qeyrətsiz olur”. Siz necə düşünürsünüz?

– Dünya ədəbiyyatında şair kimi analoqu olmayan Mirzə Ələkbər Zeynalabdin oğlu Tahirzadə bir çox imzalarla, o cümlədən həm “Sabir”, həm də “Ağlar-güləyən” imzasları ilə şeirlər yazmışdır. Burada söhbət “ağlamaq”dan deyil, yeri gəldi-gəlmədi “ağlayaağlaya”, “zarıya-zarıya durmaq”dan gedir. Əlbəttə, bu – qeyrətsizlikdir. Sizin M.Ə.Sabirdən sual kimi gətirdiyiniz sitata bir qədər diqqətlə yanaşsaq, orada aşağıdakı misraları görərik: Ağladıqca kişi qeyrətsiz olur, Necə ki, ağladı İran oldu. ...De görək şimdi müqəddəs vətənin Hansı bir müşkülü asan oldu? ... İndi qandınsa işin əngəlini, Demə İran niyə viran oldu. Əgər siz mənim “kişi” “qeyrət” və “ağlamaq” sözlərinə münasibətimi bilmək istəyirsinizsə, bunu deyə bilərəm ki, qəlbi olanlar ağlayırlar: çünki ağlamaq hissiyyat və hesiyyət məsələsidir – hissiyyatı və heysiyyəti olmayanların qeyrəti də olmur.

9. – “Kaş ki, ... ölkədə doğulaydım, ... xalqın nümayəndəsi olaydım” dediyiniz olurmu?

– Nə vaxt və harada doğulmaq qədər-qismət məsələsidir.

Qismətimə min şükür! Ölkəmlə də, xalqımla da fəxr edirəm.

10. – Evinizdə inciklik olurmu? Olursa, birinci kim barışır?

– Olur. Çalışıram ki, barışıqda birincilik mənim tərəfimdə olsun.

11. – Özünüzü kimin qarşısında günahkar bilirsiniz?

– 205 –

– Özümü haqsız olduğum hər bir kəsin qarşısında günahkar hesab edirəm.

12. – Sizcə, azadlıq istədiyini eləməkdir, yoxsa istəmədiyini?

– Dünya bir evdir və bu evin öz ölçüləri vardır. Bu mənada, azadlıq ölçülər daxilindəki sərbəstlik və sıxıntısızlıqdır. Ancaq Yer kürəsinin özü də müəyyən məsafədən atmosfer qatı ilə hüdudlanmışdır. Ayağını bir addım oradan kənara qoysan, sərhəddi keçmiş olarsan. Eyni sözləri qalaktikamız haqqında da demək olar. Hər halda, sərhəddi keçəndən sonra başqa ölçülərə girməli olacaqsan. İnsan da, insan ömrü də, azadlıq da belədir: Atamın beli idi bir zamanlar sərhəddim.

Anamın da boynuna düşməyə yoxdu həddim.

Məqam yetişdi axır, Və sair, və ilaxır...

Anamın bətni kəsdi qabağımı sədd kimi.

Qadağan işarəsi qoyulmuş sərhəd kimi.

Durub yarımbükülü, məqam gözlədim yenə.

Süründüm, keçdim ondan ömrün genişliyinə.

Nəfəs dərdim doyunca... İməklədim, yeridim uşaqlığım boyunca.

Gəncliyimlə üzbəüz durub dayandım bir az.

Onun da sərhəddini gördüm pozmasam olmaz.

Onu da pozdum axır.

Və sair, və ilaxır...

Qocalığım indidən qabağımda sanki dağ...

– 206 –

İslanmışın yağışdan nə qorxusu olacaq? Ölüm də olsa sərhəd, dayanmadan onda mən Şığıyıb işıq kimi keçəcəyəm ölümdən.

Keçməsəm, öləm gərək. Ömrün də sərhədləri dünyanın sərhədditək Canımıza muzudur.

Yaşamaq deyilən şey sərhəd pozuntusudur.

Bir sözlə, azadlıq ölçüsüzlüklərə qədər uzanıb gedir. İstəmədiyini etmək məcburiyyətdən, çaşqınlıqdan, çıxılmazlıqdan və sairdən əmələ gəlir. Azadlıq ölçülərdə və ölçüsüzlüklərdə istəyərəkdən edə biləcəklərini etməkdir.

13. – Sevgi nədir: ümid, qorxu, ya xoşbəxtlik?

– Sevgi insanın kimliyidir: orada ümid də, qorxu da, xoşbəxtlik də bir yerdədir.

Məndən soruşursan: – Məhəbbət nədir?

Deyim ki, hər şeydən başdır məhəbbət.

Səcdəgah yeridir, Pirdir, Kəbədir.

Lap elə Müqəddəs Daşdır məhəbbət.

Mən haqq yolçusuyam, o – mənə yoldur, Arxadır, dayaqdır, qanaddır, qoldur.

Neynim ki, ağrısı, acısı boldur, Neynim ki, gözümdə yaşdır məhəbbət...

14. – Ən çox nə zaman utanırsınız?

– Mənə mənəviyyatca yad olduqlarını artıq qət etdiyim doğma adamlarla qarşılaşdıqda.

15. – Ölüm nədir?

– Ölüm olumun davamıdır: – 207 –

Doğuldum ki, olum! Oldum ki, ölüm! Ölüm ki, əkilim! Göyərim yenə! Əcəb dilbilməzsən, a dəli könlüm!

Durum, bundan artıq nə deyim sənə?

16. – Çoxlu pulunuz olsa, hara xərclərdiniz?

– Yaradıcılığı və şəxsiyyəti ilə əxlaqa xidmət edənlərə.

17. – “Mən almasam, bir başqası alacaq, mən olmasam, bir başqası olacaq” düşüncəsi nəyi ifadə edir?

– Zorakılığı və eqoizmi ifadə edir.

18. – Həyatda ən böyük təsəlliniz?

– Nə yaxşı ki, Allah vardır. Nə yaxşı ki, işimiz Allaha qalıbdır.

19. – Sizə hansı mövzuda sual verilməsini heç arzulamırsınız?

– Hansısa bir hiyləgər tərəfindən dedi-qodu yaratmaq bəhanəsilə sual verilməsini heç arzulamıram.

20. – Yubiley və ad günlərində özünüzü necə hiss edirsiniz?

– Narahat və həyəcanlı.

21. – Dünyanın hər yerindən görünən uca bir lövhəyə iki-üç kəlməlik nəsihət yazmağı xahiş etsəydilər, nə yazardınız?

– Yer üzündə hamı yerlidir.

22. – Sizə görə insanda ən yaxşı və ən pis xarakter hansıdır?

– Mənə görə gözü özündə olmaq ən yaxşı, gözü özgədə olmaq isə ən pis xarakterdir.

23. – Nə vaxtsa hansısa müğənniyə, sənətçiyə heyran, ya da aşiq olmusunuzmu?

– Heyran olduğum müğənnılər olub, indi də vardır.

24. – Övladlarınız sizi atsalar, onlara nə deyərdiniz?

– Sümük sağlamlığı və süd halallığı olan yerdə belə şeylər olmur.

25. – Ən çox sevdiyiniz və sevmədiyiniz sözlər?

– “Necəsən”, “Yaxşıyam”, “Allah qorusun!” sözlərini lap çox sevirəm.

“Nə bilim”, “Nə deyim” sözlərini isə sevmirəm.

26. – Fürsət olsa, ölümqabağı nə vəsiyyət edəcəksiniz?

– Olanlar gözəl olubdur, Olacaqlar gözəl olsun!

– 208 –

Qoy gələcək zamanlara Qalacaqlar gözəl olsun!

Dünya evdir – hörülübdür.

Hər bir işi görülübdür.

Verilənlər verilibdir, Alacaqlar gözəl olsun!

Yaxşılıq əmanəti! Salamat qalın, mən getdim. Axirət günündə görüşənədək.

27. – Ən çox nədən qorxursunuz?

– Görünməz-bilinməz bəlalardan.

28. – Xoşbəxt olmaq üçün nəyiniz çatmır?

– Olanım bəsimdir. Veriləndən çox istəmək günahdır.

29. – Sizin kimlərə və nə kimi xeyriniz vardır?

– Həmişə insanlara gərəkli olmağa çalışmışam. Gözünü və könlünü xoş etdyim insanların da olduğuna əminəm.

30. – Bu dünya bir insan şəklində qarşınızda dursa, ona nə deyərdiniz?

– Yaxşı qalmaq istəyirsənsə, pislərə yaxşılıq etmə!

31. – Həyatınızda sizə təklif edilmiş nədənsə imtina etmisinizmi?

– Bəli.

32. – Gənclik hansı yaşda bitir?

– Gənclik ruh məsələsidir.

33. – Dostlarınız çoxdurmu? İnsanlar niyə dost olurlar?

- Bəli, dostlarım çoxdur. İnsanlar düşüncə tərzi və xarakterlərinə görə dost olurlar. Qohum-qardaşdan fərqli olaraq, dostu insan özü valideynlərinin iştirakı olmadan qazandığı üçün dost halal qazancdır.

Halal qazanca isə haram qatmaq olmaz – dostluq halallıq sevir. Şəki, 30 mart 2011-ci il.

Bax. “Zaman” qəzeti, 23-25 aprel 2011.WWW.ZAMAN.AZ.səh.həftə sonu 5.

– 209 –

II Tofiq Abdin-lə Köhnə tanışlar: Aydın Məmmədov – (70)-1.

23.12.13 Tofiq ABDİN: İllər öncəsi trafik qəzasında faciəli şəkildə dünyasını vaxtsız dəyişən görkəmli türkoloq Aydın Məmmədovun vaxtiylə işlədiyi binadan hər gün giririk və keçib stolumuzda əyləşirik. İş başlayır.

Demək, bura Tərcümə Mərkəzidir və həm də burada “XƏZƏR” jurnalı da hazırlanır. İş öz ahəngi ilə davam edir və bəzən nahar yeməyində söhbət zamanı ötənlər yada düşür və yavaş-yavaş xatirələr qımıldanır. Və hərə öz bildiyindən danışır. Bu danışıqlar zamanı rəhmətlik Aydın müəllim hər dəfə xatırlanır və onun bir yerlisi var bu təşkilatda – İlham Feyzullayev. Onun da yavaş-yavaş qırışığı açılır və Aydın müəllimlə işlədiyi günləri açıb çözələyir. Mən hər dəfə ona deyirəm ki, kişi, bunları cızma-qara elə, ardını mən düzüb-qoşaram.

Bax, neçə illərdi, bu beləcə davam edir. Amma ay danışır ha Aydından. Danışmağa nə var ki... Danışmağa hamı pərgardır.

Di gəl yaz e... Keç kompüterin arxasına, yaz ey...

Bir dəfə də İlham müəllim Aydın bəyin bir yazısı haqqında danışdı və dedi ki, bu yazı ya çap olunmayıb, ya da çox az məlumdur oxuculara. Aydın Məmmədov 70 illik yubileyi günlərində (doğum tarixi 16 yanvar 1944-cü il) həmin yazını oxuculara təqdim edirik. Amma daha öncə Aydın müəllimin başqa dostu və Aydın müəllimə çox dəyərli bir poema həsr eləyən gözəl şair Vaqif Aslanla bu unudulmaz insan və ziyalı haqqında söyləşimizi oxuculara təqdim edirik.

– 210 –

Növbəti saylarımızda unudulmaz alim və bu ölkənin ilk Xalq deputatlarından biri olan Aydın Məmmədovun həmin essesini oxuculara təqdim edəcəyik.

Not: Bu ön söz təşkilatın senzurasından keçirildikdən sonra çap olunur. Yazıların sonunda senzuraya təqdim olunmuş ÖN SÖZ-ün orijinalı çap olunacaq.

Tofiq ABDİN: Vaqif müəllim, bir naqolay sualla başlayaq: Aydın müəllimlə necə tanış idiniz və nə vaxtdan onunla təmasınız olub?

Vaqif Aslan: Sizin sualınız sanki məni mürgüləri gözlərimə yığılan illərimdən ayırdı. Diksinib ayılan kimi oldum. Gözlərimi açdım və qarşımda “Şəki fəhləsi” (indiki adı “Şəki”dir) qəzetinin 5 iyun 1979cu il sayının 4-cü səhifəsindəki məlumatı bir də oxudum: “Şəkidə Sabir poeziyası günü. Dövlət Dram Tatrında keçirilən görüşü....

Azərbaycan KP Şəki şəhər komitəsinin ikinci katibi Ə.Nəzərli açmış, ... şairlərdən Fikrət Qoca, Tofiq Abdin, həmyerlimiz, “Səbuhi” ədəbi məclisinin üzvü Vaqif Aslan öz şeirlərini oxumuş, tənqidçilərdən Aydın Məmmədov və Kamil Vəliyev müasir poeziyanın qarşısında duran vəzifələrdən danışmışlar”....

Elə bu arada “Daş əlifba” şeirimi əlyazması şəklində sizə təqdim etməyim də, onun “Qobustan” jurnalının növbəti sayında çap edilməsi də gözlərimin önündən gəlib keçdi.

Mənim Aydın müəllimlə şəxsi tanışlığım ali məktəb illərindən başlanmışdır. Şəxsi tanışlığımıza qədər mən kəndimizdə hamının dilinin əzbəri olan “Alim Aydın” haqqında çox şey eşitmişdim.

Bizi həm də tale, qədər və qismət oxşarlıqları birləşdirirdi. Biz bir kənddə doğulmuşduq – həmkəndli idik. Sadəcə olaraq, Aydın müəllim kəndimizin aşağı ucqarındakı Tahirlər məhəlləsində, mən isə kəndimizin günbatan tərəfindən yuxarı ucqarındakı Tatar uşağı məhəlləsində, lakin müxtəlif illərdə – Aydın müəllim 1944-cü ilin başlanğıcında (yanvarın 16-da), mən isə altı il sonra – 1950-ci ilin ortalarında (iyulun 5-də) doğulmuşduq. Ibtidai təhsilimizi məhəllələrimiz kimi bir-birindən xeyli aralı yerləşən ibtidai məktəblərdə al– 211 –

saq da, səkkizillik və orta təhsilimizi müxtəlif illərdə, lakin eyni məktəblərdə almışıq – hər ikimiz Kiş kənd səkkizillik məktəbini bitirən kimi qonşu Oxud kəndində orta təhsil almaq üçün piyada gedib gəlmişdik. Fərq onda idi ki, Aydın orta məktəbi həqiqi mənada qızıl medalla başa vurmuşdu. Bunu ona görə deyirəm ki, sovet dönəmində “qızıl medala layiq bilinənlərin” çoxu yerndən tərpənə bilmədiyi halda “idmandan”, səsi olmadığı halda “nəğmədən”, ağla-qaranın fərqinə varmadığı halda “rəsmdən” və s.-dən “5” alanlar idilər. Fərq həm də onda idi ki, biz Aydın kimi oxumaq istəsək də, tədris edilən fənləri Aydın kimi hərtərəfli mənimsəyə bilməmişik və bunlar da nəzərə alınmışdı.

Mən Azərbaycan Pedaqoji Xarici Dillər İnstitutuna daxil olduqdan bir müddət sonra Aydın müəllimi şəxsən tanımışam. Artıq 1969-cu il idi. Aydın ADU-nu çoxdan fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdi və Moskva Dövlət Universitetinin aspiranturasının son kursunda oxuyurdu, lakin tez-tez Bakıya gəlib gedirdi.

Mən institutumuzun Dərnəgüldəki yataqxanasında qalırdım.

Orada məndən yuxarı kursda təhsil alan həmkəndlimiz Qüdrət Muradov və digər şəkili tələbələr də var idilər. Onlar Aydınla dostluq edirdilər. Aydın hər dəfə Moskvadan Bakıya gələndə dostları ilə görüşmək üçün həm də bizim yaşadığımız tələbə yataqxanasına baş çəkərdi. Günlərin bir günü məni Aydına təqdim etdilər: - Kəndimizdəndir, özü də yaxşı oxuyur, - dedilər. Çox sağ olsunlar! Mən Aydına heyranlıqla qulaq asırdım.

Tələbə yataqxanasında tavada qızardılmış kartof süfrəsi arxasında (bəzən heç bu da olmurdu) keçən söhbətlərimiz elmi simpoziumları xatırladırdı. Dilçilikdən, ədəbiyyatdan, xüsusilə türkologiyadan gedən mübahisələrdə Aydın bizi necə də zənginləşdirirdi! O həyatiliklə elmiliyi təbii şəkildə özündə birləşdirən bir şəxsiyyət idi! Bizim tanışlığımız beləcə başladı və davam etdi...

Mən institutu bitirib doğma kəndimizdə müəllimlik etməyə başladım. Bir müddətdən sonra Aydının Həştərxan həbsxanasında yatdığını eşitdim. Türkoloji düşüncələrinə görə ideoloji təhlükə hesab edilən Aydının Sistem tərəfindən müxtəlif bəhanələrlə həbs olunmasına mənim heç bir şübhəm yox idi.

– 212 –

1975-ci il avqust ayının sonlarında onu həbsdən azad etmişdilər. Aydın nəzarət altında olduğu üçün hələ bir müddət mərkəzdə deyil, kənddə yaşamalı idi. Bəziləri, hətta, vaxtilə ondan əl çəkməyənlər də Aydınla ehtiyatlı davranmağa səy edirdilər.Lakin aradan bir az keçəcəkdi, Aydın özünü dikəltdikcə o adamlar yenidən onun doğmalarına çevriləcəkdilər.

Qısası, 1975-ci il avqustun sonlarından bizim tanışlığımız dostluğa çevrildi. Nə yaxşı ki, dostluğumuz heç vaxt qırılmadı. “Şəki fəhləsi”nin 9 oktyabr 1976-cı il sayında haqqımda yazdığı “Qələm dostumuz Vaqif Aslan” adlı yazısı ilə mənim yaradıcılığıma münasibətini bildirdi. Son dərəcə professional səviyyədə yazılan bu yazı ədəbi tənqidimizə gələn yeni nəfəsdən xəbər verirdi. O, bir azdan Bakıya qayıtdı, lakin Ədəbiyyat və Dilçilik İnstitutunda vakant yer olmadığı üçün BDU-nun “Tətbiqi riyaziyyat” fakültəsinə yenicə verilən EHM-lər üzrə ilk proqramçı oldu. Nə qədər paradoksal görünsə də, Aydının riyazi təfəkkürü öz parlaqlığı ilə çoxlarını heyran qoydu. Növbəti il Aydın Ədəbiyyat və Dilçilik İnstitutunda fəaliyyət göstərməyə başladı.

Tofiq ABDİN: Poema janrının tənəzzül etdiyi bir məqamda Siz Aydın müəllimdən poema yazdınız və poema yaxşı da qarşılandı. Adətən belə yazılar proza formasında olur. Siz nədən poema janrını seçdiniz?

Vaqif ASLAN: Aydın mənim yaddaşıma səmimiyyət, ərk, istiqanlılıq, müdriklik, insansevərlik, fədakarlıq, dönməzlik rəmzi kimi həkk edilmişdi. Aydın həm də qayalara və daşlara yazılan yaddaş kimi idi.

Sadəcə olaraq, onun haqqında mən nasiranə deyil, şairanə düşünürdüm. Aydının yol qəzasında həlak olmasının elini, dilini və yolunu sevənlər üçün nə dərəcədə dözülməz olduğunu gördüm. Sanki bütün Azərbaycan Kiş kəndinə yığışmışdı və Aydını axirət evinə yola salırdı Mən bu qəfil zərbədən Ağrıyan başımı və sızıldayan ürəyimi ovutmaq üçün bayatı çağırmaq istədim. Bir yandan da Aydınla “ölümdaş” (ifadə rəhmətlik İsa İmayılzadəyə məxsusdur) olan Dilarə xanım Əliyevanın sinəmizə dağ üstündən çəkdiyi dağın yanğısını bayatılarsız soyuda bilmədim. Sadəcə olaraq, bu yanğı heç – 213 –

özüm də bilmədən məni poema janrını seçməyə məcbur etdi. Mərhum ədəbiyyatşünas Yaşar Qarayev dolayı yolla olsa da, “Aydın” poemasına işarə ilə “Q.Yaşar” imzalı yazısını (“Ədəbiyyat qəzeti”, 23 aprel 1993-cü il.) “Epitafiya, yaxud baş daşına oxunan mahnı” adlandırmışdı.

Tofiq ABDİN: Poemada çox incə yanaşmalar və bəzən də çox sıxıcı anlar olduğu bəlli. Bu poemanı işlərkən nə kimi çətinlikləriniz oldu və sarsıntılar keçirdizmi?

Vaqif ASLAN: Sizin son dərəcə həssaslıqla verdiyiniz bu suala cavab vermək o qədər də asan deyildir. Mən bu poemanı yazmaq üçün xüsusi vaxt ayırmadım. Mən onu hissə-hissə yaddaşımda yazdım. Sonra vərəqlərə köçürdüm. Bəzən mən onu avazla oxuya-oxuya, bəzən kiminləsə söhbət edə-edə, bəzən də sakitcə xəyala dalaraq, gözlərimi xatirələrimdə və düşüncələrimdə görünən nöqtələrə zilləyərək yazdım. Onun bəzi hissələrini evdə və məktəbdə, bəzi hissələrini isə kənddə və şəhərdə yazdım.

1991-ci ilin yay tətili ərəfəsində mənimlə birlikdə Rusiyanın Ryazan vilayətinin Mixaylov şəhərində kəsbkarlıq edən müəllim yoldaşım Tahir İslamov “Aydın” poemasını gündüzlər yaddaşıma köçürdüyümün, axşamlar dəftərimə yazdığımın canlı şahiddir. “Aydın” poemasını yazarkən qaynar qazan kimi paqqldayan hadisələrin içində əriyib getməmək üçün tez-tez tarixə, faktlara və arqumentlərə üz tuturdum. 1988-ci ildən üzü bəri baş verən hadisələri öyrənir, müqayisə edir, mühakimə süzgəcindən keçirir, sonra da öz təbirimcə ümumiləşdirirdim. Eyni zamanda bu əsəri yazdıqca “insanlar baş verən hadisələr barədə necə düşünür”sualına cavab vermək istəyirdim. Mənim kənd mühitində yaşamağım, kəndimizinşəhər tabeçiliyində olması, bir çox dillərdə nəşr edilən mətbu materiallarla və teleradio verilişləri ilə müntəzəm maraqlanmağım da mənə bu işdə çox kömək etdi. Əsəri yazarkən əsas çətinliyim özümlə bağlı oldu. Mən hadisələrə və hadisələrin axarında zamana namuslu baxışın tərəfdarı olduğum üçün dediyim sözdə və yürütdüyüm fikirdə obyektiv olma– 214 –

ğa çalışdım. Bəzən son dərəcə çətinliyə düşdüyüm məqamlar da olurdu ki, fikrimin ifadəsi üçün çıxış yolu tapmayanda sarsılırdım.

Qorxurdum ki, haradasa tutduğum yanlış bir mövqe gələcək qarşısında məni gözükölgəli edər. Tarixi-siyasi, ədəbi- sosial, lirik-emosional, epic-analitik yanaşma tələb edən bir mövzuya girişmək, əlbəttə ki, çox məsuliyyətli və çətindir.

Elmdə və siyasətdə xalqını ləyaqətlə təmsil edən Aydın fenomeninə olan heyranlığım mənə bu çətinlikləri unutdurdu. Bir də o zaman ayıldım ki, gördüm, əsəri yazıb qurtarmışam. (Davam edəcək) *** Köhnə tanışlar: Aydın Məmmədov – (70)-2.

05.01.14 Tofiq ABDİN: Sizin yaddaşınızda ilişib qalan, pomaya daxil olmayan və “gərək bunu da yazaydım”– deyə bir vəziyyəti sonradan yaşadınızmı?

Vaqif ASLAN: Açıq etiraf edirəm ki, əsəri yazıb qurtardıqdan bir qədər sonra sanki əsərin yarımçıq qaldığını hiss etdim. Mənə elə gəldi ki, 1991ci il 20 apreldən sonra baş verən hadisələri Aydına söyləmədən, Aydınla müzakirə etmədən bu əsəri məzmun və mündəricə eyibarı ilə tamamlamaq mümkün deyildir.

Gəldim, dərdləşək bir az bu qoca ağac altda, Deyim ki, səndən sonra nələr oldu həyatda.

Deyim necə ələndik Şadaradan qum kimi. Şumlanmış torpaqlara səpildikcə tum kimi ... misraları ilə “Aydın” poemasının 2-ci hissəsini yazmaq istədim. “Aydın”a qədərki zaman kəsiyində var olan tarixi şəxsiyyətlərin taleyinin necə olacağını, sonrakı hadisələrin necə inkişaf edəcə– 215 –

yini izləmək ehtiyacı yarandığından səbrli olmaq və gözləmək lazım gəlirdi. “Aydın” poeması 1993-cü il aprel ayının 20-nə qədər nəşr edilib qurtarmışdı. Aydının məzarı qarşısında o kitabdan bir neçə sətir oxumaq istəyirdim. O zamankı “Elm” nəşriyyatının direktoru Fikrət Süleymanoğlu (indi Fikrət Saraclı adı ilə tanınır) Aydının vəfatının ikinci ildönümü ilə əlaqədar keçiriləcək mərasimdə iştirak etmək üçün kitablarımı da öz maşınına qoyub mənimlə birlikdə Kiş kəndinə gəlirdi.Necə oldusa, yolda söhbət hərlənib-fırlanıb “Aydın” poemasının məziyyətləri üzərinə gəldi. Fikrət Süleymanoğlu dedi: “Sənin qəhrəmanlarının hamısı özünü doğrultmayacaqdır. Onların arasında sənin təsvir etdiyin kimi olmayanlar da olacaqdır. Lakin bunlar sənin əsərinin tarixi-ədəbi əhəmiyyətinə o qədər də təsir göstərməyəcəkdir. Ona görə ki, sənin proqnozların, ümumiyyətlə, düz çıxacaqdır”.

Mən belə cavab verdim: “Düz deyirsiniz. Mənim qəhrəmanlarım təcrübəli sərkərdələr deyillər. Onlar sadəlövh cəngavəri xatırladırlar. Lakin onların hamısı xalqını sevən adamlardır. Sadəlövh sevgidən sevgili vətənə ziyanlıq da gələ bilər”.

Hadisələrin sonrakı inkişafı bunun belə də olduğunu göstərdi.

Mənim xalqımıza sevgiylə dolu bəzi sadəlövh qəhrəmanlarım öz cəzalarını çəkməli oldular. Lakin onlar yenə də qəhrəman olaraq qaldılar. Bu belə də olmalı idi. Çünki mən hadisələrin gedişinə bəzi məqamlarda həm də xalqın gözü ilə baxmışdım. “Elin gözü tərəzidir” misalını unutmamışdım. Əsəri yazıb qurtarandan sonra: “Aydının elm və ədəbiyyat adamları ilə münasibətlərindəndə gərək yazaydım” – deyə düşündüm. Lakin gec idi. İndi isə fikirləşirəm ki, Aydının elm və ədəbiyyat adamları ilə münasibətlərindən yazsaydım, onların da bir çoxu mənim sadəlövh qəhrəmanlarımı kölgədə qoyacaqdı, bəlkə də, “Elin gözü tərəzidir” misalı o məqamda özünü doğrultmayacaqdı.

Tofiq ABDİN: Bu əsəri yazarkən hansı çətinliklərlə üzləşdiniz?

Vaqif ASLAN: Aydın ünsiyyət baxımından əhatəli bir şəxsiyyət idi. Aydının dəmirçi, kömürçü, pinəçi, dəllək və sair ilə, o cümlədən rəsmi – 216 –

adamlarla münasibətlərində onu başqalarından fərqləndirən cəhətlər qabarıq şəkildə nəzərə çarpırdı. O, insanlar necə düşünür, necə yaşayır, necə mühakimə edir suallarına cavab tapmaq istəyən əzabkeş tədqiqatçını xatırladırdı. Pinəçi ilə pinəçi, dəllək ilə dəllək dilində, kənd soveti katibindən tutmuş raykom katibinə qədər rəsmi adamlarla rəsmi dillə danışmaq hər kişinin işi deyildi. Əsərimi yazarkən bunları da yazmaq istədim, lakin bunlar daha böyük hadisələr fonunda gözlərimdən qaçdılar. Bir də o zaman gözlərimə göründülər ki, artıq gec idi. Aydını ailə- məişət çərçivəsində, qohum-qardaş, dost-tanış coğrafiyasında təsvir etmək də mənim düşüncələrimin ümumi inkişaf xəttinə o qədər də uyuşmurdu. Mən bu çətinlikdən heç özüm də bilmədən, sövqi-təbii olaraq qaçırammış. Kövrələndə ağlaya, sevinəndə gülə, hirslənəndə söyə bilən təbii bir insanı həyatın bütün sahələrində təbii şəkildə göstərə bilmək çətindir, əslində qeyri-mümkündür.

Tofiq ABDİN: Bir daha soruşum: Aydının yaddaşınızda qalan və əsərə daxil olmayan hansı qəribəliklərini yaza bilməmisiz?

Vaqif ASLAN: Sözünüzə qüvvət olaraq, onu deyim ki, Aydının oxuduğu məktəbə münasibətini yaza bilmədim. Yazsaydım, bunun gələcək nəsillərin əxlaqi-mənəvi tərbiyəsinə böyük təsiri ola bilərdi. Aydın hər dəfə Bakıdan gələndə ilk olaraq məktəbə gələr, müəllimləri ilə görüşər, dostları ilə oturub maraqlı söhbətlər edərdi. Vaxt tapıb qonşu Oxud kəndinə gedər, yenə də orada müəllimlərinə baş çəkməyi borc bilərdi. Özünə yaxın olan adamları axtarıb tapmaq, onları yanındakı qonaqlarla tanış etmək xoşbəxtliyini yaşamaqdan sonsuz zövq alırdı. Aydın o qədər istiqanlı idi ki, hətta, xətrini çox istədiyi dostu ilə yeri gələndə yataqxanada qalmağı da üstün tuturdu.

Aydın qəribəliyi həm də onda idi ki, dəlləyə də, pinəçiyə də türkologiyadan danışmağı, elə onlarla bir yerdə ləhcəmizdəki arxaizmləri tapıb izah etməyi bacarırdı. Onu cəmiyyətin bütün təbəqələri alim kimi qəbul edirdi. Aydın taleyüklu, eyni zamanda qlobal məsələləri də adi adamlara elə bir şövqlə danışırdı ki, sanki hamı hər şeyi başa düşürdü. Aydının qəribəliklərindən biri də hər hansı bir – 217 –

dilçinin, yaxud ədəbiyyatçının qətiyyən yaxın durmayacağı işlərə həvəslə yaxın durması və o sahədə də yaradıcılığını əyani olaraq nümayiş etdirməsi idi. BDU-ya ilk dəfə verilən EHM-lər üzrə proqramçı olmasından da yazmadığımı etiraf edirəm.

Tofiq ABDİN: Aydın haqqında bütün həqiqətləri demək üçün imkanınız nə qədərdi? Və içinizdə Sizə mane olan sıxıntıları indi etiraf edə bilərsizmi?

Vaqif ASLAN: Aydın haqqında həqiqətləri demək, əlbəttə, seçilən janrın imkanları ilə bağlıdır. Bunun üzərinə, mövzuya hansı bucaqdan baxışın da, janrın oynadığı rolu gəlsək, pis olmaz. Aydın taleyində Dostoyevski taleyinə oxşarlıq var idi və bu oxşarlıq onu həyatı boyu izləməmişdi. Aydın taleyində Kefli İsgəndər taleyinə də bənzərlik var idi. Elm aləmində onu kefli kimi qəbul edəndə sakitlik tapırdılar. Bu keflilik də onu həyatı boyu izləməmişdi. O axır ki, ayılmış və öz böyüklüyü ilə dilçilikdə, ədəbi tənqiddə, həmçinin siyasətdə və idarəetmədə tamlığı ilə görünə bilmişdi. Mən bunların hamısı barədə demək imkanına malik olmamışdım. İçimdəki sıxıntılar içində olduğumuz zamanda bizim çevrəmizin görmə sferasına, bəlkə də, sığışa bilməyən tamlığın və böyüklüyün necə öz əksini tapacağı və necə qəbul ediləcəyi ilə bağlıdır. Mən bu sıxıntılarımı də etiraf etməyi özümə borc bilirəm. Bir halda ki, içi mən qarışıq insan şəxsən özü haqqında həqiqətləri deməkdə də sıxıntılar yaşayırsa, deməli, o göründüyü kimi olub, olduğu kimi görünə bilmir. Bu, dünyanın hər yerində belədir. İnsan obrazı yaradan hər hansı bir şair və ya yazıçı ətrafının, dövrünün sıxıntılarınıyaşamağa məhkumdur.

Tofiq ABDİN: Aydın başqa cür yaşaya bilərdimi. Bilərdisə, niyə seçmədi o ömrü?

Vaqif ASLAN: Aydın başqa cür yaşaya bilməzdi, çünki özünü ifadə etməkdə çox sərbəst idi. Aydın başqa cür yaşaya bilmədiyi üçün başqa cür yaşamaq yolunu seçə bilmədi, çünki qarşısına, hətta, çöpünə çıxan– 218 –

ları da çəkib öz səviyyəsinə qaldırmaq istədi. Bu isə mümkün olan şey deyildi. Məhz elə bu mümkünsüzlükdən Aydın üsyankarlığı başladı. Bu üsyankarlıq doğulduğu ocaqdan qurduğu yuvayadək, hər gün gedib- gəldiyi iş yerindən hərdənbir olduğu yığıncaqlaradək hər yeri əhatə etdi. Yəqin ki, o da başqaları kimi sakit və rahat yaşamaq istəyirdi, lakin bacarmırdı. Bir dəfə o mənə dedi: “Mən də elmi işimi müdafiə etdim. Mən də filan kəs kimi elmlər namizədi oldum”. Mən isə onun nə demək istədiyinin fərqinə varmadan onu təbrik etdim. O mənə “sağ ol” demək əvəzinə çox ciddi bir görkəm aldı, incik və acıqlı bir tonda son cümləsini təkrar etdi: “Mən də filan kəs kimi elmlər namizədi oldum”. Mən onda sanki yuxudan ayıldım və dedim: “Sən filan kəs kimi ola bilməzsən. Müdafiə etsən də, etməsən də sən Aydınsan!” Onda Aydının sifətində gəzən təbəssümün işıqlarını gördüm. O, məmnunluq hələ də gözlərimin qabağındadır. Aydın başa düşüləndə özünü xoşbəxt hesab edirdi. Hamını və hər kəsi başa düşməyə can atdığı üçün idi ki, 1988-ci ilin məlum və məşum hadisələrinin axarında xalqımızın yaralarına məlhəm olmaq istədi. Məhz o zaman xalqını aydıncasına başa düşən Aydını xalqı da aydıncasına başa düşürdü. Bu qarşılıqlı anlaşma imperiyanı qorxudurdu və bu qorxunun sonu “Yol Qəzası” ilə tamamlanmışdı.

Tofiq ABDİN: Sizcə Aydını unudulmuş hesab etmək olarmı?

Vaqif ASLAN: Aydını unudulmuş şəxs hesab etmək haqqı danmaqdan başqa bir şey deyildir. Bu yaxınlarda Nəriman Əbdülrəhmanlı Aydınla bağlı bir çox məlumatları əldə etmək üçün mənim qonağım olmuşdu. Biz birlikdə Aydının qəbrini ziyarət etdik, Aydının xatirəsini yaşadan abidəyə başçəkdik, nəhayət, Aydıngilə getdik. Qapını döydük. Qapını Aydının həyat yoldaşı Cənanə xanım açdı. Xeyli söhbətləşdik.

Hərdənbir Aydının böyük oğlu Araz ilə zəngləşirəm. O tərəfdən də nə qədər ki, Tərcümə Mərkəzi və başda Afaq xanım Məsud qızı olmaqla onun qədirbilən əməkdaşları vardır, Aydını unudulmuş şəxs hesab etmək olmaz. Nə qədər ki, türkologiya elmi vardır, o qədər də bu elmdə şəxsi imzası olan Aydın vardır. Nə qədər ki, Azərbaycan ədəbi tənqidi vardır, o qədər də ədəbi tənqidimizdə – 219 –

qısa, lakin unudulmaz Aydın mərhələsi vardır. Aydın hər dövrdə bir formada təzahür edən strukturların deyil, öz axarı ilə əbədiyaşar xalqımızın Aydınıdır.

Tofiq ABDİN: Daha nələri soruşmağımı istərdiniz?

Vaqif ASLAN: Əvvəla, mənə ünvanladığınız suallar üçün sizə təşəkkürlər edirəm. Sizin suallarınıza verdiyim cavabların sizi nə qədər qane edib etmədiyini bilməsəm də, imkanım daxilində ətraflı danışmağa çalışdım. Siz məndən Aydının necə olub Şəkinin Bolludərə kənd məktəbinə rus dili müəllimi göndərildiyini, adi adamlarla necə ünsiyyətə girdiyini, vaxtilə “Neva” jurnalında antitürk şeirlərlə çıxış edən Silva Kaputikyanı Bakıda bağrına basan bəzi yazıçılara necə qəzəbləndiyini, BDU-da EHM-ə necə proqramlar verdiyini də soruşa bilərdiniz. Sizin suallarınıza cavab verməyin özü də xoşbəxtlikdir.

Dərin hörmət və ehtiram hissi ilə: Vaqif Aslan. AYB Şəki bölməsinin sədri.

26 noyabr 2013-cü il.

*** Not: Çox hörmətli Vaqif müəllim!

“525-ci qəzet”in baş yazarı şair Rəşad Məcidin əfvinə sığınıb, çapına rəvac verəcəyinə inanıb, həmin sualları da cavablandırmanızı rica edərdim. 2014-cü ili Aydın Məmmədov ili hesab etməsələr də, bir neçə ayını onun ili kimi qeyd edək və aralıqla da olsa, yazımıza davam edək.

Daha bir Not: Tofiq ABDİN-lə (01.IX.1941- 24.II.2014) olan bu müsahibə-polemikanı, heyif ki, bir çox səbəblərdən davam etdirə bilmədik. Aradan iki ay keçməmiş Tofiq ABDİN ürək tutmasından dünyasını dəyişdi. Cənnətlik olsun!

Bu yazı “525-ci” qəzətdən dərhal sonra “Şəki Bələdiyyəsi” qəzetində də cap edildi.

Bax “Şəki Bələdiyyəsi” qəz. №1 (112), yanvar 2014.

– 220 –

III Etimad Başkeçidlə "Türk xalqları ədəbiyyatı üzrə mühazirələr” kitabı ətrafında “Dil birliyi qarşısında bütün ayrılıqlar acizdir” mövzusunda Şair, publisist, araşdırıcı və tərcüməçi Vaqif Aslanla müsahibə-söhbətləşmə – Bu günlərdə “Türk xalqları ədəbiyyatı üzrə mühazirələr” adlı kitabınız dərs vəsaiti kimi çap edilib. Nədən buna ehtiyac hiss etdiniz?

– Ölkəmizin digər ali məktəblərdə olduğu kimi, mənim çalışdığım Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Şəki filialında da dünya xalqları ədəbiyyatı seriyasından türk xalqları ədəbiyyatı tədris edilir. Əlbəttə ki, hər hansı bir xalqın ədəbiyyatı dünya ədəbiyyatının tərkib hissəsidir. Hələ sovet dönəmindən tanış olduğum “SSRİ xalqları ədəbiyyatı” ikicildliyi müstəqillik illərində “Türk xalqlarının və Şərqi slavyanların ədəbiyyatı” adı ilə çap edilmişdi və bu dərsliyin müəllifi mərhum professor Pənah Xəlilov sağlığında olduğu kimi vəfatından sonra da köməyimizə gəlməkdə idi.

Dərslik baxımından bu sahədəki ikinci titanik iş professor Elman Quliyevin üzərinə düşüb. O, yeni və zənginləşdirilmiş “Türk xalqları ədəbiyyatı” dərsliyi ilə bu sahəni müəyyən mənada çağdaş zəmanəmizə qədər işıqlandırıb. Aydın Abi Aydının “Türkiyə ədəbiyyatı tarixi” dərsliyini, Arif Əmrahoğlu Məmmədovun “Türk xalqları ədəbiyyatı” məqalələr toplusunu, professor Ramiz Əskər tərəfindən M.Kaşğari divanının, o cümlədən türkmən, tatar, özbək, qazax, qırğız ədiblərinin bir çox əsərlərinin dilimizə çevrilməsini, akademik Yaqub Mahmudovun və mərhum professor Fərman – 221 –

İsmayılovun elmi redaktorluqları ilə Cavanşir Feyziyevin “Türk dünyası” adlı beş kitabını, Azər Turanın türk düşüncə tarixini, türk ədəbiyyatında modernizm cərəyanı və onun təzahür şəkillərini tədqiq edən yazılarını və nəhayət, akademik Nizami Cəfərovun “Türk xalqları ədəbiyyatı” dördcildliyini bunun üzərinə gələndə Azərbaycan mühitində sözügedən sahədə çox iş görüldüyünə şahid oluruq.

Bütün bunlarla bərabər “Türk xalqları ədəbiyyatı”ndan bəhs edən dərsliklərdə türkün ana yurdu və yayılması, qövmləri və nəsilnəsil şaxələnməsi haqqında məlumatlar pərakəndə idi. Ön Asiya və Qafqazlar, xüsusilə şimallı və cənublu Azərbaycan unudulmuşdu.

Anadolu türk ədəbiyyatı haqqında verilən məlumatlar dövrləşdirmə və sistemləşdirmə baxımından yeni baxış tələb edirdi. Təqdim etdiyimiz dərs vəsaitində toplanan mühazirələr, demək olar ki, yuxarıda adları sadalanan dərsliklərdə öz əksini tapmayan və ya qismən tapan mövzuları da içinə alır. Bu mənada “Türk xalqları ədəbiyyatı üzrə mühazirələr”də bu problem üzrə tərtib və nəşr edilmiş dərsliklərə salınmış mövzuları təkrarlamaq ənənəsi yoxdur. Hazırki dərs vəsaiti zərurətdən yaranıb, mövzular arasındakı ardıcıllığı və əlaqəni möhkəmləndirir. Bu mühazirələr predmeti görmə bucağına və informasiya tutumuna görə özündən əvvəlki dərslikləri daha da əhatəli və etibarlı edir.

– Sistemləşdirmədə nələri nəzərdə tuturdunuz?

– Türk xalqları ədəbiyyatı tarixinin öyrənilməsininin və tədrisinin vacibliyi həm də ondadır ki, dünyanın ədəbiyyat xəzinəsinə türkün verdiyi töhfələr aydınca görünsün, başqaları tərəfindən mənimsənilməsin, özgələşdirilməsin.

Türkün ədəbiyyatını türkün içində olduğu zaman, yaşadığı tarix və coğrafiya içində öyrənmək, mifik düşüncə və çağdaş təfəkkür səviyyəsində özünüdərk prosesini içinə alan bu ədəbiyyatı sosial inkişafın ayrı-ayrı mərhələlərində izləmək ehtiyacı məni narahat edirdi və bu narahatlıq indi də davam etməkdədir. Burada türk xalqları ədəbiyyatına inanclar sistemi kontekstində nəzər salmaq zərurəti də ortaya çıxırdı. Çalışdım ki, bunlara əməl edim. Üstəlik, əldə etdiyim nümunələri tarixi-müqayisəli üsulla şərh edib, onların qnesoloji köklərini, oxşar və fərqli cəhətlərini göstərə bilim.

– 222 –

– Özünüzdən əvvəlki müəlliflərə münasibətiniz…

– Onlar mənim müəllimlərim, əsərləri isə mənbələrim oldular. Ön və Ortaq Asiya coğrafiyasında olanları da, orijinalda türk, fransız, rus, tərcümədə isə bu dillər vasitəsi ilə əlim çatan müəllifləri və əsərləri də müəllimlərim və mənbələrim sırasına daxil edirəm. Mən onlardan bəhrələnmişəm. Elə bu qənaətimə görə də ilk mühazirəm üçün fransız tarixçisi Alber Sorelin “Yer üzündə iki şey hələ də kəşf edilməmiş qalır: coğrafiyada qütblər, tarixdə türklər” sözlərini epiqraf seçmişəm. Çünki hər hansı ikinci birincinin, üçüncü isə ikincinin üzərində qurulur… Və bu sıralanma Adəmdən bizə qədər gəlir, bizdən sonra da sonuncu Adəmə qədər davam edəcək. Məsələ bundadır ki, mən Adəmi tükənməz və sonsuz hesab edirəm…

Qabırğamızdan yaranan Həvva bizi tükənməyə qoymayacaq.

– Özünüz demişkən, Ortaq Asiya türk xalqları ədəbiyyatı son dərəcə zəngindir. Bəs nə üçün dərs vəsaitinizdə bu zənginliyə geniş yer verməmisiniz?

– Mərhum professor Pənah Xəlilov məşhur ikicildliyində Ortaq Asiya (əlbəttə ki, bu söz ənənəvi olaraq Orta Asiya şəklində deyilir və yazılır) türk respublikaları ədəbiyyatına kifayət qədər geniş yer verdiyi, bizim müasirimiz, görkəmli türkoloq, professor Elman Quliyev isə bu qaydanı saxlamaqla müstəqillik illərində Ortaq Asiya türk respublikalarında yaranan ədəbiyyatı içinə alan möhtəşəm bir dərslik yaratdığı üçün müəllifi olduğum dərs vəsaitində təkrara yol vermədim.

– Anadolu türk ədəbiyyatına geniş yer verməkdə hansı prinsipləri əsas götürdünüz? Bu, Türkiyə Cümhuriyyətinə münasibətinizdənmi yaranmışdı, yoxsa digər səbəblər də var idi?

– Biz türkük. Sovet dönəmində SSRİ-yə daxil olan türklər və türk respublikaları haqqında müəyyən məlumatlarımız olsa da, Türkiyə ilə bağlı məlumatlarımız çox az idi. Bugünkü informasiya bolluğuna görə müstəqilliyimizə minnətdar olmalıyıq. Etiraf edək ki, professor Pənah Xəlilovun məşhur ikicildliyində və sonradan nəşr edilən “Türk xalqlarının və Şərqi slavyanların ədəbiyyatı” – 223 –

dərsliyində Anadolu türk ədəbiyyatından söhət gedə bilməzdi. Sonrakılarda isə bu məsələ əhatəli qoyulmamışdı. Onlarda Böyük Səlcuqlu, Anadolu Səcuqlu, Bəyliklər, nəhayət, Osmanlı dövrü ədəbiyyatı özəllikləri ilə ümumiləşdirilməmişdi. Anadolu türk ədəbiyyatının “Tənzimat”a qədərki dövrünü işıqlandırmadan sözügedən ədəbiyyatın məzmunu və mündəricəsini mənimsəmək çətin olardı.

Mühazirələr toplusundan ibarət olan bu dərs vəsaitinin qarşısında duran missiyalardan birisi də elə bu çətinliyin özünü aradan qaldırmaq olub. “Tənzimat”a qədərki Anadolu türk ədəbiyyatını öyrənmək biz Azərbaycan türkləri üçün Hülakülər, Teymurilər, Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular, Səfəvilər, Şeybanilər, Baburilər dövründəki türk ədəbiyyatlarının ruhunu, onların arasındakı əlaqə və əks-əlaqəni daha da yaxından izləmək və mənimsəmək deməkdir.

“Tənzimat” dövrü isə təkcə Osmanlı ilə Avropa arasında deyil, həm də Şərq-Qərb arasında siyasi-iqtisadi, ədəbi-mədəni səviyyənin tarazlaşdırılmasına və ya tənzimlənməsinə istiqamətlənən zamanın qarşısıalınmaz axarı idi. Bu axarın burulğanında fırlana-fırlana batıb boğulmamaq üçün onu mərhələ-mərhələ üzmək lazım gəlirdi.

Bu axarı başa vurmadan tənzimat, “Sərvəti-fünun”, “Fəcri-ati”, mlli və milli mücadilə dövrü ədəbiyyatının təbiətini anlamaq, onların ruhunu tutmaq mümkün deyil.

– Bu mövzuya aid mühazirələri işləyərkən hansı çətinlikləri yaşadınız?

– Burada Əhməd Kabaklının (Ruhu şad olsun!) “Türk edebiyatı”, M.Kaşğarinin “Divanü lüğat-it türk”ü, müxtəlif müəllifləri içinə almaqla iki cilddən ibarət “Türk ədəbiyyatı tarixi”, Bahəddin Ögəlin “Türk kültür tarihine giriş”i və “Böyük hun imperiyası”, Rəcəb Albayrağın “Türklərin İranı”, Osman Turanın “Türk cahan hakimiyyəti məfkurəsi”, İbrahim Qəfəsoğlunun “Türk milli kültürü”, Faruq Sümərin “Oğuzlar”ı, bir sözlə, onlarla tədqiqat işləri və mənbələr mənim köməyimə gəldi. Professor Ramiz Əskərin tərcümələri isə hər gün mütaliə etdiyim kitablara çevrildi. Bu, xoşbəxt sonluqla bitən şirin bir hekayət kimidir. Bu şirin hekayətin davamı hələ qabaqdadır.

– 224 –

– Nələri nəzərdə tutursunuz?

– Sibir, Alyaska, Amerika, Cənub-Şərqi Asiya, o cümlədən Avropa türklərinin ədəbiyyatı haqqında məlumatlarımın azlığını və ya heç dərəcəsində olmasını nəzərdə tuturam. Bunların üzərinə çuvaş, başqurd, xakas, tuva, saka, telengit, uyğur, Kəşmir, qaşqay türklərinin ədəbiyyatlarını da gəlsək, onda türk xalqlarının ən şirin mühazirələr toplu-epopeyasının ərsəyə gəlməsindən danışmaq olar.

– Türkün ana yurdundan bəhs edərkən Ön Asiya və Qafqazlar, xüsusilə şimallı və cənublu Azərbaycanın unudulmasından gileylənirsiniz. Bunu nə ilə izah edərdiniz?

– Tədqiqatçıların fikrincə, Şumer ən qədim dövlət, şumerlərin dastanı isə ən qədim dastandır. Bəlkə də onlar bu məsələdə tələskənlik göstərib çevrəni qapatmaq istəyirlər… Əsas budur ki, şumerlərin ədəbi nümunə kimi təqdim edilən dastanı əvvəlcə “Gilqamış”, sonra isə “Bilqamus” adı ilə elmi dövriyyəyə daxil edilsə də, “Gilqamış” və “Bilqamus” sözlərini heç bir təhsili olmayan Azərbaycan türkü indinin özündə də asanlıqla başa düşür. Azərbaycan türkünə “Gilqamış” (“Gil lövhə, qamış qələm”) və “Bilqamus” (“Bil hər şeyi” – “Hər şeyi bilən kişinin dastanı” kimi deşifrovka edilir) sözlərini izah etməyə ehtiyac yoxdur. Mən vaxtı ilə “Ruhlarla söhbət” poemamda da buna işarə etmişəm.

“Adam-badam iyi gələn” nağıllarımız, “anası Qaba Ağac, atası Qağan Aslan” olan dastan və əsatir qəhrəmanlarımız arxantropluqdan paleantropluğa keçiddən xəbər vermirmi? Fiziki və etnik evolyusiya, deyilənlərə görə, neantropluqda mükəmməl səviyyəyə çatır. Belə olduqda, “Bu mənə ot yoldurur”, “Allah ağzından eşitsin”, “O mənim özümünküdür: ətimi yesə də, sümüyümü çölə atmaz”, “Gorun çatlasın”, “Külliyən küp olasan” kimi deyimlər və frazeoloji ifadələr neandertallığımızda keçib gəldiyimiz svilizasiyalardan xəbər vermirmi? Qobustanın, Azıx, Tağlar, Damcılı, Avey dağ, Tamtama mağaralarının Azərbaycanda olması türkün bu torpaqdan intişar etdiyini göstərir. Məhz bu arqumentlər əsasında mərhum professor Y.B.Yusifov əcdad türklərin Ön Asiyadan yayıldığını (“K voprosu o prarodine prototyurkov”. 15 aprel 1995. Xəzər Universitetinin bülleteni, səh. 49-50) iddia edirdi. Həqiqət budur ki, – 225 –

Ön Asiya, Azərbaycan və Qafqazlar, o cümlədən Altay, Ortaq Asiya və Sibir türklərin ata-ana yurdudur.

Sovet dönəminin bir çox kirəclənmiş başları Muğ, Kas, Kaşqay, Sak, Subir, Turukki, Elimay və sair tayfaları qeyri-türk hesab etsələr də, Z.İ.Yampolski, İ.M.Dyakonov, H.Z.Kaşay (Türkiyə), A.T.E.Olmstedt (ABŞ). Ravlinson qardaşları (İngiltərə) onların türk olduqlarını söyləyiblər, yazıblar. Belə müəlliflərin sayını artırmaq da olar.

Müstəqillik illərində Z.M.Bünyadov və Y.B.Yusifovun redaktorluğu ilə nəşr edilən “Azərbaycan tarixi”ndə e.ə. III-I minilliklərdə Urmiya gölünün cənubunu və cənub-şərqini əhatə edən Əratta dövlətinin mövcudluğu isbat edilir. Əratta dövlətindən Turan imperiyasına qədər olan zaman kəsimində yaranan ədəbi nümunələrin çox az qismi, həm də qırıq-qırıq gəlib bizə çatıb. “Alp Ər Tonqa” dastanı buna əyani misaldır. Çox təəssüflər olsun ki, bundan sonrakı zaman boşluğunda min illərlə yol gəlməli olursan. Nə yaxşı ki, şöhrətli O.Süleymenovun “AzYa”, unudulmaz Aydın Məmmədovun “Tyurkskie soqlasnıye: anlaut i kombinatirika” türkşumer paralellərnə aid tədqiqatları zamanlar arası qırılan bağların düyülməsinə xidmət edir.

– Dilimizin bu cür müqayisə və paralellər aparmaq imkanında olması qürurvericidir...

– Türk xalqları ədəbiyyatının öyrənilməsində ən etibarlı və inkaredilməz qaynaq elə türk xalqlarının özlərinin yaratdıqları ədəbi nümunələrdir. Türk xalqları ədəbiyyatlarındakı bədii düşüncə tərzi, mifik dünyagörüşü ilə tanışlıq, onları müqayisə etmək, oxşar və fərqli cəhətləri aşkara çıxarmaq, türk qövmləri arasındakı daxili inteqrasiyanı sürətləndirmək imkanı yaradır. Çünki türk xalqlarının ədəbiyyatı coğrafiyasının genişliyi və məzmununun zənginliyi ilə analoqu olmayan bir ədəbiyyatdır.

Təkcə bizim dilimiz deyil, bütün türk dilləri – ləhcələri buna imkan verir. Vaxtilə mərhum türkoloq Tofiq Hacıyev sabit söz birləşmələrini dilin poetikası adlandırırdı. Dilimiz, dilimizdəki idiomatik ifadələr, deyimlər, atalar sözləri, hətta qarğışlar və söyüşlər – 226 –

belə ayrı-ayrı epoxalardakı düşüncə tərzimizi ifadə edir. Çünki bizim həyata baxışımız keçdiyimiz svilizasiyalardan, üstündə gəzdiyimiz torpağın arxeoloji, başımızın üstünə çadır kimi çəkilən səmanın kosmik qatlarından gəlir. Bizim təfəkkür tərzimizlə bütün bunlar üst-üstə düşür. Bizim türk ləhcəmiz təqlidi əlamətlərini saxlamaq şərti ilə, hətta ilkin fiziki tip kimi arxantropluğumuzu da poetikləşdirib: Gözündən pay umdum, gözünü süzdün…

Ay sənin süzülən gözündən yeyim. Üzündən pay umdum, bəs niyə küsdün?..

Allanan, güllənən üzündən yeyim.

Bir baxın, ləhcəmizi “nəfəsdə zümzümə, tələffüzdə rəqs” adlandıran div-alim Yaşar Qarayev necə də haqlı idi.

– “Türk xalqları ədəbiyyatı üzrə mühazirələr” barəsində daha nələri demək istərdiniz?

– Görüləsi işlər çoxdur. Saymaqla qurtarmaz. Mən orada dərs vəsaitimə əlavə olaraq internet materiallarından istifadə etmişəm.

Son dərəcə dəyərli hesab etdiyim yazıları olduğu kimi vermişəm.

Akademik İsa Həbibbəylinin, professor Kərim Şükürovun yazıları bu qəbildəndir.

Hələ ki, əlimdən gələn bu qədər olub. İnaclarla, dini mənsubiyyətlə bağlı təqdim etdiyim materiallar imkan verir ki, dil birliyi ilə dini birliyin fərqi bilinsin. İnancda və dini mənsubiyyətdə kəskin fərqlər olsa da, dil mənsubluğu kökdən gələn birlikdir, insanları ayrılmağa qoymur. Dil birliyi qarşısında sərhəd dirəkləri, gömrükxanalar, siyasi, iqtisadi, coğrafi ayrılıqlar acizdir. Çünki dil birliyi olan yerdə ruh, mənəviyyat və iç mədəniyyət birliyi var. Eyni dillə danışmaq – eyni cür düşünmək, eyni cür ifadə etmək, eyni cür oxumaqdır, eyni cür gileylənib, eyni cür təşəkkür etməkdir.

Söhbətləşdi: Etimad Başkeçid Novator.az 31 yanvar 2020

– 227 –

IV www.aydinyol.az portalı ilə “Həyat adlı bu uzun yolda əsas bələdçim ana dilim olub” (İyulun 5-i tanınmış şair-tərcüməçi Vaqif Aslanın 70 yaşı tamam olur)

– Vaqif müəllim, belə bir məşhur ifadə var: “Şair olmurlar, şair doğulurlar”. Sizin bir şair kimi bu fikrə münasibətinizi bilmək maraqlı olardı.

– Fikrimcə, “şair olmurlar, şair doğulurlar” ifadəsi genetik işarətdən xəbər verir. Əlbəttə ki, fitri istedad və qabiliyyət təbiiliyin təminatçısıdır və bünövrə rolunu oynayır. Belə bünövrə üzərində ucalıb onu sənətkarlıq baxımından tamamlamaq zəhmət və çalışqanlıq tələb edir. Çünki şair doğulmaq artıq şairliyə vəsiqə olsa da, belə bir kimlik əsasında özünü doğrultmaq üçün zəhmət, çalışqanlıq, mütaliə, daim öyrənmək və öyrəndiklərini şair kimi paylaşmaq mühüm şərtlərdir. Bu zaman auranın, içərisində olduğun çevrənin, – 228 –

zəmanənin sənə diktə etdiyi nəsnələrin və sənin bu nəsnələrə münasibətinin, təbiət, cəmiyyət haqqındakı biliklərinin, düşüncələrinin, istəklərinin, təsəvvürlərinin və xəyallarının səviyyəsi və sürəti məsələsi ortaya çıxır. İstedadlı adamlar həmişə olub və olacaq. Lakin insana və insanlığa xidmət edən, əxlaqı və mənəviyyatı cilalayan mövzulara müraciət edib, onların ədəbi-bədii-fəlsəfi həllinə nail olmaq üçün mütaliə, informasiya, yaddaş və səyahət yolu ilə zənginləşmək, müqayisə və mühakimə bacarığına yiyələnmək lazımdır. Dünya ədəbiyyatının nailiyyətləri ilə tanış olmadan, tarixi (heç olmasa, öz tarixini), etnoqrafiyanı (heç olmasa, öz xalqının adət və ənənələrini, inanc və etiqad sistemini) öyrənmədən millidən ümumbəşəriyə istiqamətlənmək, məncə, qeyri-mümkündür. Şair doğulub şair olmaq üçün bunlar zəruridir.

– Zamanca xeyli uzaq – 1967-ci ildə Şəkinin “İpəkçi” qəzetində dərc olunan ilk şeirinizin ab-havası, təəssüratları yaddaşınızda necə qalıb?

– Mənim mühitim sırf kənd mühiti olub. Atam kömürçü, anam evdar qadın idi. Savadı olmasa da, atamın güclü yaddaşı, anamın isə yanıqlı səsi vardı. Yeddinci sinifdən şeirlər yazırdım. Şeirlərimi məktəbin divar qəzetlərində sərgiləyirdilər. 1967-ci ildə Şəkinin “İpəkçi” qəzetində dərc olunan ilk şeirim “1 May” düşüncəsi ilə yazılmışdı. Çap üçün onu məsləhət bilmişdilər. Kənd uşağı kimi bu hadisə məni həm sevindirmiş, həm də heyrətləndirmişdi. Ədəbiyyat müəllimim Qəni Abdullayev isə sinif yoldaşlarımın qarşısında məni təbrik etmiş və ruhlandırmışdı.

– Lev Tolstoy, Mixail Şoloxov, Valentin Rasputin və s. kimi bütün ömrü boyu əyalətdə yaşayıb-yaratmış yazıçılar olub. Bizdə də belə nümunələr var. Qaynar paytaxt ədəbi mühitindən kənarda qalmağın yaradıcılığınıza müsbət, yoxsa mənfi təsiri olub?

– Əlbəttə ki, paytaxt paytaxtdır. Ora böyük beyinlər, div yazıçı və şairlər, ən incə və ən zərif zövqlər, eyni zamanda bunların tam – 229 –

əksi olan nəsnələrin mərkəzidir. “Əkslərin vəhdəti və mübarizəsi”ni seyr etmək üçün paytaxtdan gözəl tamaşa salonu yoxdur. Hətta, antik dövrlərdə bəzi ədiblər əyaləti də bəyənməyib əsərlərini yazmaq üçün mağaraya çəkiliblər. Evripid “Alkesta” əsərini mağarada yazmışdı. İslam peyğəmbəri Məhəmməd Peyğəmbər ilk vəhyləri Hira dağındakı mağarada qəbul etmişdi. Mütəsəvviflərin təkkə, dərvişlərin hücrə həyatı keçirmələri, xəlvətilərin əsərlərini xəlvətgahda yazmaları da bizlərə məlumdur. Dahi Nizami Gəncəvi “Xəmsə”sini Gəncədən kənara çıxmadan yaradıb. Lev Tolstoy, Mixail Şoloxov, Valentin Rasputin və s. kimi bütün ömrü boyu əyalətdə yaşayıb-yaratmış yazıçılar da tünlükdən qaçmış, sakit bir guşəyə çəkilib beləcə yazıb-yaratmışlar.

Qaynar paytaxt ədəbi mühitindən fərqli olaraq əyalət insana müstəqil düşünmək imkanı verir. Uca dağlar uzaqdan daha yaxşı göründüyü kimi paytaxtın özünə və ətrafına münasibəti də əyalətdən daha yaxşı görünür. Əyalətdə olmaq şairi və yazıçını mühafizli və katibəli qapıların sıxıntısından, paytaxtdakı bəzi dostların hiyləgər məsləhətlərindən, paytaxt kərkilərinin özünəyonma yeknəsəqliyindən və sairdən və ilaxırdan qoruyur.

Qaynar paytaxt ədəbi mühitində olmaq düşünən beyinlərdən qidalanmaq, özünütəsdiqdə gecikməmək, telekanallardan, kitablardan və kitabxanalardan bəhrələnmək, ölkədaxili və xarici əlaqələrdə bilavasitə iştirak etmək, dövlətə, xalqa xidmətdə fərqlənmək imkanı yaratdığı kimi bəzilərinə uzun ətəklərdən gödək əllərlə yapışmaq, pay bölgüsündə növbədə olmaq, çırpmaq və çırpışdırmaq imkanı da yaradır.

Qaynar paytaxt ədəbi mühitindən kənarda olmağım mənim yaradıcılığıma müsbət təsir göstərib, onu bir çox hallarda təsir altına düşüb zədələnməkdən qoruyub. İlk növbədə, bu mənə müqayisə və mühakimə şəraiti yaradıb. Mən doğma Kiş kəndimizdə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı torpaq, kül-küp, sümük-küp, gil təknə, taxta qutu, daş qutu, katakomba, quyu qəbir tiplərini əyani olaraq müşahidə etdim, torpağımızın arxeoloji, xalqımızın isə yaddaş qatlarının üst-üstə düşdüyünün canlı şahidi oldum. Dilimizdə sövqtəbii olaraq işlənən “kül ilə küp olmaq”, “üzüm ayağının altına”, – 230 –

“ətimi yesə də, sümüyümü çöldə qoymaz” kimi ifadələrin tarixin və yaddaşın hansı qatlarından gəldiyini, əslində isə dilimizi öyrəndim.

Mən əyalətdən gedib paytaxt adamı olan bəzi-bəzi professorların öz dədəsinin də əyləşib söhbət etdiyi gimgənin yanından başı ilə belə salam vermədən ötüb keçdiyini gördüm. Doğmalarının yasına ayaqüstü dəyib qayıdan bəzi paytaxt adamlarının əyalət qəbiristanlığında qərib-qərib vurnuxub əzizlərinin qəbrini başqalarından soruşduğuna rast gəldim. Əyalət adı gələndə “puff” eləyənlərin əyalət adamlarının çiynində axirət evinə təşrif buyurmağına da şahid oldum. İnsanı öyrənmək, onun psixologiyasının alt qatlarına bələd olmaq, paytaxt və əyalət düşüncəsini fərqləndirmək, geyim, məişət və süfrə mədəniyyətindəki fərqləri bilmək üçün əyalət daha çox material verir. İnək, buzov, düyə, öküz, camış, xötək, balaq, kəl arasındakı fərqi əyalətdə, xüsusi ilə kənddə olmadan bilmək mümkündürmü?

Axı bunların hər birisinin özünəməxsus əlamətləri var. Üstəlik, havanın və suyun saflığı şəraitində rənglər və çalarlar daha aydın görünür. Elə bilirəm ki, qısa bir polemika üçün bu qədər də bəsdir.

– Siz bədii yaradıcılıqla yanaşı, elmi, tarixi mövzulara da müraciət edirsiniz, folklorumuzun tədqiqatçısı kimi tanınırsınız, müəllim kimi neçə-neçə istedadlı tələbə yetişdirmisiniz.

Maarifçilik missiyasının daşıyıcısı kimi bu gün bu sahələrdə olan vəziyyət sizi qane edirmi?

– Mənə elə gəlir ki, bədii yaradıcılıq ağlın və hissin tarazlığında heyranedici olur. Vaxtilə şeirlərində “elm adamlarını düşündürən və zövq sahiblərinə zövq verən mətləblərin olduğunu” vurğulayan Məhəmməd Füzulinın maqik gücü də elə bunda idi: Məni candan usandırdı Cəfadan yar usanmazmı?

Fələklər yandı ahimdən...

Muradım şəmi yanmazmı?

Gülü rüxsarına qarşu Gözümdən qanlı axar su.

– 231 –

Həbibim, fəsli-güldür bu...

Axar sular bulanmazmı?

Burada bədiiliklə elmilik bir-birinin içindədir. Gül üzlərə baxan gözlərin sulanması da, gül fəslində yağar yağışlardan axar suların bulanması da elmidir, təbiidir və bədiidir.

Mənim elmi və tarixi mözulara müraciət etməyimin başlıca səbəbi özümü, özümün timsalında insanı dərk etmək istəyimdən irəli gəlib. “Aydın”, “Ruhlarla söhbət” poemalarımı yazanda da məni öz kimliyim daha çox düşündürüb. “Aydın” poemasında “Türk əsli olmayan ağacdır yəni, Calaq olunmağa möhtacdır yəni” sualına cavab axtara-axtara “Ruhlarla söhbət”də “Türk qoca palıddır yer üzərində.

Başı göylərdədir, kökü – dərində” qənaətinə gəlmişəm. Sonra bir insan kimi tarixən tanrıçılıqdan, atəşpərəstlikdən, zərdüştilikdən, xaçpərəstlikdən keçib islama gəldiyimi də vurğulamışam. İlkinliyimizdən günümüzə gələn həyat adlı bu uzun yolda mənim əsas bələdçim ana dilim olub. Bu məqamda folklorumuzun tayı-bərabəri yoxdur.

Azərbaycan folkloru, IV kitab, Şəki folkloru, I cildin tərtibçilərindən biri də mən olmuşam. AMEA-nın müxbir üzvü Yaşar Qarayev “Vaqif Aslan Azərbaycan ərazisində ən qədim və geniş miqyasda türk-folklor mənəviyyatının məişətdə, həqiqətən, yaşanmış bir tarixi gerçəklik olduğunun sənədli izlərini məhz Şəkinin şifahi yaddaş qatlarında, Şəki folklor arealının sənət və dil materialında axtarır”, professor Yeganə İsmayılova “Müasir Azərbaycan poeziyasında “Dədə Qorqud” motivləri şair Vaqif Aslanın yaradıcılığında mühüm yer tutur. ... “Oğuz bəyləri və xatunlarına Vaqif Aslan salamı” şeirində ... “oğuz” melodikası insanı elə sehrləyir ki, bəzən müasir şairin şeirini oxuduğunu unudursan: sanki bunlar Vaqif Aslanın yox, naməlum bir oğuz ozanının şeiridir” deyəndə, yəqin ki, mənim şifahi ədəbiyyatımızla yaxınlığımı nəzərdə tutmuşlar. Yaradıcılığımı yüksək qiymətləndirən professorlar Asif Rüstəmli, Rüstəm Kamal, Hüseyn İsmayılov, Şamil Salmanov, Vaqif Yusifli, Ədalət Tahirzadə, Kərim Şükürov və başqaları da bu əlamətləri əsas götürmüşlər.

Pedaqoji fəaliyyətimdə də tələbələrimi dilimizə və tariximizə sayğı ilə yanaşmağa dəvət etmişəm – bunun bəhrəsini görmüşəm və görməkdəyəm.

– 232 –

“Maarifçilik missiyasının daşıyıcısı kimi bu gün bu sahələrdə olan vəziyyət sizi qane edirmi” sualına gəldikdə isə deməliyəm ki, böyük dünyanın içindəyik. Dünyamızın təhsil səviyyəsinin üst qatında olmaq üçün hələ çox işlər görülməlidir, görülür də... Alimin, pedaqoqun, yaradıcı adamın əl-ələ vermək zamanı gəlib.

– Bir sıra elmi, tarixi, bədii əsərləri fransız, rus dillərindən ana dilimizə tərcümə etmisiniz. Bir peşəkar mütərcim kimi sizdən eşitmək maraqlı olardı: ana dilimiz bu dillərin işığında necə görünür?

– Etiraf etməliyəm ki, bədii əsərlərin tərcüməsi zamanı dilimizin gücünü hiss etməmək mümkün deyil. Ən incə duyğuları ifadə etməkdə dilimizin əvəzi yoxdur. Bədii ifadə və təsvir vasitələri baxımından dilimizin imkanları hədsizdir. Dilimiz deyimlər, idiomatik ifadələr, frazeoloji birləşmələrlə zəngindir. Əgər söhbət tarixi xronikalar, etnoqrafik, toponimik məlumatlarla zəngin səyahətnamələrdən gedirsə, onda bir qədər dayanıb nəfəs dərmək lazım gəlir... Siyasi, hərbi, hüquqi terminlər baxımından dilimizin daha da zənginləşdirilməsinə ehtiyac var. Müstəqilliyimizə qovuşana qədər dövlətçilik ənənələrindən uzaq düşməyimiz bu sahədə müəyyən çətinliklər yaradıb. Dövlət Tərcümə Mərkəzində təmsil olunan peşəkar mütərcimlər bu çətinlikləri aradan qaldırmağa qadir olan şəxsiyyətlərdir.

– Tərcümə sizin üçün nədir – peşə, yoxsa sənət? Mütərcimlik üçün yaradıcı şəxs olmaq mühümdürmü, yoxsa bu, sırf peşəkarlıq məsələsidir?

– Tərcümə mənim üçün xalqıma xidmətdir – ona peşə və ya sənət kimi baxmıram. Fransız və ya rus dilində oxuduğum əsər məzmunu, ideyası baxımından mənə yeni və faydalı görünürsə, onu xalqıma çatdırmaq istəyirəm. Mənim tərcüməmdə Slavomir Mrojekin “Xoşbəxt hadisə” əsəri Şəki Dövlət Dram Teatrında tamaşaya qoyulanda ideya kimi anarxizm və demokratiyanın birgəliyindən doğulanların keçmişinə laqeydliyi, onlardan qaçmaq məsələsi əsas götürülmüşdü. Əgər söhbət mütərcimin peşəkarlığından gedirsə, onda məsələ daha da ciddiləşir. Mütərcimin hansı sahə üzrə ixtisaslaşması əsas şərtdir. Bədii əsərlər üzrə ixtisaslaşan mütərcimlə, məsələn, ta– 233 –

rixi, fəlsəfi, tibbi, hüquqi əsərlər üzrə ixtisaslaşan mütərcimi eyniləşdirmək olmaz. Şəxsi təcrübəmdən çıxış edərək demək istəyirəm ki, hər tərcümə sahəsinin öz tələbləri var. Bir vaxtlar Tarix İnstitutunun Elmi Şurasında “XVII əsr fransız səyyahlarının (Jan Batist Tavernye, Rafael dü Man, Jan Batist Şardən) əsərləri Azərbaycan tarixinin mənbəyi kimi” mövzusunda dissertasiya yazmağımı qərara almışdılar. Sonra məlum oldu ki, Azərbaycanda bu mənbələr yoxdur. Moskva və o vaxtkı Leninqrad kitabxanaları hər cilddən 15 səhifə verə biləcəklərini bildirdilər. Tavernyenin altı, Rafael dü Manın bir, Şardənin oncildlik “Səyahətnamə”lərindən on beş səhifə ilə nə etmək olardı? Əlbəttə ki, heç nə! Qısası, Milli Kitabxananın “Nadir fond”undan Şardənin 1711-ci il nəşrinin I və II cildlərini, AMEA-nın fundamental kitabxanasının anbarından isə professor Seyidağa Onullahinin köməkliyi ilə Şardənin VI cildini tapdım. Bu cildlərin kserosurətini çıxartdırıb, özümüzə aid olan hissələrini tərcümə etməyə başladım. Fransız səyyahın harada düz, harada səhv olduğunu dəqiqləşdirmək məsuliyyətini də üzərimə götürdüm...

Bəli, belə əsərlərin tərcüməsi mütərcimdən xüsusi və universal hazırlıq tələb edir. Heç bir elmi titula layiq bilinməsəm də, tərcüməm Azərbaycan tarixşünaslığında fransızdilli mənbələr baxımından orijinaldan edilən ilk tərcümə oldu.

– Siz Pol Verlen, Erve Bazen, Mustay Kərim kimi şair və yazıçıların əsərlərini orijinaldan dilimizə tərcümə etmisiniz. Elə bir əsər olubmu ki, onu tərcümə etməyi çox arzulasanız da, alınmayıb, ruhunu tuta bilməmisiniz?

– Bəli, olub. Professor Qorxmaz Quliyev mənə Şarl Bodlerin “Bədxahlıq çiçəkləri” – ona “Şər çiçəkləri” də deyirlər – kitabını verib, şeirləri tərcümə etməyi təklif edəndə ali məktəbin II kursunda oxuyurdum. Sanballı lüğətlərim də yox idi.. Kitabın dili və məzmunu ilə mənim tələbəlik səviyyəm uyğun gəlmirdi. Onu tərcümə etməyi çox arzulasam da, alınmadı.

– Son illər bir xeyli məşhur əsərlər dilimizə çevrilsə də, necə deyərlər, hələ də növbəsini gözləyən xeyli əsər var. Bu siyahıda hansı əsərləri görmək istərdiniz?

– 234 –

– Azərbaycan Tərcümə Mərkəzinin gördüyü işlər miqyası və əhəmiyyəti etibarilə titanikdir. Aydın Məmmədovla bünövrəsi qoyulub Afaq Məsudla ucaldılan bu məbəd xalqımızı dünya ədəbiyyatının nadir inciləri və bugünkü nailiyyətləri ilə tanış etməkdədir.

Bununla yanaşı, Herodotun, Strabonun, Ptolomeyin, Böyük və Kiçik Plinilərin əsərlərinin orijinaldan tərcümələrinə ehtiyac var.

Bu siyahıya Tavernyenin, Rafael dü Manın və Şardənin əlimizdə olmayan əsərlərini də əlavə edirəm. Qonşu xalqların tariximizlə bağlı yazan məşhur müəlliflərinin əsərlərinin də dilimizə tərcüməsi son dərəcə vacibdir. Tariximizlə bağlı Moskva və Sankt-Peterburq arxivlərində saxlanan sənədlərin tərcüməsi də zəruridir. ABŞ, Çin, İngiltərə, Fransa və sair ölkələrin muzey və kitabxanalarında saxlanan əlyazma və sənədlərin də tərcüməsi unudulmamalıdır. Bu çox böyük zəhmət tələb edən işdir. Mən arzularımın bir qismini dedim... Sizə bol-bol uğurlar arzu edirəm.

– 70 yaş – müdriklik çağıdır. İnsan bu yaşa gəlib çatanda düşünmək, özünə hesabat vermək üçün kifayət qədər təcrübə toplamış olur. Bu ömrü arzuladığınız kimi yaşaya bilmisinizmi, yoxsa ahıllıq zirvəsindən geri boylananda həyatınızda olmuş nələrisə, necə deyərlər, redaktə etmək istərdiniz?

– Lap çətin sual verdiniz. Bəli, 70 yaş müdriklik çağıdır. Özünə hesabat vermək məqamına gəlincə, düşünürəm ki, İlahi, mən bu 70 yaşıma yetişənəcən nə qədər səhvlər etmişəm. Hər səhvdən sonra müdrik olacağıma söz vermişəm. Ola bilmişəmmi? Olmuşamsa, buna görə məni müdrikləşdirən səhvlərimə borcluyam.

Bu 70 illik ömrü arzuladığım kimi yaşamışam desəm, səmimi olmaram. Yaşamalı olduğum üçün yaşamışam. Axı arzuladığın kimi yaşamaq təkcə səndən asılı olmayır. Burada ailə, ətraf mühit, münasibətlər, əlaqələr və əlahəzrət zaman faktorları var. İndi ömrümün 70-ci ilindən uşaqlıq illərimə boylanıram. Eyvana söykədilmiş nərdivanın başında qaranquş kimi uçan bir uşaq görürəm. Nərdivandan bərk-bərk yapışan bu uşaq nərdivanla birlikdə yerə çırpılır, lakin ölmür, çənəsindəki və dodağındakı çapıq izləri isə hələ də qalır. Ömrümün 70-ci ilindən məktəb illərimə boylanıram. Onda – 235 –

ibtidai, səkkizillik və orta məktəbi bitirənəcən üç müxtəlif məkanda təhsil alan çit çantalı bir şagird, daha sonra ali məktəb illərində gəncliyinin dolanbac yollarında bəzən çaşıb qalan bir tələbə görürəm. Daha sonra ideologiyası ilə həyat tərzi uyuşmayan cəmiyyətdə əzabkeş müəllim obrazı ilə qarşılaşıram. İndi “Tanrım, sənə şükür” deyib müstəqilliyimizi yaşayan çağımdir, amma artıq 70 yaşındayam. Buna da şükür! Ömür eləcə yaşanır və redaktə sevmir.

Olanlar artıq olubdur Olacaqlar gözəl olsun!

Qoy gələcək zamanlara Qalacaqlar gözəl olsun!

Dünya evdi – hörülübdür.

Bu sirr harda görülübdür?

Verilənlər verilibdir...

Alacaqlar gözəl olsun!

Bölmə: Müsahibələr. 05.07.2020

– 236 –

ƏDƏBİ ƏLAQƏLƏR

I Molla Pənah Vaqif və Şəki ədəbi mühiti Şəki Azərbaycan türkünün anatomiyasının və genetik yaddaş kodunun qorunub saxlandığı məkandır. Azərbaycanın siyasi xəritəsində Şəkinin yeri nə qədər möhtəşəmdir və özünəməxsusdursa, Azərbaycanın ədəbi xəritəsində də Şəkinin yeri bir o qədər möhtəşəmdir və özünəməxsusdur. Şəki möhtəşəmliyi və özünəməxsusluğu hal-hazırda anadan olmasının 300 illiyini qeyd etməkdə olduğumuz M.P.Vaqif zamanında da qabarıq şəkildə görünməkdədir.

Məhz XVIII əsrdə Şəki ədəbi mühitində Şəkili şair Nəbinin, Şahpalıdlı Molla Yusif Racinin, şair Süleymanın, Ağcayazılı Hacı Məhəmməd Çələbi Əfəndi Zarinin adları ilə yanaşı Kəlbirli Rafeinin, Ağa məsih Şirvaninin, o cümlədən, Molla Pənah Vaqifin və Molla Vəli Vidadinin adları (Daha ətraflı məlumat üçün bax. Vaqif Aslan. Şəki ədəbi mühiti. Seçilmiş əsərləri 4-cü cild. Səh.81-95) xüsusi olaraq xatırlanır.

M.P.Vaqif zamanında Şəkidə yaşayıb yaradan şairlər sırasında Şəkili şair Nəbinin adı daim hörmət və ehtiramla çəkilir. Şəkili Nəbinin təvəllüdü və vəfatı tarixi ilə bağlı dəqiq məlumatlar olmasa da, onun Şəkidə, Qarabağda və ətraf xanlıqlarda məşhur olması dövrünün ədəbi əlaqələri kontekstində açıq-aydın görünməkdədir. Şəkili Nəbinin Hacı Çələbi xana (1743-1755), onun oğlu və varisi Ağakişi bəyə (1755-1759), nəvəsi və varisi Məhəmmədhüseyn xan Müştağa (1759-1779/80) həsr etdiyi müxəmməslər onun yüksək təbli bir şair olmasından xəbər verir. Belə güman etmək olar ki, Şəkili Nəbinin gəncliyi Hacı Çələbi xanın, orta yaş dövrü Ağakişi bəyin, kamillik və ahıllıq çağları isə Məhəmmədhüseyn xan Müştağın dövrünə düşmüşdür. Şəkili Nəbinin Hacı Çələbi xanın şəninə, Ağakişi bəyin qətlinə həsr etdiyi müxəmməslər onun yüksək təbli bir şair olmasından – 238 –

xəbər verir. Bəzən Mirzə Nəbi adı ilə xatırlanan Şəkili Nəbinin M.P.Vaqif tərzində və xəlqi ruhda yazdığı qoşmalar dediklərimizə əyani sübutdur: Badi-səba, götür mənim pəyamım, Tanrı üçün o gülzara xəbər ver.

Xəzan dəymiş, gülü solmuş bülbüləm, Ruzigarım, növbahara xəbər ver.

Ey nəsimi-səhər, gəzmə cahani, Yer sarıdan sənə verrəm nişanı.

Dut qolundan, çək xəlvətə nihani, Dön başına, vara-vara xəbər ver.

O bir pərivəşdir, özündən göyçək, Güldən, bənövşədən taxınmaz bəzək.

Sədri biryan, bağrı dağlı lalətək Mənəm bunda günü qara, xəbər ver.

Bu qədər yüz sürtdüm xaki-rahinə, Layiq eyləmədi öz dərgahinə. Ərzi-halım mənim xublar şahinə Gizlin demə, aşikara xəbər ver.

Həsrətindən sızıldaram sübhi şam, Cismi xəstə, gözü yaşlı il-müdam.

Başım üçün, götür Leylidən pəyam, Məcnun kimi intizara xəbər ver. (5, 270) Şəkili Nəbinin “Qurban olduğum”, “Sevdiyim” rədifli qoşmaları da dilinin sadəliyi və obrazlılığı ilə diqqəti cəlb edir. Bu da M.P.Vaqif, M.V.Vidadi və Şəkili Nəbi dostluğundan yaranan ənənələrlə bağlıdır.

Bu nə qaş, bu nə göz, qibləm, bu nə şivə, nə iymadır?

Qapında məstü heyran, xəlqi-aləm xoşnümadır.

– 239 –

mətləsi ilə başlanan və Gəzən kuyində üryan hər zaman, ey leyliyi-aləm, Nəbi biçarədir bu, yoxsa kim, Məcnuni-şeydadır?

Məqtəsi ilə qurtaran qəzəlindən də aydın olur ki, Şəkili Nəbi həm klassik, həm də folklor danışıq üslubuna aid olan ədəbi janrlara dərindən bələd olmuşdur.

XVIII əsr Şəki ədəbi mühitinin Şəkili Nəbidən sonra ikinci görkəmli nümayəndəsi Məhəmmədhüseyn xan Həsən ağa oğlu Müştaqdır. Məhəmmədhüseyn xan Həsən ağa oğlu Müştaq 17591780-ci illərdə xanlıq etmişdir. Məhz onun xanlığı dövründə M.P.Vaqif, M.V.Vidadi, Şəkili Nəbi, Şəkili Raci, Ağcayazılı Zari, Kəlbirli Rafei dostluğu və münasibətləri ədəbiyyatımızın inkişafına təkan vermişdir. M.P.Vaqiflə Məhəmmədhüseyn xan Müştaq arasındakı dostluq əlaqələri ədəbiyyatımızda epistolyar janrın ən mükəmməl nümunələrinin yaranmasına səbəb olmuş, XIX əsrdə isə Q.Zakirin, M.F.Axundovun yaradıcılığında müvəffəqiyyətlə davam etdirilmişdir. Məhəmmədhüseyn xanın M.P.Vaqifə bağışladığı kürkün müqabilində yazılan müxəmməs-təşəkkürnamə bu sözlərlə bitir: Vaqifa, çox lütf qılmış həzrəti-sübhan sənə, Kürk irsal eyləmiş ol sahibi-Şirvan sənə.

Fəxr qıl kim, padişahlardan gəlir paşaya kürk. (3, 193; 5, 89) Fətəli şah Əfşar tərəfindən Şəki və Şirvan bəylərbəyi elan edilən xanın hədiyyəsini padişahın sərkərdəyə təltifi kimi qiymətləndirən M.P.Vaqif Şəkidə olarkən Məhəmmədhüseyn xan Müştaqdan zağlı bir tüfəng istəyir. Xan M.P.Vaqifə tüfəng vəd etsə də, “şair” və “tüfəng” sözlərinin bir o qədər də uyuşmadığını xəyal edərək, vədini gecikdirir. Tüfəngin gecikməsindən narahat olan M.P.Vaqif Şəki xan sarayında yaşayan və tez-tez Qarabağa gedibgələn Kəlbirli şair Rafei ilə Müştağa belə bir namə-müxəmməs göndərir və tüfəng həsrəti ilə yana-yana qaldığını, “tüfəngdən söz düşəndə içindən qıvrıldığını”, üstəlik

– 240 –

Bu Qarabağ içrə çox çıxdım tələb meydanına, Müşkül oldu çünki yol bulmaq onun imkanına, Eylədim bu müşkülü izhar Şirvan xanına. (3, 194; 4, 90) deməklə özünə, adına-sanına layiq bir tüfəng istəyini ərkyana-dostcasına bir şəkildə təkrar-təkrar xatırladır.

Elə ki, M.P.Vaqifin məktubu oxunur, onda xan Rafei ilə üstündə bir cövlan at olmaqla M.P.Vaqifə qızıl suyuna çəkilmiş tüfəng göndərir və bu müxəmməs-cavabı da bunlara əlavə edir. Həmən müxəmməsdə “ona tayı-rərabəri olmayan” bir tüfəng göndərdiyini, eyni zamanda “şuxi-şər tüfəngin” nəyə xidmət etməsini və nəyə bənzərliyini yoza bilmədiyini, həm də M.P.Vaqif şeirinə heyran qaldığını yazır: Şeirinə əhsən ki, yetməz heç bir əşar ana, Hər kimin var isə həddi, söyləsin göftar ana.

Kimsə ləb tərpətməsin kim gəlməz istifsar ana, Eybidir Müştaqidən bu sözləri izhar ana, Tutmasın nəzmi rəkakət var isə kəmtər tüfəng. (4, 91) XVIII əsr poeziyada M.P.Vaqif əsri olduğundan bu dövrün şairləri klassik ədəbi janrlarda olduğu kimi xalq şeiri şəkillərində də qələmlərini sınamışlar. Onların qoşmalarında bəzi hallarda formant eyniliyi diqqəti cəlb edir. Bununla bərabər orijinallıq da yox deyildir. Bu, hər halda M.P.Vaqifin dövrünün şairlərinə çox güclü təsirindən əmələ gəlmişdir. Məhəmmədhüseyn xan Müştaqın: Badi-səba, apar mənim peyğamım, Başın üçün o dildarə xəbər ver.

Yalvar, yapış, ağla, sızla, yavınçı, Ərzi-halım, sitəmkara xəbər ver. (5,281; 1,429-430) bəndi ilə başlanan qoşması həm də ikinci bəndin sonundakı “Dön başına, varə-varə xəbər ver” misrası Şəkili Nəbinin eyni rədifli qoşması ilə üst-üstə düşsə də, aşiqanə-lirik mövzuda yazılmış müvəffəqiyyətli nümunələrdən biridir: – 241 –

Çeşmim döndü neysan təki yağına, Rəhmin gəlsin sinəm üstə dağına.

Yetcəyin öp əlin, düş ayağına, Dön başına varə-varə xəbər ver. Çərxi-fələk xub durubdur qəsdimə, Ya ilahi, dəstin yetir dəstimə.

Qəm təşnəsi hücum etdi üstümə, Alişana, o sərdara xəbər ver.

Dərdü-qəm əlindən çəkərəm əman, Yetiş fəryadıma, ya Sahib-zaman. İqbalım sərnigün, bəxtimdir yaman, Məni mindaq günü qara xəbər ver.

Müştaqiyam ömrüm yetdi talana, Qarqamışam məni dərdə salana. İllər ayrısına həsrət qalana, Gözü yolda intizara xəbər ver. (5, 281) Haqqında söhbət gedən qoşmanın üçüncü bəndinin ikinci misrası Azərbaycan klassik ədəbiyyatından seçmələrin III cildində “Xudam, sən də bir əl yetir dəstimə” şəklində verilmiş, dördüncü bənd isə (Bax. Azərbaycan klassik ədəbiyyatından seçmələr IIIc. Səh.429-430) unudulmuşdur Şəkiyə layiq bir hamam, bir məscid və bir mədrəsə inşa etdirən babası Hacı Çələbi xanın ənənələrini yaşadan Məhəmmədhüseyn xan Müştaq Ağcayazılı Hacı Məhəmməd Çələbi Əfəndi “Zari” təxəllüsün şeirlərində mədh edilən imarətin və məscidin binasını qoymaqla (Bax. Salman Mümtaz. Azərbaycan ədəbiyyatının qaynaqları. Səh.88) şöhrətinin ən yüksək zirvəsinə qalxmışdır.

“Müsibətnamə”sində Məhəmmədhüseyn xan Müştaqın qətli ilə bağlı hadisələri son dərəcə dəqiqliklə açıqlayan M.V.Vidadi sanki gələcəkdə müstəqilliyini itirəcək bir ölkənin daha böyük müsibətlərə düçar olacağını hiss edirmiş kimi idi:

– 242 –

Belədir dövran işi, hər gündə bir al eyləmiş, Aqili nadan ilə pəjmürdə əhval eyləmiş. Üz verib namərdə, hər dəm mərdi pamal eyləmiş, Ey Vidadi, gəl ki, bu dövran məni lal eyləmiş, Gör nələr qıldı fələk Müştaq tək insanə bax. (6, 94; 7, 69) M.P.Vaqif dövrünün Şəkili şairləri sırasında Şair Süleymanın da adı çəkilir. S.Mümtaz şair Süleymanın şeirinə M.P.Vaqifin nəzirə yazdığını göstərir. Doğrudan da aşağıdakı şeir parçası Şair Süleymanın incə ruhundan xəbər verir: Ey simi bədən, mehri dürəşxəndə, Züleyxa, Ey kami məlahət, təbi pürxəndə, Züleyxa, Qılma saçını bunca pərakəndə, Züleyxa.

Ey gözləri şəhla, Ey qaməti rəna, Ey saneyi Leyla.

Rüxsarı gözəldir, Rəftarı gözəldir.

Tuti kimi hər ləhmeyi-göftarı gözəldir, Kim gördü ki, yüz ruh ola bir təndə, Züleyxa. (2,70) M.P.Vaqif dövrü Şəkili şairlərin yaradıcılığına qısa bir ekskurs şəklində nəzər saldığımız bu məqalədə həm də xanlıqlararası ədəbi əlaqələrin mövcudluğu nəzərə çarpmaqdadır. Bütün bunlar M.P.Vaqif ənənəsinin və onun realist üslubunun ümümazərbaycan xarakteri daşıdığını sübut edir. Ədəbiyyat: 1. Azərbaycan klassik ədəbiyyatından seçmələr IIIc. 456 s. Bakı, “şərq-Qərb”, 2005.

2. Mahmud İsmayıl, Maya Bağırova. Şəki xanlığı. 76 s. Bakı, Azərnəşr, 1997.

3. Molla Pənah Vaqif. əsərləri. 280 s. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1968.

4. Salman Mümtaz. Azərbaycan .ədəbiyyatının qaynaqları. 445 s.

Bakı, “Yazıçı”, 1986.

– 243 –

5. S.Mümtaz “El şairləri” IIc. 484 s.Bakı, Azərnəşr. Bədii ədəbiyyat şöbəsi, 1935.

6. Vaqif Aslan. Şəki ədəbi mühiti. Seçilmiş əsərləri 4-cü cild. 540 s.

Bakı, “Təhsil” NPM, 2010.

7. Vidadi. Əsərləri. 108 s. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1977.

Bax. “Ədalət” qəz. № 226 (5215) dekabr 2017-ci il. Səh.4. KİV №227 (1595) 9 dekabr 2017-ci il.

– 244 –

II Türkiyə - Şəki ədəbi əlaqələri Ulu və möhtəşəm, şərəfli və şöhrətli ümumtürk tarixinin istər qılıncla, istərsə də qələmlə yazılan şanlı səhifələrində bizim imzamız və möhrümüz olmuşdur. İstər irqi, istərsə də dini-siyasi ambisiyalar ən təhlükəli məqamlarda belə ümumtürk, o cümlədən Azərbaycan-Türkiyə birgəliyini poza bilməmişdir. Könüldən-könülə gedən yollar həmişə açıq olmuşdur.

Bir sözlə, Azərbaycan-Türkiyə ədəbi əlaqələri zaman-zaman həqiqətin özü kimi nazilsə də, üzülməmişdir. Bu sözləri eyni ilə Şəki – Türkiyə ədəbi əlaqələrinə aid etmək olar.

Hələ1839-cu ildə “hər kəsdən daha çox əlyazmaların və kitabların toplanması, mühafizəsi, bərpası və təbliği sahəsində böyük işlər görmüş” Əbdülqəni Nuxəvi Xalisəqarızadə (1817-1879) İstanbulda olmuş, Şəkiyə qayıdanda özü ilə xeyli kitab gətirmişdi. Əlbəttə ki, ölkə və ya əyalət çərçivəsində olmasından asılı olmayaraq, ədəbi əlaqələr ədəbi şəxsiyyətlərin fəaliyyəti sayəsində qurulur. Bu mənada, Azərbaycan-Türkiyə ədəbi əlaqələrinin yaranmasında və inkişafında əslən Şəkili olan ədiblərin də tarixi xidmətləri danılmazdır. Burada öz ədib və ziyalı taleyini yaşayan Mirzə Fətəli Axundzadənin (1812-1878) yeri son dərəcə möhtəşəmdir.

Həmyerlisi Əbdülqəni Nuxəvi Xalisəqarızadədən 24 il sonra – 1863-cü ildə M.F.Axundzadə Qafqaz canişini Mixail Nikolayeviçin – çar II Aleksandrın kiçik qardaşının icazəsi ilə İstanbula səfər edir. O, İstanbuldakı rus səfirinin vasitəsi ilə Sədri-əzəm Fuad paşaya farsca yazdığı “Ərəb əlifbasının islahına dair” kitabçasını və azərbaycanca qələmə aldığı “Yusif şahın hekayəti”ni təqdim edir.

1846-cı ildə Osmanlı sultanı Sultan I Əbdülməcidlə (1839-1861) – 245 –

görüşüb ərəbcə yazdığı “Əsrarül-mələkut” əsərini şəxsən təqdim edən A.Bakıxanovdan (1794-1847) fərqli olaraq, onun oradakı görüşlərinə dövlət səviyyəsində maneçiliklər törədilsə də, onu “Məcidiyyə” nişanı və “Fərmani-Təhsin” ilə təltif edirlər. M.F.Axundzadənin latın əlifbasına keçmək təşəbbüsünə sağlığında qol qoyulmasa da, sonralardan Azərbaycanın və Türkiyənin şəxsində bu təşəbbüs tarixi reallığa çevrilir.

M.F.Axundzadədən 10 il sonra – 1873-cü ildə Əbdülqəni Nuxəvi Xalisəqarızadənin İstanbula yenidən səfər etməsi, türk şairi İsmayıl Həqqinin Qara dənizdə, gəmidə qələmə aldığı “Divan”ını Şəkiyə gətirməsi o dövrdə Şəkili oxucuların türk ədəbiyyatı ilə tanışlığına səbəb olmuşdur.

XIX əsrin II yarısının və XX əsrin 30-cu illərinin ali ruhani təbəqəsini təmsil edən Şəkililər sırasında Bursada və İstanbulda 15 il mükəmməl təhsil almış Əhməd Nabi Əfəndinin (1850-1935), o cümlədən Bursada və Konyada ali dini təhsil almış, Nurməhəmməd Əfəndi İmamzadənin (1869-1930) Şəkidə islami ədəbiyyatın yayılmasında, maarifçilyin inkişafında xüsusi rolu olmuşdur.

1918-ci ilin mart qırğınlarının dəhşətlərini yaşayan Şəkili ədiblər də türk hərbiyyə naziri, Baş komandan vəkili, birinci fəriq (tam general-or general) Damad İsmət Ənvər paşanın (1881-1922) kiçik qardaşı fəriq (general-leytenant) Nuru paşanı (1889-1949) həyəcanlı şeirlərlə qarşılamışlar. Hətta, Abdulla bəy Əfəndizadə (1873-1928) “Ya ölüm, ya Türkiyə” mənzuməsini yazmışdır.

Xudavənda, hər iqlimə qılıbsan çarə yüz yerdən.

Nədəndir pəs bizim millət olub biçarə yüz yerdən? sualından sonra şanlı türk tarixini varaqlayan şair Ey nəcib övladın ordusu, Şəki, Şirvanə gəl!

Tiflüsü, Bakivü, Şişə, Gəncəvi Səlyanə gəl! deyərək Türkiyəyə üz tutmuşdur: Hər ürəkdə səbt olubdur: “Ya ölüm, ya Türkiyə!”

Hər ağısdan yüksəlir fəryadi-şeyda, Türkiyə!

– 246 –

Səbrimiz artıq tükəndi, durma gəl, mərdanə gəl!

Yurdumuz düşmən əlində olmamış viranə, gəl!

1918-ci ildə yazılmış bu əsər ilk dəfə 1919- cu ildə Şəkidə, “Mədəniyyət” mətbəəsində, son dəfə isə 2005-ci ildə Bakıda çap edilmişdir.

Bu dövrün digər bir Şəkili ədibi Salman Mümtaz adı ilə məşhur olan bibliofil Salman Məşədi Məhəmmədəmin oğlu Əsgərzadədir. O, 1884-cü ildə Şəkidə anadan olmuş, sovet dönəmində repressiyaya məruz qalmış, 1941-ci ildə sürgündə güllələnmişdir. Salman Mümtaz 1918-ci ildə “Ənvəriyyə” şeirini nəfis tərtibatlı böyük bir vərəqədə nəşr etdirib Şəkidə Nuru paşaya oxuyub təqdim etmişdir. Şeir müsəddəs formasında, Osmanlı ləhcəsində qələmə alınmışdır: Yaşa, ey qaziyi-əzəm, yaşa, ey möhtəşəm Ənvər!

Səninlə fəxr edir şimdi böyük sultan, ulu qeysər!

Salman Mümtazın ikinci seiri isə “Öyün, millət” adlanır və Nuru paşaya həsr edilmişdir. “Ziyasız rus zülmündən o yüksək ruhu ölmüş”, “qanı şişəyə şərab kimi tökülmüş” xalqına Nuru paşanın gəlişi münasibətilə şairanə bir dillə göz aydınlığı vermişdir. Şəkidə pərvəriş tapan B.Vahabzadənın (1925, 16 avqust, Şəki-2009, 13 fevral, Bakı) “Gülüstan” poeması 1960-cı illərdə qan və gen yaddaşımızın oyanmasında, milli mənlik şüurumuzun canlanmasında həlledici rol oynadı.

Təsadüfi deyildir ki, Türkiyıdə çox məşhur olub, 1924-2001ci illərdə ömür sürmüş Ahmet Kabaklı beş cilddən ibarət “Türk edebiyatı”nın III cildində M.F.Axundzadəyə, IV cildində isə B.Vahabzadəyə geniş yer vermişdir.

1997-ci ildə Ankarada “Türkiye dışındakı türk edebiyatları antolojisi”nin “Azerbaycan türk edebiyatı” cildini (V cild) Nevzat Kösoğlunun baç redaktorluğu ilə türklərin də “div ədəbiyyatşünas” adlandırdıqları Şəkili Yaşar Qarayev (1936, 5 mart, Şəki-2002, 25 avqust, Bakı) hazırlamışdır.

2015-ci ildə, Ankarada iki cilddə nəşr edilmiş “Avrasiya şairleri antolojisi”ndə Şəkili şairlər də təmsil edilmişdir.

– 247 –

XX yüzilliyin sonu, XXI yüzilliyin əvvəlləri Azərbaycan – Türkiyə müstəvisində həm də Şəki – Türkiyə ədəbi – mədəni əlaqələrinin yüksələn xətlə inkişafı dövrüdür. Türk prezidenlərdən Turqut Özalın, Abdullah Gülün, Rəcəb Tayyib Ərdoğanın Azərbaycana tarixi səfərləri zamanı Şəkiyə baş çəkmələri də xüsusi əhəmiyyət daşıyır.

Hələ 1999-cu ildə Bakıda qastrolda olmuş İstanbul Bələdiyyə Teatrı iki günlüyə Şəkiyə səfər etmiş, burada teatr tamaşaları vermişdir. Şəki teatrı Əziz Nesinin “Toros canavarı”, Nazim Hikmətin “Bayramın birinci günü” əsərlərini tamaşaya qoymuşdur.

Şəki kökənli Türk şair Coşqun Qarabuludla görüş.ADPU Şəki filialı.11oktyabr 2017. Soldan: Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyi (DGTYB) Aran bölməsinin başçısı, şair-publisist Elşən Əzim, DGTYB-nin üzvü, DGTYB şair-publisist Akəm Xaqan, DGTYB-nin üzvü, şairə-publisist Nazilə Gültac, türk yazar Coşqun Qarabulud, ADPU Şəki filialının direktoru, Prof.Dr. Rafiq Rasulov, AYB Şəki bölməsinin sədri Vaqif Aslan, əməkdar jurnalist Akif Salam, DGTYB Məsləhət Şurasının başqanı, şair-publisist Əkbər Qoşalı

P.S. Şair Coşqun Qarabuludla ikinci görüş elə bu kitabı nəşrə hazırladığım dövrə təsadüf etmişdir. 24 oktyabr 2019-cu ildə “Yaşıl pıçıltı” ədəbi məclisinin vasitəçiliyi ilə TC “Fethiye Ədəbiyyat Qrupu”nun rəhbəri və üzvlərinin AYB Şəki bölməsi xətti ilə Şəki Musiqi və Pedaqoji Kollecində görüşü keçirilmişdir. Görüşdə “Fethiye” ədəbiyyat qrupunun rəhbəri Coşkun Karabulut, üzvlərindən Aydın eli Adnan Menders Universiteti tibb fakültəsinin dekanı Prof. Dr. Yelda Özsunar, Fəthiyədən isə rəssam-şair Minə Sarmış, şair-vəkil Burcu Yılmaz Sayılan – 248 –

və yazar-müəllim Şahsənə Camız, Malatyadan yazar-vəkil Fatma Bacara, İstanbuldan şair-hüquqşünas Şafak Ahmet Deniz və şair-yazar-iqtisadçı Nurcan Gökmen iştirak etmişlər. Şəki isə bir şəhər kimi Türkiyənin həm Giresun, həm də Lapseki şəhərləri ilə qardaşlaşmış şəhərdir: əlbəttə ki, qardaş ölkələrin şəhərləri də qardaş olmuş olur. Şəki teatrının Türkiyənin bir çox şəhərlərində - Giresunda, Adanada, İstanbulda qastrollarda olması da deyilənləri bir daha təsdiq edir. Polyak dramaturqu Slavomir Mrojekin “Xoşbəxt hadisə” əsərinin Şəki Dövlət Dram Teatrı tərəfindən mənim tərcüməmdə Türkiyədə tamaşaya qoyulması da, “tarixlə, yaddaşla dialoq” şəklində qələmə aldığım “Ruhlarla söhbət” poemamın türkün əzəməti haqqında dastan” kimi qiymətləndirilməsi də danılmaz həqiqətdir.

2007-ci ilin avqust ayının 10-u və 11-də Sayımbeylidən (Adanadan) şair-araşdırmaçı Ahmet Kaytançı ilə Şəkidə keçirilən görüşlər, onun “Siyaha çaldı düşlerim” və “Haçın oldu kanlı kuyu” kitablarının Şəkidəki müzakirələri, yəqin ki, hələ də unudulmamışdır. Onun “Haçın oldu kanlı kuyu” kitabına rəy şəklində qələmə aldığım “Yer kürəsi: insana baxış və insanın insanı görmə bucağı” adlı məqaləm Türkiyədə “Menzil qazetesi”nin 31 aralık 2008, 14 və 21 ocak 2009-cu il saylarında çap edilmişdir.

18 dekabr 2008-ci ildə o zamankı AMİ Şəki filialını (hazırki APDU Şəki filialı) akt zalında İstanbullu dostumuz Asim Yekələrlə keçirilən konfransda nəinki Şəkidən, hətta, Zaqatala, Balakən və Oğuzdan olan yazıçı və şairlər də iştirak edirdilər.

Ankaradan Abdurrahman Örs, İzmirdən Şefki Dinçal və Turan Atasevər, Aydın ilindən Şükrü Öksüz, İstanbuldan İmdat Avşar, Mustafa İslamoğlu və Hikmət Barutçugil, Sivasdan Ahmet Şafak, Samsundan (hazırda İstanbulda yaşayır) Müzəffər Təkbıyiq Şəki ilə ədəbi əlaqələri olan ədiblərdir. Dənizlidən Hasan Kallimçi ilə olan ədəbi əlaqələrimiz daha da məhsuldar olmuşdur. Təkcə onu deyə bilərəm ki, elə bu 2017-ci ilin 27 fevralında Dənizli Universitetində Xocalı soyqırımının 25 illiyinə həsr edilmiş tədbirdə bizim “türk dünyası ilə bağlı həsrət və düşüncələri”mizi ifadə edən şeirlərimiz oxunmuşdur. İndi isə 2017-ci ilin oktyabr ayının 10-cu günüdür. ADU-nun Şəki filialının akt zalında təntənəli bir görüşə yığışmışıq. Bu görüş – 249 –

Şəki kökənli türk yazar Coşqun Qarabuludun Azərbaycanda nəşr edilmiş “Günlərdən şeir” kitabı ilə əlamətdardır. Kitabın tərcüməçisi Nazilə Gültac, ön sözün müəllifi millət vəkili Cavanşir Feyziyev, redaktoru isə DGTYB Məsləhət Şurasının başqanı Əkbər Qoşalıdır.

24 may 2016.ADPU-nun Şəki filialında Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyi (DGTYB) əməkdaşlarının tələbələrlə görüşü.

Soldan: DGTYB Məsləhət Şurasının başqanı, şair-publisist Əkbər Qoşalı, DGTYB Aran bölməsinin başçısı, şair-publisist Elşən Əzim, AYB-nin Şəki bölməsinin üzvü, şair Ağa Ramazan, DGTYB Nəzarəttəftiş Komissiyası üzvləri Tural Adışirin, Ülkər Piriyeva və tərcüməçimüəllimə Səbinə Babalı, iştirak ediblər. Tribunada: AYB Şəki bölməsinin sədri Vaqif Aslan məruzə edior

11 iyun 2019-cu ildə “Şair günləri” ərəfəsində Azərbaycan Yazıçılar Birliyi (AYB) Mətbuat Xidmətinin rəhbəri Xəyal Rzanın vasitəçiliyi ilə Türkiyə Elm və Ədəbi Əsər Sahibləri Birliyi (İLESAM) sədri və üzvləri ilə keçirilən görüş də elə bu qəbildəndir. AYB Şəki bölməsi xətti ilə Xaiq şairi B. Vahabzadənin ev-muzeyinin həyətində keçirilən bu görüşdə İLESAM-ın sədri Məhəmməd Nuri Parmaksız, İLESAM-ın üzvlərindən İlter xanım Yeşilay, Turan Düz, Mahmut Özkoca, o cümlədən, Qazaxıstan Yazıçılar Birliyinin (QYB-nin) birinci katibi, şair Akberen Elgezek, QYB Almatı filialının rəhbəri, şair Erlan Yunus iştirak edirdilər. Bütün bunlar Türkiyə-Şəki ədəbi əlaqələrinin davamı kimi, ədəbi-tarixi əhəmiyyət daşıyır.

– 250 –

III Hasan Kallimci və “Şəkidən Dənizliyə: Ağxan məhəlləsi” məqaləsi haqqında 1 Haşiyə. Hasan Kallimci 1949-cu ildə Türkiyədə, Dənizlinin Sarıköy qəsəbəsində dünyaya gəlmişdir. İbtidai və orta təhsilini doğma Sarıköydə, pedaqoji təhsilini isə Nazillidə almışdır.

1967-ci ildən sinif müəllimi kimi əmək fəaliyyətinə başlamışdır. Sonralardan Anadolu Universitetində “Ön Lisans” təhsilini tamamlamışdır. 1994-cü ildə Dənizli Xalq Eyitimi Mərkəzinin Müdir Yardımçılığı vəzifəsindən təqaüdə çıxmışdır. Müxtəlif jurnal və qəzetlərdə yazıları, şeirləri və hekayələri ilə çıxış etmişdir. Roman, uşaq romanı və dram əsərlərinə görə dəfələrlə mükafatlandırılmışdır. Çoxsaylı mükafatlar sırasında Hasan Kallimcinin 2001-ci ildə uşaq romanlarına görə Çocuk Edebiyatçıları ve Sanatçıları Birliyinin “Çocuk Romanları Ödülü”nə, 20012-ci ildə isə Karaçay Çerkes ve Kabardin Malkar Özerk Cumhuriyetlerinde yaşayan Qaraçay türkləri tərəfindən “İsmayıl Semyonov Gümüş Madalya Ödülü”nə layiq bilinməsi onun türk dünyasına gösərdiyi xidmətlərin əhəmiyyətini bir daha təsdiq edir.

Hasan Kallimcinin Azərbaycan, o cümlədən, Şəki ədəbi mühiti ilə əlaqələri də diqqətə layiqdir. 2012-ci ildə böyük mütəfəkkir M.F.Axundzadənin 200 illik yubileyində Hasan Kallimcinin və İm– 251 –

dat Afşarın iştirakı bu günkü ədəbi əlaqələrimz üçün bir bünövrə rolunu oynadı. Onlar Şəkiyə ümuntürk ədəbiyyatında adı bəlli olan Əjdər Ol ilə birlikdə gəlmişdilər. Qayıtdıqdan sonra Hasan Kallimcinin “Kardeş kalemler”də (aylıq Avrasiya Edebiyat Dergisi, ocak 2013.

Səh. 66-75.) “Rüya kibi üç gün”, Dənizlidə nəşr edilən “HOROZ – Denizlinin sesi” qəzetində isə “Azərbaycanın istiqlalını göremeyen Aydın (06 aralık 2013.

Səh.06; 07 aralık 2013. Səh.06.), “Vaqif Aslanın şiirleri” (17eylül 2013. Səh.04.)

“Denizli” jurnalının kimi çox dəyərli yazıları ilə çıxış etməsi üz qabığı AYB Şəki bölməsinin ədəbi əlaqələri müstəvisində yeni bir mərhələyə çevrildi. Hal-hazırda oxucularımıza təqdim etdiyimiz “Şəkidən Dənizliyə: Ağxan məhəlləsi” adlı məqaləsi də Hasan Kallimcinin Azərbaycana və Şəkiyə, türklüyümüzə və türkçülüyümüzə olan sonsuz sevgisinin əyani nümunəsidir.

Onun “Denizli” jurnalının 8 avqust 2014-cü il, cümə sayında (Yerel Tarih ve Kültür dergisi sayı: 42. Eylül-Aralık 2014. səh.1825) dərc edilən “Şəkidən Dənizliyə: Ağxan məhəlləsi” adlı məqaləsini oxuculara təqdim edirəm. Yeri gəldikcə kursivlə yazılan hissələr mənim qələmimə aiddir, məqalənin daha da aydın olmasına xidmət edir. 29 mart 2015-ci il. Şəki-Kiş kəndi 2 Hasan Kallimci: Şəkidən Dənizliyə: Ağxan məhəlləsi Öncədən qərarlaşdırdığımız kimi Dənizlidəki bir yerli qəzetin müxbiri Raziye Sarı və İqdırlı, Güney Azərbaycan türklərindən olan təqaüdçü müəllim İslam Günəş ilə birlikdə Dənizlinin Ağxan məhəlləsinə gedirik. Azərbaycanın Şəki şəhərindən köç edərək Dənizliyə gəlmiş və Ağxan kəndini qurmuş ağzı söz tutan, köç möv– 252 –

zusunda bilgisi olan kişilərlə söhbət edəcəyik. İslam bəy də onları yaxşı tanıyır. O bizə rəhbərlik edəcəkdir. Dənizlidə kimdən soruşsanız, “Ağxanda Qafqazdan köç edən çərkəzlər yaşamaqdadır” deyəcəklər. Bu bölgədəki insanlar üçün Qafqazdan köç etmiş hər kəs çərkəzdir. Aydındır ki, Qafqazda qaraçay-balkar türkləri, çərkəzlər, çeçenlər, kumuklar, avarlar və digərləri kimi bir çox qövmlər vardır. Onlar dar bir coğrafiyada yaşayaraq ayrı-ayrı dillərdə danışsalar da, onların kültürdə, adət-ənənədə bir çox ortaq cəhətləri vardır.

Qaraçay türklərinin ağsaqqalı Dr.Yılmaz Nevruz “Qafqaz tarixi” adlı əsərinin I cildində “Bu ortaq yönlər və onların yüz illər boyunca yaşadıqları tarix səbəbindən Şimali Qafqazda bir Qafqaz millətinin oluşmaya başlamış olduğu görüşünü” irəli sürmüşdür.

1934-cü ildə Ağxanda doğulmuş Məhəmməd oğlu İsmayıl Ağxanın evinə gedirik. Bizi bu səksən yaşlı dinc və gülərüzlü insanın yanında olan oğlu – 1962-ci il təvəllüdlü Azərbaycan aşığı Hikmət Ağxan və 1950-ci il doğumlu Hidayət oğlu Necati Ağxan qarşılayırlar. Daha sonra 1958-ci ildə dünyaya gəlmiş Niyazi oğlu Ərdal Ağxan da bu söhbətə qatılır. Biz onlarla tanış olur və məramımızı anladırıq. Onlar da anlatmağa başlayırlar.

Hikmət Ağxan daha çox danışır. O yeddi-səkkiz yaşlarından etibarən ata torpaqlarına, köçə və köç edənlərə maraq göstərmiş, qocaları bu mövzuda danışdırmış, onlara: “Siz köç edərkən 3-4 yaşlarında olmuş olan cocuqların adlarını mənə söyləyin. Onlar artıq ixtiyarlaşmışdır. Oralara gedəndə onların adlarını söyləyib hal-əhval tuta bilərəm” demişdir. Onun hafizəsi sağlamdır: tarixləri, yer və şəxs adlarını bir-birinin ardınca sıralayaraq sürəkli bir şəkildə anladır. O tam doqquz dəfə Azərbaycana getmiş, hətta, orada tanış olduğu bir qızla evlənmişdir. Ondan cocuqları da vardır. Şeyx Şamilin əsgərləri.

Ağxanlı Azərbaycan türklərinin köç etmələrinin səbəbi ta Şeyx Şamil zamanına dayanır. [(Şeyx Şamil 1797-ci il məhərrəm ayının əvvəllərində Dağıstanın Unsukul rayonunun avarlar yaşayan Gimri aulunda Danqa Məhəmmədin ailəsində anadan olmuşdur. O, 26 avqust 1859-cu ildə knyaz A.İ.Baryatinskiyə hal-hazırda rayon statusu – 253 –

daşıyan Qunib aulunda təslim olmuş, ailəsi ilə Kaluqaya göndərilmiş, 1870-ci ildə həcc ziyarətinə getmək üçün rus çarından icazə almış, Məkkəyə çatmamış Mədinədə vəfat etmişdir. Əslində bu köç Rusiyanın Qafqazları işğal etməyə başladığı zamanlardan başlayır. Əsarətə öyrəşməyən Qafqaz türkləri və dağlılar Osmanlıya mühacirəti üstün tuturlar. Bu və bundan sonrakı bütün kursivlər mənimdir. – V.As.)] Şeyx Şamil ruslara qarşı verdiyi istiqlal savaşında təslim olmağa məcbur olduqda ətrafındakılara: – Vətən mücadiləsini uduzduq, burada əsarət altında yaşamayın, Osmanlı dövləti torpaqlarına gedin! – deyə vəsiyyət edir. Hətta, padişaha bir məktub yazaraq əllərinə verir. Məktubda yazır: “Hörmətli padişahım, Gələnlər mücahidlər və ən yaxın naiblərimdir. Yer-yurd tapmalarına yardımçı olmanızı istəyirəm”. [(Knyaz Baryatinskinin ən çox inandığı gənc general Vrangel elçi sifətilə 24 avqust 1859-cu ildə Şeyx Şamilin qərargahında olarkən “sərbəst olaraq istədiyiniz ölkəyə çıxıb getmək şərtinizi qəbul edirik” deyəndə Şeyx Şeyx Şamil ona belə cavab vermişdi: “Ordularınız yoldan çəkilb bizə ətrafımızdakılarla sərbəst hərəkət imkanı verəcək və getməyi gət etdiyim Osmanlı dövlətinə çatanadək heç yerdə maneçilik göstərilməyəcəkdir.” Bax. İmam Mustafayev, sadıq Murtuzayev. İmam Şamil. Bakı, “Vətən”, 1993, səh.

168. Çox təəssüflər olsun ki, rus hökuməti verdiyi sözü tutmadı, Şeyx Şamili əsir götürdü, Peterburqa apardı. Şeyx Şamilin müridləri isə onun yazdığı məktubu əmanət kimi qoruyub saxladılar. Şeyx Şamil o məktubu yazarkən Sultan Abdulməcid (1839-1861) Osmanlı imperatoru idi. 1859-cu ildə yazılan, lakin 1902-ci ildə təqdim edilən o məktubun yazılması ilə təqdim edilməsi arasındakı 43 il ərzində Osmanlı taxtında Sultan Abdulməciddən sonra Sultan Abduləziz, qısa bir müddətdə Midhət paşa, daha sonra isə Sultan Abdulhəmid əyləşmişdi. Nəhayət, məktub Sultan Abdulhəmidə təqdim edilmişdir. – V.As.)] Şeyx Şamil bir çarpışmada yaralanır, Cumuk dağında bir mağaraya sığınır. [(Burada Dağıstandakı Qumuq dağına işarə edildiyi qənaətindəyəm. Görünür ki, möhtərəm Hasan Kallimçi infor– 254 –

matorların danışığını müəllif müdaxiləsi olmadan, olduğu kimi qələmə almışdır. “Kumuk” və ya “Qumuq” sözünün “Cumuk” şəklində yazılması da informatorların bu sözü necə tələffüz etmələri ilə bağlı olmuşdur. – V.As.)] Anladılanlara görə, süngü vücuduna girmiş, kürəyindən çıxmışdır. Süngünün digər ucu hələ də rus əsgərinin əlindədir. Şeyx Şamil o halda qılıncını çalsa da, aradakı məsafə çoxdur. Şamil süngünü vücuduna daha da batıraraq məsafəni azaldır və rus əsgərinin özünə yaxınlaşmasını gözləyib onu qılınclayır. Naiblərindən Niyazi Xanın yeznəsi Həkim İsmayıl Şamili öz evinə apararaq müalıcə edir. Şamil daha sonra qaynatası tərəfindən Gimriyə gətirilir. Onun süngülənməsi öynə ilə ikindi vaxtı arasına düşmüşdü. Altı ay komada qalsa da, həmişə eyni vaxtda gözlərini açar və soruşarmış: “Öynə namazının vaxtı keçdimi?” Ağxana köç edənlər Niyazi Xanın və Həkim İsmayılın cocukları, nəvələri və əqrabalarıdırlar. [(Burada 17 oktyabr 1832-ci ildə General Velyaminovun, general Klugenavın və baron Rozenin orduları ilə İmam Qazi Məhəmmədin müridləri arasında Gimridə baş verən dəhşətli qarşıdurmadan söhbət gedir. İmam Qazi Məhəmməd və onun müridləri mühasirədən çıxmaq üçün sığındıqları Surxay qülləsindən atılmağı qərara alırlar. İlk olaraq Qazi Məhəmməd atılır. O hələ havada ikən qüllənin dalındakı əsgərlər topladıqları daşları yağış kimi onun üzərinə yağdırırlar. Atılan daşlardan biri onun gicgahına dəyir. Onun yerə yıxılması ilə əsgərlərin süngülərinin ucunda havaya qaldırılması bir olur. Onun ardınca tullanan qardaşı oğlu Məhəmməd Sultan da eyni vəziyyətə düşür. Nəhayət, növbə Şamilə çatır. General Klugenov bircə kərə “vot Şamil” – “Şamil budur” deyə bilir. Şamil yerə enən kimi... sol əlində oynatdığı qılıncla rus əsgərlərini çaşdırsa da,... ağac dalında gizlənən bir rus əsgəri onun sağ sinəsindən süngünü elə sancır ki, süngü sinəsini deşib kürəyindən çıxır. Şamil sağ əli ilə süngünü dartıb çıxarır, sol ilə həmin əsgərin başını vurub yerə salır. ... General Kuligenovun əmri ilə iyirmi əsgər Şamilin ardınca düşür. ... Onlar izi itirirlər. ... Şamil uçurumun kənarındakı mağaranı tapıb orada gizlənir. ... Şamilin uzaq qohumu olub Gimri məscidində müəzzinlik edən Məhəmməd Əli axtara-axtara gəlib onu tapır. ... Gecə düşən kimi – 255 –

mahir xalq təbibi kimi tanınan və Şamilin qaynatası – ilk arvadı Patimatın atası Abduləzizlə mağaraya qayıdır. ... Üç gündən sonra Şamili mağaradan çıxarıb ... onu Gimriyə yox, İrqanay auluna, yaxın qohumunun evinə aparırlar. ... İki ildən sonra – 1834-cü ildə Şamil imam seçilir. Ətraflı məlumat üçün bax. İmam Mustafayev, sadıq Murtuzayev. İmam Şamil. Bakı, “Vətən”, 1993. Səh. 44-54, 70-71. ... Burada informatorların məlumatları ilə “İmam Şamil” kitabındakı ı bəzi məqamları ayrıd etmək ehtiyacı yaranır. Görünür ki, İrqanaydakı qohumu Şamilin naiblərindən Niyazi Xanın yeznəsi Həkim İsmayıl olmuşdur. 1832-ci ildə baş verən hadisə ilə 2014-ci il arasındakı 182 illik məsafə informatorların da yaddaşında epizodik silinmələrə səbəb olmuşdur. – V.As.)] Şeyx Şamil çarpışmalar sırasında ruslara əsir düşür, 10 ilə qədər sürgün həyatı yaşayır. Həccə getməsinə izn verilincə öncə İstambula gəlir, Sultan Abduləziz ilə görüşür. [(Şamil 1870-ci ilin əvvəllərində onun üçün ayrılmış xüsusi hərbi gəmidə Odessadan İstanbula yola düşür. İstanbulda onu 21 top atəşi ilə salamlayırlar. Şamil sultanla görüşündə doğmalıqdan irəli gələn bir kövrəkliklə gileylənir: “Vaxtında mənə kömək əlinizi uzatsaydınız, vətənimiz əsarətdə qalmazdı.” Sultan üzrxahlıq edir. Şamil Misirdə olarkən Misir valisi İsmayıl Paşaya da öz gileyini bildirmişdi. Bax. İmam Mustafayev, sadıq Murtuzayev. İmam Şamil. Bakı, “Vətən”, 1993. Səh.206-207 Sultan Abduləziz otuz ikinci Osmanlı padişahıdır. O, 1830-cu ildə anadan olmuş, 1861-ci ildə taxta çıxmış, 1876-cı ildə sui-qəsd nəticəsində qətl edilmişdir. Sultan Abduləziz İmam Şamili saray qapısında qarşılamış, “Babam qəbrindən qalxsaydı, ancaq bu qədər sevinə bilərdim” demişdi. Bax.Osman Nuri Topbaş. Abide şahsiyetleri ve müesseseleriyle OSMANLI. İstanbul-1420/1999.səh.208. – V.As.)] Şeyx Şamil 1871-ci ildə Mədinədə vəfat edir. Məzarı Cənnətül Baki qəbristanlığındadır. Rusların Qafqazları kənd-kənd istila etmələri 1900-cü illərin başlanğıcına qədər davam etmişdir. Ruslar Ağxana köç edənlərin kəndlərini – Layısqını, Göynüyü və Şabalıdı da də istila etmişlər. Ona görə ki, bu kəndlər Şeyx Şamili əsgər, silah və sürsatla təmin edən türk kəndləri idilər.

– 256 –

[(Şamilin anası avar bəyi Pir Budağın qızı Bahoy (bahu) Mesedu, atası isə türk soylu kumuk Əmirxanın nəvəsi Danqa Məhəmməd olmuşdur. Bax. İmam Mustafayev, sadıq Murtuzayev. İmam Şamil. Bakı, “Vətən”, 1993, səh. 73. Əlbəttə ki, babası türk olanın atası, atası türk olanın isə oğlu türk olmuş olur. 1844-cü ildə iyunun 9-da Sarıbaş dərəsindəki döyüşdən sonra İlisu sultanlığı rus çarının əmri ilə ləğv edildi. İlisu sultanı Danyal sultan başının adamları ilə birlikdə Vedonada olan yeznəsi Qazi Məhəmmədin yanına getdi. Qazi Məhəmməd Şeyx Şamilin oğlu idi. Danyal sultan oradan da qudası Şeyx Şamilin yanına yola düşdü. Bax. Rəsul Tahirzadə. Sarıbaş və Sarıbaşlılar. Bakı, “Elm və təhsil”, 2013, səh.90. Şamil Danyal bəyin qızı Kəriməti oğlu Qazi Məhəmmədə almaqla qohumluq tellərini daha da möhkəmləndirmişdi. ... Sonralar Danya]l bəyin özü də Türkiyəyə mühacirət etmişdir. Bax. İmam Mustafayev, sadıq Murtuzayev. İmam Şamil. Bakı, “Vətən”, 1993, səh.196-197. Şəksiz ki, Danyal bəyin adamları sirasında türk soylular daha çox olmuşdur. Şəkinin Layısqı, Qumuq (indi o, Layısqının məhəllələrindən birinə çevrilmişdir – V.As.), Göynük kəndi Dağıstanla və İlisu sultanlığı ilə həmsərhəd olduğundan həm İmam Şamilin, həm də Danyal bəyin adamları sırasında Layısqılıların, Göynüklülərin və bizə məlum olmayan daha neçə kəndin adamlarının olması təbii hesab edilməlidir. Çünki Şamil hərəkatı ümumqafqaz hərəkatı idi. – V.As.)] Göynük kəndi kürəyini üç yanını çevrələyən Göynük dağlarına söykəyib dayanmışdır. Önündən də Şin çayı axmaqdadır. Elə bu səbəbdən Göynük ən sonda, çətinliklə istila olunmuşdur. İtki verə-verə Şin çayını keçən rus əsgərləri altı-altı olmaqla dəstələrə bölünərək hər bir evə basqın etmişlər. Hər bir evin qarşısındakı bağçada daş topalarından ibarət olan səngərlər var idi. Bu təbii sipərlər vasitəsi ilə silahlı müdafiə olunan evlərə ancaq silahlı basqın yolu ilə girmək olardı.

Ruslar basqın edib girdikləri evlərin birində üzərində Kəbənin rəsmi toxunmuş səccadəyə əyilib namaz qılmaqda olan 108 yaşlı bir qadına rast gəlirlər. Rusların içində olan bir erməni əsgər tərcümanlıq edir. O, “Kəbə” sözünü “Cəbbəxana – silah saxlanan yer” kimi tərcümə edir. Ruslar o qadını: – “Bu cəbbəxana haradadır?” – deyərək qəddarcasına döyə-döyə, başqa bir evdə isə 105 – 257 –

yaşlı qadını təpikləyə-təpikləyə öldürürlər. Qadın: – Allah! Allah!deyə inlədikcə onlar: – Sən hələ Allahdan yardımmı gözləyirsən?

Allahın gəlsin, qurtarsın! – deyirlər. Yaşlı qadın təpiklər altında can verir. Bir başqa evə girdikdə isə bir gəlin üç aylıq uşağını əmizdirirmiş. Gəlini də, uşağını də öldürürlər. Ruslar kəndin qurtaracağındakı Hacı Qüddisilərin evinə də əli silshlı müdafiəçiləri öldürdükdən sonra girə biliblər. O kiçik kənddə o ərəfədə əli silah tutan 11 kişi şəhid olmuşdur. Göynükdən Osmanlıya köç edənlərin sırasında dədələr, babalar, atalar, nəvələr, qızlar və qadınlar da olmuşdur. Şeyx Əhməd əfsanəsi Ruslar Göynük ilə Şabalıd arasında yerləşən Şeyx Əhmədin evinə də basqın etdilər. Bu basqından sonra “Şeyx Əhməd əfsanəsi” yarandı. Ruslar Şeyx Əhmədin əllərini bağlayıb, onu dörd atın çəkdiyi bir arabaya oturdurlar. Neft, benzin tökərək evini yandırmağa çalışırlar, lakin yandıra bilmirlər. Ev alov tutmur. Quru xırman dönglərini gətirib evin divarları boyunca düzürlər, od vururlar. Kötüklər yenə də od almır. Şeyx Əhməd, nəyin bahasına olursa-olsun, rusların evi yandıracaqlarını qət etdyindən deyir: “Yan ev, yan! Sən də qurtar, mən də qurtarım!” Bundan sonra ev od tutub yanır. Çılğınlaşmış ruslar Evin yanmasını sevinclə seyr edəndən sonra oradan çıxıb getmək istəyirlər. Bu dəfə nə qədər qamçılasalar da, atları yerindən tərpənməz olur. Çığırırlar, bağırırlar, bu da fayda vermir. Şeyx Əhməd yenə müdaxilə edir: “Yürüyün!”deyir. Atlar hərəkətə gəlir.

Köç qafiləsinin başında Hikmət Ağxanın dədəsinin babası Hacı Mahmud dururmuş. Onlar 13 ailə olmuşlar. Əşyalarını, geyəcəklərini, götürə biləcəkləri yeyəcəklərini alıb arabalara yükləmiş imişlər. Üzərlərində olan qızılları toplayıb hər biri 12 kiloluq olan iki kiçik küpə qoyub yanlarına almışlarmış. Şeyx Əhməd dualamış olduğu üç daşı da Hacı Mahmuda verir və deyir: “Nə qədər ki, bu üç daş sizdədir, sizə zaval yoxdur. Bir hadisə baş verən kimiAllahın hikməti üzə çıxacaqdır. Doxsan, yüz il keçəndən sonra buraya sizlərdən bir nəfər gələcəkdir.” Bundan sonra Şeyx Əhməd oxuduğu dualarla onları uğurlayıb yola salır.

Hikmət Ağxan doğulanda xalası Həkim İsmayıl qızı Fatma deyibmiş: “Bu cocuğun adı Hikmət olsun. Şeyx Əhmədin dediyi cocuq – 258 –

bu olacaqdır.” Doğrudan da, Ağxanlıların içində Azərbaycandakı ata torpaqlarına ilk və ən çox gedən də Hikmət Ağxan olmuşdur.

Köç qafiləsi Batuma doğru yola çıxır. Batuma çatar-çatmaz rusların oranı da işğal ettiklərini görüb üzülürlər. Ruslar onların əşyalarına da əl qoyurlar və qızıl dolu küplərdən birini əllərindən alırlar. Əllərində qalan digər küpdəki qızılları da verərək İstambula gedib çatmaq üçün gəmi kirələyirlər. Artıq onlar qızılları və əşyaları əllərindən çıxmış vəziyyətdə qalırlar. Hikmət Ağxanın atalarından eşitdiyi şəkildə desək, “əllərində təkcə qaşıqları” qalmış imiş. Onlar üstlərində qalan rus pulları ilə un və yeyəcək almış, yolçuluqları boyunca aldıqları o ərzaqla qarınlarını doyurmuşlar.

Yolçuluq və Osmanlı torpaqları Günlərlə sürən yolçuluğun sonunda 1902-ci ilin axırına yaxın gəmi onları İstambula çatdırır. (Deməli, Gönüklülər, Şabalıdlılar və Layısqının Qumuq məhəlləsindən olanlar Şeyx Şamildən 43 il sonra Türkiyəyə mühacirət etmişlər. – V.As.) Onlar Zeytunburnu deyilən yerdə sahilə çıxırlar. Onlar çevrələrinə döyükə-döyükə baxdıqlarından onların köçkün olduqları, buraya yerləşmək üçün gəldikləri anlaşılır. Semit mənşəli bəzi adamlar onlara: -Sizi istəmirik, geriyə, məmləkətinizə dönün! – deyirlər. Münaqişə yaşanır. Bu arada saraya – padişah II Abdulhəmidə xəbər çatdırırlar. [(Sultan II Abdulhəmid otuz dördüncü Osmanlı padişahıdır. O, 1842-ci ildə anadan olmuş, 1876-cı ildə taxta çıxmış, 1918ci ildə vəfat etmişdir. Alman dövlətçiliyi tarixində məşhur olan Bismark (1815-1898) onun haqqında belə demişdir: “Dünyada yüz qram ağıl varsa, bunun doxsan qramı Əbdülhəmid xanda, beş qramı məndə, qalan beş qramı da digər dünya siyasilərindədir.” Bax.Osman Nuri Topbaş. Abide şahsiyetleri ve müesseseleriyle OSMANLI. İstanbul-1420/1999. səh.213. – V.As.)] Padişahın damadı da Qafqazdan köç edənlərdən imiş. O, bu xəbəri eşidincə tez sahilə gəlir, köçkünləri götürüb padişahın hüzuruna gətirir. Şeyx Şamilin məktubu (padişaha) verilir. Məktubu oxuyunca padişahın çox üzüldüyünü, “Qaliçiya hərbini yaşarkən Qafqaza əsgər göndərə, oradakı qardaşlarıma yardım edə bilmədim” deyə heyfisləndiyini, göz yaşları axıtdığını söyləyirlər. [(Şeyx Şamilin 1859-cu ildə “Vətən mücadiləsini uduzduq, burada əsa– 259 –

rət altında yaşamayın, Osmanlı dövləti torpaqlarına gedin!” deyə verdiyi məsləhəti üstündən 43 il keçməsinə baxmayaraq unutmamaq, hətta onun yazdığı məktubu əmanət kimi saxlayıb 43 ildən sonra padişaha çatdırmaq, doğrudan da, əxlaqın, sədaqətin və etibarın çox yüksək nümunəsidir. – V.As.)] Ulduz sarayında üç ay müsafir edilən köçkün Azərbaycan türklərinin hər birinə hər gün “getdikləri yerdə yurd sala bilsinlər “deyə bir sarı lirə verilmişdir.

Onlara Paşabağça səmtindən yer göstərilər. (Onlar isə) “Biz çəltik əkib biçər, baramaçılıqla məşğul olardıq. Buralar o işlər üçün münasib deyil” deyə oranı qəbul etməzlər. O zaman yanlarına 6 mühafiz, əllərinə “bəyəndikləri yerdə yurd salsınlar” məzmununda bir fərman verərək (onları) Anadoluya yola salarlar. Söyüt deyilən yerdəki tarxi köhnə evlərdə 10-15 gün qalandan sonra oranı da çəltikçilik və ipək qurdu yetişdirmək üçün uyğun hesab etməzlər. Mühafizlər onları Anadolunun içərilərinə qədər gətirib İstambula dönərlər. Köç qafiləsi Dənizliyə gəlib Honazın Ərikli yaylasında yerləşər. Onlar orada bir neçə ay qalıb ətraf yerlərlə tanış olmağa çalışarlar. 1903-cü ilin ilk baharından və yazından etibarən pomidor, bibər əkib yetişdirməyə başlayarlar. Daha sonra şəhər mərkəzinə enər və Yunanıstana köç edən Rumluların İstiqlal məhəlləsindəki boşaltdıqları evlərdə yerləşərlər. Bu arada ovaya doğru atlı gənclər göndərib yerləşmək üçün daha uyğun yer arayarlar. Sultan oğlu Şamil axtarıb “Qorucuq” adlı yeri tapar. 16 yaşlı Şeyx Mahmud oğlu Məhəmməd indi yerləşdikləri ərazini görür, bəyənir və xəbər verir. Orada evi və torpaq sahəsi olan iki-üç kişi var idi. Onların torpaq sahələrini də satın alırlar və sonradan Ağxan adı ilə kənd quracaqları bu yerə yerləşirlər. Evlərini iməciliklə tikirlər. O illərdə əsas fikirlərini başlarını soxacaq yer işlərinə verdikləri üçün maddi sıxıntı çəkiməyə başlayırlar. Maddi sıxınti içində yaşayan Mahmud oğlu Məhəmmədin qızı Güləbatin canının yanğısından belə deyirmiş: – Qafqazlarda 2 oğul və 1 ata 1 ay çalışıb əkir, 1 ay da çalışıb biçir. 10 ay da yanlarını yerə verib yatırlar. Məhsulları da bərəkətli olur, yığıb qurtarmaq olmur. Burada isə yeddi oğul çalışır, bir Sədəf bacı ilə qızını doyuzdura bilmirlər.

– 260 –

1903-cü ildə Göypinardan gələn suyu kanal qazıb yaşadıqları əraziyə gətirirlər. Tarlalarında illər boyu çəltik əkərək keyfiyyətli çəltik yetişdirirlər. Özlərinin dediklərinə görə, Ədirnədən Ağxana çəltik almağa gələnlər olurmuş. Zonquldağa gedən bir Ağxanlı orada “Ağxan çəltiyi” deyə-deyə çəltik satan adamlara rast gəlmiş imiş.

Türkiyə Cumhuriyyəti qurulub “Soyadı Qanunu” qəbul ediləndə onlar soyadı olaraq bunları götürmüşlər: Ağxan, Akkan, Akman, Çətin, Motor, Bek(h)an (Nüfuz məmuru Bekan olaraq qayda geçirmiş), Bilgin, Genc (Gəncəni arzuladıqları üçün), Acar, Günenc.

Vətən həsrəti çəkdilər Köç edərək yeni bir yurd salmış olsalar da, ürəkləri Azərbaycanda, öz kəndlərində qalmışdı. Həkim İsmayılın qızı Fatmanın gözləri sonralardan tutulmuşdu. Söhbətlərinin birində demişdi: “Məni bu kor halımda belə Göynüyə aparsalar, adımlayıb evimizi taparam.” Ömrünün son günlərində isə: – Ah, Hikmətim yanımda olsaydı, məni Qafqazlara götürüb aparardı, – demişdi.

Cocuq yaşlarında Ağxana gələn Hacı Hikmət Çətinin “Məni götürüb Göynüyə aparsalar, heç kimdən soruşmadan təkbaşıma Şabalıda gedə bilərəm” dediyini hələ də söyləyirlər.

Hikmət Ağxan Qafqazlar eşqiylə yanıb tutuşan bir Ağxanlıdır. O tam 9 dəfə Qafqazdakı kəndlərinə getmişdir. İlk gedişi 1988ci ildə, Rusiyanın kommunizm sistemində idarə edildiyi dönəmdə olmuşdur. İkinci gedişində atasını da özü ilə aparmışdır. Kəndlərinə getdiyi vaxtlarda bəzən bir ay, bəzən üç ay qalmış, əqrəbaları tərəfindən ən yaxşı şəkildə qonaq edilmişdir. Ağxanlı Məhəmməd Akif Ağxan da atalarının köç etdiyi yerləri ziyarət etmişdir. Hikmət bəy bizə “Göynükdə rusların ən sonda istila etdikləri Hacı Qüddisilərin evində bu günlərdə Oktay müəllim qalır” bilgisini də vermişdir.

Ağxana gələnlərdən adlarını müəyyən edə bildiklərimizin hamısı Azərbaycanın Şəki şəhərindən(rayonundan) gələnlərdir. Onlar Ağxan kəndini quranlardır. Şəkiyə bağlı Göynük kəndindən 10 ailə, Şabalıd kəndindən 2 ailə, Cumuk (Qumuq hal-hazırda Layısqı kəndi ilə birləşmiş və onun məhəllələrindən birinə çevrilmişdir) kəndindən də 1 ailə olmaq üzrə toplam 13 ailə köç etməyə qərar vermiş imişlər. Bu ailələr toplam şəkildə 53 və 54 nəfərdən ibarət olmuşdur.

– 261 –

Cumuk (Qumuq)kəndindən gələnlər: 1.Əri Qafqazlarda şəhid düşən Sədəf bacı adlı bir xanım ilə 1 qızı və 7 oğlu. Onun 7 oğlunun 7-si də Çanaqqalada şəhid olmuşdur.

2. Hacı Məhəmmədin xanımı Fatma. Şabalıd kəndindən gələnlər: 1. Hacı Səməd və oğlu Mahmud. Mahmud o zaman 2 yaşında olmuşdur.

2.Habişoğullarından Cuma və oğlu Hikmət Çətin. Hikmət Çətin o zaman 7 və ya 8 yaşında imiş.

Göynük kəndindən gələnlər: 1. Hacı Mahmud. O, Hikmət Ağxanın babasıdır.

2. Hacı Mahmudun övladları Zəhra, Məhəmməd, İsa və Musa.

3. Hacı Mahmudun qardaşı Həkim İsmayılın övladları Hacı Fatma (o zaman 14 yaşında olmuşdur) və Əli (o zaman 12 yaşında olmuş və Çanaqqalada şəhid düşmüşdür.)

4. Hacı Güllü ləqəbli Rafiq.

5. Hacı Güllünün oğulları Kərim, Səməd, Abdulla, Saleh, Gerixan və qızı Fatma 5 oğlu ilə birlikdə. Fatmanın 5 oğlunun 5-i də Çanaqqalaya könüllü getmiş və onlardan 3-ü şəhid olmuşdur.

Oğullarından birinin adı Yusuf imiş.

6. Hacı Güllünün qardaşı Xəlil İbrahim oğlu Besim Motor.

7. Şeyx Mahmud oğlu Məhəmməd.

8. Şeyx Mahmudun Qafqazlarda şəhid düşən qardaşı Danışın oğlu Cəbrayıl.

9. Hacı İsmayıl. O hələ Qara dənizdə gəmidə olarkən xanımının doğumu yaxınlaşmış, qadın doğmadan vəfat etmişdir. Xanımının meyidi üzərində dualar oxunmuş və cənazəsi dənizə atılmışdır. Hacı İsmayıl Çanaqqala savaşının iştirakçısı olmuşdur.

10.Məcid oğlu Xəlil İbrahim.

11. Məcid oğlu Xəlilibrahim oğlu Yeni Məhəmməd.

12. Sultan oğlu Şamil.

13. Hacı Səməd və onun 2 və ya 3 yaşlı oğlu Mahmud.

14. Hacı Daşdiklərdən Yusuf, xanımı Məkkəş, qızları Kafiyə və Hürü Ağxan.

15. Hacı Cabbar, Abbas, Hüseyn, Hacı Nəcib.

– 262 –

16. Hacı Abbas oğlu Musa Bilgin.

17. Rəfioğullarının Habişoğulları qolundan 1900-cü ildə Şabalıd kəndində dünyaya gələn Hikmət Çətin. O, İstiqlal savaşına qatılan bir qazi olmuşdur. Böyük Taarruzda süngü hərbində iştirak etmiş, Mudanyaya qədər getmişdir. Bir-birinin ardınca 16-17 düşməni süngüləyib çiynindən dala atmış, sonuncusunda gücü tükənmiş, süngüyə taxdığı yunanı arxaya atmağa çalışsa da, bunu bacarmamışdır. Düşmən ölüsünün altında qalmışdır. Göstərdiyi rəşadətlərə görə İstiqlal medalı ilə təltif olunmuşdur. 1996-cı ildə vəfat etmişdir. Deyilənlərə görə, yuxularında savaş səhnələrini təkrar-təkrar görür və nərələr çəkərək oyanırmış.

18. Şeyx Şamilin ordusundakı komandanlardan Şuayıp Molla Kərimin iki qızı – Zübeydə və Zeynəb Akhanlar.

19. Səfər oğlu Muhəmməd Mahzumi Həsən. O, Dağıstan mücahidlərindəndir. 1933-cü ildə vəfat etmişdir, qəbri Ağxan məzarlığındadır.

Hacı Güllü əfsanəsi Hacı Güllü əfsanəsi elə bu köç əhvalatından yaranmışdır. Hacı Güllü Ağxana köç edənlər arasında olanlardan biri olmuşdur. Onun əsl adı Rafiqdir. Şeyx Şamilin tərəfində ruslara qarşı çarpışmışdır.

Yaşadığı kənddə 1871-ci ilin çarpışmalarında şəhid düşdüyü xəbəri yayılmış və illər boyu onu elə-beləcə, şəhid düşmüş kimi yad etmişlər. Ancaq 1902-ci ildə Batumda Osmanlıya köç edən Göynüklülərin əşyaları gəmiyə yüklənərkən “şəhid düşmüş” hesab edilən Hacı Güllü birdən-birə orada peyda olmuşdur. Şəhid olduğu xəbəri yayılandan tam 31 il keçdiyindən onu tanıya bilməmişlər. – Bu saqqallı, yaşlı kişi kimdir? – deyə oradakılar bir-birindən soruşmuşlar. Qardaşı Xəlil İbrahim onu tanımış, “Bu mənim böyük qardaşım Hacı Güllüdür” demişdir. Onu sağ gördüklərinə görə həmkəndliləri də sevinmişlər. Hacı Güllü də Osmanlı torpaqlarına köç edənlər sırasında yer almışdır. O tarixdə onun 95 yaşı olmuşdur. O, 1909-cu ildə 102 yaşında ikən vəfat etmişdir. Məzarı Ağxan qəbristanlığındadır. Çanaqqala savaşına (1915-1916) könüllü toplandığı illərdə Dənizli Əsgərlik Şöbə rəisinin qəbul otağında peyda olan Hacı Güllü (Bəli, əfsanə belə olar – V.As.) kimliyini bildirir və rəisə deyir: – Məni də əsgər olaraq yaz, məni də cəbhəyə göndər!

– 263 –

Şöbə rəisi onun təklifi ilə razılaşmayaraq etiraz edir: – Bu yaşlı halınla savaşa girə bilməzsən.

Hacı Güllü: “Əsgərlərə xidmət edərəm, onlara mərmi daşıyaram” – cavabını verir. Şöbə rəisi bu yaşlı könüllünü bir faytona mindirərək Dənizlinin küçələrində dolaşdırır. Onlar küçələrdə dolaşdıqca bəzi evlərin pəncərələri qapanır. Onda şöbə rəisi pəncərələri qapanan evlərə doğru: – Ey arvadlarının tumanı altında gizlənənlər! Bu qoca kişidən utanın! – deyə bağırır. O gün 305 kişi könüllü olaraq orduya qatılır. Çanaqqala savaşı qurtarandan bir xeyli sonra Çal ilçəsindən gələn bir araba Ağxan kəndinin içərisinə daxil olur. Arabadan qalstuklu bir bəy düşür. İkindi vaxtı idi. O, çeşmədə abdəst almaqda olan kəndlilərə yaxınlaşır: – Mən Hacı Güllünü görmək istəyirəm,- deyir.

Hacı Güllünün illərcə bundan əvvəl öldüyünü desələr də, qonaq buna inanmaz, deyər: – Bu necə ola bilər? Mən onu Çanaqqala savaşında gördüm. Qanıqara bir vəziyyətdə kürəyimi bir ağaca söykəyib dayanmışdım. Bu əsnada kimsə əl ağacı ilə yüngülcə ayağıma vurdu. Baxdım. O, ağsaqqal bir qoca idi. O özünü təqdim etdi: – Mən Dənizlinin Ağxan kəndindən gələn Hacı Güllüyəm.

Düşmən əsgərləri bu anda o gəmidə sevinc içindədirlər. Onlar içki içib şadyanalıq edirlər. O yerdəki bir mərmini göstərərək onu topun ağzına yerləşdirməyimizi xahiş etdi. Seyid onbaşı mərmini topun ağzına yerləşdirdi. Hacı Güllünün göstərdiyi tərəfə top atdıq.

Mərmi gəminin bacasından içəri düşüb gəmini batırdı.

Ağxanlılar qonağa dediyi şeylərin ağlabatmaz olduğunu söylədilər. O kişini aparıb Hacı Güllünün məzarını göstərdilər. Çallı əsgər şaşıraraq sarsıldı, Hacı güllünün ruhuna dualar oxuyub getdi.

Ağxan kəndi və Ağxan karvansarası Əlbəttə ki, onlara yeni yerləşdikləri kəndə ad vermələri gərək olmuşdu. Onlar öz aralarında məsləhətləşib bu qərara gəlmişdilər: – Vətənimizi rus çəkmələri altında tapdam-tapdam taptatdıq.

Yurd yanında üzümüz qara çıxdı. Burada üzümüz ağ olsun. Azərbaycanda Şəki kimi xanlığımız vardı. Qoy Niyazi Xanın adındakı “xan” sözü və onun nəsli unudulmasın. Gəlin, “ağ” sözü ilə “xan” sözünü birləşdirək, bu kəndin adını “Ağxan” qoyaq.

– 264 –

Bu gün “Ağxan karvasarası” adı ilə tanınan məşhur karvasara da da Ağxan kəndinin lap yaxınlığındadır. Bu karvansaranı miladi 1254-cü ildə səlcuq türkü, Dənizli valisi Seyfəddin Qarasunqur bin Abdullah tikdirmişdir. Dənizlidəki kəndlərdən biri də o məşhur xanın adını daşımaqdadır. Ağxanlıların dediyinə görə, Ağxan kəndinin salındığı 1903-cü ildə bu karvasnaraya “İzbelelik köhnə xan” (“Köhnə xandan qalma iz”) deyirmişlər. Bu karvansara hazırkı adını Ağxan kəndindən almışdır. Bu barədə tarixçilərin nə dediyini bilmirəm, ancaq Ağxanlılar belə deyirlər.

1903-cü ildə Ağxana iki turist gəlir. Ağxanlıların özləri abdəstsiz yerə ayaq basmadıqları üçün “bu abdəstsizləri kəndə soxmayaq” desələr də, onları qonaq etmək məcburiyyətində qalırlar.

Qonaqları karvansarada yerləşdirirlər. O turistlərin əllərində fotoaparat var idi. O turistlər onlara çörək yapan kəndlılırin şəkillərini çəkmişdilər. Bu şəkillər Dənizlinin DRT telekanalının ekranlarında vaxtaşırı nümayiş etdirilməkdədir. Şəkinin üç kəndindən (Qumuq, Göynük, Şabalıd) gələn bu insanlar yurd saldıqları yeni vətən torpaqlarını işğallardan qorumaq və üzləri ağ yaşamaq üçün könüllü olaraq Türkiyənin müdafiəsinə qalxmışlar. Bu 13 ailədən 35 kişi könüllü cəbhəyə getmiş, Çanaqqala savaşında iştirak etmişdir.

Ağxan yüz ilə yaxın bir müddətdə müstəqil bir kənd mərkəzi olaraq qalmışdır. Onu qonşu Qala kəndi ilə birləşdirərək Ağqala adlı bir bələdiyyə yaradılmışdır. 1999-cu ildə keçirilən ilk və ondan sonrakı seçimdə iki dönəm bələdiyyə sədri seçilən Zəkəriya Öz bu bələdiyyənin ilk və tək sədri olaraq protokollaşdırılmışdır. 12 avqust 2006-cı il tarixlı 5747 saylı Bütünşehir Yasası (Ümumşəhər – 265 –

Qanunu) çıxınca Ağqala bələdiyyəsi ləğv edilmişdir. Beləcə Ağxan Dənizli rayonunun bir məhəlləsinə çevrilmişdir. 6 dekabr 2012-ci ildə qəbul edilən və 30 mart 2013-cü ildə qüvvəyə minən Böyükşehir Yasasına görə yeni yaradılan Pamukqala şəhərciyinin bir məhəlləsi durumuna gəlmişdir.

Bax. “Şəki Bələdiyyəsi” qəzeti. №4 (127), Aprel 2015. Səh.12-13.; №5 (128), May 2015. Səh.12-13.

3 HASAN KALLİMCİ BİR YAZIM DAHA AZERBAYCAN'IN BİR GAZETESİNDE Bir yazım daha Azerbaycan gazetelerinden birinde yer aldı.

Azerbaycan'ın Şeki şehrinden 1902 yılında göç ederek Denizli'nin Akhan köyünü kuran kardeşlerimizi anlatan bir araştırma yazım “Denizli" dergisinin Aralık 2014 tarihli sayısında yer almıştı. Dergiden iki tanesi Şeki şehrinde yaşayan Şair-Yazar ve Azerbaycan Yazarlar Birliği Şeki Başkanı Vaqif Aslan Bey'e gönderilmişti.

"Keçmişden Günümüze Şekiden Denizliye" başlığı altında, gazetenin orta sayfalarında yer alan yazıyı Vaqif Aslan, tarihi bilgiler katarak ve açıklamalar yaparak zenginleştirmiştir. Yazıda, şahsımla ilgili bilgi de verilmiş, "Şekiden Denizliye Ağhan mehellesi" meqalesi Hasan Kallimçinin Azerbaycana ve Şekiye, türklüyümüze ve türkçülüyümüze olan sonsuz sevgisinin əyani nümunesidir" notu düşülmüştür. Yazının kalan kısmı, Şeki Belediyesi gazetesinin Mayıs 2015 tarihli sayısında yer alacaktır. "Yazılarımızın Azerbaycan ve Türkiye'deki dergi ve gazetelerde karşılıklı olarak yer alması, Türk Birliği'ne giden yolun taşlarının döşenmesidir" görüşünü ilettiğim Vaqif Aslan Bey'e teşekkür ediyorum.

– 266 –

AĞLI -QARALI XATİRƏLƏR

I Telefon zəngləri (Respublikamızın Əməkdar artisti Rejissor Mərdan (3, II.1958, Şəki, Kiş kəndi – 2017, Moskva şəhəri) Feyzullayevi düşünərkən) Bu, təxminən, iki ilin söhbətidir. Bilmirəm, gecənin nə vaxtı idi. Mobil telefonum zəng çaldı. Ala-sərsəm oyandım. Gecənin qaranlığında telefonumu götürdüm. Danışan Moskva “Dərviş” teatrının təsisçisi, rəhbəri və rejissoru, “Simürq kukla teatrının bədii rəhbəri və baş rejissoru Mərdan Feyzullayev idi. Salamlaşdıq. O çox sevincək və həyəcanlı bir səslə soruşdu: – Bilirsən, mən haradayam?

Dedim: – Desən, bilərəm.

Telefonda qürurla gurlayan bir səs dalğalandı: – Mən Nazim Hikmətin ceviz ağacına dönüb kimsədən xəbərsiz bitdiyi Gülxanə parkındayam. “Gözəlim İstanbul və polis bunun farkında” olmasa da, özüm bunun farkındayam.

Mən özüm də həyəcanlandım: – “Yarpaq-yarpaq” əllərinlə İstanbulu qucursanmı? “Kıvırkıvır” kıvırlanıb, pırıl-pırıl uçursanmı? – deyə sual etdim.

Mərdan daha da böyük bir coşqu ilə cavab verdi: – Lap elə Nazim Hikmətin özü kimi İstanbula “yüz min göz”lə baxır, “yüz min əll”ə toxunuram. Sinəmdə də sanki “yüz min ürək” döyünür...

Söhbətimiz necə də şirin idi... Çağlayan bulaq kimi axıb gedirdi...

Bundan bir neçə müddət sonra o mənə “Facebook” səhifəsində Nazim Hikmətin məşhur şeirindən aşağıdakı sətirləri yazıb göndərmişdi: – 268 –

Yaşamaq – Teslim olmadan,..

Boyun eğmeden,..

El-etek öpmeden Yaşamaktır!..

Mən də tənbəllik etmədən aşağıdakı sözləri yazıb ona göndərmişdim: Yaşamaq kişi işidir.

Kişi harada olsa, kişidir.

Ya Moskvada, ya da Gülxanə parkında.

Nakişi ola bilmir yaşamağın farkında. İstanbulda gəzirsən...

Nazim Hikmət görünür içindəki ağrında. *** İradəmizdən asılı olmayaraq, bizi doğmalaşdıran bir çox ortaq məqamlar vardır: eyni kənddə doğulmuşuq, uzaqdan-uzağa qohumuq. Eyni məktəbdə mən müəllim, o, şagird olmuş, mən ondan doqquz yaş böyük olsam da, məndən altı yaş böyük olan həmkəndlimiz, görkəmli türkoloq və dövlət xadimi Aydın Mirsaleh oğlu Məmmədov hər ikimizin yaxın dostu olmuşdur. O zamanın bizim üçün ən böyük hadisəsi Qarabağ məsələsinin ermənicəsinə həlli şəraitində 1990-cı ilin 20 Yanvar sindromundan keçib Azərbaycanımızın müstəqillik əldə etməsi idi. O dövrün həyəcanlarını yaşayanlar Aydın Məmmədov fenomeninin kim olduğunu yaxşı bilirlər...

Elə ki, 1991-ci ilin 19 aprelində baş verən avtomobil qəzasında Aydın Məmmədovu itirdik, bu hadisə mənim “Aydın” poemamın yaranmasına səbəb oldu. Müəllif kimi onu deyə bilərəm ki, məzmun, mündəricə və tarixi həqiqətlərə sədaqət baxımından əsər maraqla qarşılandı. Beləliklə, “Aydın” poeması artıq 1989-cu ildən S.Rəhman adına Şəki Dövlət Dram Teatrının baş rejissoru olan Mərdan Feyzullayevin rejissorluğu ilə Şəki rayonu Kiş kənd orta məktəbinin şagirdlərinin və şəxsən mənim özümün ifamızda səhnələşdirildi və 1992-ci ilin 20 apreldə tamaşaya qoyuldu.

– 269 –

Bu hadisədən sonra tez-tez görüşürdük. Söhbətimizin ana xətti mənim yazmaqda olduğum “Kötük” pyesi üzərində olurdu.

Ali məktəb illərini çıxmaq şərti ilə bütün həyatım kənd mühitində keçdiyindən Sovet dönəminin kənd mənəviyyatına vurduğu zədələri personajlarımın şəxsində təsvir etmək istəyirdim. Elə o vaxtlardan əsəri yazıb qurtarsam da, onun səhnə həllinə müxtəlif səbəblərdən nail ola bilmədik.

1999-cu ildən Mərdan Moskvada yaşasa da, telefonlaşmalarımız bir qayda olaraq davam edirdi. Şəkiyə gəldiyi zamanlarda isə mütləq görüşürdük.

2011-ci ilin yayı idi. Mərdan da, Bakıda yaşayan böyük qardaşı İlham da (Mən də onu böyük qardaş gözündə görürəm) kənddə idilər. Üçlü görüşlərimizdən birində böyük mütəfəkkir şair B.Vahabzadəni xatırladıq. Mərdan dedi: “Mənim Moskvaya gethaget vaxtım idi. O yandan da böyük şairimizin “Dar ağacı” pyesini səhnəyə çıxarmışdım. Deyəndə ki, Moskvaya gedirəm, Bəxtiyar Vahabzadə həyəcanlandı: – Ay oğul “Dar ağacı”nı qoymusan, hara gedirsən? – deyə sual etdi.” Əvvəlcə gülüşdük. Sonra da dərin bir fikrə getdik. Daha sonra bu hadisə Mərdana B.Vahabzadənin dili ilə yazdığım şeirə çevrildi: Əlinlə qurduğun “Dar ağacı”nı, Ortada qoymusan, hara gedirsən? İllərlə çəkdiyin ağrı-acını Bəs niyə çəkməmiş dara gedirsən?

Geri dön, çoxsa da asılasılar, Layiqsiz eləmə dar ağacını!

Qeyrətli adamlar şərəfləndirir Namus ağacını, ar ağacını. Ölüylə doludur hər tərəf, hər yan...

Asılıb qalıblar var ağacından.

Baxıb köynək-köynək tər tökür insan, Utanır boş qalan dar ağacından Vətənin özüdür bu dar ağacı, Asılsan, Vətəndən asılmalısan.

– 270 –

Düşüb torpağına üzü qibləyə, Dikəlib daşında qazılmalısan.

Sonra da Vətənin başının üstə Böyük hərflərlə yazılmalısan. *** Şəxsən mənə belə gəlir ki, Mərdanın rejissor kimi ən böyük uğurlarından biri də bir neçə il bundan əvvəl B.Vahabzadənin “Gülüstan” poemasını monopyes şəklində səhnələşdirməsidir. Hamımızın sevimlisi, istedadlı aktyor Şirzad Pirallahinin ifasında səhnə həllini tapan, Moskvada, Sumqayıtda, Şəkidə və digər mədəni mərkəzlərdə tamaşaya qoyulan bu monopyes rejissor Mərdan Feyzullayevin quruluşunda azadlığa təşnə B.Vahabzadə yaradıcılığının genelogiyasını nümayiş etdirirdi. Burada “Gülüstan” və “Şəhidlər” birləşdirilmişdi. Bu poemalardan birinin 1960-cı, digərinin 1990-cı ildə yazılmasına baxmayaraq, onların vahid bir süjetə malik olub, birinin digərinin davamı kimi ərsəyə gəldiyi görünürdü. Bu, əsil rejissor kəşfi idi. “Gülüstan” və “Şəhidlər” poemaları arasında Şəhriyarın, Məmməd Arazın, Xəlil Rza Ulutürkün istiqlal şeirlərindən parçalar verilməsi və onların “Gülüstan” və “Şəhidlər” axarında məharətlə birləşdirilməsi milli qeyrətin, işgüzarlığın və istedadın, bir sözlə, şüurları oyandıra biləcək şeirimizin və istiqlal poeziyamızın təntənəsi kimi səslənirdi. Əlbəttə ki, yaşadıqca illər və hadisələr bir-birini əvəz etdi. Bir gün “Facebook”da belə bir qeydə rast gəldim: “Vaqif müəllim, sən mənim beynimdəsən! Səndə şair olmamaq da günahdır, ay Kiş kəndi!!! Məndən Tovla qayasına salam de! 09.07.2015. Mərdan Feyzullayev.”

Tovla qayası bizim Kiş kəndi ilə üzbəüz dayanan dağın – Marxalın ayağından başınacan ucalan və ucaldıqca genişlənən möhtəşəm və dağın özü boyda bir qayadır. Onda mən yenə də Mərdan salamının ünvanına çatdırılmasına tələsdim: “Məndən Tovla qayasına salam de!”

– Baş üstə!

– 271 –

“İstəyirəm qadasını alam, de!”

– Baş üstə!

“Qayam məni salammasa yadına, Deyərsən ki, qurban olum adına, Yadındamı, oturmuşduq daş üstə?

Uşaq idik, Böyük çaya baxırdıq, İllər keçib, yaş gəlibdir yaş üstə, Böyük çaya qoşulurduq, axırdıq.

Duman vardı qayadakı qaş üstə.”

Dedim: – Vardır salamın da sayası.

Durub getdim ... Bu da – Tovla qayası...

Qoyubdur Xan yaylağına başını...

Bardaş qurub Marxaldakı daş üstə.

Dedim: – Sənə Mərdan bəydən salam var.

Dedi: – Bəli, qəriblikdə balam var.

Salamı da, kəlamı da baş üstə. Ürəyimiz boşalınca danışdıq.

Ayrı şeymiş yurd-yuvayla tanışlıq.

Tovla qayasının Tararşağı məhəlləsindən görünüşü

Rejissor dostum 2015-ci ilin ortalarında mənə həm telefon, həm də kompüter vasitəsi ilə gözlənilməz bir təklif etdi. O, Səməd Vurğunun “Vaqif” pyesini yeni motivlər üzrə səhnəyə qoymaq istə– 272 –

yirdi. Düzü, bu təklifdən şaşırdım. Bu sadə iş deyildi. Qanadlı poeziyamızın az qala son həddi hesab etdiyim Səməd Vurğun şerinin poetik ruhuna xələl gələcəyindən qorxurdum. Mərdan isə məni ruhlandırırdı. Belə razılaşdıq ki, o, yeni motivlər olacaq səhnələri necə görmək istəyirsə, onları nəsrlə təsvir etsin, mən də şeirə çevirim.

Göndərdiyi hissələrlə tanış olduqca belə bir qənaətə gəldim ki, Mərdan “Qarabağnamə”ləri dəfələrlə sətir-sətir oxuyub, mühakimə və müqayisə süzgəcindən keçirmişdir. İşə başladıq... Bir ilə yaxın bir müddət beləcə keçdi. 2016-cı ilin yanvar ayının əvvəllərindən etibarən gəlib Şəki Dövlət Dram Teatrının qonaq otağında yerləşən Mərdan “Vaqif” pyesi üzərində gərgin və fasiləsiz işə başladı. İlk dəfə idi ki, Şəki Dövlət Dram Teatrının aktyorları nəzm ilə tamaşa göstərəcəkdilər. Bu məsul işin öhdəsindən gəlmək üçün bir olmaq, birgə olmaq lazım gəlirdi.

Demək olar ki, hər gün görüşürdük.

Mərdanla birlikdə

İşin daha bir üstün və ümidverici cəhəti onda idi ki, aktyorların çoxu Mərdanın keçmiş dostları idilər. Aktyorlardan Xanlar Həşimzadənin, Əbülfət Salahovun, Akif Yusifovun, Aydın Əlibalayevin və başqalarının işə dərin bir məsuliyyətlə yanaşmaları Mərdana – 273 –

olan hörmət və sevginin təzahürü kimi özünü göstərirdi. Nəhayət, gözlənilən gün gəlib gəlib çatdı. 2016-cı ilin 12 mart günü necə də həyəcanlı idi...

Premyeraya Səməd Vurğunun gəlini – mərhum Vaqif Səmədoğlunun həyat yoldaşı Nüşabə xanım Vəkilova-Babayeva və Səməd Vurğunun nəvəsi – Yusif Səmədoğlunun qızı gəlmişdilər.

Tamaşa qeyri-adi bir həyəcanla və sürəkli alqışlarla başa çatdı.

Səməd Vurğun ocağının gəlini Nüşabə xanım Vəkilova-Babayevanın sevinc yaşları heç vaxt mənim yadımdan çıxmayacaqdır. O, aktyor heyətinə, xüsusilə rejissor Mərdan Feyzullayevə minnətdarlığını elə bir səmimiyyətlə bildirdi ki, o səmimiyyətə baş əyməmək mümkün deyildi.

“Vaqif” pyesinin premyerasından sonra.

Soldan: Vaqif Aslan, Ramiz Orsər, Şəki Dövlət Dram Teatrının (ŞDDT-nin) o zamankı direktoru Hikmət Nəbiyev, S.Vurğunun gəlini Nüşabə xanım Vəkilova-Babayeva, rejissor Mərdan Feyzullayev, S.Vurğunun nəvəsi – Yusif Səmədoğlunun qızı, Şirzad Pirallahi, ŞDDT-nin baş rejissoru Mirbala Səlimli

*** Mərdanın daha bir xüsusiyyəti dostları və yaxınları ilə fəxr etməsi idi. “Vaqif” pyesinin uğurlu səhnə həllindən sonra o daha da ruhlanmışdı. Yaxınlarına baş çəkir, dostları ilə görüşürdü. Bu görüşlərdə yaddaşlar və xatirələr oyanır, göz və könül xoşluğu yaşanırdı.

– 274 –

O hər şeydən əvvəl valideynləri və qardaşları ilə fəxr edirdi.

Axı, onlar sadə, səmimi və xeyirxah adamlar idilər. Xüsusilə II Dünya müharibəsinin odu və alovları arasından keçib gələn atası həyat məktəbi qədər zəngin idi. Necə fəxr etməmək olardı?

2016-ci ilin 9 May günü Moskvada yaşayan Azərbaycanlılar II Dünya müharibəsi ərəfəsində o zamankı SSRİ-ni müdafiə edən valideynlərinin portretlərini başları üzərində tutaraq Qızıl Meydana nümayişə çıxmışdılar. Onların arasında Mərdan Feyzullayev də da var idi. O, “Xocalı faciəsi: tarixi uzaq deyil” (Ходжалинская трагедия: сроку давности не подлежит. Тула, 2007) kitabının müəllifi, həmyerlimiz Cəfər Sadiqlə yanaşı addımlayırdı. Cəfər Sadiq dostu Mərdanın atası Qafıl oğlu Əhmədiyyənin portretini bayraq kimi yüksəklərə qaldırmışdı. Kəndi, şəhəri və ölkəsi, ata-anası, qohum-qadaşı və ətrafı ilə fəxr edən bu insanlar dünyanı iblislikdən xilas edən əsil qəhrəmanlar kimi görünürdülər. Onlara qibtə etməmək mümkün deyildi. Facebook-da onları izlədikcə qət etdim ki, xoşbəxtliyin bünövrəsində süd və sümük halallığı durur. Haqqa və ədalətə arxalananlar yenilməz olurlar.

Mərdan dostu Cəfər Sadiqlə. Moskva, 2016

– 275 –

Faşizm üzərindəki qələbənin 71 illiyi Azərbaycan və Azərbaycanlılar üçün iblis üzərində qələbə simvolunda idi. Onların baxışları haqsızlığa və qədirbilməzliyə tuşlanan lazer şüalarını xatırladırdı.

Baxdım, baxdım doyunca.

Mənə elə gəldi ki, Qızıl Meydan boyunca Dolaşır addım-addım ruhu veteranların...

Mənası sözə sığmır həyəcanlı anların.

Ruhlar övladlarının durmuşdu başı üstə.

Sanki yaş gəlməmişdi kimsənin yaşı üstə.

Canlanmışdı onların dayanmış həyatı da.

Dayanmışdı, elə bil, Kremlin saatı da.

Süzürdü bu səhnəni heyrət içində hamı. Əcdadına üz tutan möhtəşəm izdihamı.

Sinəsi medallı, döşləri nişanlı, şöhrətli və şanlı ata-anaların övladları başları üzərində bayraq kimi tutduqları portretlərlə sanki demək istəyirdilər: “Dünya, sən xoşbəxt olasan deyə doğulmuşuq!”

Bundan bir ay sonra “Vaqif” pyesinin paytaxtda oynanılacağı xəbərini eşitdik. Mərdan Moskvadan, mən isə Şəkidən Bakıya yola düşdük. Bakıda görüşdük. Yeni motivlər üzrə yazılan “Vaqif”in paytaxtda necə qarşılanacaığı məni daha çox maraqlandırırdı. Axı, o yeni motivləri mən nəzmə çəkmişdim...

2016-cı il iyun ayının 7-si və 8-də Bakıda Musiqili Teatrda səhnəyə qoyulan “Vaqif” pyesi yenə də tamaşaçı rəğbəti qazandı.

Tamaşa ilə bağlı rəylər və yazılar da elmi sanbalına görə diqqəti cəlb edirdi. Bu-böyük hadisə idi. Səməd Vurğun şəxsiyyətinə hörmət, tarixə və tarixi həqiqətlərə sədaqət burada aparıcı rol oynamışdı.

Quruluşçu rejissoru və ssenari müəllifini qonararsızlıq da məqsədə gedən yoldan yayındıra bilməmişdi. Ədalət Tahirzadə demişkən: – Bunu Şəkililər edə bilərdilər, etdilər də.

– 276 –

“Vaqif” pyesi Bakı Musiqili Teatrının səhnəsində.

Vaqif Aslan ortada adi geyimdədir.

Rejissor Mərdan Feyzullayev əl çala-çala aktyorlara tərəf gəlir

Sabir Rüstəmxanlı, Asif Rüstəmli, Ədalət Tahirzadə, Əli Əmirli, Fəxrəddin Meydanlı, Ənvər Əhməd, Fərman İsmayılov, Ələddin Əsədzadə, Abdulla Yusifli, Eldar Qurbanov, Allahverdi Həsənov kimi ziyalıların rəğbətini qazanmış tamaşa KİV-in gündəmində özünəməxsus yer tutmuşdu. Mərdanın mərdanəliyinə və rejissor cəsarətinə heyran qalanların sayı çox idi.

Bakıda olan görüşlərimizdə Mərdan yenidən neçə il bundan qabaqkı söhbətimizə qayıtmış, “Kötük” pyesini tamaşaya qoyacağını, “Hüseyn xan Müştaq” dram-xronikam üzrə film çəkmək fikrində olduğunu təkrar-təkrar vurğulamışdı. Əlbəttə ki, mən bundan çox sevinmişdim... *** Bu isə, təxminən il yarım bundan əvvəlin söhbətidir. Yenə də gecə idi. Yenə də telefonum zəng çaldı. Götürdüm. Danışan İlham Feyzullayevdi. İlham bura qədər təsadüf etmədiyim qəribə bir intonasiya ilə danışırdı: – Gecənin bu vaxtı sənə zəng edirəm. Dərdimi dağıtmağa, hüznümü bölüşməyə adam axtardım. Ağlıma birinci sən gəldin.

– 277 –

– Böyük qardaş, axı, nə olub?

– Mərdan dünyasını dəyişib.

Söz tapa bilmədim. Sarsıldım. İşıqları söndürülmüş otaqda dünya başıma fırlandı.

11 sentyabr 2017-ci il. Şəki, Kiş kəndi.

Bax. 525-ci qəzet. 19 sentyabr 2017-ci il, çərşənbə axşamı, № 165 (4902). Səh.8.

Bax. “Ədalət” qəzeti. № 22(5486) 2 fevral 2019-cu il.səh.10.

– 278 –

II Düşünən və düşündürən rejissor (Yenə də Mərdan Feyzullayevi xatırlayarkən) Bizim doğulduğumuz və və boya-başa çatdığımız Kiş kəndi adamı düşündürəcək qəribəliklərlə dolu bir kənddir. Onun Yanıxlar, Salayşağı, Bədələr, Tatarşağı, Duluzlar, Layişlər, Vələmmədlər kimi məhəllələri ilə yanaşı Doxun, Cour, Maflar, Gavan, Doduşağı kimi anlaşılması baxımından adamı düşünməyə vadar edən məhəllələri də vardır. Ondakı Ərşpirim Baba, Cumay Ocağı, Pir Qaya kimi müqəddəs yerlər də bir yandan.

Kiş qalası, Kiş məbədi, Gələrsən-görərsən qalası da bir üstəlik. Muğay, Şubay, Mavıd və sair kimi şəxs adları da həmçinin. Kəndin görünüşü və coğrafi qəribəlikləri də göz qabağındadır.

Kəndimizin adamları adları dillərinə yatan tərzdə deməyi sevirlər. Hələ də dünya şöhrətli kardioloq Teyyub Əfəndiyevə Deyif Dayı, filosof Fərrux Yusifova Fərrux Usufov, türkoloq və dövlət xadimi Aydın Məmmədova isə Alim Aydın deyirlər.

Bu qəribəliklər Kiş kəndinin yetirmələrində, o cümlədən, Mərdan Feyzullayev şəxsiyyətində özünü göstərirdi. O hələ orta məktəb illərindən ədəbiyyata və səhnəyə bağlılıq nümayiş etdirirdi.

Qarşımdakı bu foto-şəkidə “Səbuhi” ədəbi dərnəyinə yığışan bir qrup yazarın içində gənc-17 yaşlı Mərdan Feyzullayev də vardır. O, arxa sırada sağdan ikincidir, uca boyu və saçlarının görünüşü ilə diqqəti cəlb edir. Ön sırada və tən ortada yer tutan şairə qızlar da bizim Kiş məktəbinin şagirdləridir. Kiş kənd orta (o zamanlar “tam orta” istilahı elmi-pedaqoji dövriyyəyə daxil edilməmişdi) məktəbində onlara dərs deyirdim. Ön sırada soldan birinci bu sətirlərin müəllifidir, ikinci hazırda əmkdar jurnalist Akif Salam, üçüncü – 279 –

yazıçı Məmməd Çələbiyev, dördüncü şair Ələşrəf Şayandır, ortada üç şairə qız, ən sonda jurnalist, yazıçı-publisist Adil Zamandır. Şair Yaqub Mahir isə ikinci sırada soldan dördüncü yerdə qərar tutmuşdur. İkinci sırada sağdan birinci adam Zaman Vəliyevdir.

Bizim dostluğumuz Mərdanın Şəki Dövlət Dram Teatrında fəaliyyəti illərində daha da möhkəmləndi. Bu illər məlum Qarabağ sindromu ərəfəsinə təsadüf edirdi. O zaman bizim kəndin İdarə Qabağı deyilən mərkəzi hissəsində iri bir kötük var idi. Orada ahıl kişilər əyləşər və söhbət edərdilər. O günlərin birində o kötüyün yoxa çıxdığını gördük. Kötüyün kənd rəhbərlərinin fitvası və meşəbəyinin əli ilə oğurlandığını düşünürdülər. Beləliklə, mən “Kötük” adlı pyes yazmaq fikrinə düşdüm. O ərəfədə tez-tez görüşür və ikili müzakirələr keçirirdik. Onda Mərdan mənə bir hadisə danışdı: “Məhləmizdə Dəli Əlsöyün deyilən bir şəxs var idi. Lakin o, dəli deyildi. O bəzən bağçada əlləri üstündə gəzişər və deyərdi ki, adam ayaqları üstündə gəzəndə yeri, əlləri üstündə gəzəndə isə göyü yaxşı görür.” Bu söhbətdən sonra mənim “Kötük” pyesim üçün daha bir obraz da tapılmış oldu. Əslində mənim pyesim real hadisələrə və obrazlara əsaslanırdı. Orada danışıq tərzi, saxası, boy-buxunu ilə kəndimizin yaddaşına həkk edilmiş Qafıl oğlu Əhmədiyə, Bığ Adı– 280 –

şirin, Tütək Məmmədiyə, Axsaq Piri, Çolaq Şokət kimi şəxsiyyətlər xüsusi yer tuturdu. Aydın Məmmədovu Asif adı ilə ümumiləşdirmişdim. O da insanlara dilimizin və kəndimizin tarixini başa salmağa çalışırdı.

Sonrakı illərdə qələmə aldığım “Ruhlarla söhbət” poemam Mərdanın xüsusi marağına səbəb oldu. O, dramatizmi hadisənin axarında və məzmununda görə bilən rejissor olduğundan situasiyaları qruplaşdıra, ayrıd edə, əlaqə və əks-əlaqə yarada bilirdi. Onun ən üstün cəhətlərindən biri də öyrənmək, öyrənmək və öyrənmək həvəsi ilə yaşamasında idi. Şərq və Qərb təfəkkür tərzi ilə tanışlığı səhnələşdirəcəyi əsərin taleyini layiqli şəkildə həll edirdi.O, ustad rejissor idi, düşünə və düşündürə bilirdi. Heç yadımdan çıxmaz ki, “Hüseyn xan Müştaq” dram-xronikasını yazmışdım. Mərdan bu əsərlə tanış olandan sonra əsil dost səmimiyyəti ilə məni təbrik etdi və dedi: “De görüm, Hüseyn xan Müştaq kürkü də, zağlı tüfəngi və cövlan atı da Molla Pənah Vaqifə göndərdiyi halda, onun qətlinə həsr edilmiş “Müsibətnamə”ni nə üçün Molla Vəli Vidadi yazmışdır?” Dedim ki, bəs Molla Pənah Vaqif İbrahim xanın qulluğunda idi və “Müsibətnamə” yazmaq onun üçün təhlükəli ola bilərdi. Aralarında qohumluq əlaqələri olsa da, Şəki və Qarabağ xanları yola getmirdilər. Bir tərəfdən də Molla Vəli Vidadi qulluqda deyildi və təbiətən saf bir şəxsiyyət idi.

Onda Mərdan ikinci sualını verdi: “Bəs yaxşı. Qubalı Fətəli xanla olan ilişkilərdəki təzadları haradan götürmüsən?”

Dedim: “Qardaş, Şəki ilə bağlı tarixlər, “Qarabağnamə”lər, XVIII əsrlə bağlı elmi-tədqiqat işləri, əldə etdiyim bir çox sənədlər dadıma çatdı.”

Mərdan üzümə diqqətlə baxaraq:- Axı, nə üçün Şəki xanlığını südü Kişdən. sümüyü Şəkidən olan xanlıq kimi təqdim edirsən və onu süd və sümük halallığı üzərində qurulan xanlıq sayırsan?”

Gülümsədim: “Əzizim, bu tarixi bir həqiqətdir. Bunu Şəki xanlığının tarixini qələmə alan, Kərim ağa Fateh, Hacı Seyid Əbdülhəmid əfəndi, Mustafa ağa Şuxi və başqa şəxsiyyətlər yazırlar.”

Mərdan aldığı cavablardan razı qalmış kimi məmnun-məmnun qımışdı.

– 281 –

Elə o günlərin bir günü Mərdanın Kişdə olmasından istifadə edərək Gələrsən-Görərsən qalasından da bir xeyli şimalda, Kiş çayının Damarçın qolu boyunca yerləşən Pir Qayanı və Sığnağı ziyarət etməyi qərara aldıq. Bu ziyarətdə Mərdanın əsgərlik yoldaşı həmkəndlimiz Cəlil də iştirak edirdi. İndinin özündə də müqəddəsliyini qoruyan Pir Qayanın əzəmətinə heyran qaldıq, minlərlə dairəvi daş evlərdən ibarət olan Sığnaq xarabazarlığına ürək ağrısı ilə baş əydik. O yerlərdə bir bir xeyli gəzdik, dolaşdıq. Damarçında əl-üzümüzü yuduq. Onda Mərdan tam şəkildə insan dabanının eyni olan bir daş tapdı. Daş onu özünə valeh etmişdi. Daşı az qala əcdad ayaqlarından qopub qalan yadigar kimi bağrına basdı, öpdü, sığalladı və onu etibarlı bir yerə qoyub Moskvaya aparacağını söylədi. Sonra da nəhəng dördkünc tava bir daş tapıb üzərində ağzıyuxarı uzandı və mürgülədi. Elə bu vaxt köynəyini çıxarıb şalvarını dizinəcən çırmalayan Cəlil əlinə iri bir dəyənək alıb, tüklü sinəsini qabağa verərək çay aşağı və yuxarı suyu şappıldada-şappıldada gəzişməyə başladı. Şappıltiya gözünü açan Mərdan “Aha” deyərək hövlank ayağa qalxdı. Sən demə, Cəlil onun gözlərinə qədim insan kimi görünübmüş. Mərdan dərin bir həyəcan içində üzünü Cəlilə tutub dedi: “Allah səni saxlasın, elə bildim üstümə neandertal gəlir!” Gülüşdük... Əslində, qədim yerlərin daşında və torpağında qədim insanın ruhu və şəkli vardır. O şəkil həmişə yerin adamının gözünə görünür, o ruh isə ona həyan olur.

Bu hadisədən bir neçə gün sonra Mərdan Moskvaya qayıtdı və daha bir müddətdən sonra isə Moskvadan gələn təklif – Səməd Vurğunun “Vaqif” pyesini yeni motivlər əsasında yazmaq məsələsi gerçəkləşdi.

– 282 –

Mərdan “Vaqif”i Səməd Vurğun ruhuna böyük sevgi və dərin hörmət hissi ilə səhnəyə qaldırdı. Söhbətlərinin birində Vaqif Səmədoğlunun da bu arzuda olduğunu ifadə etdi. Mən onda bir daha qət etdim ki, Vaqif Səmədoğlunun həyat yoldaşı Nüşabə xanım Vəkilova-Babayeva və Yusif Səmədoğlunun qızının Şəkidə premyerada iştirakı həm də sakral xarakter daşıyırmış.

Gördüyünüz bu foto o hadisədən bir neçə gün sonra çəkilmişdir.

Soldan birinci – Vaqif Aslan, ikinci – rejissor Mərdan Feyzullayev (onun sifətindəki təbəssüm və təbəssümündəki məmnunluq necə də Çarpıcıdır), üçüncü isə – Vaqif obrazını yaradan aktyor Əbülfət Salahovdur

Mərdan bu gün haqq evində, atası və anasının gözü qabağındadır. Onu orada doğma torpaq sinəsi üstündə saxlayır. Düşünən və düşündürən rejissor Mərdan Feyzullayev isə könüllərdə və ürəklərdədir.

01 fevral 2019.

Bax. “525-ci qəzet”. 2 fevral 2019-cu il, şənbə, № 22 (5233). Səh.12.

Bax. “Qobustan”. 1/186. Yaz-2020. O gecənin telefon zəngi. Səh.40-45.

– 283 –

III Nurlu adam (Lerik ağsaqqallarına və ziyaləlarına dərin hörmət və minnətdarlıq hissindən doğan salamlar və ehtiramlarla!)

Həmzə Ruhulla oğlu Vəliməmmədov (1938, Lerik, Təlbəyəq kəndi – 05 may 2020, Lerik rayonu)

Qarşımda bir məktub vardır. O, müdriklər, uzunömürlülər və ağsaqqllar diyarı Lerikdən gəlmişdir. Lerik rayon Ağsaqqallar Şurası tərəfindən mənim adıma ünvanlanan bu məktubda əməkdar jurnalist, “Qızıl qələm”li yaradıcı ziyalı Həmzə Ruhulla oğlu Vəliməmmədovun qarşıdan gələn baharda 75 yaşının tamam olacağını xəbər verir, çapa hazırlanan “ömrün ixtiyar çağı” kitabında yubilyarın dostu kimi mənim də ürək sözlərimi oxumaq istədiklərini bildirirdilər.

– 284 –

Nədənsə dərin bir fikrə getdim və bu məqamda Lerikdən mənə ünvanlanan 09 noyabr 2008-ci il tarixli bir məktub gəlib gözlərimin önündə durdu. Hüsn-xətlə yazılmış, məzmunu dolğun, sözləri səmimi məktubun müəllifi Həmzə Ruhulla oğlu Vəliməmmədov idi. O məni Lerikin ağsaqqalları və ziyalıları adından salamlayır, iki il əvvəl “Ovqat” verilişində mənə qulaq asdığını, mənimlə görüşmək üçün Şəkiyə gəlmək istəsə də, səhhətinin buna imkan vermədiyini yazırdı. Məktubunun hər bir sətrində Həmzə müəllimin özünə, ətrafına və dünyasına qarşı hörmət və məhəbbətlə vuran ürəyinin döyüntüləri hiss edilirdi. “Dünən Təbrizdən qayıtdığını, müalicə olunduğu müddətdə Şəhriyarın məzarını ziyarət etdiyini, ev-muzeyində isə iki saat oturub çay içdiyini” fəxarət və məmnunluqla mənim diqqətimə çatdıran Həmzə müəllimin məktubu bu sözlərlə qurtarırdı: “Bu gün səhər tezdən nəvəm məni yuxudan oyatdı: “Baba, sevdiyin Şəkili Vaqif Aslan yenə “Ovqat”ın qonağıdır” dedi. Böyük maraqla, acgözlüklə sizə qulaq asdım, şeirlərinizi və söhbətinizi dinlədim. Allah Sizi qorusun. Şəkini görmək arzusundayam. Qismət olsa, əlinizi sıxaram, həmsöhbət olaram. Uğurlar, cansağlığı arzulayıram. Dərin hörmətlə.”

Bu hadisədən sonra vaxtaşırı telefonlaşdıq və bir bahar günü Həmzə müəllimi Şəkidə qarşılamaq şərəfinə layiq görüldüm. Qarşımda qarayanız, ortaboylu, dolubədənli, ürəyindən doğan Günəşin şəfəqləri sanki üz-gözündə şölə verən, təbəssümü ulduz-ulduz sayrışan nurlu bir insan dayanmışdı. Amma bu nurlu insanın çöhrəsində kölgə kimi görünən kədər də var idi. Oturuşu və duruşundakı ağırlıq, yerişindəki ləngər, danışığındakı kəsəlik onun klassik Azərbaycan kişisi olmasından xəbər verirdi. Həmzə müəllimi Şəkiyə qədər, səhv etmirəmsə, birisi gənc, ikisi yaşlı olmaqla üç nəfər müşayiət etmişdi. O ləyaqətli gəncin adı yadımda qalmasa da, o iki yaşlı adamdan birinin adının Novruz, digərinin adının isə Hidayət olduğunu xatırlayıram. Onların Həmzə müəllimə necə bir qayğıkeşliklə yanaşdıqlarını gördükcə insan səmimiyyətinin böyüklüyünə heyran qalırdım. Novruz müəllim də, Hidayət müəllim də ondan çox nigaran idilər. Ayrılıq məqamında onlar mənə dedilər: “Həmzə müəllim sənə əmanətdir, sən də Allaha.”

– 285 –

Mənim yanımda dostum və qələm dostum Rəsul İlməddinoğlu var idi. Daha dəbdə olmasa da, onun köhnəlmiş “QAZ-24”-ü ilə gəzəcəkdik. Həmzə müəllim hər addımda Şəki ilə Lerik arasında bir oxşarlıq görürdü. Bizim Kiş kəndini üç tərəfdən əhatə edən dağların əzəməti və hündürlüyü ona qəribə təsir bağışlayırdı. Onun evimizə gəlişi bizim üçün unudulmaz bir xatirəyə çevrildi. Keşməkeşli həyatı, valideynləri, qohumları, dostları haqqında etdiyi söhbətləri yaddaşımıza köçürdük. Həmzə müəllim övladlarından elə bir fəxrlə danışdı ki, bizim də ürəyimiz dağa döndü. Və birdən... onun o nurlu simasında həmin o kölgəli kədər göründü. Mən isə nədənini bilməsəm də, o kədəri görən kimi tanıdım. Vaxtsız itirdiyi ömür-gün yoldaşı Səlminaz xanım haqqında danışmaq onun üçün çox çətin idi. Özünü tox tutan, şaxını sındırmayan Həmzə müəllim çiynində saxladığı göylərin ağırlığından dizə qədər torpağa batan Antey təsiri bağışlayırdı.

Olduğu qısa müddətdə Həmzə müəllim kəndimizin və Şəkimizin görkəmli yerləri ilə tanış oldu. Ancaq o hələ əvvəlcədən məndən xahiş etmişdi ki, kimliyi və Şəkiyə gəlişi barədə heç bir rəsmi şəxsə məlumat verməyim. Bu da mənim ürəyimdən olmuşdu. Çox təəssüflər olsun ki, Həmzə müəllim Şəkiyə çox az müddətə gəlmişdi. Bəlkə də, o məni çox sevindirməkdən qorxmuşdu.

Qorxmuşdu ki, Vaqif Aslan sevincin çoxluğuna davam gətirməz.

Bundan sonra Həmzə müəllimlə daha bir dəfə də görüşmək qismətim oldu. O, Balakənə yaxın bir qohumunu görməyə gedirdi, mənimlə görüşmək üçün yolüstü Şəkidə əylənmişdi. Amma bu dəfə şəhərdə mənim dostlarım və qələm dostlarımla – Rəsul İlməddinoğlu, Ramiz Orsər və Çingiz Nağıyevlə birlikdə çay süfrəsi arxasında əyləşməli olduq. Bu bir saatlıq görüş Həmzə müəllimi Balakənə yola salmaqla başa çatdı.

Yenə də vaxtaşırı telefonlaşırıq. Dünyanın və özümüzün ovqatı necə olursa, biz də elə oluruq – Şəkinin və Lerikin, onların da fonunda dünyanın taleyini yaşayırıq. Biz də Həmzə müəllimlə birlikdə üzü bahara doğru gedirik.

– 286 –

Dostdan yazmaq da çətin, dosta yazmaq da çətin...

Kökü Allahdan gəlir insana məhəbbətin.

Atabir, anabirlər çoxsa da bu dünyada, Dar gündə, dar ayaqda həm də dost düşür yada.

Müqəddəsdir ocaqlar, ziyarətlər və pirlər...

Bununçün dost olurlar hər yerdə ruhubirlər.

Ruh kimi yaranışdan hamımız bir yaşdayıq, Harda, hayanda olsaq, dost yanında başdayıq.

Rəvadırmı ki, dostlar arabir görüşməsin?

Dost sayılan kimsələr dost gözündən düşməsin.

Dost hər deyəndə olmur, olursa-başa tacdır. Çünki dost insan üçün daim halal qazancdır.

Bir qarından çıxmadan, bir beldən gəlmədən də Doğmalaşmaq olarmuş, olsan Allaha bəndə.

Dostluq halal qazancdır, bərəkəti bol olsun!

Gələcək nəsillərə xeyirli bir yol olsun!

75-in mübarək, əcəb şans düşüb mənə.

Yaşa deyir dostların, Həmzə müəllim, sənə. Şəki, Kiş kəndi. 20 fevral 2013.

Bax. “Ədalət” qəzeti, 15 may 2013-cü il.

Bax. Həmzə Vəliməmmədov-75. İllərin söz yaddaşı.Bakı, “Apostrof”, 2013. Səh.112-115.

P.S. 05 may 2020-ci ildə Həmzə müəllimin vəfat etməsi xəbəri məni sarsıtdı – V.As.

– 287 –

IV Qan məsələsi (Asif Rüstəmli – 60 16 fevral 1954, Ağcabədi, Böyük Qiyaməddinli) Kitab rəfimdəki kitablarımın düzülüşündən bir gün razı qalsam da, beş gün razı qalmuram. Kimin kitabının harada olması həmişə mənə mübahisəli görünür: çünki mən alimlərin və ədiblərin boy sırası ilə düzülüşünə təkcə xronoloji ardıcıllıq və uzunluq ölçüsü kimi baxmıram. Bu məqamda bədiiliyin, həyat həqiqətlərinə və tarixi həqiqətlərə sadiqliyin, milliliyin, bəşəriliyin və ümumbəşəriliyin də gərəkliyini nəzərə alaraq “şəxsiyyətin meyar” və üstəlik meyara əyar olduğunu xatırlayır, titrəyir və özümə dönürəm. Buna görə də ədiblərin əsərlərinin yanında tədqiqatçı alimlərin əsərlərini qoyuram və onları yan-yanaşı görəndə məmnunluq hissi keçirirəm.

Bu gün səhər yenə də kitab rəfimə baxdım. Saçlarının rəngində bu dünyanın yarıbahar, yarıqış görüntüsünü, boyunun ucalığında oğuz kişisinə xas olan əzəmətin boylandığını, ərdəmində, görkəmində, yerişində və duruşunda ağır batmanlığını, gözlərində gələcəyə tuşlanan baxışlarının itiliyini və bu itilikdə doğranan Qarabağ kədərini gördüyüm Asif Rüstəmli ilə sanki üz-üzə durdum. Ürəyimdən Asif Rüstəmliyə həmişə ünvanladığım bir sual keçdi: “Qardaşım, səni nə vadar elədi ki. M.Ə.Rəsulzadəni, C.Cabbarlını, “Hambal” təxəllüslü B.Abbaszadəni yenə də adamların yadına saldın?” Sonra da öz sualıma özüm cavab verdim: “Axı, bu – QAN MƏSƏLƏSİDİR. Qandan gələn candan gələr.”

Asif Rüstəmli M.Ə.Rəsulzadənin “Azərbaycan Cümhuriyyəti” kitabını ərəb qrafikasından transliterasiya edib “Elm” nəşriyyatında çap etdirəndə 1990-cı il idi. 1920-ci ildən adı Sovet Azərbaycanında qadağan edilən M.Ə.Rəsulzadənin 70 ildən sonra yada salınması milli müstəqilliyi 20 aşırımlı Qanlı Yanvar körpüsündən – 288 –

keçən xalqımızın tarixi yaddaşına düşən işıq təsiri bağışlayırdı. Bu cəsarət və bu işıq yenə də qanla bağlı idi. Ona görə ki, onun ədəbitənqidi fəaliyyəti 29 noyabr 1985 –ci ildə “Ədəbiyyat və incəsənət “qəzetində çap etdirdiyi ”C.Cabbarlının məqalələri” adlı elmitənqidi məqaləsi ilə başlamışdı. Onu C.Cabbarlı yaradıcılığına çəkən marağın özü də qandan gəlirdi. 1991-ci ildə C.Cabbarlının “Bu həqiqətdir ki,..” kitabı da onun zəhməti sayəsində işıq üzü görmüşdü. Asif Rüstəmlinin Türkiyə təəssüratlarından bəhs edən və 1992ci ildə çap edilən kitabçasının “Çırpınırdı Qara dəniz...” adlanması da təsadüfi deyildi. Hələ o zaman “Qara dənizi və Türkiyə xatirələrini ürəyimizdə Bakıya gətirdik. Lakin bu xatirələri kağıza köçürmək və onları hamının, bütün oxucuların da ürəyini titrədən bir yaşantıya çevirmək Asif Rüstəmliyə, mənim gənc həmkarıma,.. istedadlı alımə nəsib olmuşdur” deyən Yaşar Qarayev (Bax.Asif Rüstəmli. Çırpınırdı Qara dəniz... Bakı, “Sabah”, 1992, səh.7-8) necə də haqlı idi! Məhz bu QAN MƏSƏLƏSİ Asif Rüstəmlini ədəbitənqidi fəaliyyətində imkanlı yazıçı, şair və ya dramaturq axtarışından çəkindirmiş, Sovet dönəmində görüntüləri teleekranlar, şəkilləri qəzet səhifələri boyda olan bir çox medallı və ordenlı yazıçıların əsərlərində Kommunist Partiyası sıralarına keçəndən sonra müdrikləşmiş xanımların və cəsarətlənmiş kişilərin sovet adamının ümumiləşmiş obrazı kimi təqdim edilməsini siyasi yetkinlik və ideoloji məharətlə təhlil edib tezliklə yüksək elmi rütbə qazanmaqdan uzaqlaşdırmış, “Hambal” təxəllüslü mollanəsrəddinçi B.Abbaszadənin “tufanlardan kçən ömür” yolunu eyni adlı tədqiqat işində (Bakı, “Sabah”, 1995) ürək yanğısı ilə işıqlandırmağa sövq etmişdi.

1954-cü il fevral ayının 16-da Ağcabədi rayonunun Qiyaməddinli kəndində kündəsi halallıqla kəsilib, çörəyi halallıqla yapılan Heydər kişinin ailəsində dünyaya gələn, addım-addım böyüdükcə Mil və Muğan düzlərinin genişlıyini gözlərinə, hərarətini ürəyinə, uzaqdan görünən Savalanın əzəmətini isə qamətinə köçürən, orta məktəbi bitirəndən sonra Bakıya üz tutan, zavodlardan birində fəhləlik edən Asif Rüstəmli 1973-1975-ci illərdə ordu sıralarında hərbi xidmətini başa vurub, ADU-nun (indiki BDU) filologiya fakültəsində (1976-1982) ali təhsil almış, 1986-1988-ci illərdə “Azərbay– 289 –

can məktəbi” jurnalında əvvəlcə korrektor, daha sonra texniki redaktor vəzifələrində işləmiş, AMEA-da baş laborantlıqdan şöbə müdiri vəzifəsinə qədər həyat yolu keçmiş, 1991-1995-ci illərdə Folklor sarayına rəhbərlik etmiş, 1996-2000-ci illərdə Ədəbiyyat İnstitutunda elmi nəşrlər bölməsinin müdiri olmuşdur. Ədəbiyyat İnstitutu Həmkarlar İttifaqının sədri (2010), filologiya elmləri doktoru (2011), Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin (1996), Ədəbiyyat İnstitututu Elmi Şurasının (2003), Bakı Dövlət Universiteti nəzdində fəaliyyət göstərən Dissertasiya Şurasının üzvü (2013) olan Asif Rüstəmli həm də1996-cı ildən fəaliyyət göstərdiyi, 2009-ci ildən dosenti olduğu Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin 2012-ci ildən professorudur. “Ozan” nəşriyyatının direktorudur. Bakıda, Şəkidə, Tbilisidə, Ankarada, Təbrizdə, Bəsrədə, Bağdadda, Tehranda, Urmiyada beynəlxalq elmi simpoziumlarda, respublikalararası konfranslarda və elmi-praktiki seminarlarda məruzələrlə çıxış edən tənqidçi-ədəbiyyatşünas Asif Rüstəmli M.Ə.

Rəsulzadənin “Bolşeviklərin Şərq siyasəti” (Bakı, “Sabah”, 1994), Adil xan Babayevin “Azərbaycan” (Bakı, Azərbaycan nəşriyyatı, 1993.) kitablarını ərəb qrafikasından transliterasiya edib çapa hazırlamışdır. C.Cabbarlının kitablarına düşməyən və 20 müəllif vərəqi həcmində olan əsərlərini “Ədirnə fəthi” adlı kitabda Rəhim Əliyevin və Tehran Əlişanoğlunun redaktorluğu, “Kaspiana geofizika” Amerikan-Azərbaycan birgə müəssisəsinin sponsorluğu ilə 1996-cı ildə çap etdirmiş, ona ön söz və şərhlər yazmışdır. Müsavat irsinin tədqiqində göstərdiyi xidmətlərə görə Ankaradakı Azərbaycan Kültür Cəmiyyətinin mükafatına (1994), C.Cabbarlının irsinin hərtərəfli tədqiqinə görə isə xüsusi diploma (2001), “Divani-lüğətit-türk” əsərini elm aləminə təqdim etmiş türk alimi Əli Əmiri Əfəndiyə həsr olunmuş konfransda iştirakına görə ”Türk edebiyatına hizmet baratı”na (2013) layiq görülmüşdür. Ənənəvi sadalanmalardan sonra məxsusi məqamlara keçmək istəyirəm. Mən onu ilk dəfə əbədiyaşar Yaşar Qarayevin yanında görmüşəm. Bizim dostluğumuz elə bu görüşdən başlamışdır. Ən yaxşı halda ayda bir, iki ayda bir görüşsək də, hər bir görüşümüz qandan gələn səmimiyyətlə və ədəbi mühakimələrlə dolu olmuşdur.

– 290 –

İnsan kimi həssas, dost kimi qayğıkeş, alim kimi müqayisələrində və mühakimələrində ciddi olan Asif Rüstəmli ailəcanlılığı ilə də həmişə diqqətimi cəlb etmişdir. Həyat yoldaşı Gülhəyat bacının sadəliyi və səmimiyyəti, qızı Süsən xanımın nəzakəti və zərifliyi, oğlu Azərin ciddiliyi və qətiyyəti də qandangəlmə olduğundan bu qədər cəlbedici və çarpıcıdır. Asif Rüstəmlini bir çox səfərlərində kiçik qardaşı Nəsiblə birlikdə görmüşəm. Nəsib qardaşımızın hər bir məqamda Asifin böyüklüyünü nəzərə çapdırmaq cəhdini örnək kimi qəbul etmişəm və hər dəfə onları birgə görəndə fransız yazarı Pyer lotinin (Julien Vioud Pierre – 1850-1923) “ Türk əsillərin əsilidir. ... bu yüksək əsilzadəlik ona təbiətin hədiyyəsidir” (Bax. Mutlu Altay. Türklər haqqında nə deyirlər. Ankara, 1995, səh.27.) sözləri yadıma düşmüşdür. İnsana hörmət və ehtiramın hərəkətdəki ifadəsini Asif Rüstəmlinin Yaşar Qarayevə, Bəkir Nəbiyevə, Tofiq Hacıyevə, Arif Səfiyevə, İsa Həbibbəyliyə, İslam Ağayevə,Teymur Kərimliyə, Şirindil Alışanlıya münasibətlərində dəfələrlə görmüşdüm və əxlaqın da irsi və genetik olub, qandan gəldiyini çoxdan qət etmişdim. Hələ 1997-ci ildə “Ruhlarla söhbət” kitabımın redaktoru və naşiri olan Asif Rüstəmliyə ünvanladığım məktubda “M.Ə.Rəsulzadə, C.Cabbarlı və B.Abbaszadə “Hambal” təxəllüsə qahmar çıxdığını” xatırladır, mənə də “qahmar durmasını” xahiş edirdim. O da mənə tarixi bir kömək etdi – çox böyük qayğıkeşliklə mənim “Ruhlarla söhbət”imi nəşrə hazırladı.

09-11 may 2011-ci ildə İran İslam Respublikasının Urmiya Universitetində Türkiyənin Yüz Yıl Universitesi ilə birlikdə keçirilən I Uluslsararası ”Çelebi Hüsameddin-i Urmevi ve Mesnevî-i Manevi” simpoziumunda AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu xətti ilə iştirak etməyimiz, Asif Rüstəmlinin qrupumuzun rəhbəri kimi hər birimizə necə qayğı göstərməsi heç vaxt yadımdan çıxmayacaqdır. Bu qrupda Nüşabə xanım Araslı, Leyla xanım Əliyeva kimi şöhrətli adlar, Xədicə İsgəndərli və Qürbət Mirzəzadə kimi tanınmış imzalar, gənc Azər Rüstəmli və”Xalq” qəzetinin səmimiyyəti ilə hamımızı valeh edən zərif nümayəndəsi iştirak edirdilər.

– 291 –

Qarşıdan ikinci sırada, soldan: Asif Rüstəmli, Xədicə İsgəndərli, “Xalq” qəzetinin müxbiri Aida Şükürlü, Nüşabə Araslı, Leyla Əliyeva, Qürbət Mirzəzadə, Vaqif Aslan. Urmiya Universitetinin iclas zalı.

6 may 2011

Bir neçə ay bundan əvvəl Asif Rüstəmliyə bacısının vəfatı münasibətilə baş sağlığı vermək üçün İmişliyə getmişdik. Doğmalarının hamısı orada idi. Onlar bizim Şəkidən gəlməyimizi görüncə sanki mütəəssir olmuşdular. Fatihələrin, ruhani və dünyəvi söhbətlərin kəsildiyi yerdə qısa bir fasilə yaranır, adamlar fikrə getmiş kimi görünürdülər. Belə məqamlarda Hitler zamanında vəzifəsindən uzaqlaşdırılan Bonn Universitetinin professoru Karl Bartın “Bütün türklər bir fikir üzərində düşüncəyə dalmış filosoflara bənzəyirlər” (Bax. Mutlu Altay.Türklər haqqında nə deyirlər. Ankara, 1995, səh.30.) sözlərinin nə qədər doğru olduğunu xatırlayırdım.

Asif Rüstəmlinin şəxsiyyətindəki alıcənablıq ilə yaradıcılığındakı ciddilik göy qurşağının rəngləri kimidir. Bu rənglər yayılıb bir-birinə qarışan məqamda da çox möhtəşəm görünür. Şəxsən mənə elə gəlir ki, Asif Rüstəmli tanıış olduğu adamlar və yaradıcılığını tədqiq etdiyi şəxsiyyətlər baxımından insan və həqiqət axtarı– 292 –

şına çıxmışdır. Bu, onun şəxsiyyətinin və yaradaıcılığının harmoniyasını təşkil edir. Tanıdığı insanlardakı qeyri-adiliklər, tədqiq etdiyi yaradıcılıqlardakı vəhyəbənzərliklər onu insana və yaradıcılığa daha da yaxınlaşdırır. M.Arifin “Cəfər Cabbarlının yaradıcılıq yolu”, R.Əliyevin “Cəfər Cabbarlının yaradıcılıq təkamülü” monoqrafiyalarından sonra yazdıqlarını “istiqlal işığında yazan” Asıf Rüstəmli “Cabbarlını təhlil yox, tədqiq edir” şəklində öz fikrini ifadə edən Dr. Prof. N.Şəmsizadə “Alim və naşir dostum ... bu çətin işin öhdəsindən bacarıqla gəlib, bizi də, oxucuları da HƏQİQƏT-in izi ilə C.Cabbarlının susmaz duyğular səltənətinə aparmağa nail olub” (N.Şəmsizadə.”İstiqlal işığında yazılanlar”. A.Rüstəmlinin “Susmaz duyğular səltənətində” kitabına ön söz. Səh. 6, 10.) qənaətinə gələrkən məhz bu məqamları nəzərdə tutur. “Asif Rüstəmlinin “Cəfər Cabbarlı: həyatı və mühiti” kitabı zəngin arxiv materialları əsasında yazılmış, yeni faktlarla zəngin monoqrafiyadır” deyən akad. Bəkir Nəbiyev, “Asif Rüstəmli Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının çox tanınmış, zəhmətkeş, hətta, mən deyərdim ki, fədakar nümayəndələrindən biridir” deyərək sanki bütün qiymətləndirmələrə yekun vuran akad.İsa Həbibəyli çağdaş ədəbiyyatşünaslığımızın nailiyyətlərini etiraf etmiş olurlar. Cəfər Cabbarlı şəxsiyyəti və yaradıcılığının yorulmaz tədqiqatçısı Asif Rüstəmli isə “Cəfər Cabbarlının qısa və mənalı həyatı, zəngin yaradıcılıq yolu, sanballı ədəbi-bədii irsi bölünmüş xalqımızın bölünməz sərvətidir” deyə gələcək nəsilləri bu sərvəti qorumağa dəvət edir. Əslində analitik təfəkkür tərzindən irəli gələn tədqiq fonunda təhlil, təhlil fonunda tədqiq üsulu Asif Rüstəmlini başqalarından fərqləndirir. Bunun üzərinə bədii ədəbiyyatdan gələn təsvir və təhkiyə üsulunu da əlavə etsək, onda tənqidçi-ədəbiyyatşünasın sinkretizmini – elmi-bədii, bəzən də poetik təfəkkür tərzinin mütəfəkkiranə bir şəkildə, goy qurşağı rəngləri kimi siralandığını və bu sıralanmanın simmetriyasını görərik. Mən bu nənada tənqidçi-ədəbiyyatşünas Asif Rüstəmlinin yaradıcılığına üslubların simmetriyası kimi baxıram. Asif Rüstəmlinin “müxtəlif illərdə respublikamızın qəzet və jurnallarında çaplanan elmi-tənqidi məqalələri, mətnşünaslıq məsələləri, eləcə də görkəmli şəxsiyyətlər, Cümhuriyyət dövrünün – 293 –

tarixi hadisələri, Qarabağ münaqişəsi, yeni işıq üzü görmüş kitablar haqqında yazdığı yazılarından ibarət “Ədəbi istiqlalımız” adlı toplusu (Bakı, “Elm”, 2004) söylənənləri bir daha təsdiq edir. Burada imzaları bütövlükdə Azərbaycan olanlar – Milli Şuramızın ilk rəisi M.Ə.Rəsulzadə, Nazirlər Şuramızın ilk sədri Fətəli xan Xoyski, İlk Xarici İşlər nazirimiz Adil xan Ziyadxanlı,ictimai-siyasi xadim, ilk hərbi attaşemiz Məmməd bəy Hüseyn bəy oğlu Əliyev, ictimai-siyasi xadim, yazıçı Mirzə Bala Məmmədzadə ilə yanaşı istiqlal tariximizdə önəmli yer tutan Mürsəl paşa, Nuru paşa və Ənvər paşa haqqında verilən yığcam ensiklopedik məlumatlar, bu məlumatlardakı akademik nitq ilə bədii nitqin sintezi diqqəti çəkir. Əsərləri Avropa ölkələrində geniş yayılan jurnalist və tərcüməçi Məcid Musazadə ilə respublika ədəbi ictimaiyyətinin ilk dəfə tanışlığı da Asif Rüstəmlinin xalqına xidməti kimi qiymətləndirilməlidir. Bu kitabda yer alan “Qarabağımız-sinə dağımız”, “Folklorumuz-xalq yolumuz”, “Mətnşünaslıq” kimi rubrikaların yer alması və hər rubrikada hər bir oxucu üçün nə isə yeniliyin olması Asif Rüstəmlinin üz tutduğu mövzulara necə bir həssaslıqla yanaşdığını göstərir. “Ədəbi irsimiz” adlı rubrikada isə Asif Rüstəmli istedad və bacarığının aydınlığında Cəmo Cəbraylbəyli, Hacı Səlim Səyyah, Bayraməli Abbaszadə şəxsiyyətlərinin görünməyən tərəflərinə işıq salır. Qanı qaynayan adamlar haqqında elə bir səmimiyyətlə danışır ki, tanıdığın adamları da sanki ilk dəfə görmüş kimi olursan. Sənəti, əqidəsi, dünyagörüşü, elmi-mədəni səviyyəsi baxımından qanı çəkən adamların müxtəlif peşə sahibləri olduqları da göz qabağındadır. Bu sırada Aqil Abbas kimi görkəmli şairlə, bədii metodların elmi tədqiqində ədəbiyyatşünaslıq elmimizə yeni-yeni töhfələr verən Timuçin Əfəndiyevlə, artıq folklorlaşmış folklorşünas-alim Qəzənfər Paşayevlə, görkəmli tənqidçi- ədəbiyyatşünas, tərcüməçi, Azərbaycanın Macarıstandakı fövqəladə və səlahiyyətli səfiri prof. Vilayət Quliyevlə, Azərbaycanın BMT-də ilk daimi nümayəndəsi, siyasi-ictimai xadim Həsən Əziz oğlu Həsənovla, tanınmış tədqiqatçı və təşkilatçı Vəfa Əliyevlə yanaşı, şair Ələmdar Quluzadənin, şair Vaqif Aslanın, şair Mərkəz Qacarın (Quliyevin), xaricdə yaşayan rəssam Qafar Sarıvəllinin, Cəlilabadlı sadə iş adamı Urşan Rəhimovun, – 294 –

respublikamızın ilk misgərlik kolleksioneri Şahid Həbibullayevin, ilahiyyatçı-alim Hacı Soltanın və Hacı Fərhad Mirzənin də adına duz salınması yaradıcı insanlara qarşı Asif Rüstəmli doğmalığının ifadəsidir. Əlbəttə ki, doğmalıq olan yerdə qan çəkər, qan qaynayar. Ona görə ki, QAN MƏSƏLƏSİ təkcə tibbi məsələ deyildir.

Səsin, baxışın, intonasiyanın, nitqin, fikrin, düşüncənin, istəyin və arzunun da necəliyi qanın necəliyi ilə bağlıdır. Asif Rüstəmli isə qanıyla və canıyla doğmalıq timsalıdır, vətən ədəbiyyatşünaslığımızın doğma alimidir.

Yenə də kitab rəfimə baxıram Asif Rüstəmlini Cümhuriyyət dövrümüzdən bu günkü günümüzə gədər adını çəkdiyimiz insanlarla bir sırada görürəm. Ömrünün 60-cı novruzuna qədəm qoyacaq Asif Rüstəmliyə yaz gecə-gündüz bərabərliyi anının qədərini və qismətini, gələcək novruzları gələcək nəsillərlə birlikdə qarşılamasını arzulayıram.

27 fevral 2014-cü il. Şəki-Kiş kəndi.

Bax. Kaspi. 13 mart 2014,044 (3138). Səh. 14-15. KİVDF.

– 295 –

VI Prof. Dr. Mahir Rasulov Şəkidə ziyalılığı ilə seçilən onlarca ailə vardır. Bu ailələrdən biri də Rasulovlar ailəsidir. Sovet dönəmində repressiyaya məruz qalmış bu ailənin böyük oğlu və böyük ziyalı rəhmətlik Abduləli müəllimin fədakarlıqları sayəsində bütünlüklə insanlığa xidmət edən ziyalılar yetişmişdir. Şəxsiyyəti və elmi ilə dünyalarca şöhrətindən ucalarda duran mərhum akademik Məcid Rasulov da, halhazırda Şəkidə fəaliyyət göstərən riyaziyyatçı-alim Rafiq Rasulov da bu ailənin yetirmələridirlər. Bu sırada yer tutan elm xadimləri ilə yanaşı daha bir nəfər də vardır ki, onun adı Anadolu ləhcəsiylə desək, matematik profesörü Mahir Abduləli oğlu Rasulovdur. Mən bu yazımın ilk sətirlərini qələmə alarkən o, İstanbul Beykent Universitetində fəaliyyət göstərirdi.

Riyaziyyat professoru Mahir Abduləli oğlu Rasulov 30 dekabr 1950-ci ildə Şəkidə anadan olmuş, 1973-cü ildə ADU-nun (indiki BDU) “Mexanika-riyaziyyat” fakültəsini bitirmişdir. 1983-cü ildən “Cırlaşan parabolik tip tənliklərin ədədi həllərinin araşdırılması və bəzi riyazi fizika tənlikləri problemlərinin həlli” mövzusunda müdafiə edərək fizika-riyaziyyat elmləri namizədi, 1992-ci ildən isə “Neft və qaz yataqlarının işlətmə göstəricilərinin hidrodinamik təyininin effekttivliyinin və etibarlılığının artırılması” mövzusunda dissertasiya yazaraq texnika elməri doktoru olmuşdur. İstər namizədlik, istərsə də doktorluq müdafiəsini Rusiyada – Moskvada etmişdir. 1993-1997 ci illərdə BDU-da “Riyazi fizika tənlikləri” kafedrasının professoru kimi fəaliyyət göstərmişdir. 1997-2000-ci illərdə Trabzonda – Qara Dəniz Texniki Universitetinin “Matematik bölümü”ndə, 2000-ci ildən ta 2019-cu ilədək İstanbul Beykent Universitetində “Matematik və Bilgisayar bölümü”ndə çalışmış, hal-hazırda yenidən BDU-da – 296 –

elmi və pedaqoji fəaliyyətini davam etdirməkdədir. O, ABŞ, Bolqarıstan, Rumıniya, Rusiya, Yunanıstan, İran və s. ölkələrdə elmi konfranslarda mühzruzələr oxumuşdur.

Məqalələrinin çoxu ABŞ-da elmi jurnallarda çap edilmişdir.

Professor Mahir Rasulov üç elmi monoqrafiyanın müəllifidir. İlk monoqrafiyası “Riyazi fizikanın bəzi qeyri-xətti problemlərinin kəsilən funksiyalar sinfində həlli üçün sonlu fərq alqoritmlərı” (Bakı, “Elm”, 1996, 170 səh. Rus dilində), ikincisi “Süreksiz Fonksiyonlar Sınıfında Korunum Kurallari” (Ankara, Seçkin Yayınevi, 2011, 344 səh.) adlanır. Üçüncüsü isə özü birinci müəllif olmaqla Bahaddin Sinsoysalla birgə yazdığı “Diferansyel Denklemler Teorisine Giriş” (“Differensial Tənliklər Nəzəriyyəsinə Giriş”. Ankara, Çağlayan Yayınevi, 2015 ) monoqrafiyasıdır.

Təməli BDU-nun “Tətbiqi riyaziyyat və Gibernetika”, o cümlədən, İstanbul Beykent Universitetinin “Riyaziyyat və Kompüter” fakültəsində oxunan mühazirələr üzərində qurulan “Süreksiz Fonksiyonlar Sınıfında Korunum Kurallari” (“Sürəksiz funksiyalar sinfində qorunma qanunları”) monoqrafiyası universitetlərin riyaziyyat, fizika hidrodinamika sahələrində təhsil alan tələbələr, aspirantlar, doktorantlar və digər tədqiqatçılar üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Kitabın skaler və ya vektoryal şəkildə yazılmış qorunma (konservativ) qanunları qazların, mayelərin təbəqəli şəkildə axını, kimyəvi aktiv maddələrin hərəkəti və buna bənzər sahələrdə baş verən fiziki hadisələrin incələnməsi üçün tətbiq edilən riyazi modellərin əsasını qoyur. Bu cür problemlərin əsas və ortaq özəlliklərindən biri də problemi ifadə edən məsələlərin həllində yerləri əvvəcədən bilinməyən sıçrayış nöqtələrinin mövcud olmasıdır. Konservatif qanunların hiperbolik sistemleri qeyri-xətti funksiyalardan əmələ gəldiyi ücün onların dəqiq çözümlərini vermək isə çətin və bir çox hallarda qeyri-mümkün olmaqdadır. Professor Mahir Rasulovun sözü gedən monoqrafiyası elə bu cür “çətin və bir çox hallarda qeyri-mümkün” problemlərin həllinə yol açır.

– 297 –

Haqqında danışdığımız monoqrafiyaya “Kitab qeyri-xətlilikdən qaynaqlanan özəllikləri də diqqətə almaqla fiziki-riyazi problemlərin sürəksiz funksiyalar sistemində riyazi həllərinin tapılmasında ilk qaynaqlardan biriditr” şəklində verilən qiymət bizim üçün sevinc və qürur mənbəyidir.

Onun elmi rəhbərliyi ilə iki namizədlik (Feyzullayev Xasay Ayaz oğlu və Gülməmmədov Mürşüd), üç doktorluq (Bahaddin Sinsoysal, Hasan Cafri və Övçü Yener) işi müdafiə edilmişdir.

Bu qısa və informativ avtobioqrafik məlumatlardan sonra bizi doğmalaşdıran cəhətlərdən söz açmaq istəyirəm. Mən onu BDU-nun “Tətbiqi riyaziyyat” fakültəsində təhsil alan həmyerli tələbələrimiz sayəsində tanımışam. O zaman mən özüm də tələbə idim və Xarici Dillər İnstitutunda təhsil alırdım. İnsanlara qarşı isti və səmimi münasibəti ilə seçilən Mahir Rəsulov beləcə yaddaşıma həkk olub qalmış, aradan otuz ildən də cox olan bir vaxt keçmiş, yaddaşımın o illərə aid olan tanışlıq səhifələrinə nazik bir toz qatı çökmüşdü.

Müstəqilliyimizin ilk illərində Şəkidə BDU-nun Şəki filialı təsis edilmişdi və mən də orada dərs deyirdim. Deyəsən, 1998-ci ilin baharı idi. Öynə yeməyinə yaxın vaxtda mobil telefonla məni Şəkimizin “Ləziz” deyilən restoran-yeməkxanasına dəvət etdilər.

Sən demə, Mahir müəllim Trabzon Qara Dəniz Texniki Universitetinin bir neçə əməkdaşı ilə Şəkidə imiş və məni görmək istəyirmiş.

Beləcə münasibətlərimizin yenidən istiləşmə erası başlandı.

O hər dəfə Bakıya, oradan da Şəkiyə gələndə görüşürdük. Mənim riyazi biliklərim yox səviyyəsində olduğundan Mahir müəllimlə söhbətlərimdən də var əldə etmək istəyirdim. Mən onu bəsit sualla– 298 –

rımla yorsam da, o bunu qətiyyən biruzə vermirdi. Üstəlik də qəribə bir eşqə düşmüşdüm. Mahir müəllimin əmisi, dünya şöhrətli akademik Məcid Rasulov haqqında yazmaq istəyirdim. Lakin söhbətimiz bu məcraya yönələndə Mahir müəllimin gözləri dolurdu.

“Görkəmli adamların həyatı” seriyasından olacaq o kitabın ərsəyə gəlməsində Mahir müəllimin gərəkli izahatları və dəyərli xatirələri xüsusi rol oynadı. Elə buradaca qeyd edim ki, Mahir müəllimin ortancıl qardaşı Doç.Dr. Rafiq Rasulov, kiçik qardaşı Namiq Kamal akad. Məcid Rasulov dünyasını qavramaqda mənə olmazın köməkliklər göstərdilər.

O günlərin bir günü Mahir müəllimin mənə “Şəki” adlı bir şeir təqdim etdi. Şeirin müəllifi Rəcəbəli Məmmədov adlı bir şəxs idi. Rəcəbəli Məmmədov, sən demə, Məcid Rasulovun uşaqlıq yoldaşı imiş və bu şeir 1938-ci ildə yazılıbmış. Akad.Məcid müəllim bu şeiri tez-tez əzbərdən deyərmiş, Mahir müəllim də bunu 1979-cu ildə əmisinin dilindən qələmə alıbmış. Şeir belədir: Gündüz həqiqətdə, gecə röyada Dilimdə əzbərdir hər zaman Şəki.

Tənhaca ellərdə bir sərxoş kimi Olmuşam hüsnünə mən heyran, Şəki.

Anardım hər zaman uzaq elləri.

Xoş gələrdi mənə şirin dilləri.

O kinli çayları, coşqun selləri İstərdim edəyim bir seyran, Şəki.

Ahından didərgin, quzğun kimiyəm.

Fırtınalı dəniz, coşqun kimiyəm.

Qəlbimdən yaralı, vurğun kimiyəm.

Eylə,gəl, dərdimə bir dərman, Şəki.

Gizlin sirr kimi nəzərdən itdin.

Qızarmış alovtək sönüb də getdin.

Məsud ümidlərlə məni məhv etdin.

Bir nazənin kimi qıvrılan Şəki.

– 299 –

Söndürdün üfüqdə yanmış vulkanı.

Bəslədin köksündə dostu, düşmənı. Şerimin banisi, təbi, ilhamı...

Sən etdin könlümü pərişan, Şəki.

Yenə də günlərin bir günü Mahir müəllim mənə daha bir şeir verdi. Artıq bu onun öz şeiri idi. 12 noyabr 2016-cı il tarixli bu şeir məzmun baxımından diqqətimi cəlb etdi. Onu yadigar olaraq saxladım. Türkoğlu Türkə ünvanlanmış, Oğuz-Səılcuq ləhcəsiqarışıq bir bit tərzdə İstanbulda yazılmış bu şeirdə riyaziyyatçı dəqiqliyi də hiss edilirdi və türk təəssübkeşliyi öz ifadəsini tapırdı. Şeir “Türkoğlu Türk, sənə nə oldu” adlanırdı: Türkoğlu türk, sənə nə oldu?

Malın, mülkün oldu... Arın yok oldu.

Feodal yapılar dünyada yokkən Senin kafanda bu perçim oldu.

Doğrunu söylemek çetinden-çetin.

Candakı bu korku, de, neden oldu?

Hakimin, askerin yolun değişti...

Atatürk mezarda perişan oldu. Üzde konuşurken bir bülbül tekin Emele gelince dilin lal oldu.

Gözünün önünde memur at çapır...

Gözünün önünde insan kul olur...

De, Türkoğlu Türk, sene ne oldu?

Dinimiz dillerde bir destan iken Ona da ilimli, ilimsiz dediz.

Güneşin doğduğu yerimi değişti?

De, Türkoğlu Türk, sene ne oldu?

Gerçeği görmesen, gözün kor olur.

Eğitimin olmazsa, dilin lal olur.

Fizik, matematik bir hayal iken – 300 –

Dünyanın bunlarsız idrakı senemi kaldı?

De, Türkoğlu Türk, sene ne oldu? Önderler, liderler ağıza düştü.

Sözlerin anlamı da mezara düştü.

Kökünü, soyunu burada unutub, Ellerde soy aramak sanamı kaldı?

Türkün azerisi, kazağı, kırkızı vardır... Özbekler, türkmenler nerede kaldı?

Tatarlar, başkurtlar, ne bilim neler...

Bunları unutmak sanamı kaldı?

De, Türkoğlu Türk, sene ne oldu?

Dünyanın gerdişi ezelden beri Köküne dönerek ileri gider.

Kökünden kopanın sonuna kadar Yolunu gitmesi hep müşkül olmuş...

De, Türkoğlu Türk, sene ne oldu?

Ateşten doğulup kulamı döndün?

Eriyip mumtek suyamı döndün? İçime kapılıp kendime sordum: Üzümü dönderdi bizden Allahım?

De, Türkoğlu Türk, sene ne oldu?

Mən böyük riyaziyyatçıların şairliyi və şairanəliyi haqqında çox oxuyub çox eşitmişdim. Mahir müəllimin şəxsində isə bunun əyani şahidi oldum. Keçən ilin avqust ayının sonları idi. Yenə də Mahir müəllim Şəkiyə gəmişdi və yenə də “Əhməd haradadır” deyilən səfalı bir yerdə birlikdə əyləşmişdik. Orada dərin texniki biliyə və təcrübəyə malik olan daha bir nəfər də var idi ki, sözü və söhbəti reallıqda yaşanan romantika qədər cəlbedici idi. Onun texniki bilikləri ilə ədəbi bilikləri müvazilik yaradır, elmi və bədii zövqün estetikasından yaranan naxışlarla məclisimizə məxsusi bəzəklər vururdu. Zarafat deyil. O, Mahir müəllimin dostu və qohumu Dursun – 301 –

müəllim idi. Bir çox məsul vəzifələrdə işləmiş və işləməkdə olan Dursun müəllimin bədii düşüncə tərzi ilə Şəki şivəsinin şirinliyi biz Şəkililəri də sehirləmişdi.

Ağlın, düşüncənin, zövqün bir-biri ilə uzlaşan qatlarında yaşamaq necə də xoş imiş. Mahir müəllimlə hər görüşüm həmişə belə olubdur. Tanrım bizlərə göz və konül xoşluğunu çox görməsin.

31 dekabr 2015-ci ildə ona belə bir şeir ilə etmişdim: Sənə salam olsun, Mahir qardaşım!

Toylara, yaslara qarışıb başım.

Məni aldatmırsa mənim yaddaşım, Adəmdən-Həvvadan gələnlərik biz.

Qövmümüz ağlasa, ağlayanlarıq.

Qövmümüz gülərsə, gülənlərik biz. Əzəldən axıra yaşar sevgimiz.

Sevib sevildikcə daşar sevgimiz.

Bəzən başımızdan aşar sevgimiz, Sevgiylə yaşayıb ölənlərik biz.

Allah mutlu etsin sevən kəsləri.

Güllərə can versin gül nəfəsləri.

Dinləyib ürəkdən gələn səsləri, Dərd nədir, qəm nədir – bilənlərik biz. Ömür bir dəryadır. hər kəs bir gəmi...

Gün nədir? Gecəylə gündüzün cəmi. Çəkib təkbaşına bir dünya qəmi, Bir damla sevinci bölənlərik biz. Şəki, Kiş kəndi.

12 sentyabr 20011- 20 yanvar 2020-ci il.

– 302 –

VII Ad günün mübarək, dostum! (Çingiz Əli oğlu Abdullayev – 60)

2010-cu ilin avqust ayının ortaları idi. Axşam saat 10 tamam olardı. Ev telefonum zəng çaldı. Dəstəyi götürdüm. Səs yeni səsdi.

Mənimlə görüşmək istəyən insanların olduğundan xəbər verirdi. Ünvan olaraq Şəki Qaqarin parkı seçilmişdi.

Nə isə... Görüşdük. Onlar dörd nəfər idilər: Barat Əlioğlu, Şakir Eminbəyli, Rauf Zeyni və Çingiz Abdullayev. Məni elə qarşıladılar ki, sanki biz doğulandan dost olmuşduq. Az qala, hər yerdən və hər şeydən danışdıq. Barat Əlioğlunun əsil oğuz bəylərinə xas olan ərdəmi və görkəmi, Rauf Zeyninin adama ləzzət edən ötkəmliyi, Şakir Eminbəylinin insana hörmət və ehtiramla yoğrulmuş səmimiyyəti məni heyran etmişdi. İlahi, bu boyda xoşbəxtlik olardımı? “Titrəyib özümə dönmək” məqamlarını yaşayırdım. Sən demə, bu ərəfədə Şakir Emin– 303 –

bəyli “Zerkalo” qəzetində “Qeroy ne naşeqo vremeni” adlı məqalə yazıbmış, bir çox şöhrətli Şəkililərlə yanaşı mənim də adıma duz salıbmış.

Qarşımda təmənnasız yazının təmənnasız müəllifini görürdüm. Gecənin bir vədəsi Rauf Zeyni, hamımız birlikdə olmaq şərti ilə, məni öz maşınında evimizə qədər gətirdi. Bizə gələn kələ-kötür və çətin yolda maşın sürmək hər sürücünün işi deyildi...

Hər dəfə yolum Bakıya düşəndə bu səmimi insanlarla zəngləşir, salamlaşır və imkan daxilində görüşürəm.

Bir dəfə Çingiz müəllimi Bakıda həyəcanlı gördüm. Anası xəstəxanada idi, yoluxmağa gedirdi. Mən də ona qoşuldum. Bu nikbin adamın anasına necə bir nikbinliklə ürək-dirək verməsinin və sonra da məni necə bir doğmalıqla ona təqdim etməsinin şahidi oldum.

Sonrakı illərdə Novruz bayramı ərəfəsində məni ardıcıl olaraq təbrik edən Çingiz müəllim çox maraqlı bir etirafla fikrini əsaslandırdı. Dedi ki, nədənsə Novruzda ilk olaraq yadıma sən düşürsən.

Düşünürəm ki, Şəkini və Kiş kəndini əhatə edən dağlar yazı da hiss edir və duyur. Sənin şair duyumundakı qeyri-adilik də buradan gəlir.

Bir dəfə Bakıda olanda məni özünün iş yeri ilə-Slavyan Universiteti ilə tanış etmək istədi. Axı, mən 1968-1973-cü illərdə Xarici dillər İnstitunda təhsil almışdım və Rus dili fakültəsi də onun tərkibində idi. Mən orada tələbəlik illərimdən tanıdığım insanlara, o cümlədən, Şəkidə və Mingəçevirdə işləyərkən şüvəri bir oğlan olan Dostum Rüstəm Kamalın paytaxtda necə şişman bir oğlana çevrildiyinin şahidi oldum. Çingiz Abdullayevlə tanışlığımız beləcə dərinləşdi. “Almaniya-Azərbaycan əlaqələri” (Bakı, 2010), “Neft Bumu və futbol” (İngilis dilində, London, 2013), kitabları onun dərin elmi erudisiyasına, mühakimə və müqayisə qabiliyyətinə, ən əsası isə dövləti və milli sədaqətinə güzgü tuturdu.

Mən onu haçan gördümsə, sadə və səmimi gördüm. Səhv etmirəmsə, 2013-cü ilin yayı idi. Çingiz müəllim ailəsi ilə birlikdə Şəkiyə gəlmişdi və nüfuzlu otellərdən birinə yerləşmişdi. Şəkinin görməli yerlərini görmək istəyirdi. Əvvəlcə Mirzə Fətəli Axundzadənin, sonra isə Bəxtiyar Vahabzadənin hündür pyedestal üzərinə – 304 –

qoyulmuş büstünü ziyarət etdik. Sonra Şəki Xan sarayına yollandıq.

Orada Çingiz müəllimin Azərbaycanın xanlıqlar dövrünə necə bir maraq göstərdiyini gördüm. Xanlıqlara parçalanmların, bölünmələrin necə bir fəlakətə yol açdığını təsəvvür etdikcə bütövlüyün güc və qüdrət simvolu olduğunu bir daha etiraf etdik. Şərq memarlığının nadir incilərindən biri olan Şəki Xan sarayına xüsusu yaraşıq verən çinarların kölgəsində dincimizi alıb daha qədim bir tarixə üz tutduq.

Bu-Kiş məbədi idi. Şərti olaraq Qafqaz Albaniyasına aid edilən bu məbədin xristianlıq dövründəki fəaliyyəti nə qədər qabardılsa da, “karbon-14” metodu ilə edilən analiz onun eramızdan əvvəlki IV minilliyə – 3360-3030-cu illərə aid olduğunu (Bax. Tur Heyerdal.

VII kitab – Tədqiqat silsiləsi. Sərhədləri aşaraq, dənizləri aşaraq-Azərbaycanla əlaqələr. Bakı, 2011. Səh. 157) göstərdi. Təkcə elə bu fakt Çingiz müəllimi heyrətlərə salmışdı. Çingiz müəllimin həyat yoldaşı təbiətin füsünkarlığı və tarixin böyüklüyü ilə həmahəng olmaqdan dərin bir məmnunluq duyurdu. Mən onlara 1524-cü ildən hakimiyyət başına gələn Şah I Təhmasibin (1514-1576) əmri ilə 1551-ci ildə bünövrəsinə qədər uçurulan Kiş qalasından, tarixdə “Gələrsən-Görərsən” adı ilə məşhur olan Qızlar qalasından danışdım.

Vaxt imkan vermədiyindən gün əyilhaəyildə ayrılmalı olduq. Çingiz müəllimlə daha bir yaddaqalan görüşüm 2016-cı ilin 7-8 iyununda oldu. Böyük Səməd Vurğunun anadan olmasının 110 illiyi münasibəti ilə “Vaqif” pyesinin motivləri əsasında nəzm ilə eyni adlı faciə yazmışdım. Bu əsər Moskva “Jar-ptitsa” və “Dərviş” teatrının baş rejissoru, Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti, Rusiya Federasiyasının II dərəcəli “Vətən qarşısında xidmətlərinə görə” ordeninin sahibi Mərdan Feyzullayevin (1958-2017) quruluşunda 2016-cı ilin Novruz bayramına qədərki ərəfədə Şəki Dövlət Dram Teatrında oynanılmışdı. 7-8 iyun 2016-cı il tarixdə Bakı Musiqili Teatrın səhnəsinə qaldırılan bu tamaşa böyük uğur qazandı.

Onda Çingiz müəllim mənə İçəri şəhərdəki qonaq evində bir otaq ayırmışdı ki, mən Bakıda qalmaq dərdi çəkmədən tamaşaların gedişini izləyim. Orada keçirdiyim o iki gün ərzində axşamlar Çingiz müəllim mənə baş çəkir, dostlarımla birlikdə etdiyimiz müzakirələrə qoşulurdu. Unudulmaz günlər idi...

– 305 –

Dostcanlı, istiqanlı Çingiz müəllim Azərbaycanı sevdirə bilən bir şəxsiyyətdir. Onun vətən sevgisi mənsub olduğu ailədən- valideynlərindən və qardaşlarından gələn genetik sevgidir.

Prof. Dr. Cngiz Abdullyev Azərbaycan-alman cəmiyyətinin sədri kimi məsul və ciddi bir vəzifəni icra edir. Bu - insan taleyinə düşən böyük xidmətdir, dövlətinə, xalqına və insanlara xidmətdir.

Ona gələcək fəaliyyətində uğurlar olsun!

Bir-iki aydan sonra 70 yaşı tamam olacaq Vaqif Aslan 60 yaşlı dostu Azərbaycan-alman cəmiyyətinin sədri, “Azərsu” ASC sədrinin müşaviri, sülh səfiri, Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin fəxri üzvü, Prof. Dr. Cingiz Abdullyevə 60 yaşının tamam olması münasibəti ilə ən xoş arzularını bildirir, ona Tanrı nəfəsinin qanadlandırdığı ilahi ruh, dözüm və iradə arzulayır.

Kürəsəl koronavirus təhlükəsi ilə üzləşdiyimiz ərəfədə rast gəldiyimiz çətinlikləri Ulu Tanrının köməyi sayəsində dövlətimizlə, millətimizlə birlikdə dəf etmək ümidləri ilə. Şəki, Kiş kəndi. 03.04.2020.

Bax. “Ədalət” qəzeti. 4 aprel 2020.

– 306 –

VIII Nurməmməd müəllim olan yerdə (Yaddaşımın güzgüsündən görüntülər)

Hər şey qəribədir və qəribə olmayan şey yoxdur. Təşbehi özümdən götürürəm. Başıma papaq qoyduğum vaxtlarda bəzən başımdan daha çox papağıma güvənsəm də, papağımı qabağıma qoyub başımla fikirləşməyi özümə və özgələrə borc bildim. Papaqsızlıq zamanımda da bu xasiyyətimi qoruyub saxladım.

Papaqlı vaxtımda başım isinmədiyi kimi papaqsız vaxtımda da başım sərinləmədi ki, sərinləmədi. Hətta, mənim “Vaqif Aslan, papağından kar aşmadı, qoy başını qabağına. Bir bax görək, nə tökülür bu boş taxta-tabağına?” deyərək öz-özümə müraciət etdiyim məqamlarım da oldu. Belə məqamlarımda sanki hər iki əlimlə başımı çiyinlərimdən çıxarıb güzgü kimi qarşıma qoydum. Oradakı görüntüləri görmək üçün əvvəl-əvvəl alnımın lövhəsindəki tozu sildim. Sonra da özümə baxmağa başladım. Necə doğulmağımı, necə böyüməyimi, necə adamların və necə hadisələrin içindən keçib gəlməyimi gördüm. Baxdıqca düşündüm, düşündükcə baxdım. Baxdıqca və düşündükcə Yaradanıma şükürlər etdim.

Taleyimin-bəxtimin, qismətimin-qədərimin, yazımın-naxışımın sevgilərlə yazılmasını Yaradanımın hökmü kimi qəbul etdim və bu sevgilər içərisində 60-nı bitirməyin nə qədər məsuliyyətli olduğunu bir il bundan əvvəl aprelin 15-də Rəsul İlməddinoğlunda gördüm, iyulun 5-də özüm yaşadım, sentyabrın 7-də isə bunu Nurməmməd Yaşar oğlu Məmmədovun şəxsində üçüncü dəfə sınaqdan keçirdim. Beləliklə, üçümüz birlikdə gecəli və gündüzlü 180 ilin yaşantılarını yaşadıq. İndi bizi dünyanın ən uzunömürlu adamları sırasında Ginnesin “Rekordlar” kitabına salmaq olar.

– 307 –

Yenə də aprelin sərinliyindən, iyulun istiliyindən keçib sentyabrın sərinliyinə doğru gedirəm və yaddaşımın güzgüsündə adındakı işıqla üzündəki nurun birgəliyini yaşayan Nurməmməd müəllimi görürəm.

Onunla tanışlığım o vaxtlar təzəcə tanış olduğum Rəsul İlməddinoğlunun vasitəsilə 1998-ci ilin avqustundan başlanmışdır.

Bu tanışlıq ilbəil, aybaay, fəsilbəfəsil deyil, saniyəbəsaniyə, saatbasaat, günbəgün artaraq yaxın, daha yaxın tanışlığa və nəhayət, dostluğa çevrilmişdir. Elə bu yaxınlarda “Zaman” qəzetinin 23-25 aprel 2011-ci il tarixli sayının “Həftə sonu” səhifəsindəki “33 ziyalıya 33 sual”ın 33-cüsünə mən belə cavab vermişdim: “... İnsanlar düşüncə tərzi və xarakterlərinə görə dost olurlar. Qohum-qardaşdan fərqli olaraq, insan dostu valideynlərinin iştirakı olmadan qazandığı üçün dost halal qazancdır. Halal qazanca isə haram qatmaq olmazdostluq halallıq sevir.”

Bir halda ki, söhbət dostluqdan gedir, onda Nurməmməd müəllimdə olan bir çox cəhətləri dostluq üçün əsas ölçü vahidi kimi qəbul edir və bunları sizin də nəzərinizə çatdırmağı özümə borc bilirəm: – Birincisi odur ki, o – həqiqətsevərdir. O, həqiqəti tam acılığı və tam şirinliyi ilə qəbul edə bilir. İkincisi odur ki, Nurməmməd yeri gələndə güzəşt etməyi və ağrı götürməyi bacaran adamdır. O, dost-tanışa, qohum-qardaşa, o cümlədən insanlar üçün gərəkli olan insanlara yönələn zərbələri öz üzərinə götürməkdən çəkinmir. Biz Şəkililər arasında ta əzəldən işlənən misallardan biri də belədir: “Əsil adam ağrı götürən adamdır.” Həmişə onun ağarmış saçlarına baxanda özümü o zirvəyə doğru gedən görürəm və ürəyimdən bu sözlər keçir: Bəli, mənim qardaşım!

Dərddən ağarıb başım.

Sən varsan nə yaxşı ki!

Yadımdan çıxıb yaşım.

Bu dünya sənə tanış, Bu dünya mənə tanış...

Danış, qardaşım, danış!

– 308 –

Mən bir az cavanlaşım.

El yatar, ürək yatmaz.

Doğru dost dostu atmaz.

Namərdin gücü çatmaz, Çünki ağırdır daşım.

Bəli, mənim qardaşım! Üçüncüsü odur ki, Nurməmməd müəllim dərin, özü də çox dərin təfəkkür sahibidir. Nə etdiyini, nə üçün etdiyini və kim üçün etdiyini çox yaxşı bilir. “Müasir isitmə sistemləri” (R.Ə.Məhərrəmovla birlikdə) adlı sanballı bir monoqrafiyanın, “Ventilyasiya və kondisioner sistemləri” (N.R.Aslanzadə ilə birlikdə) adlı iki cildlik fundamental dərsliyin – elmdə və tədrisdə məxsusi yeri olan kitabların birinci müəllifi olduğu üçündür ki, onun adı elmi ictimaiyyət arasında çox böyük hörmətlə çəkilir.

Dördüncüsü odur ki, Nurməmməd müəllim ruhu ilə saflığa və qəlbi ilə təmizliyə bağlı olduğundan insanları sevir və sadəcə olaraq, sevgiyə layiq olmayanları gördükcə təəssüf hissi keçirir. O, anadan olduğu gündən ta bu günəcən sevinə-sevinə və kədərlənəkədərlənə Haqqa doğru uçuşdadır.

Beşincisi odur ki, Nurməmməd müəllim abrına və həyasına bükülü adamdır. Bir dəfə onu dəhşətli bir sarsıntı və ürək ağrısı içində gördüm. Səbəbini soruşdun. Çox təkid etdikdən sonra o dedi: “Vəzifə adlı bir gözələ aşiq olan iki dostumdan birisi məni üzə salır ki, o biri dostuma qarşı çıxıb onun tərəfində olum. Axı, mən onların hər ikisinin dostuyam. O biri tərəfdən də dostuna qarşı çıxan dostumun dostluğu məni təəccübləndirir. Bu biri tərəfdən də onların hər ikisinin layiq olduqları vəzifələrə qovuşmalarının tərəfindəyəm.”

Altıncısı odur ki, o-ziyalıdır. Onun işığına üz tutmaq aydınlığa çıxmaq kimidir – ruhun və qəlbin dincəlməsidir. Onun kredosu insan və insanlığa, xoşbəxtlik və firəvanlığa xidmət etməkdir. Çünki Nurməmməd Yaradan tərəfindən belə kodlaşdırılmışdır. Elə bu səbəbdən o öz həyatı və şəxsiyyəti ilə ətrafındakıların əxlaqına və tərbiyəsinə müsbət təsir göstərməkdədir.

– 309 –

Yeddincisi odur ki, Nurməmməd təmənnasızdır. Bilir ki, etdiyi yaxşılıqdan tanıdığı və tanımadığı insanlar fayda götürəcəklər.

Elə bu faydanın özünü o özü üçün fayda sayır. Ağlı, biliyi, istedadı, əxlaqı, mənliyi, şəxsiyyəti ilə ailəsinin, oğul-uşağının, qohum-qardaşının, dost-tanışının – bir sözlə əhatəsində olduğu bütün insanların xidmətində dayanan bir insanın dünyaya gəlişini səxsən mən gündüzlər Günəşin, gecələr Ayın doğması kimi qiymətləndirirəm.

Alnına bu gözəl dünyada olmaq qisməti yazılanların sırasında Nurməmməd müəllimin də olmasını Nurməmmədsevərlərə Tanrının töhfəsi kimi başa düşürəm. Yenə də bir dəfə yaşca bizdən çox-çox cavan olsa da, gəncliyinin böyüklüyü, böyüklüyünün gəncliyi ilə fəxr etdiyimiz Səxavət Nurəhməd oğlu Mustafayevlə - sadəcə olaraq, Səxavətlə söhbət edərkən vaxtilə Nurməmmədin mənə söylədiyi bir əhvalatı xatırladım. Bu əhvalat İranda Nurməmməd müəllimin ürəyində əməliyyat aparılmasından, alim olduğunu bilən kimi əməliyyat qiymətinin yarıdan da çox aşağı salınmasından, əməliyyatdan iki saat sonra həkimin onu ayağa qaldırmaq cəhdindən ibarət idi. Nurməmmədin son cümlələri beləydi: “Həkim məni təkidlə ayağa qaldırdı. Gördüm ki, ayaqlarım yeri tutur.”

Səxavət başını qaldırıb diqqətlə üzümə baxdı,özünəməxsus şəkildə gülümsədi və dedi: “O həkimi sağ olsun. Ancaq həqiqət belədir ki, Nurməmməd müəllim olan yerdə adamın ayaqları yeri, əlləri isə göyü tutur.”

Yenə də başımı qabağıma qoyub alnımın lövhəsinə baxır və fikirləşirəm: – Səxavət düz deyir.

21.07.2011. Şəki-Kiş kəndi.

– 310 –

KİTABLAR...

KİTABLAR...

I Mənəviyyat, mənəvi dəyərlər, mənəvi tərbiyə (Millət vəkili, AMİ-nin keçmiş rektoru, Prof. Dr. Aqiyə Naxçıvanlının redaktorluğu ilə nəşr edilən “Heydər Əliyev: mənəviyyat, mənəvi dəyərlər, mənəvi tərbiyə” adlı kitabdakı nitqlər ətrafında düşüncələr) Sovetlər dönəmində (14.VII. 1969-13.XII.1982) Azərbaycan SSR KP MK-nın 11-ci birinci katibi və müstəqillik illərində isə (10.X.1993-31.10.2003) Azərbaycan Respublikasının Prezidenti kimi dövlətçilik tarixində yeri və imzası olan Heydər Əliyevin (10.V.1923, Naxçıvan SSR, Naxçıvan – 12.XII.2003, ABŞ, Klivlend, Ohayo) anadan olmasının 85 illik yubileyi ərəfəsində işıq üzü görən nəşrlərin sırasında tərtibinin orijinallığı ilə seçilən daha bir nəşr də vardır: o, 2011-ci ildə dövlət müstəqilliyimizin bərpasının 20 illiyi ərəfəsində təkrar nəşr edilən “Heydər Əliyev: mənəviyyat, mənəvi dəyərlər, mənəvi tərbiyə” adlı nitqlər toplusudur.

Oradakı mətnlər bir qayda olaraq həm xronoloji ardıcıllıqla, həm də məzmun və mündəricəsi nəzərə alınmaqla qruplaşdırılmışdır. Nitqlərin məzmunundakı rəngarənglik labirintində ilişib qalmadan oradakı məzmun çalarlarına qədər seçim edə bilmək zor işdir, özü də lap zor işdir. Bu çətin və məsul işdə yüksək elmi səriştə, peşəkarlıq, kamillik siyasi yetkinlik nümunəsi göstərmək xoşbəxtliyi kitabın redaktoru siyasi elmlər doktoru, professor Aqiyə xanım Naxçıvanlıya və tərtibçi fəlsəfə elmləri namizədi Əmrəli İsmayılova nəsib olmuşdur. Elə Aqiyə xanım Naxçıvanlının “Ön sözdə etiraf etdiyi kimi “kitabda mürəkkəb sosial, siyasi, əxlaqi və mənəvi proseslərin dərindən dərk olunması zəminində meydana gələn fikir və düşüncələr cəmləşdirilmiş və sistemləşdirilmişdir. Ön sözün – 312 –

müəllifi fikrinə davam edərək yazır: “….Heydər Əliyevin düşüncələrində tarix və müasirlik, nailiyyətlər və itkilər, nəzəri və praktik məsələlər bir yerdə cəmləşir…. Məhz bu baxımdan müasir dövr və gələcək üçün Heydər Əliyev ideyalarının proqram xarakterindən (3,5) danışmaq olar”.

Mənəviyyat fərddən başlayıb ailəyə, ailədən cəmiyyətə, cəmiyyətdən xalqa və millətə, nəticədə isə xalqlara və millətlərə- bir sözlə, bütün Yer kürəsinə sirayət edən bir prosesdir. Mənəviyyatına nəzər salmaqla nəinki hər hansı bir fərdin, hər hansı bir ailənin hər hansı bir xalqın, hətta bütövlükdə Yer kürəsinin səviyyəsinə qiymət vermək mümkündür. Şəxsən mənə belə gəlir ki, mənəvi sağlamlıq və saflıq şəraitində dünya xoşbəxt olacaqdır. Buna görə də bu günə qədər əldə edilən mənəvi dəyərləri qorumaq bütün bəşəriyyətin borcudur. Çünki mənəviyyat mənəvi dəyərlərin məcmusudur. Əgər bu bütövdən bircə atribut kəsilib atılarsa, o zaman mənəvi şikəstlik baş verər. Şəxsin, cəmiyyətin və dünyanın mənəvi sağlamlığına dəyən hər bir zədə ümumbəşəri inkişafı ləngidir. Ümumbəşəriyyətin tərkib hissələrindən biri kimi Azərbaycan xalqı da milli və bəşəri mənəvi dəyərlərə malikdir. Azərbaycan xalqının yetirdiyi böyük oğullar cərgəsində elə dühalar vardır ki, onlar həm milli, həm də bəşəri dəyərləri qoruyub saxlamaqla, onu zənginləşdirməklə və inkişaf etdirməklə müstəsna xidmətlər göstərmişlər. Elə buna görə də Heydər Əliyevin nitqlərindən görünən mənəvi dəyərlər xalq, millət və dövlət mənəviyyatı haqqında çox aydın təsəvvürlər yaradır. Onu da demək istəyirəm ki, Heydər Əliyevin nitq söyləyərkən tribunadakı duruşu, gah iti, gah həlim, gah da mehriban baxışları ilə bütün salonu və salondakıları görə bilmək qabiliyyəti, səsinin tonu və səsinin tonuna uyğun olaraq əllərinin hərəkəti, hərəkət və jestlərindəki plastika nitqinə görüntü və aydınlıq gətirirdi. İnsan bu nitqi təkcə eşitmirdi, həm də görürdü.

“Heydər Əliyev: mənəviyyat, mənəvi dəyərlər, mənəvi tərbiyə” adı ilə təqdim edilən nitqlər toplusunda öz əksini tapan mənəvi dəyərlədən biri həqiqətsevərlik, həqiqətə sədaqətdir.

Prinsip etibarilə həqiqətsevərlik və həqiqətə sədaqət insanı bütün parametrlərdə hamının, hətta düşmənlərin də seçimlişinə çe– 313 –

virir. Heydər Əliyevin bu məzmunda olan nitqlərindən aydınca görünür ki, o, Azərbaycanı kiçik bir zaman kəsiyində, kəsilmiş coğrafi ölçülərdə deyil, bütövlükdə tarixi və bütöv Azərbaycan kimi görürdü. Heyrətamiz sayılacaq şey ondan ibarət idi ki, “Azərbaycan həqiqəti nədən ibarətdir” sualına o, nitqləri ilə cavab verirdi. Azərbaycanı Qafqaz, Rusiya Avropa , Asiya, Amerika kontekstində görür və qiymətləndirirdi. Eyni zamanda böyük tarixin hansısa kiçicik bir zaman kəsiyində baş verən həqiqətləri (bu həqiqətlər nə qədər şirin və nə qədər acı olsalar da) yeri gəldikcə etiraf etməyi zəruri sayırdı: “...1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycan işğal olunub... Azərbaycan Demokratik Respublikası zorakılıqla ləğv olunub. Əgər biz bunu qeyd etməsək, yenə də xalqın qarşısında ikiüzlü (3,261) olarıq”. Çünki bu, o zaman qeyd edilməyən həqiqətlərdən biri idi. Əlbəttə ki, yalan və ikiüzlülük mənəvi-əxlaqi sifət deyildir: o fərd səviyyəsində kiməsə, rəhbər səviyyəsində isə bütöv bir ölkəyə vurulan mənəvi zərbədir.

Həqiqətin etirafına xidmət edən mənəvi dəyərlərdən biri də cəsarətdir. Bəzən də olur ki, insanların “həqiqətə gerçəklik baxımından yanaşmağa” cəsarəti çatmır. Əgər həqiqətə gerçəklik kimi baxmağa cəsarətin yoxdursa, onda “nəyisə bilirəm” deməyə haqqın da olmur.

Tarixən Azərbaycanın müstəqillik yoluna qədəm qoyması Azərbaycanı olduğu kimi bilmək imkanı yaradırdı. Heydər Əliyevin 22 sentyabr 1993-cü ildə Respublika Ali Sovetində gənclərin nümayəndələri ilə görüşündəki çıxışında bir sıra məqamlar var idi: – Şərq aləmini bilmək üçün İranda çox böyük imkanlar var, bunlardan istifadə etməliyik. Ərəb ölkələrindən də istifadə etməliyik.....Biz 70 il marksizm-leninzm ideyalarının təsiri altında yaşamışıq...Müstəqil Azərbaycan Respublikası marksizm-leninzm ideyasına bir daha qayıtmamalıdır. Ancaq eyni zamanda biz mənəviyyatsız, ideyasız yaşaya bilmərik” (səh. 262).

Azərbaycan həqiqəti hazırki zaman və hazırki coğrafiya daxilində başa düşülən millilik çərçivəsində etiraf edilməklə bərabər həm də Rusiya, İran, Türkiyə, Şərq ölkələri, Avropa xalqları və ABŞ çərçivəsində etiraf edilməlidir.

– 314 –

Qəbul edək ki, anın, saniyənin, dəqiqənin, saatın, günün, həftənin, ayın və ilin də öz həqiqətləri vardır. Həqiqət ölçüsündə nə dərəcədə dəqiq və məsuliyyətli olmağın zəruriliyi göz qabğındadır.

Bir an əvvəlki həqiqəti bir an sonrakı həqiqətlə qarışdıranlar həqiqət qarşısında çaşqınlıq keçirirlər. Buna görə də böyük şəxsiyyətlərin başa düşülməsi vaxt və zaman tələb edir. Çünki böyüklük tanrı vergisi və alın yazısıdır. Böyüklüyün parametrlərini görmək istəyi ilə bir zamanlar Heydər Əliyevin parlaq xatirəsinə həsr etdiyim şeiri mən bu misralarla başlamışdım: Böyüklük alına yazılan yazı, Cəfakeş doğulur böyük olan kəs.

Bu ağlı-qarlı dünyanın nazı Böyüklük olmasa, çəkilə bilməz.

Həqiqət ölçüsündən kənarda qalanlar böyüklüyün əzəmətini duya bilməzlər. Böyüklük nadanlığın görmə və dərk etmə sferasına sığışmır: Təlxək atmacası yer eylər ona, Nadan gülüşündən sınar böyüklük.

Gah peşiman olar doğulduğuna, Gah da öz-özünü qınar böyüklük.

Böyük şəxsiyyətlər həmişə cəsarətli olurlar. Onlar cəsarətli olduqlarını yersiz yerə özlərindən çıxmaqla, fürsətdən istifadə etməklə deyil, səbrlə son məqsədə irəliləməklə sübut edirlər: Ona əli çatmaz yalanın, şərin, Diksinməz, səksənməz yağı səsindən.

Səbrinə güc verər, düşünər dərin, Enməz öz böyüklük mərtəbəsindən.

Axı, “hər sözün öz yeri, hər nöqtənin öz məqamı var” fəlsəfəsindən çıxış etsək, onda etiraf etməliyik ki, lazım gəldiyi anda deyilən söz tam həqiqəti ilə ortaya çıxır: – 315 –

Dəyər topuğuna paxılın daşı...

Bilər, üzə vurmaz...böyükdür, axı!

Sonra da kədərlə çatılar qaşı, Kəsər qabağını böyük olmağı.

Kiçik adamlar həmişə paxıl, kinli və küdurətli olurlar. Onlar öz səslərindən gözəl, öz nitqlərindən axıcı, hətta öz itlərindən gözəl itlərin də paxıllığını çəkirlər. Belələri xalqın xidmətində durmaq əvəzinə yaltaq və qaltaq, ikiüzlü və hiyləgər, arsız və namussuz adamları başına yığmaqla, hay-küy yaratmaqla məşğul olurlar.

Belələrinin ətrafında böhtançılar fırlanır, şərçilər dolanırlar. Bütün bunlara baxmayaraq, böyüklük həmişə öz böyüklüyü ilə görünür: Böyük böyük fikir, böyük ürəkdir.

Haqq özü səs verir onun səsinə.

Dünya, Vaqif Aslan, baş əyəcəkdir Daim böyüklüyün təntənəsinə. Öz nitqlərində “milli məhdudluq çərçivəsindən çıxmağı” (3,263) israrla tövsiyyə edən Heydər Əliyev N.Gəncəvinin “İsgəndərnamə”sinin Homerin “İliada”sından “heç də geri qalmadığını” vurğulayaraq belə bir sual verirdi: -Ancaq gənclərimiz bunları bilirlərmi, oxuyurlarmı, bunlardan bəhrələnirlərmi?” (səh.263) Ulu öndər tərəfindən verilən sualın məntiqindəki sərtlik sanki adamı üşüdür. Bütün bəşəriyyətin mənəviyyat xəzinəsinə daxil olan əsərlərdən xəbərsiz, millilik, bəşərilik səviyyəsindən adi məişət səviyyəsinə enən gənclik azərbaycançılıq və dövlətçilik ideyalarının daşıyıcısına çevrilə bilərmi?

Müstəqil Azərbaycan Respublikası gənclərinin 1-ci forumunun birinci ildönümü münasibətilə 1 fevral 1997-ci il tarixli nitqində Heydər Əliyev yuxarıdakı mövzuya qayıdaraq fikrini belə ifadə edirdi: “Gənclər xalqımızın milli ənənələri, milli-mənəvi dəyərləri əsasında tərbiyələnməlidir. ... Gənclər arasında aparılan iş bu istiqamətdə (3,305) olmalıdır”.

Mənəvi dəyərlərin daha bir atributu kimi hərtərəfli inkişaf etmiş, kamil gənclik tərbiyə etməyi zəruri hesab edən Heydər Əliyev – 316 –

18 fevral 1998-ci il tarixli nitqində yenidən Azərbaycan gəncliyinin səviyyəsi məsələsinə qayıdır və deyirdi: - Bizim gənclər gərək hazırlaşsınlar ki, XXI əsrdə Azərbaycanın inkişafını təmin edə bilsinlər. Bunun üçün biliklənmək, təhsil almaq, sağlam həyat tərzi keçirmək, mənəvi, milli dəyərlərimizə daim söykənmək və ümumbəşəri dəyərlərdən səmərəli istifadə etmək (3, 320)lazımdır”.

Hərtərəfli, hazırlıqlı gənclik hər şeydən öncə ziyalı gənclikdir. Heydər Əliyevin nitqlərində ziyalılıq mənəvi- əxlaqi dəyər kimi özünü göstərir. Ziyalılığı təkcə gəncliyə deyil, bütövlükdə Azərbaycanın həyatına, idarəetməyə və dövlətçiliyə aid olan dəyər və ölçü kimi qəbul etmək lazımdır. Hərtərəfli və hazırlıqlı gəncliyin bünövrəsi uşaqlara dövlət və millət səviyyəsində olan qayğı ilə qoyula bilər. Əks halda əlindəki əski parçası ilə maşın şüşəsi silib dolanan yarımdilənçi yeniyetmələr, işsizlik ucbatından vətənindən uzaqlara üz tutan yarımdidərgin gənclər ordusu meydana gələr. Gələcəkdə bu cür neqativ hallar olmasın deyə Heydər Əliyev üzünü xalqa tutur və tövsiyyə edirdi: “Uşaqlar hər bir insanın sevincidir. ...Uşaqlar hamımızın həm bu günüdür, həm də gələcəyidir.... hesab edirəm ki, hər bir sağlam düşüncəli insan...uşağa qayğı göstərməlidir,...onların təhsil alması üçün, inkişafı üçün öz xidmətlərini göstərməlidir” (səh.359). “Uşaqlar dünyanın sevincidir” adlı mərasimdə Heydər Əliyevin 13 dekabr 1998-ci il tarixli nitqində deyilən bu sözlər dövlətçilik yaddaşımızda silinməz izlər buraxmışdır və hazırda uşaqlara qayğı dövlət siyasətimizin tərkib hissələrindən biridir.

– Heydər Əliyevin ideya-nəzəri irsi tam əsas verir ki, – deyə fikrini davam etdirən siyasi elmlər doktoru, professor Aqiyə Naxçıvanlı: “insanın, böyüməkdə olan nəslin tərbiyəsi probleminə hər cür ciddi yanaşma mənəvi başlanğıc ilə şərtlənir” (3,6) qənaətinə gəlməkdə, əlbəttə ki, haqlıdır.

Heydər Əliyevin nitqlərində mənəvi dəyər ölçüsü kimi özünü göstərən vətənpərvərlik həm də azərbaycançılıq şəklində təzahür edir. Burada təkçə Azərbaycanda yaşayan, vətəndaşlığı kimliyi ilə təsdiq edilən şəxslər deyil, geniş mənada azərbaycanlılığı qanı və canı, milli-genetik kodları ilə müəyyən edilən, harada və hansı dövlət rejimində yaşamasından asılı olmayaraq özünü Azərbaycanlı hesab – 317 –

edən insanların Azərbaycana münasibəti nəzərdə tutulur. Vətənpərvərlik vətən kreslosunda əyləşib vətəni soğan kimi soyandan sonra da xalq qarşısında xalqa xox gələ-gələ vətən haqqında nitq icad etməkdən ibarət deyildir. Vətənpərvərlik həm Vətəndə, həm də vətəndən kənarda vətənə layiq vətəndaş olmaqdan ibarətdir. Heydər Əliyev 31 dekabr 1995-ci ildə “Azərbaycan xalqına yeni il təbrikində deyirdi: “Vətəndaşlarımız bundan sonra da vətənpərvərlik hissi ilə yaşamalıdırlar” (3, 289). Ulu öndər həmin nitqində rəmzi olaraq dünya azərbaycanlılarının həmrəylik günü kimi qeyd edilən 31 dekabr gününə işarə edərək öz fikrini belə davam etdirirdi: “Biz də- müstəqil Azərbaycanda yaşayan Azərbaycanlılar bütün dünya Azərbaycanlıları ilə daim həmrəyik, daim onların qayğıları ilə yaşayırıq, onlar haqqında düşünürük, onlara öz hörmət və ehtiramımızı bildiririk” (3, 289).

Vətənpərvərliyin daha bir tərəfi olaraq Azərbaycan həqiqətlərinin dünyaya çatdırılmasını vətəndaşın borc və namus məsələsi kimi daim diqqət mərkəzində saxlayan Heydər Əliyev dərin bir inamla 26 dekabr 2002-ci ildə dünya Azərbaycanlılarına müraciətlə deyirdi: “Düşünürəm ki, xaricdə yaşayan soydaşlarımız həmişə ümumbəşəri dəyərlərin və mütərəqqi milli ənənələrimizin, dilimizin, mədəniyyətimizin daşıyıcıları olacaq, Azərbaycan həqiqətlərinin dünyaya çatdırılması, tarixi vətənlə yaşadıqları ölkələr arasında əlaqələrin möhkəmləndirilməsi işinə əhəmiyyətli dərəcədə kömək göstərəcəklər” (3,368). Ölkəmizin daxili həyatında ara-sıra da olsa, baş verən neqativ hallara, xüsusilə qaçqın-köçkün statuslu vətəndaşlarımıza həqarətli baxışlara qarşı barışmaz mövqe tutan ulu öndər vətən üçün xidməti olanlara son dərəcə böyük ehtiramla yanaşırdı. Tarixi qayıdışdan bir qədər sonra – 14 sentyabr 1994-cü il tarixli çıxışında “-“ Bakıdakı şəhidlər xiyabanı, şəhər və qəsəbələrimizdəki, kəndlərimizdəki şəhid məzarları gənclərimizin qəhrəmanlığının nişanəsidir, onların Vətən yolunda, xalq yolunda, müstəqil Azərbaycan uğrunda şəhid olduqlarını göstərən abidələrdir” (3, 268) deyən heydər Əliyev 20 yanvar faciəsi, Xocalı soyqırımı və digər tarixi hadisələrə dərin kədər hissi ilə, həssaslıqla yanşırdı. O yaxşı bilirdi ki, vətən üçün qurban getmək hər hansı bir adamın işi deyildir. Mənəvi cəhətdən o qədər – 318 –

saf, əxlaqi cəhətdən o qədər yüksək olmalısan ki, daim vətən qarşısında borclu olduğunu yadında saxlaya biləsən. Bu – namus, qeyrət və ləyaqət məsələsidir. Bu mənada toplidakı nitqlərin ümumməzmunundan çıxış edərək “Azərbaycanın ictimai-siyasi fikrində ilk dəfə məhz Heydər Əliyev xalqın mənəvi-əxlaqi birliyi məsələsini qoymuşdur” qənaətinə gələn siyasi elmlər doktoru, professor Aqiyə xanım Naxçıvanlı “...yaxın gələcəkdə bu problem...ciddi elmi-tədqiqat obyektinə çevriləcəkdir” (3,14) deməkdə necə də haqlıdır.

Azərbaycan dilinə və ədəbiyyatına münasibətdə də son dərəcə ciddi mövqe tutan Heydər Əliyev öz nitqlərində xalqın varlığına şəhadət verən dil və ədəbiyyat faktoruna sevgisini açıqca etiraf edirdi. Dil öz zərifliyi və zənginliyi ilə ədəbiyyat müstəvisində daha aydın görünür və aid olduğu xalqın bədii təfəkkür səviyyəsini müəyyən etmək üçün əyani ölçüdür. Əslində xalqın böyüklüyü sayının çoxluğundan daha çox dilinin və ədəbiyyatının zənginliyi ilə ölçülür. Dili və ədəbiyyatı ilə dünya dillərinə və ədəbiyyatlarına, dünya bədii təfəkkürünün inkişafına təsir edən xalq qeyd-şərtsiz böyükdür. Öz xalqının böyüklüyünü fəxrlə uca kürsülərdən səsləndirən Heydər Əliyev dövrünün görkəmli ədəbiyyat və incəsənət, elm xadimlərinin əhatəsində xarici səfərlərə çıxmaqla Azərbaycan xalqının böyüklüyünü nümayiş etdirirdi.

Bir çox məqamlarda Heydər Əliyev “milliliyimiz” və “dilimiz” sözlərini sinonim sözlər kimi işlədirdi. 10 noyabr 2001-ci il tarixdə Dünya Azərbaycanlılarının I Qurultayındakı çıxışında o fikrini belə ifadə edirdi: “70 il məcburən Sovet İttifaqına daxil olmuşuq. Buna məcbur idik.... Ən böyük nailiyyətimiz ondan ibarətdir ki, bu 70 il müddətində biz milliliyimizi qoruyub saxlaya bildik.

Yəni dilimizi qoruyub saxlaya bildik (3, 364).

M.Füzulinin 500 (2 noyabr 1994), Cəlil Məmmədquluzadənin 125 (28 dekabr 1994), Maqsud İbrahimbəyovun 60 (14 may 1995), “Kitabi-Dədə Qorqudun 1300 (11 aprel 2000), “Əkinçi” qəzetinin 120 (21 iyul 1995), Amerikada nəşr edilən “Azərbaycan internəşnl” jurnalının 5 (20 noyabr 1997), vokal sənətimizin banisi Bülbülün 100 (3 dekabr 1997), Azərbaycan teatrının 125 (27 avqust 1998) illik yubileylərində Heydər Əliyevin etdiyi nitqlər onun ədə– 319 –

biyyatımıza, mətbuatımıza, musiqimizə və teatrımıza necə böyükü qayğı və sayğı ilə yanaşdığını əyani şəkildə sübut edir.

Adət-ənənələrimizə, mərasim və bayramlarımıza həssaslıqla yanaşan Heydər Əliyev daha bir həqiqəti də 21 mart 1996-cı il tarixli nitqində açıqca etiraf edirdi və bu, çox maraqlı etiraf idi. Ulu öndərin sözlərini olduğu kimi təqdim edirəm: “Ola bilər ki, dövlət bayramını kimsə bir bayram kimi qəbul etsin, amma qəlbində ona başqa bir münasibət göstərsin. Ola bilər ki, bir ümumdünya bayramına da kimsə başqa bir münasibət göstərsin. Ancaq Novruz bayramı hər bir Azərbaycanlı üçün demək olar ki, anadan olandan onun qəlbində, ürəyində, ruhunda, fikrində yaşayan bayramdır” (3, 295).

Bir il sonra – 19 mart 1997-ci ildə təbrik nitqində o, Novruz bayramını “mənəvi dəyərlərimizə sədaqət və ehtiram” (3, 305) kimi qiymətləndirirdi. Çadırlarda, çadır şəhərciklərində belə qeyd edilən bu bayram xalq ruhunun təntənəsi kimi tarixəqədərki tarixdən üzü bəri gəlməkdədir və hər il Heydər Əliyev xalqımıza Novruz təbriki ilə müraciət etmişdir.

Xalqımızın dini heysiyyətinin təntənəsi kimi hər il hicri-qəməri tarixilə qeyd edilən Ramazan bayramı münasibətilə də hər il xalqımızı təbrik edən Heydər Əliyev məsələnin mahiyyətinə daha dərindən yanaşırdı. 12 iyul 1994-cü ildə Mədinə şəhərindəki peyğəmbər məscidini ziyarət edərkən onun şərəf kitabına “Müqəddəs islam abidələrini ziyarət edərkən dinimizin elmi, fəlsəfi dərinliyini hiss edirsən” (3, 266) sözlərini yazmış, sonrakı dövrlərdə dini həmrəyliyin əhəmiyyətini dəfələrlə qeyd etmiş, “islam dini bəşər tarixində misilsiz xidmətlər göstərmişdir” (3, 313.) qənaətinə gəlmişdir. Bibiheybət məscidinin bərpasına göstərdiyi qayğı, Mingəçevirdə məscid kompleksinin açılışındakı nitqi ulu öndərin dini-mənəvi dəyərlərə verdiyi qiymətin təzahürü idi. AMEA-nın Rəyasət Heyətində 9 dekabr 1988-ci ildə “İslam sivilizasiyası Qafqazda” adlı beynəlxalq simpoziumun açılışındakı nitqində insanları “islam mədəniyyətini, islam mənəvi dəyərlərini müqəddəs kitabımız “Qurani Kərim”də olduğu kimi qəbul etməyə (3, 356-357) çağırırdı.

El içində belə bir misal vardır: “Əslini danan haramzadə olar”. Bu mənada şəxsiyyətin kimliyi olduğu kimi xalqın da kimliyi – 320 –

vardır. Müstəqilliyimizin ilk illərində canlı və kəskin mübahisəlrə səbəb olan “biz kimik” sualına doğru cavab vermək üçün dilçiləri, tarixçiləri, etnoqrafları, universal zəkaya malik olan şair və yazıçıları başına cəm edən Heydər Əliyev “Azərbaycan” sözünün kökündə duran “Az-ər” formatına daha çox diqqət yetirirdi. Şəxsən mən özüm “Az-ər”-i ilk formant, “uruklu-turuklu Az-ər”i isə “türk” şəklində ikinci (sonrakı) formant kimi götürürəm. Problemə bu şəkildə yanaşma türklüyümüzə xələl gətirmir, əksinə bunu daha əsaslı şəkildə təsdiq edir. Elə dilimizn “Azərbaycan dili” adı ilə qəbul edilməsi türklüyümüzün təsdiqi ilə yanaşı ilkinliyimizə işarədir. Gün kimi aydın olan bu həqiqət bir çox mübahisələrə səbəb olsa da Heydər Əliyev mövqeyi dəyişmədi. 19 oktyabr 1994-cü il tarixdə türk dövlətləri başçılarının 2-ci zirvə toplantısında Heydər Əliyev fəxr və iftixarla bir daha hamıya xatırlatdı: “Biz bir kökdənik, biz birdilli xalqıq” (3, 275). Onun bu qətiyyətli mövqeyi Türkiyə, Qazaxstan, Özbəkistan münasibətlərindəki doğmalığı bir daha dərinləşdirdi.

Azərbaycanlılığına, türklüyünə daim sədaqətli olan Heydər Əliyev digər xalqlara müansibətində də eyni dərəcədə istiqanlı və mehriban idi. Qəlbində bəşər övladı olan insana qarşı heç bir kin və küdurət gəzdirməyən bu böyük insan yəhudi xalqının müsibəti günü münasibətilə Azərbaycan yəhudi icmasına müraciət edir. Yeni ili paklaşdırma (bunu xristianların günahçıxarma mərasimi kimi də başa düşmək olar) və tövbə günü kimi qeyd etdikləri üçün onları ürəkdən təbrik edir. (12 sentyabr 1996, 3, 297), “biz hamımız bu Yer kürəsinin övladlarıyıq” deyə hər bir kəsi rus, gürcü və digər xalqların, mənəvi dəyərlərinə hörmət etməyə (3, 307) çağırırıdı.

“Rusiya-Azərbaycan münasibətləri ilə bağlı olan hər bir şey böyük maraq və böyük dəstək doğurur” (3, 311) deyən də, “Azərbaycan həmişə çoxmillətli bir ölkə olubdur ...Azərbaycanda yaşayan insanlar milliyətindən asılı olmayaraq həmişə bərabərhüquqlu olmuşlar” (3, 314) qənaətində olan da Heydər Əliyev olmuşdur.

Heydər Əliyevin böyüklüyü həm də onun bir çox ifadələrə incəliklə yanaşmasında özünü göstərirdi. Bu mənada onun “azsaylı xalqılar” ifadəsinə münasibətini bilmək bir daha yerinə düşərdi: “....bəzən azsaylı xalqlar ifadəsi işlənir. Doğrusu bu söz mənim o – 321 –

qədər də xoşuma gəlmir... bu söz dünya terminalogiyasına daxil olubdur. Mənim isə xoşuma gəlmir” (3, 316). Hətta bir qadın və bir kişi şəklində sonuncu nümayəndələri qalmış bir xalqın da heysiyyətinə toxunacaq, azlığına və acizliyinə işarə kimi insanları təhqiramiz şəkildə aşağılayacaq bu ifadənin işlənməsi mənəvi dəyərlərə hiyləcərcəsinə vurulan zərbə kimi bir şeydir. İndi görün ki, Heydər Əliyev geridə qalmış xalqlara ucuna yem ilişdirilmiş qarmaq kimi atılan siyasətin hansı incə məqamına, özü də necə bir incəliklə işarə edir. Türkiyəyə xüsusi bir önəm verməklə həm eyni bir soy-kökdən olan türkdilli xalqlara, həm də digər xalqlara qayğı və sayğı ilə yanaşan ulu öndər Gürcüstan ilə Azərbaycan arasındakı dostluq əlaqələrinin qədim tarixini daim xatırladırdı. Özünə və ətrafına hörmət və ehtiram prinsipi mənəvi dəyər kimi Heydər Əliyevin nitqlərində daim özüün göstərməkdədir.

Heydər Əliyevin nitqlərini izləyərkən dövlətə və dövlətçiliyə münasibətin özünün də mənəvi dəyər kimi təzahür etdiyinin şahidi olursan. Dövləti qorumağı vacib sayan Heydər Əliyev: “hakimiyyəti devirməyə çalışan adamlar dar düşüncəli adamlardır.” (3, 271) deyirdi. “Mən üzərimə... böyük məsuliyyət götürmüşəm. Bu məsuliyyət dövlətin möhkəmləndirilməsindən...və Azərbaycan xalqının birləşdirilməsindən ibarətdir” şəklində öz missiyasını açıqlayan Heydər Əliyevin fikrinə münasibətini bildirən siyasi elmlər doktoru, professor Aqiyə xanım Naxçıvanlı haqlı olaraq yazır: “Heydər Əliyevin fikrincə ətraflı düşünülməmiş və hiss olunmamış mənəvi məsuliyyət ola bilməz. Bu xalqın birliyi, o cümlədən mənəvi birliyi, işğal olunmuş torpaqların azad edilməsi, ölkənin ərazi bütövlüyünün təmin olunması üçün məsuliyyətdir. Bu yolla da insan və vətəndaşın əxlaqi və mənəvi dünyası formalaşmalıdır” (3,18).

Türkdilli dövlətlər arasındakı əlaqələrin inkişafına dövlətçiliyi inkişaf etdirməyin daha bir istiqaməti kimi baxan Heydər Əliyev: “Bizim tarixi, milli, mədəni ənənələrimiz arasında son vaxtlar görülən işlər təqdirəlayiqdir” (3, 273) deyirdi. O, bu əlaqələr arasında baş əlaqə kimi dövlətlə xalqın arasındakı əlaqəni görürdü. 4 oktyabr 1994-cü il tarixli müraciətindəki bu cümlələr bundan bir gün əvvəlki müraciətin davamı kimi səslənirdi: “Azərbaycanın – 322 –

bu ağır dövründə öz şəxsi mənafelərini güdərək şəxsi məqsədlərinə nail olmaq üçün vəzifə, hakimiyyət uğrunda mübarizə apararaq respublikamıza zərər vuranlar xalqımıza, Azərbaycan dövlətinə xəyanət edirlər. Biz bu xəyanətkarların çirkin əməllərinin həyata keçməsinə heç vaxt yol verməyəcəyik... Azərbaycan xalqının həmrəyliyi buna zəmin və təıminatdır” (3, 270). Belə də oldu. Xalq öz dövlətini qorudu. Heydər Əliyev 17 mart 1995-ci ildə “Azərbaycan dövlətçiliyinin qorunub saxlanılması məsələlərinə həsr olunmuş müşavirədəki çıxışında bir sıra qüvvələrin bir sıra qüvvələrin təhriki ilə dövlətə qarşı çıxmasına işarə edərək Azərbaycan xalqı və Azərbaycan dövlətçiliyinin birgəliyini alqışladı: “....xalqımız yenə ağır bir sınaqdan çıxdı....Dövlətçiliyə....hörmət və ehtirama görə bütün Azərbaycan vətəndaşlarına, Azərbaycan xalqıma təşəkkürümü, minnətdarlığımı bildirirəm (3, 283). Əlbəttə ki, xeyirxahlığa qarşı minnətdarlıq hissi mənəvi-əxlaqi dəyərdir.

Heydər Əliyevi obrazlı olaraq, əslində elə həqiqəti ifadə edərək “Azərbaycanın böyük vətəndaşı”adlandıran siyasi elmlər doktoru, professor Aqiyə xanım Naxçıvanlı bir çox əsaslı ümumiləşdirmələrdən sonra yazır: -Azərbaycanın böyük vətəndaşının çoxsaylı ideya, düşüncə və deyimlərini nəzərdən keçirərkən biz birmənalı olaraq belə bir qənatə gəlirik ki, onun ideya-nəzəri irsində millətin mənəvi həyatının, şəxsiyyətin əxlaqi və mənəvi aləminin bütün elementləri mövcuddur (3, 19).

Doğurdan da imkanımız daxilində müraciət etdiyimiz nitqlərdə həqiqətsevərlik və həqiqətə sədaqət, cəsarət, ədalət, ziyalılıq, əqidəlilik və ideyalılıq, vətənpərvərlik və Azərbaycançılıq, soykökə ehtiram, qonşu və digər xalqlara ehtiram, vəzifə qarşısında məsuliyyət, xeyirxahlıq qarşısında minnətdarlıq, ana dilinə və ədəbiyyatına sevgi, vətən elminə və aliminə qayğı kimi mənəvi meyarlarla və əxlaqi sifətlərlə qarşılaşdıq.

Yenə də son olaraq Heydər Əliyevin mənəviyyat, mənəvi dəyərlər, mənəvi tərbiyə ilə bağlı tərtib edilmiş nitqlər toplusuna yazılan ön sözdəki bir fikrə diqqətinizi cəlb etmək istəyirəm. Heydər Əliyev haqqındakı bir çox nəşrlərdə “həqiqəti üzə çıxarmaq cəhdinin olma– 323 –

masını” təəssüf hissi ilə xatırlayan redaktor – Aqiyə xanım Naxçıvanlı: – Bu, böyük şəxsiyyətin irsinin elmi qiymətləndirilməsinə, düzgün yanaşılmasına istiqamətləndirir” (3, 20) deyir və düz deyir.

Və Aqiyə xanım onu da düz deyir ki, “Elmi və pedaqoji ictimaiyyətə təqdim olunan “Heydər Əliyev: mənəviyyat, mənəvi dəyərlər və mənəvi tərbiyə” adlı kitab “Heydər Əliyev: təhsil, bilik, məktəb” (Bakı, 2006-cı il) adlı ilk sanballı kitabın nəşri ilə başlamış ümumi strateji planın növbəti mərhələsidir.”

Vaqif Aslan. AMİ Şəki filialının baş müəllimi 27 sentyabr 2011. Şəki Ədəbiyyat: 1. Heydər Əliyev.Müstəqilliyimiz əbədidir. Bakı, “Azərnəşr”, 1998.

2. Heydər Əliyev. Mənəviyyat, mənəvi dəyərlər, mənəvi tərbiyə.

Bakı. “Müəllim”, 2008, 2011.

3. Aqiyə Naxçıvanlı. Böyük Azərbaycanlının mənəvi prinsipləri.

(Heydər Əliyev. “Mənəviyyat, mənəvi dəyərlər, mənəvi tərbiyə” kitabına ön söz) Bakı, “Müəllim”, 2008, 2011.

4. Elmira Axundova. Heydər Əliyev. I cild. Bakı, “Ozan”, 2007.

5. Elmira Axundova. Heydər Əliyev. II cild. Bakı, “Ozan”, 2007.

6. Elmira Axundova. Heydər Əliyev. III cild. Bakı, “Ozan”, 2009.

7. Elmira Axundova. Heydər Əliyev. IV cild. Bakı, “Ozan”, 2008.

8. Həsən Hüseynov. Heydər Əliyev Azərbaycan tarixi, İlham Əliyev bu tarixin davamıdır. Bakı, “Araz”, 2004.

9. Nizami Cəfərov. Azərbaycanşünaslığın əsasları. Bakı, “Pedaqoqika”, 2005.

10. Nizami Cəfərov. Tarixiliyin müasirliyi və müasirliyin tarixiliyi.

Bakı, “Elm və təhsil” NPM, 2011.

11. Vaqif Aslan. Böyüklük. (seçilmiş əsərləri, IV cild, məqalələri, səh.215-222.) Bakı, “Təhsil” NPM, 2010.

12. Vaqif Aslan. Böyüklük. (seçilmiş əsərləri, I cild, şeir, səh.194195.) Bakı, “UniPrint”, 2009.

13. Vaqif Aslan. Aydın. (poema, səh. 18, 26-29, 31-32) Bakı, “Elm”, 1993.

Bax. Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu. Xəbərlər.

Elmi-metodik jurnal. №4. 2012.səh. 17-23.

– 324 –

II Prof. Rəsul Tahirzadənin “Sarıbaş və Sarıbaşlılar” kitabı (Bakı, «Elm və təhsil», 2013. 484 səhifə) ətrafında düşüncələr Dağlar başından keçər Qaya qaşından keçər Qan yaddaşımdan keçər.

Sarıbaşın yolları!

Enər Kürmük çayına.

Səngərqalaya qalxar.

Qabırtalaya qalxar Dolanar zirvələrə Ərşi-əlaya qalxar Sarıbaşın yolları!

Kövrələrək körpətək Sarılıram boynuna.

Yenə nəvaziş ilə Alır məni qoynuna.

Sarıbaşın yolları!

Ehey!.. Sevdiyim gözəl!

Gəl, sənə söyləyim, gəl!

Cavan yaşımdan keçər. Ürəyimin içindən, Bağrım başından keçər Sarıbaşın yolları Yollar-ana qolları!

– 325 –

Haşiyə: 2013-cü il noyabrın 20-də Qaxda-Ilisudan bir qədər yuxarıda, bir qisim adamların dediyinə görə, Ilisu sultanlığının atlarının saxlandığı, bir qisim adamların dediyinə görə isə rus hərbçilərinin Ilisu hakimlərini dilə tutub tovladıqları bir yer olduğu üçün “Tovlatala” deyilən və Kürmük çayın günçıxan tərəfində yerləşən səfalı bir guşədə əslən Sarıbaşdan olub, bizim bölgəmizdə xətrihörməti, ziyalılığı və xidmətləri ilə xüsusi seçilən, 1947-ci il təvəllüdlü Abdukərim Rəsul oğlu Əliyevin ad gününə yığışmışdıq. Bu qədd-qamətli, təbəssümündən işıq, səsindən isə insana qarşı hörmət və ehtiram yağan Abdukərim müəllim söhbətləri və hərəkətləri ilə bizlərə iradə, inam, sərbəstlik bəxş edirdi.

Elə ki, qısa bir gəzinti həvəsinə düşdük, onda Abdukərim müəllim mənə doğulub boya-başa çatdığı Sarıbaşa bir qədər yaxından baxmağı təklif etdi və bu mənim ürəyimdən oldu. Abdukərim müəllimin maşınında Kürmük çayın günçıxan sahili boyunca, uçurumlar üzərindən burula-burula gedən yol ilə bir qədər getdik.

Yolun Kürmrk çaya enişi üzərində dayandıq. Buradan Sarıbaş tam olmasa da, xeyli aydın görünürdü. Başını Yamac dağın döşünə qoyub dərin düşüncələrə dalan Saribaşın xatirələr içərisində uyuduğunu, üzünə gün işığı düşdükcə gülümsədiyini, üstünə buludların gölgəsi endikcə kədərləndiyini gördüm. Elə bil ki, Sarıbaş toylarla və yaslarla dolu xatirələrə bükülmüşdü. O, bu görünüşü ilə xeyrin və şərin qabağında sinə gərib dayanan, zamanın verəcəyi hər hansı bir hökmü qarşılamağa hazir olan qəhrəmana bənzəyirdi. Sarıbaş – övladının iyini alan ana, Abdukərim müəllim – anasına can atan bala timsalında idilər. Abdukərim müəllimin də üz-gözündə işıqlar və kölgələr gəzişirdi... Sarıbaşa əməlli-başlı baş çəkməyimizi gündəmdə saxlamaq şərti ilə məclisə yığiışan dostlarımız çox da darıxmasınlar deyə geri qayıtmağı qərara aldıq.

Məclisin sonunda sağollaşıb dağılışarkən Abdukərim müəllim mənə bir kitab bağışladı. Kitabın müəllifi professor Rəsul Tahirzadə, adı isə “Sarıbaş və Sarıbaşlilar” idi. *****

– 326 –

Əlbəttə ki, hər kəsin öz yeri, öz yurdu haqqında danışmaq və xatirə söyləmək haqqı vardir. Yurda şeir qoşmaq şairlərin, dastan bağlamaq aşıqların, kitab yazmaq isə alimlərin və yazıçılarin işi olsa da, bunu ensiklopedik səviyyədə ərsəyə gətirmək hər kəsin işi deyildir.

Burada sevgi, imkan və səlahiyyət məsələləri süsusi yer tutur... “Sarıbaş və Sarıbaşlılar” kitabını oxuyub belə bir qənaətə gəldim: 1. Bu kitabı kökləri Sarıbaşın bağrının başından su içən, su içdikcə nəsilnəsil göyərən, ürüyüb artan, uryuklu-tuProf. R.Tahirzadə ruklu olan, özünəqədərki nəsillərin yurd sevgisini özündə cəmləşdirən, lap elə yazdığı kitab kimi zaman-zaman vərəqləndikcə yurd sevgisini özündən sonrakı nəsillərlə paylaşa bilən bir adam yazmışdır.

2. Bu kitabı Ilisuda, Qaxda, Bakıda, Tibilisidə, Sankt Peterburqda, Moskvada və sair yerlərdə olmasından asılı olmayaraq, “Ləqihəngi” (“Sarıbaşı”) havasına köklənən, yurd-yuvası haqqında tarixin verdiyi və tarixən verilən fərmanları, sərəncamları əldə edən, yurdunun itkin düşən daşlarını və daş kitabələrini –Sarıbaş məscidinin qapısı yanında üzərində qala labirintinin cizgiləri olub, 1930-cu ildə (Bax. Səh.49-50) yoxa çıxan, Səngərqalanın divarından qoparılıb, 1939-1940-ci illərdə harasa aparılan yazılı daşı, yəni yükü əyilib daşı qəribliyə düşən Sarıbaşın daşlarını yolu düşdüyü qərib ellərdə (Bax. Səh.38) axtaran, qayıdıb ağsaqqalları, ağbirçəkləri dinləyən, yaddaşını daim par-par parildayan güzgü kimi saxlayan, təkzibolunmaz faktların ona verdiyi imkanlar əsasında sözünü demək üçün məqam gözləyən bir yurdsevər qələmə almışdır və bu məqamı ona müstəqilliyimiz vermişdir.

3. Əldə etdiyi materialları, həyatda qazandığı bilikləri bir məcraya gətirmək səlahiyyəyətinə gəlincə isə bu kitabı insana Tanrı tərəfindən fitri olaraq verilən müqayisə və mühakimə qabiliyyəti – 327 –

fonunda dərin zəkaya və ağla malik olan və eyni zamanda işıqlı insanlar tərəfindən dəstəklənən bir şəxs araya-ərsəyə gətirmişdir. O şəxs professor Rəsul Abbas oğlu Tahirzadədir – Sarıbaşlıdır. Bu kitabın çapını gerçəkləşdirən o işıqlı insanlar isə Abdukərim Rəsul oğlu və Rəsul Abdukərim oğlu – ata və oğul Əliyevdirlər. Onlar da Sarıbaşlıdırlar.

Abdukərim Rəsul oğlu Əliyev

Rəsul Abdukərim oğlu Əliyev

*** Bəri başdan etiraf edim ki, keçmiş, indiki və gələcək nəsillərə sevgi çələngi, imkan genişliyi və səlahiyyət böyüklüyü kimi bəxş edilən bu kitab mənə dərin təsir bağışladı: çünki orada Sarıbaşın tərcümeyi-halı, demək olar ki, bütövlüyü və tamlığ ilə verilmişdir.

Bu kitabda Sarıbaşın bu günə qədər bitirdikləri və itirdikləri, bir üzü ağ, bir üzü qara ömrünün rəngləri və naxışları öz əksini tapmışdır. Dəniz səviyyəsindən 1800 metr yüksəklikdə yerləşən Sarıbaşın gündüzlər Günəşlə, Gecələr Ay və ulduzlarla olan söhbətlərini, Baldırğan, Kəkilli (Çayın da kəkillisi olurmuş! – V.As.] və Bulannıx (bu çayın suyunu kim bulandırıbsa, hələ də bilinmir) çayların onun qulağına gah pıçıltı, gah şırıltı, gah da hayqırtı ilə dediklərini Kürmük çayin gurulaya-gurlaya aləmə necə bəyan etdiyini də bu kitabdan öyrənmək olar.

– 328 –

Sarıbaş görüntülərindən

Bir kəndin ki, dekabrın 21-dən 22-nə keçən gecəsi “Ulu gecə” (Bax. Səh.17) ola və bu “Ulu gecə” indinin özündə də bir çox ailələrdə hörmət və ehtiramla qarşılana, o əziz axşamda bişirilən xörəklərə ruhları şad olsun deyə əcdadlarımızın adı anılmaqla duz salına, o kəndin özünün ululuğuna baş əyməmək olarmi? Axı, Təbrizdə də buna “Çillə gecəsi” deyilir,o gecə qarpız suyu içilir, ləziz xörəklər bişirilir, yurdu qoyub gedənlərin adına duz salınır.

Bir kəndin ki, fevral ayının 5-i, 6-sı, 7-si “Günəşin təpədən aşması” günü (Bax. səh.17) adlana və o üç gün ərzində adamlar “Günəş doğmazdan əvvəl” yuxudan durub “Alagöz dağın başındakı Yellitəpədən Günəşin necə aşmasının tamaşasına” duralar, əfsunlu gündüzləriylə də insanı Yaradana şükr etməyə çağıran o kəndin sehrinə düşməmək mümkündürmü?

Sarıbaşın havadan görüntüsü – 329 –

Bir kəndin ki, “Səngərqala”sının yanında bitən qocaman cökə ağacından “1941-ci ilin aprelindən etibarən müharibə başlayan günə kimi, hətta, müharibə başlayandan sonra da (Bax. Səh.37-38) bir xeyli vaxt əməlli-başlı qan axa, nəhayət, qan ağlayan bu ağac quruya” və yaddaşlara köçə, “Kitabi-Dədə Qorqud” qəhrəmanları kimi: – Qara başım sənə qurban, ey qurumuş qaba ağac! – demədən o kəndə ayaq basmaq günaha yazılmazmı?

Bir kəndin ki, adamı hərdənbir qonşusunun sahibsiz qalan evinin qapısı önündə otura, açılıb örtülmədiyi və ya örtülüb açılmadığı üçün xiffət çəkən qapınnn da könlünü almaq istəyə, o kəndin necə zərif bir ürəyə malik olduğunu görməmək korluq olmazmı? Onda Bu mənim kəndimdir, könül, dayan, dur!

Burda yarpaqların ətrini duyum!

Küsüb bənövşəsi, boynunu burur, Gəl onu oxşayım, göz üstə qoyum! deyə onun qarşısında diz çöküb torpağını öpməmək nankorluq deyilmi?

Bir kəndin ki, qərar tutduğu yer Yamac dağin sinəsi, qənşəri Qarşı dağ, sağı Calayer və Alagöz, solu Karal və Ağbulaq dağları, onların da həndəvəri Qaraqaya dağı (Bax.səh.9) ola, hər bahar Baldırğan, Kəkilli, Bulannıx çayların (Bax. Səh.18-19) çəkdiyi nərələrdən silkələnən bir kəndi Zirvəni qartallı, dağı dumanlı, Göyləri hönkürən, ahlı, amanlı, Çayları köpürən görməsəm, olmur! Şehli lalələri dərməsəm, olmur! deyə hayqıran bir ürəklə salamlamamaq, sonra da Ora günbatandır, bura gündoğan...

Burda bulaqlar da həzin ötüşər.

Qonşu qız, ay mənə yad kimi baxan, Asta get, səhəngin əlindən düşər!

– 330 –

deyə mürgülü xatirələri oyatmamaq manqurtluqdan xəbər verməzmi?

Burda babalar var – dərindən-dərin, Burda nənələr var – həzindən-həzin.

Burda gözəllər var – pərdəsi-ismət, Varliğı sadəlik, sevgi, məhəbbət.

Burda oğullar var – ellərə dayaq, Koroğlusayaq! həqiqətini hər şeydən əvvəl öz – özlüyündə doğru bir səmimiyyətlə etiraf edə-edə qabağına çıxan birinci kişiyə verilən “salam”ın ilahiliyini yaşamamaq ruhun ölümü sayılmazmı?

Bu mənim kəndimdir, könül, dayan, dur! Çəkim ciyərimə yarpaq ətrini.

Vallah, min cənnətə dəyişdirmərəm Bu sadə torpağın torpaq ətrini. düşüncəsi ilə Sarıbaşı ürəyinə sıxmamaq, “babam ocağı” deyilən ocağı qalamamaq və o ocağın közü ilə “babam çırağı”nı yandırmamaq hər iki dünyada bağışlanmaz günah sayılmazmı? ***** Prof. Rəsul Tahirzadənin “Sarıbaş və Sarbaşlılar kitabını oxuduqca “hər hansı bir Azərbaycan kəndinin tarixini yazmaq müəyyən mənada Qafqazın, bəzi hallarda isə Yaxin Şərqin tarixini yazmaq kimidir” qənaətinə gəldim. Sarıbaşı etmologiyasına görə “tərəf” və “baş” (Bax. Səh.54) sözləri ilə [(Bizim Şəkidə Yuxarıbaş adlı məhəllənin olmasını da qeyd etmək istərdim. Bununla belə, “kuman” həm türkcə, həm də almanca, rusça və ermənicə də daxil olmaqla, bütün batı dillərində "sarışın" mənasındadır. Bu ad onlara saçlarının rənginə görə verilmişdir mövqeyindən çıxış etmək daha döğru olardı. Sarıbaşlılar arasında belə bir deyim də vardır: “Deyin, görüm, haralıyam? – Qızıl kimi Sarıbaşlıyam (Bax. səh.57). Elə bu deyimin özü də onların sarışınlığına dəlalət – 331 –

edir. Axı, qızıl sarı olur. Yəni, qızıl kimi sarı Sarıbaşlıyam. – V.As.]) izah edən, tarixən onun Ilisu və Sarıbaş üçün ortaq ocaq yeri olan “Eski kənd”in və ya “Sarvagel”in davamı kimi bizim günlərimizə qədər gəlib çatdığını göstərən prof. Rəsul Tahirzadə yazır: “Sarvageldən 2 km. şimal tərəfə köçənlər öz kəndini Sarıbaş, 4 km. cənuba köçənlər isə “Ülüsü” adlandırmışlar. ...Ən qədim zamanlardan bu iki kəndin... adamları bir-birlərini “xala oğlu” deyib çağırmışlar. ... Sarıbaşlı qadnlar İlisudan, İlisulu qadınlar isə Sarıbaşdan od və ya sac götürmək üçün” corab toxuya-toxuya gedib gələrmişlər. “Ülüsü”, “Ülüs” qədim türk dilində “ayrılmış mülk” (yəqin ki, həm də “ulus” – V.As.) deməkdir. Kənd adamları indi də ora “İlisu” yox, “Ülüsü” (Bax. səh.33, 57.) deyirlər”. Sarıbaşın və İlisuyun eyni bir toxumdan göyərdiyini sübut etmək üçün bundan etibarli dəlil tapmaq mümkün deyildir. – V.As. “Sarvagel” sözünə gəldikdə isə müəllif onun qədim türk dilində “sarvaq”, “sarvaginta” şəklində olub “saray”, “qala”, “kaşanə” (Bax. Səh.57), ”imarət”, “el”in isə indiki halda da “el”, “ölkə”, “diyar”(“El” sözünün həm də “nəsil”, “qohum-əqrəba”bildirməsini də bura əlavə edirəm. Məsələn, informativ şəkildə “O, elli-günlü adamdır”, qarğış şəklində isə “elin-günün üzülsün” formantlarını xatırlayaq. – V.As.) mənasında işləndiyini, Sarvagelin “Qalalı el” demək olduğunu (Bax. səh. 356.) göstərir (Bunu “saraylı, iqamətgahlı el” kimi də şifrələmək olar – V.As.), qonşu Dağıstan əhlinin “Sarıbaşı “Sarvagel”, Sarıbaşlıları isə “Sarvagelli” adlandirmasını (Bax. Səh.57-58.) xüsusi qeyd edir. (Haykların bizə rast gəldikdə verdikləri “hayes, türkes?” sualındakı, Dağıstan əhlinin “Sarvagel” və ya “Sarvagelli” çağırışındakı dəqiqliyin genetik olaraq yaddaş kodlarından gəldiyini qəbul etmək lazımdır – V.As.).

Tarixdə leqilər haqqında olan ilk məlumatın əvvəlcə Strabon (b.e.ə.63-b.e.23), daha sonra Plutarx (b.e.45-127)tərəfindən verildiyini xüsusi vurğulayan müəllif XIX və XX əsr tarixçilərinin qərəzli və mütəhərrik mövqelərindən irəli gələn dolaşıq və qarışıq mühakimələrini haqli olaraq qəbul etmir, onların düzgün elmi nəticəyə gələ bilməmələrini faktik artefaktları nəzərdən qaçırmalarında (Bax. səh.360) görür.

Sarıbaşlıların indi də özünü “ləqi” (Bax. səh.79) adlandırması (Senin də gücü mağa çatiy. Bir baxaydın necə də oynaxlıydıla...

– 332 –

Kim elipdi habıni? – Belə habbı Ləqi eləmişam. Sözün varsa, gəl, habbı ləqiyə di!. Bax. səh. 359), Qax rayonunun Sarıbaş, İlisu, Ağçay, Qaşqaçay, Armıdlı, Əmircan, Əmbərçay, Zərnə, Ləkit, Zaqatala rayonunun Əzgilli və Cimcimax, Dağıstanın Aşağı Katrux, Yuxarı Katrux, Miskincə kəndlərində “Ləqi” qrupuna mənsub olan adamların yaşaması, ləqilərin Axtı şəhərində də binayi-qədimdən mövcudluğu, tarixi mənbələrdə Qafqaz Albaniyasının “26 müxtəlif dildə danışan tayfa birlikləri içərisində çox qüvvətli olan ləqilərin (leqilərin, liqilərin) də yaşamasının (Bax. səh.79) qeyd olunması, həm mənşəyi, həm də dili-ağzı türklüyünə şəhadət verən ləqilərin tarixən “İlisu sultanlığı” kimi sayılan bir dövlət yaratması (Bax. səh.361-362) müəllif tərəfindən fakt və arqumentlərlə sübuta yetirilir. Müəllifin bəzi hallarda bu siyahıya etnotoponim kimi Qaxdan Tovlatalanı, Şəkidən isə Daşüzü (Bax. səh.59), Gürcüstandan Ləgidağı (Laqodexini) əlavə etməsi, Qas, Kas kimi etnonimlərin ləqilərlə bağlılığını təsdiqləməsi (Bax.səh.361) təqdirə layiqdir. (Ağdaşın “Ləki”, Cəlilabadın “Ləkin”, elə Qaxın özünün “Ləkit” kəndlərinin də mənşə cəhətdən “ləqi”lərlə bağlılığını nəzərə alsaq, “ləqi” coğrafiyasının güman edildiyindən də geniş olduğunu təsdiq etmiş olaruq – V.As.).

Müəllifin “Ləqi” tayfaları haqqında verdiyi məlumatlar etnoqrafik cəhətdən son dərəcə maraqlı, etnogenetik dəqiqləşdirilmələr baxımından isə son dərəcə etibarlıdır.

Yesai Həsən Cəlalyan “Alban ölkəsinin qisa tarixi” əsərinin V fəslini “Xonlar tayfasının bütün Ağvan ölkəsində törətdikləri haqqında” adı ilə təqdim edir. O, Osmanli sultanı III Sultan Əhməd (1709-1730) zamanında Səfəvilərə qarşı 1712-ci ildən başlayan üsyanlara müvəffəqiyyətlə başçılıq etdiyinə görə Şəki və ona əlavə edilən Zaxur bəylərbəyisi təyin edilən (А.Бакыханов. ҜүлүстаниИрəм. cəh.126. Baki, 1962; Алкадари.Асари-Дагестан. Махачкала, 1929, стр.56) və 1721-1722-ci illərdə Qarabağa hücum edən İlisu sultanı Əli Sultanın dəstələrini isə hunlar (Bax. Јесаи Һəсəн Ҹəлалјан. Албан өлкəсинин гыса тарихи. 1702-1722. Гəдим ермəни дилиндəн тəрҹүмə едəни: Т.И.Тер-Григорјан. Өн сөз мүəллифи вə нəшрə һазырлајан: З.М.Бүнјадов. Бакы, “Ишыг”1992. cəһ.23) adlandırır. Məhz elə bu fəsildə “xəzərlər” (ləzgilər) – 333 –

(Bax. Јесаи Һəсəн Ҹəлалјан. (Göst.əsəri.səһ.29), “xonlar” (ləzgilər. Bax. Јесаи Һəсəн Ҹəлалјан. Göst.əsəri.səһ.30) formantlarından istifadə edilir. Yəqin ki, Əli Sultanın dəstələrinin etnik rəngarəngliyi hunların – ləqilərin üstünlüyü ilə müşayiət olunduğundan Y.H.Cəlalyann gözünə bütün etnoslar hunlar kimi görünür. Bu məqama xüsusi diqqət yetirən müəllif (Səh.22) Sarıbaşdan Dağıstana keçən Ağbulaq keçidinin “Hun bol”, Gönəxay keçidinin isə “Hun beli” adlandığını (Səh.23.) qeyd edir. (Şəxsən mənə görə, “Hun bol” və “Hun beli” sözləri eyni semantikaya malikdir, sadəcə olaraq “bol” sözü “bel” sözünün fonetik variantidir – V.As.) Prof.

Rəsul Tahirzadə bu bölgədə “türk dilinin xüsusi şivəsində danışan, keçmişlərdə də, indi də özlərini “Ləqi” adlandıran 14 kənddə tədqiqat apardığını” (Səh.58) və “Ləqihəngi” (“Sarıbaşı”) kimi qara zurnada ifa edilən şaqraq bir oyun havasının, “ləqinaxışı”, “Ləqidağarı”, “Ləqibaşmağı”, “Ləqiçomağı”, “Ləqixəngəli” kimi terminlərin (Səh.361) türkün kimliyinə əyani sübut olduğunu, türkün mətbəxdən tutmuş hərb meydanına qədər dünya mədəniyyətinə nələri verdiyini göstərir. Şövkət Əfəndiyevin 1960-ci illərdə yazdığı və bu kitaba daxil edilən “Ləqinamə” şeiri (Bax.səh. 361-362) isə türk ruhunun poetikasından xəbər verir: Bir adam ki, “Şovxun” nədi bilməyə, Məx sürüyüb, alın tərin silməyə, Yasda ağlamaya, toyda gülməyə, Qusur, ona “Ləqi” deməy olarmı?

Dadaş dayı onu yada salarmı?

Qoy o desin Sumaqala hardadır?

Miqirqiylə Quzaytala hardadır?

Muşun harda, Qada-bala hardadır?

Bu suala onda cavab olarmı?

Bilməyənə “Ləqi” deməy olarmı? 

Məx – şəl, yənibir neçə odunluq ağacı birləşdirib dağ aşağı çəkmə.

Qusur – yaşlı adama deyilən ayama.  Qada-bala – ağacdan hazırlanan taxta qab. Bax. Səh. 361-363.) 

– 334 –

Çox ciddi axtarışlar tələb edən bu şərəfli işin öhdəsindən fədakarlıqla gələn müəllif təkcə tarixi faktlarla kifayətlənməmiş, deyimlər və dialektizmlərdən əyani misallar gətirməklə Sarıbaş ləhcəsi və şivəsinin leksik-morfoloji və sintaktik özəllikləri fonunda arxaikliyini və müasirliyini sinkretik şəkildə günümüzə qədər qoruyub saxlayan türk təfəkkür tərzi formulalarından birini bir çox görüntüləri ilə qələmə almışdır. Dilimizin dialektoloji xüsusiyyətləri haqqında çox maraqlı məlumatlar verən bu nümunələrin gələcəkdə daha da dərindən araşdırılması son dərəcə zəruridir. Sarıbaş ləhcəsində “imiş” köməkçi felinin nəqli keçmiş zamanda “qoparanmışlar” – yəni, “qoparmış imişlər” (Bax. səh.346),.. “düşənmiş” – yəni, “düşmüş imiş” (Bax.səh.353) şəklində işlənməsi, “Baldırğanın çay”, “Qış hövrünün (“höyür”sözünə diqqət edin! – V.As.) dərə”, “Qarax oğlunun düz” (Bax.səh.11-12) (Yeri gəlmişkən bizim Kiş kəndində də “Qarax daş” deyilən yer vardır. – V.As.), “Qırx açarın cam” (Bax.səh.262), ”Dolamanın dik” (Bax. səh.359.) və s. bu kimi söz birləşmələrində mənsubiyyət kateqoriyasının təkcə yiyəlik hal şəkilçisi şəklində təzhür etməsi diqqəti cəlb edir. Hələ 1980-1990-cı illərdə məşhur geoloq Həsən Çələbi ilə “Sarıbaş ləhcəsində olub, Azərbaycan orfoqrafik lüğətində və Dağıstan əhalisinin dillərində olmayan 360-a yaxın söz toplayan və onların nəşrinə hələlik müvəffəq olmayan” prof.R.Tahirzadə akad. M.Şirəliyevin “Zaqatala-Qax dialektoloji ekspediyasının ilk yekunları” haqqındakı 1945-ci il tarixli məruzəsindən “... bu ləhcə qədim albanlarla qıpçaq türklərinin dillərinin qarışığından formalaşmışdır” fikrinə (Bax.səh.358-359) – tezisinə istinad etməyi unutmamışdır. [Əlbəttə ki, dillərin qarşılıqlı zənginləşməsi təbii prosesdir. Sarıbaş deyilişinə xas olan “Honnan” (“ondan”), “habıni” (“bunu”), “qıц`a“ (“qıtsˆa”-“qılça”) kimi formantların (Bax. səh.359) Şəki və Naxçıvan dialektlərində də işləkliyi türk mənşəli xalqların ləhcələrinin eyni leksik qatdan qidalandığını sübut edir. – V.As.] Sarıbaş ləhcəsində işlənən “qaşqala-itburnu”, “göləs-əvəlik”, “kursana-fırfıra”, “yumalamaq-diyirlətmək”, “zinzilə-dağ sürüşməsi”, “çöp salma – püşk atma”, “erkək daş-qara və boz qumdaşı”, “dolama-dolay, sarma”, “törə-adət”, “simsar-qohum”, “ağdam- ağ – 335 –

keçədən hazırlanmış kəndarası yığnaq yeri” (Təkcə elə bu faktın əsasında “Ağdam”,”Ağdaş”, “Ağbulaq” və s. kimi toponimləri izah etmək mümkündür.-V.As.), “beymətləb-seçkidə son qərarı verən şəxs”, “səticə-nəticə”, “cıqqılı-azacıq”, “sicim-çatı”, “arxana-pendirin suyu”, “çal-kənarları sıldırım, lakin üstü düzəngah olan otlaq”, “ətənə-buzovla birlikdə düşən son”, “can-iblisin övladı” (Elə buradaca qeyd edim ki, bizim tərəflərdə işlədilən “cana” sözü məhz bu semantikanı ifadə edir: məsələn “onu qırağa eliyin, cana şeydir” və s. – V.As.), “öpgə- kəsilmiş qoyunun ağ ciyərindən bir tikə”, “cikoxlov”, “kakut-kəkotu”, Hövüc-qoz, ceviz”, “cicimay-cır alma”, “işdan-şalvar”, “diləmə-nişanlama”, “şax-xonça” (yenə bizim tərəflərdə edilən “Şaxın qara bəzənsin!” qarğışına diqqəti cəlb etmək istəyirəm.-V.As.), “boyun almaq-gəlin tərəfin yolu kəsib xərac alması”, “həkiyə-hekayə”, “oğat-ovqat”, “ədqun-fərsizliyə, qeyrətsizliyə. əfəlliyə işarə ilə müəyyən şəraitdə kiməsə qoyulan ləqəb“, ”nara-hara-nerə-nərə”, “qələ-ingiloy”, “tələmk-itələmək”, “tökmərək-tösmərək”, “ərdöv-dev adam”, “lecan-iy” və “sital-tərs adam, (bu sözlər bizim Kiş kəndində də eyni mənada işlənir)” və bu qəbildən olan yüzlərlə sözün türk mənşəli olduğu göz qabağındadır.

Prof.R.Tahirzadənin əsatirlər, əfsanələr, ovsunlar, mərasim nəğmələri şəklində kitaba daxil etdiyi nümunələr bizim tarixi inanclar sistemimiz, düşüncə tərzimiz haqqında çox qiymətli mənbələrdir. Bunun üzərinə kitaba daxil edilən düzgüləri, bayatıları, atalar sözlərini, məsəlləri və deyimləri də əlavə etmiş olsaq, onda görülən işin titanikliyi göz qabağında olmuş olar. Hər şeydən əvvəl Sarıbaşın özünə xas olan deyimləri daha maraqlıdır. Özünəməxsus düşüncə tərzi və dünyagörüşü ilə az qala bütün türk dünyasını təmsil etməyə qadir olan bir kəndin öz coğrafiyası daxilində yaratdığı deyimlərdəki obrazlılıq qarşısında heyrətlənməmək mümkün deyildir. “Novruz gəldi – yaz oldu, qırx kötük də az oldu” (Bax. Səh.18), “Evdə qonaq var, deməli, yaxşı yemək var” (Bax. Səh.168), “Baxma sən xalxa, nəhrəni çalxa” (Bax. Səh.359), “Çoban aciz qalmaz” (Bax.səh.365), “Axmaq dinmədikcə ağıllıdır”, “At minənin, arvad saxlayanın”, “Allah vuranda quluna, qalar vuruna-vuruna” (Bax. Səh. 367), “Dərin-dərin meşələr, – 336 –

səndən qalan peşələr” (Bax.səh. 367), “Deşikli muncuq yerdə qalmaz”, “Kəndlərdə Güllük, çaylarda Kürmük”, “Təhlükə ilə bir yorğanda yatana nə qorxu”, “It insana hürəndə insan itə hürməz”, “Şöhrət at belindədir”, “Keşiş çoxalanda kilsədən qaç”, “Yaxşı yoldaş yol basar” (Bax. Səh.368) kimi deyimlərdəki həyatilik, “Hallar gələn adam kimi özündən çıxıb” bənzətməsindəki rişxənd və “Səni görüm Al aparsın”, yaxud “Səni görüm Al vursun” (Bax. Səh.225) qarğışlarındakı həm mifoloji, həm də ufaloji təsəvvürlər , “Şaqullarını dirədi” (Bax. Səh.222) ifadəsindəki gözlərini adama zilləyib baxa – baxa duranlara məzəmmət, “Görüm sənin gözünə at yağı damsın”dakı (Bax.səh.228) bəd nəzərin özünə bəd dua, “Başımın, dişimin ağrısı erməniyə, gürcüyə” (Bax. səh.227) formantındakı inciklik, “Başkəsən ərhəkki (ərhəkki Zaxurluya deyilir) kimi xoruzlanma” (Bax.səh.367), “Meşleşə gedən həki (Dağıstanlı) kimi sallanma” (Bax. Səh. 368), “Yeddi sudan əmələ gəlmiş vələdüzzina” (Bax.səh.301), “Can verdim-yoldaş tapmadım, söz verdim – oynaş” (Bax.səh.367) , “Fahişə gəzir təptəzə, görənə verirlər cəza” (Bax. Səh.368) məsəllərindəki kinayə və qınaq, “Bizə qorxu Dağıstan tərəfdəndir” (Bax. Səh.24) sözlərindəki tarixi informativlik, “Göynük bayraq qaldırdı” (Bax. Səh.129) aforizmindəki yaddaş Sarıbaşın və Sarıbaşlının kimliyindən xəbər verir. Sarıbaşlıların və “Kitabi-Dədə Qorqud” qəhrəmanlarının həyat tərzindəki oxşarlıqlar (əslində eyniliklər) qarşısında insan qeyri-ixtiyari olaraq titrəyir və özünə dönür. Sarıbaşlılar, “hətta, özlərindən iki yaş böyüyə də hörmətlə: – Dədə, – deyib” (Bax. Səh.364) müraciət edirlər. [“Dədə” sözünün “əcdad” mənası ilə yanaşı “böyük” mənasında işlənməsi bizim Kiş kəndi üçün də xarakterikdir. “Mən hələ heş kimi özümə dədə seşməmişəm”, “Buna bax aa, maa dədəlıx eliyir” ifadələrindəki “dədə” sözü “böyük” mənasında işlənmişdir. – V.As.] “Adımı düz de, mənə beş çanax düyü töküb, ad qoyublar” (Bax.səh.261) ifadəsində ada münasibət özünü qabarıq şəkildə biruzə verir. Adın qəsdən düz deyilməməsini təhqir hesab etmək böyükləri tərəfindən qoyulan adı ləyaqətlə daşımaq ənənəsindən irəli gəlib, Oğuz düşüncə tərzinə söykənir. “Hamilə qadının köhnə bir yay-oxun kirişindən keçiril– 337 –

məsi” (Bax.səh.261), “kişinin uşaq doğulan evə gəlməsinin əxlaqsızlıq hesab edilməsi, qadınlar tərəfindən onun ətəyinin kəsilməsi” (Bax. Səh.261), “yas mərasimlərində qadınların qara və ya tünd göy rəngdə geyinmələri” (Bax. Səh.257), “səsvermə zamanı böyük bir daş üzərinə iki küpə qoyub birinə xırdaca ağ, digərinə xırdaca qara daş salmaq, sayılarkən ağ daşın çoxluğunun məsələnin həllinə dəlalət etməsi, daşlar bərabər olduqda seçilmiş beymətləblər tərəfindən son qərarın verilməsi” (Bax. Səh.73) adətləri, “İgid odur, Aladağda at oynada” (Bax.səh.61,368), “Baş kəsib qalamı almısan?” (Bax. Səh.61) deyimləri “Kitabi-Dədə Qorqud” dünyasının Sarıbaş timsalında davamıdır. [Sarıbaşda “əmə” sözünün “bibi” mənasında işlənməsi (Bax. Səh.92) mənim çoxdan bəri mürgüləyən yaddaşımı oyatdı. O dəqiqə “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı “Basat Dəpəgözi öldürdigi boyı bəyan edər, xanım, hey!” boyundakı sözlər yadıma düşdü: Dəpəgöz aydır: “Əmdi qardaşlar,qıyma mana!” Buradakı “əmdi qardaşlar” (Bax. “Kitabi-Dədə Qorqud”.

Bakı, “Yazıçı”, 1988. Mətnin əsli, səh.102.) “süd qardaşları” mənasındadır. Təpəgöz Basata bir döşdən süd içdiklərini xatırladır.

“Kitabi-Dədə Qorqud”da “əmdi” sözü ilə bağlı verilən izahat isə belədir: “Müasir dil üçün təbii görünməyən “əmdi” feli ismi “əmzik” mənasında işlənmişdir” (Bax. “Kitabi-Dədə Qorqud”, Bakı, “Yazıçı”, 1988. Qeyd 48, səh.249) Yəqin ki, diqqətsizlik üzündən buradakı “feli ismi” sözü “əmzik” sözündən əvvəl yazılmışdır. Aydındır ki, “əmzik” sözü “əm” fel kökünə şəkilçi artırmaqla düzəlmişdir. Beləliklə, kiminsə atası ilə bir döşdən süd içən qadın onun üçün “əmə” (“bibi”) dirsə, atası ilə bir döşdən süd içən kişi onun üçün “əmi”dir. Bir döşdən süd içən, lakin qardaş olmayan oğlan uşaqları isə, əlbəttə ki, “əmdi qardaşlard”ır – “süd qardaşlarıdır”.

Elə buradaca kiçicik bir haşiyə çıxmaq istəyirəm: Gəncə-Qarabağ, Qazax-Borçalı coğrafiyamızda “mama” sözü “bibi” mənasında işlənməkdədir. Şamaxı və onun bir çox kəndlərində “ana”ya “əmə” deyə müracıət edirlər. Şəxsən mən “əmə” sözü ilə “əbə” sözü arasında m//b əvəzlənməsindən – türk ləhcələrinə xas olan fonetik variantdan başqa bir şey görmürəm. Çünki bizim ləhcəmizdə “bəbə” sözü də vardır, bu söz m//b əvəzlənməsi zama– 338 –

nı “məmə” kimi tələffüz olunur. “Əmi” – “əmdi qardaş-süd qardaşı” – “Əmə-bibi” – “aba-ana” – “abay-ana” – “bəbə – çağa” – “əbə-çağa” – “əbəçi-çağatutan” – “mama-bibi” – “mamaça” sözlərinin kökündə “ana-məmə verən”, “məmə” və “əmmək” semantikası durur və bu sözlər xalis türk sözləridir. – V.As.] Qarşıdağ, Ağbulaq dağı, Alagözdağ, Aladağ, Qaradağ və ya Qaraqaya dağı, Calayer dağı, Oğuzqoşun yaylağı, Parasar dağı Sarıbaşın özündə, ondan 30-40 km. aralı Qanıx çayı ətrafında “Ağcaqala”, “Sürməli”, “Torpaqqala” kimi qalaların olması isə Sarıbaşın həndəvərində bir “Kitabi-Dədə Qorqud” coğrafiyası yaradır.

Sarıbaşlılar arasında Tir Qafur, Dəli Fətəli, Dev Yusif adı ilə hələ də məşhur olan igidlər “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarındakı ”Parasarın Bayburt qalasından aşıb gələn Bamsı Beyrək”, “əli-qolu uzunca, at ağızlı Aruz Qoca” kimi qəhrəmanları xatırlatmaqdadır.

Türk ruhundan gələn oynaqlıq, şuxluq və zarafatcıllıq Sarıbaş tapmacalarında tam parlaqlığı ilə əks olunmuşdur: “Bir tapmaca salım, tapmasan birini də salım” (açması – “duz”. Bax. Səh.294), “Səhər durdum, haçaya mindim” (açması-şalvar), “Ağ toyuq çimçim edər” (açması-düyü. Bax. Səh. 295).

Bunlarla yanaşı onu da qeyd edim ki, Dağ başı qar olubdur, Dərələr dar olubdur.

Məni yollara salan Vəfasız yar olubdur.

(Bax. Səh.294) bayatısındakı həzinlik və kövrəklik Bostanda tağım ağlar, Basma, yarpağım ağlar.

Nə qədər sağam, ağlaram... Ölləm, torpağım ağlar.

(Bax. Səh.285) ağısındakı ağrı və sızıltı əlahiddə götürülən bir türk ləhcəsinin bədii imkanlarının nə qədər geniş olduğunu sübut edir.

– 339 –

***** Sarıbaşın antik və ilkin orta əsrlər tarixinə səyahət edəndə də, rus-alman tarixçisi general Fon-Plottonun 1870-ci ildə yazdıqlarına əsasən “gürcülər ingiloyların (qələlərin) köməyi ilə 315 il bundan əvvəl, təxminən 1555-ci ildə Sarıbaşlıların üzərinə yeridilər” (Bax. Səh.41) məlumatını verəndə də, 1564-cü ildə Şah I Təhmasibin fərmanı ilə yaradılan İlisu sultanlığından bəhs edərkən ”Zaxur sultanlığın dağ mülkü, İlisu aran mülkü, Sarıbaş azad camaatlıq idi” (Bax. Səh.63) deyə danışanda da, 1712-ci ildən Səfəvilərə qarşı başlayan üsysnlara müvəffəqiyyətlə başçılıq etdiyinə görə Osmanlı sultanı III Sultan Əhməd tərəfindən Şəki və Zaxur bəylərbəyisi təyin edilən “Əli Sultanın1722-ci ildə başçılığı ilə ləqilər Tiflisi tutdular, VI Vaxtanq qaçdı, Kaxetiya çarı II Konstantin (İmanqulu xan) ilə müqavilə bağlandı, bu müqaviləyə əsasən gürcülər xərac verməli və bölgəyə basqın etməməli idilər, lakin 1725-ci ildə gürcülər yenidən basqın etdilər, Əli Sultanın hücumundan qorxan II Konstantin Türkiyəyə qaçdı, II Konstantinə köməyə gələn türk İbrahim paşa Zaqatalanın indiki Muğanlı kəndi yaxınlığında məğlub oldu, lakin ləqilər 1727-ci ildə Kaxetiyadan keçib buraya gələn Şirəli paşa ilə müqavilə bağladılar, Əli Sultanın qvardiyasını Sarıbaşlılar təşkil edirdilər” (Bax. Səh.85-86) deyib tarixi ekskursuna davam edəndə də, “İlisu cümə məscidini və məşhur Ulu körpünü inşa etdirən Əli Sultanın bir versiyaya görə 1732-ci ildə gürcülərlə döyüşdə Siqnax ətrafında şəhid olduğunu, başqa bir versiyaya görə 1734-cü ildə qoca yaşlarında öz əcəli ilə” vəfat etdiyini (Bax. Səh.87) dilə gətirəndə də, “1803-ü ildə İlisu sultanı Soltan Əhməd rus təbəəliyini qəbul etdi” (Bax. Səh.88), “1806-1812-ci illərin rustürk müharibəsində öz dəstəsi ilə türklərə qarşı vuruşdu, oğlu Alxaz bəy ruslarla birlikdə Axalsıx qalası üzərinə hücum edərkən həlak oldu” (Bax. Səh.91), “Azərbaycanda İsmayıl Əfəndi Şirvani, Dağıstanda isə onun şagirdi Molla Məhəmməd Yaraği 1820-ci ildən müridizmi yaymağa başladılar” (Bax. Səh.89), “1844cü il iyunun 9-da Sarıbaş dərəsində ruslarla döyüş oldu, sultanlıq ləğv edildi, rus imperiyasına sədaqətlə xidmət etdiyi üçün kapitan rütbəsindən general rütbəsinədək yüksələn Daniyal Sultan qızı Kərimətin əri Qazi – 340 –

Məhəmməd Şeyx Şamil oğlunun yanına getdi, Sarıbaş Qax hərbi dairəsi naibliyinə tabe edildi, xristianlığı qəbul etmiş ingiloy hərbi zabit ona rəhbərlik edirdi” (Bax. Səh.88-90) deyə baş verən hadisələri qələmə alanda da prof. R.Tahirzadə oyanmış yaddaşına və tarixi bilgilərinə istinad etmişdir.

1877-ci ildə Qafqazın müsəlman əhalisinin zorla və ya rüşvətlə xristianlaşdırılmasına etiraz kimi Dağıstandan başlayan üsyana Sarıbaşlılar da qoşuldular. Sarıbaş üsyanının rəhbəri vaxtilə Şeyx Şamilin naibi və mirzəsi olmuş Sarıbaşlı Molla Muxtar Əfəndi, təşkilatçısı isə onun şagirdi, cavan müdərris Hacı Abdurahman (Bax. Səh.95-96) idi. 15 nəfər Sarıbaşlını Sibirə sürgün etdilər, on ildən sonra onlardan dördü salamat (Bax. Səh.97) qayıtdı.

1877-1878-ci il rus-türk müharibəsi zamanı Qars davasında Sarıbaşlı 12 gəncin türklər tərəfə keçməsi və vuruşa-vuruşa şəhid olması bu kitabda yer alan ən təsirli epizodlardan biridir. “İslamı qəbul eləmiş Muxtar paşa adlı bir erməni Qarsın komendantı idi” (Bax. Səh.91) və qəsdən səhv komandalar verməklə türklərin kütləvi qırğınına səbəb olmuşdu. İndi sual olunur: “Sarıbaşlı gəncləri nə vadar etmişdi ki, onlar rus ordusunun əsgərləri ola-ola türk ordusuna keçmişdilər?” Bunun bircə səbəbi var idi: onların türk olmaları və yaddaşlarının oyanması. Nə yaxşı ki, oyanmış yaddaşla döyüşə atılan əsgərlərimiz olduğu kimi oyanmış yaddaşla yazıb-yaradan şair və yazıçılarımız da olmuşdur və vardır. Prof. R.Tahirzadənin bir hissəsini illərdən keçə-keçə dillərdən topladığı, bir hissəsini Azərbaycan Dövlət arxivindən əldə etdiyi “Qars davası” şeirini kitabına daxil etməsi ilk tarixi təşəbbüsdür. [Ölkəmiz müstəqil olandan sonra toplayanı və tərtib edəni f.e.n. Təranə Tofiq qızı olmaqla H.K.Sanılının (18781937) Bakı Universiteti Nəşriyyatı tərəfindən 1993-cü ildə işıq üzü görmüş “Seçilmiş əsərləri”ndə “Qars davası” şeiri öz əksini tapmamışdır. – V.As] Elə bunu nəzərə alaraq mən də “Qars davası” şeirini prof.R.Tahirzadədə olduğu kimi təqdim edirəm: Qalanın başında torpaq quruldu ... İki nizam bir-birinə vuruldu!

Alagöz Osmanlı tamam qırıldı!

– 341 –

Bu nə yaman, Allah aman! Gedən gəlmədi!

Kor olasan, Muxtar paşa! Cavan qalmadı!

Atımı bağladım Qarsın daşına.

Güllə atılanda dəydi döşünə...

Nişanlımı qoyub getdim qoşuna.

Bu nə yaman, Allah aman! Gedən gəlmədi!

Kor olasan, Muxtar paşa! Cavan qalmadı!

Qarsa getmək üçün dağları aşdım, Sıldırımlar keçdim, yollar dolaşdım.

Qafqazdanam, türkəm: qaynadım, daşdım...

Bu nə yaman, Allah aman! Gedən gəlmədi!

Kor olasan, Muxtar paşa! Cavan qalmadı!

Qalanın dibində qovdum maralı.

Sarı Moskov gəlir cibi paralı...

Alagöz Osmanlı tamam yaralı...

Bu nə yaman, Allah aman! Gedən gəlmədi!

Kor olasan, Muxtar paşa! Cavan qalmadı!

Qalanın dibində yıxılıb yatdım.

Yüzbaşı gələndə qan-tərə batdım...

Anamı, bacımı vətənə satdım...

Bu nə yaman, Allah aman! Gedən gəlmədi!

Kor olasan, Muxtar paşa! Cavan qalmadı!

Yeridim, yüyürdüm, yıxıldım, yatdım.

Aynalı tüfəngi Moskova atdım...

Atamı unutdum, anamı atdım...

Bu nə yaman, Allah aman! Gedən gəlmədi!

Kor olasan, Muxtar paşa! Cavan qalmadı!

Güllələr sinəmdə, gözüm qaralı...

Dostlarım qırılıb, özüm yaralı.

Anamın səsinə könlüm daralı...

– 342 –

Bu nə yaman, Allah aman! Gedən gəlmədi!

Kor olasan, Muxtar paşa! Cavan qalmadı! Əyil, dağlar, əyil, üstündən aşım!

Yaram çox sızlayır, necə alışım?

Qismət deyil nazlı yarla danışım...

Bu nə yaman, Allah aman! Gedən gəlmədi!

Kor olasan, Muxtar paşa! Cavan qalmadı! Özüm can üstündə, gözüm yaşlıyam...

Al-qana boyanmış Sarıbaşlıyam.

Xain fitnəsindən qəlbi daşlıyam!

Bu nə yaman, Allah aman! Gedən gəlmədi!

Kor olasan, Muxtar paşa! Cavan qalmadı!

Qalanın şəhidlər bölgəsindəyəm.

Bir türk bayrağının kölgəsindəyəm.

Fəxr edirəm türkün ölkəsindəyəm.

Bu nə yaman, Allah aman! Gedən gəlmədi!

Kor olasan, Muxtar paşa! Cavan qalmadı!

Qalanın dibində bir nar ağacı...

Dənəsi şirindir, yarpağı acı.

Bir dərdə düşmüşəm, yoxdur əlacı.

Bu nə yaman, Allah aman! Gedən gəlmədi!

Kor olasan, Muxtar paşa! Cavan qalmadı!

Tüfəngim qazıxdan asılı qaldı...

Boğçam sandıqlarda basılı qaldı...

Nişanlım da məndən küsülü qaldı...

Bu nə yaman, Allah aman! Gedən gəlmədi!

Kor olasan, Muxtar paşa! Cavan qalmadı!

Qalanın dibində bir bulaq axar...

Anam ağlar, bacım yollara baxar.

Nişanlım qəzəbdən dünyanı yıxar.

– 343 –

Bu nə yaman, Allah aman! Gedən gəlmədi!

Kor olasan, Muxtar paşa! Cavan qalmadı!

Anama deyin ki, atımı satsın.

Aynalı tüfəngi çəngəldən assın.

Nişanlım gözəldir, qardaşım alsın.

Bu nə yaman, Allah aman! Gedən gəlmədi!

Kor olasan, Muxtar paşa! Cavan qalmadı!

Nişanlım gözəldir, qardaşım alsın.

Qardaşım almasa, yoldaşım alsın.

Yoldaşım almasa, evmizdə qalsın.

Bu nə yaman, Allah aman! Gedən gəlmədi!

Kor olasan, Muxtar paşa! Cavan qalmadı!

Atam başı uca məscidə getsin...

Anamın naləsi fələyə yetsin.

Bacım dostlarımdan birinə getsin.

Bu nə yaman, Allah aman! Gedən gəlmədi!

Kor olasan, Muxtar paşa! Cavan qalmadı!

(Bax. Səh.92-94) Azadlıqsevər Sarıbaşın 1917-1919-cu illərdə 11 müsavatçı, 3 nəfər hümmətçi yetişdirməsi, müsavat ordusuna ilk çağırışdan 20 əsgər verməsi (Bax. Səh.116) təbii bir hal idi. 1930-il aprelin 12dən 13-ə keçən gecə Şəkidə başlanan (Bax.Həbibulla Manaflı.Şəki Üsyanı. Bakı, “Zaman”, 2004. Səh.47, 50.; bax.yenə Həbibulla Manaflı. Öyünc və güvənc qaynağı.Bakı, “Nurlan”, 2007. Səh.144145) üsyana dəstək olaraq Qaxda Sadıq Balacayevin, Zaqatalada Qaçaq Şuayın, Məşədinin, Samuxlu Məmmədqasımın və Əbdülməcidin dəstələri tərəfindən dərhal xalqın ayağa qaldırılmasını, [(Bax.səh.131. Qeyd: yəqin ki, 1930-cu il hadisələrinə aid sənədlərdəki bəzi dolaşıqlıqlara görə bu hadisə burada “1931-ci ilin aprel üsyanı. Bu üsyanda Sarıbaşlıların iştirakı”. (Səh. 127-135) adı ilə təqdim edilir. – V.As.] “türklər gəlirlər” şaiyəsinə inanıb Sarıbaşdan Qaxa gələn “pişvaz dəstəsi”nin bayraq qaldırmasını, üsyançıların rəhbəri Sadıq Balacayevin üsyancıları cəsarətlə vuruş– 344 –

mağa çağırışına pulemyot atəşi ilə cavab verilməsini, üstünə “Sarıbaş” sözü yazılan bayrağın ələ keçməsini (Bax. Səh.129), təqiblərdən yaxa qurtarmaq istəyən üsyançıların Sarıbaşdan Dağıstana keçmələrini (Bax. Səh.128), üsyanda iştirakına görə həbs eilən 14 nəfər Sarıbaşlıdan 4-ünün güllələnməsini, inək almaq üçün Dağıstana keçərkən Teymur Məmə və Molla Mansurun yoxa çıxmasını, Orta Asiyada darmadağın edildikdən sonra Qafqaza səpələnmiş basmaçıları axtaran çekistlər tərəfindən onların həbs edilib Daşkəndə aparılmasını, bir il səkkiz aydan sonra günahsız olduqları sübut edildiyi üçün Bakıya, oradan da Sarıbaşa qaytarılmalarını (Bax. Səh.327-331), aprelin 16-da Qaxda keçirilən mitinqdə (Bax. Səh.132) AFK sədri M.C.Bağırovun özünün dediyinə görə Şəkinin Qışlaq adlı yerində qızıl əsgər formasında olan adamlar tərəfindən saxlanmasını, gülləbaran edilməsini, Ləzgi Məhəmməd adlı bir nəfər tərəfindən xilas edilməsini (Bax. Səh.130) də, üsyanı yatırtmaq üçün bölgəyə gələn AFK-nın sədr müavini İbrahimovun orada xeyli vaxt qonaq qalmasını da (Bax. Səh.175) təbii qəbul etməliyik. ***** Sarıbaş xörəkləri 172 adda olmaqla (Bax. Səh.237-246) dünyanın özünü heyrətə salacaq qədər qədim və zəngin mətbəx mədəniyyətindən, Sarıbaş kişi və qadın geyimləri (Şəkillərin çoxu müəllif tərəfindən akademik Q.S.Çitayanın arxivindən götürülmüşdür) az qala bütün iqlimləri əhatə edə biləcək modelyerlik səviyyəsindən (Bax. Səh.248-257) xəbər verir. Bunu unutqanlıqdan tamamilə uzaq, yaddaşı torpağın və səmanın yaddaşı kimi pozulmaz olan bir xalq edə bilərdi. Sarıbaş yaddaşında torpaqdan gələn ilkinlik, səmadan gələn bakirəlik və bunların birgəliyi kimi müasirliklə qaynaq edilmiş qədimlik genetik olaraq çulğalaşdığından və irsi kodlarla nəsil-nəsil gələcəyə ötürüldüyündən Sarıbaşlıları qara qutusu salamat qalmış toxum adlandırmaq olar.

Sarıbaşın pirləri, üləmaları, əfəndiləri, ara həkimləri, hətta, ovsunçuları, cadugərləri, falabaxanları haqqında da sevgi ilə danışan Dr. Prof. R.Tahirzadə o kənddə gördüyü yuxuları da müqəddəs sayır.

O, qələmə aldığı əhvalatlardakı mifoloji, ufoloji, fərdi-psixoloji mə– 345 –

qamları da şahidi olduğu hadisələr və özünün yaşantıları kimi təsvir etmişdir. “Ərdov Sarıbaşda”, “Vəhşi insan haqqında rəvayət”, “Kazım oğlu İsrafilin başına gələnlər”, “Şeyx Səlim əcayib məxluqların toyunda”, “Nəcməddin və əcaib məxluqlar”, “Səmada böyük tavasara bənzər cisim” və s. haqqında olan hadisələr bu qəbildəndir.

“Sarıbaş və Sarıbaşlılar” kitabını birnəfəsə oxuduğum. Ürəklə dyə bilərəm ki, Dr. Prof. R.Tahirzadə içindəki yurd sevgisini gah Yamacdağın sinəsindən qaynayan çeşmə kimi Sarıbaşın qulağına pıçıltı ilə demiş, gah da Bulandıx çay kimi özünü qayalara və daşlara çırpa-çırpa, hayqıra -hayqıra söyləmiş, gah da ki, kürlüyündən əl çəkməyən Kürmük çay kimi yeri-göyü silkələyə-silkələyə hamıya və hər kəsə var səsiylə bəyan etmişdir.

Budur, Dr. Prof.R.Tahirzadə indi də kəndinin rəsmi şəxsləri, dövlət və iş adamları, alimləri, müəllimləri, həkimləri, hərbçiləri, sənətkarları, deputatları, ticarətçiləri, kolxozçuları, mexanizatorları barəsində də eyni coşqu ilə söz açır. Burada da yaddaşda kök salan ilkinlik, bakirəlik və müasirliklə qaynaq edilmiş qədimlik (möhtəşəmlik) özünü göstərməkdədir. Buyurun, Dr.Prof. R.Tahirzadənin nitqində “ilk” sözünün işləndiyi məqamlara diqqət edin: 1.”Sarıbaşda kənd soveti 1920- ci il 11 may günü XI ordunun ... bir bölüyü kəndə daxil olandan sonra bir neçə gün ərzində yarandı. ... İlk kənd soveti sədri Əhməd Mahmud oğlu oldu.” (Bax. Səh.142.)

2. “Kənddə partiya təşkilatı ilk günlərdən fəaliyyətə başlamışdı. Onun ilk özək katibi Lətif Əhmədov olmuşdu.” (Bax. Səh.143.)

3. “Sarıbaşın ilk kooperativini yaradan Əbdülməcid Rəcəbov “lmuşdu.” (Bax. Səh.144) 4. “Sarıbaşda ilk məktəb 1921-ci ildə açıldı. Bu, ibtidai məktəb idi. Onun ilk müəllimləri Əbdülrəhman Xəlilov, Əbdülməcid Xəlilov olmuşdular.” (Bax. Səh.118) 5. “1931-ci ilin sonundan kolxoz formalaşdı. ...kolxozun yaranmasını Muzdur Hacı Əfəndi elan etmişdi... kolxozda 12 nəfər üzv var idi. 1 №- li kolxoz kitabçası Hafizov Əbdüsəmədə verildi...

6. İlk kolxozun adını “Ağbulaq” (Bax. Səh.136) ”qoydular”.

Kolxozun ilk yığıncağında Heydər Heydərov sədr seçildi. Keçmiş – 346 –

yüzbaşının bürünc ... möhrünün üstündəki yazıları kəndin zərgəri Novruz kişi silib “Sarıbaş”, “Ağbulaq” sözlərini yazdı. ... Onu kağızlara his ilə vurdular...

Sarıbaşlı ziyalıların toy məclisində. Oturanlar: soldan1-ci, 112 saylı Qax seçki dairəsinin sədri Kərim Əliyev, 2-ci, Prof.Dr. Amin Babayev, 3-cü, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Şəki bölməsinin sədri Vaqif Aslan, 4-cü, Qax rayonu üzrə YAP-ın sədri, Qax rayon İcra Hakimiyyəti ərazi idarəetmə şöbəsinin rəisi Nizami Əhmədov, 5-ci, Uzun müddət Bakı şəhəri Nərimanov rayonunun İcra Hakimiyyəti başçısı işləmiş Mübariz Rəcəbov, 6-cı, Qax rayon mənzil istismar idarəsinin rəisi Yaşar Şirinov.

Ayaq üstə duranlar: 1-ci, Çingiz Qızıl qələm mükafatlı jurnalist Çingiz Nağıyev, 2-ci, Azərbaycan Şimal-Qərb regional Hidrometeorologiya Mərkəzinin direktoru Vaqif Məmmədov, 3-cü, həmin mərkəzin direktor müavini Ramiz Məmmədov, 4-cü, dostumuz İlham Tacıyev, 5-ci, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Vüsal Baxışov

7. Çələbiyev Əmir Süleyman oğlu (1908-1924?) ilk kolxozun ilk təsərrüfat briqadiri oldu” (Bax.səh.373), 1933-cü ildə kolxozun adını dəyişib Azərbaycan komsomolunun yaradıcısı Hüseyin Rəhmanovun adına qoydular. 1938-ci ildə H.Rəhmanovun xalq düşməni çıxması ilə əlaqədar olaraq kolxozun adını dəyişib,.. “Sarıbaş 26 Bakı komissarı kolxozu” qoydular. Kolxoz dağılsa da, bu ad – 347 –

qaldı.” [(Bax. Səh.137). Mən də bunu əlavə edim ki, Azərbaycan müstəqil olan kimi ad qoyanlar və ad qoymaqda pərgar olanlar “26-lar”ın da xalqımızın düşməni olduqlarını etiraf etmək məcburiyyətində qaldılar. – V.As.] 8. “1938-1939-cu illərdə Sarıbaşın indı köhnə məktəb adlanan məktəbi (Bax. Səh.125, 142) tikilirdi. Bu o zaman üçün müasir bir məktəb idi. Təzə məktəbin ilk direktoru Əfəndi Rzayev (Bax. Səh.125) idi.” Məktəbin çox ağır olan boy tirini usta Qasım ilə müəllim Seyfəddin Əhmədov (Bax. Səh.142) qaldırmışdılar.”

9. “Yelisuyski Həşim Əfəndi Hacı oğlu (1895-1986) Sarıbaşın sovet dönəmində yetışən ilk ziyalı-alimi” (Bax. Səh.391), “Rəsulzadə Əbdülqaffar Rəsul oğlu (1901-1935) kəndin ilk hüquqşünası” (Bax. Səh.423), Tahirzadə Abbas Məhəmməd Tahir oğlu (19081986) ilk ali təhsilli adamı” (Bax. Səh.372), “Xəlilova Ayşə Xəlil qızı (1933) Sarıbaşın ilk ali təhsilli qadını” (Bax. Səh.406), “Nəzirova Müslimət Xəlil qızı isə (1931) Sarıbaşın ilk ali-pedaqoji təhsilli qadını” (Bax. Səh.408), “Sofiyeva Aynur Məmmədiyə qızı (1970)1986-cı ildən qızlar arasında SSRİ çempionu, 1991-ci ildən Beynəlxalq Qrossmeystr” adını qazanmış ilk Sarıbaşlı və ilk Azərbaycanlı qadın (Bax. Səh.376), “Nəcəfov Niyazi Məhəmməd oğlu (1928) ilk həkim” (Bax. Səh. 417), “Hafizov Rəsul Mütəllif oğlu (1904-1980) M.C.Bağırovla şəxsən görüşən, 1931-ci ildə aprel üsyanı zamanı “Çekist” dəstələrinin qarşısına gedib onları qarşılayan ilk Sarıbaşlı (Bax. Səh.423), Həmzəyev Süleyman Məhəmməd oğlu (1917-1975) 1966-cı ildən, Mirzəyev Həsən Mirzəli oğlu (19262006) isə 1971-ci ildən kəndin Sosialist Əməyi Qəhrəmanları” (Bax. Səh.375), “Məmmədov Bəxtiyar Hacı Mahmud oğlu (19302013) kəndin 1965-1970-ci illərdə Az.SSR Ali Sovetində ilk deputatı” (Bax. Səh.416), “Əliyev Abdukərim Rəsul oğlu(1947) Sarıbaş çırağının daim yanması üçün əlindən gələni əsirgəməyən adam (Bax. Səh.379-380), “Əliyev Bəşir Rəsul oğlu (1956) Azərbaycanda ilk özəl bankın yaradıcısı” (Bax. Səh.443), Rəsul Abdukərim oğlu Əliyev “Karel Elektronik” şirkətinin Azərbaycan filialının Baş direktoru (Bax. Səh.483) olub Sarıbaşı şərəfləndirməkdədirlər və s. və i.a. 1931-ci ildən Şəkiyə köçüb, 10 saylı orta məktəbin direkoru – 348 –

vəzifəsinə qədər yüksələn Əbdülməcid Hacıxəlil oğlu Xəlilov [(1898-1945) Bax.Səh.402)] da, Şəki ikiillik Müəllimlər İnstitutunun məzunlarından biri olan Vəliyullah Bədrəddin oğlu Xəlilov [(1932-2010) (Bax. Səh.405)] da, 1951-ci ildə Şəki Pedaqoji Məktəbini bitirən Ayşə Xəlil qızı Xəlilova [(1933) (Bax. Səh.405)] da Sarıbaşı təmsil etmişlər. Bu günə qədərki vəziyyətində xalqımıza 23 alim, 62 müəllim, 13 həkim, 14 polis və hüqu-mühafizə işçisi, 4 deputat, 20 hərbçi, 30 mühəndis, mexanizator və digər tanınmış adamlar bəxş edən Sarıbaş kəndi Qarabağ uğrunda döyüşlərdə 13 şəhid vermişdir. İlkinliklə, bakirəliklə və müasirliklə qaynaq edilmiş yaddaş elə budur. Öz kəndi haqqında Dr. Prof. R.Tahirzadə səviyyəsində danışa bilmək üçün ağlı, biliyi, maddi və mənəvi imkanları ilə yurda xidmət etmək lazımdır. ***** Kitabı oxuduqca Sarıbaş əsilli adamların dağda və aranda yerləşməklə iki yaşayış məntəqəsində məskunlaşmasının şahidi oluruq: bunlardan birincisi Sarıbaş, ikincisi Calayerdir. (Sarıbaşa calanan dağın adı Calayer dağı olduğu kimi ona əkərət (hekarat) yeri kimi ayrılmış aran yerinin də adı çox təbii olaraq Calayer adlanmalı idi. – V.As.) Müəllif haqlı olaraq “Cəlairlərin bu bölgəyə yürüşləri haqqında əsaslı bir mənbə yoxdur. ... Sarıbaş ...isə skiflər, hunlar... dövründən mövcud olan bir kənddir” deməklə (Bax. səh.25.) onu cəlair tayfalarının adı ilə bağlamaq istəyənlərə etirazını (yenə bax. səh.25.) bildirir. [Şeyx Üveys zamanında-1359-1374ü illərdə... Arran, Muğan və Şirvan vilayətlərini də Təbrizə qatmağa nail olan Cəlairilər dövləti, (Əбу Бəкр əл-Гүтби əл-Əһəри. Тарих-е Шејх Увејс. Бакы, “Елм”, 1984. Сəһ.7. – Абу Бакр алКутби ал-Ахари. Тарих-и Шейх Увейс. Бакы, “Елм”, 1984. Стр.

81., А.А.Али-заде. Социально-экономическая и политическая история Азербайджана XIII-XIVвв. Баку, 1956, с.378) birbaşa onu yaradan tayfanın adı ilə bağlı olduğu kimi, Calayerin (əslində “Sarıbaşa ayrılmış yer”in) tayfa adı ilə bağlılığı elə bir ciddi fikir ayrılığı yaratmır. Dağ ətəyində yerləşən əsas yaşayış məntəqələrinə aid olan arandakı əkin-biçin yerlərinin 20-30 km. aralıda – 349 –

olması taleyini bizim Şəkinin bir çox kəndləri, o cümlədən Kiş kəndi də yaşamışdır. “Qış-əkinçi, yaz-dilənçi” ifadəsinin tez-tez işləndiyi Kiş kəndinin Şəki şəhərinə yaxınlığı onun tərk edilmiş məskun zonaya çevrilməsinə mane olmuş, əsas yaşayış məskəni kimi qalmasına və inkişafına təkan vermişdir. Əhalisinin çox qismi Şəkinin sənaye obyektlərində, az bir qismi isə ondan 20-30 km. cənubda yerləşən Baltalıda, Əyri çay sahillərində və Daşüzdə əkinçilik etmişdir. Sovet dönəmində kəndlinin torpağa məcburi təhkim edilməsi siyasəti gücləndikcə rüşvət, adam tapmaq və s. yollarla pasport əldə edənlər yaşamaq üçün ayrı bir yol bilmədiklərindən Rusiya bazarlarına üz tutmuşlar. Əlbəttə ki, bu proses kəndin ideologiyasına pozucu təsir göstərmişdir. Bir yandan da əllərində kolxoz arayışları olan özbək, türkmən, tatar kəndliləri Rusiya bazarlarında sərbəst alver etdikləri halda, Azərbaycan kəndlisi isə kolxozdan və kənd sovetindən arayışı olmadığı üçün hər dəfə tuthatut (oblava) olduqda gizlənə-gizlənə, yaşına-yaşına, əyilə-əyilə yaşamağa məcbur olmuşdur. Bu isə Azərbaycan kəndlisinin dövlətə qarşı olan inamını heçə endirmişdir. – V.As.] Hələ “1873-cü il siyahıya alınmasında Calayerdə 43 ailə, 186 adam” olduğunu (Bax.səh.25.) nəzərə alsaq, Sarıbaşdan Calayerə olan köçü məlum tarixdən də əvvəlki tarixlərə aid etməliyik. Calayerin rəsmi şəkildə Sarıbaşa calanması isə “1877-ci ildə Qafqaz əhalisinin zorla xristianlaşdırılmasına etiraz kimi “Şahov üsyanı”na qoşulan, 10 il Sibirdə sürgündə olandan sonra” qayıdıb Ağyezli (Ağyazı-V.As.) və Şirak çöllərinin – rəsmi sənədlərdəki 143 №-li torpaqlarının dövlətin qərarı ilə Sarıbaşlıların istifadəsinə verilməsi üçün 32 il mübarizə aparan və nəhayət, 1918-ci ilin aprelində Mavərayi Qafqaz Komissarlığının qəti qərarı əsasında buna nail olan Hacı Abdurahmanın adı ilə bağlıdır. “Ağyezlidə ilk xışı torpağa sancan, 1920-ci illərin ortalarına kimi buralarda təkbaşına çalışan, yeznəsi Qasım kişi və 12 yaşlı nəvəsi Kərim tərəfindən boz bir təpə üzərində dəfn edilən, hal-hazırda qəbrinin yeri də itmiş olan” (Bax.səh.95-99) Hacı Abdurahmanın torpaq sevgisi qarşısında baş əyməmək mümkün deyildir. Axı, Hacı Abdurahman bütün bunları Sarıbaşı Ağyezli və Şirak çöllərinə köçürtmək niyyətilə deyil, Sarıbaşın qışı qışlaqda, yayı yaylaqda keçirə bilməsi, qoyunçuluqla ya– 350 –

naşı əkinçiliklə də məşğul olub, firəvan yaşaması üçün etmişdi.

Hacı Abdurahmanın Sarıbaşla bağlı əldə etdiyi sənədlərin müəllif tərəfindən kitabda çap etdirilməsi isə tarixi əhəmiyyət daşıyır. ***** Havası, torpağı və suyu kimi saf şəxsiyyətlər yetişdirən Sarıbaşın Sovet dönəmindəki taleyi də çox ziddyyətli və acınacaqlı olmuşdur. 1905-1910-cu illərin çiçək, 1915-1920-ci illərin cüzam və yatalaq (Bax. Səh.114) xəstəliklərindən keçib gələn, 11 müsavatçısı, 3 hümmətçisi olub, 1917-1919-ci illərdə müsavat ordusuna ilk çağırışdan 20 əsgər verən (Bax. Səh.116) Sarıbaş kəndi Sovet Rusiyasının bolşevik oyunları qarşısında heyrət və çaşqınlıq keçirməyə bilməzdi. Müəllif bu prosesi dərin bir profesyonallıqla açıqlamış, 1920-1930-cu illərdə tətbiq edilən “yeni geyimlər, yeni idman oyunları, yeni musiqi alətləri, yeni nişanlar, yeni nəğmələr, yeni etnoqrafik dəyişikliklər” (Bax. Səh.122), hətta, “inqilabi bayramlarda iri armud ağaclarının kəsilməsi” – qocaman ağacların da köhnəliyin qalığı hesab edilməsi – V.As. (Bax. Səh.123) fonunda insan inamının və iradəsinin sındırılması faciəsini ağrılı yaşantıları ilə təsvir etmişdir. 1936-cı ildə Stalin Konstitusiyasına görə “səsdən məhrum edilmə”, “namaz qılmaq, azan vermək qadağası”, “məscidlərin kolxoz anbarına çevrilməsi”, “ərəb-fars əlifbası ilə yazılan kitabların yandırılması, yaxud qəbristanlıqda torpaqlara basdırılması”, “papağın, başmağın, arxalığın, əbanın və saqqalın repressiyası”, “Stalin kimi bığ qoymaq və qəlyan çəkmək kompaniyası”, “kəndlinin kolxoz təhkimlisinə çevrilməsi” (Bax. Səh.140), 1938-ci ildə “Moskvada Azərbaycan İncəsənəti Ongünlüyü”ndə Stalinə, partiyaya, papaninçilərə, kolxoza həsr edilən şit-şit mahnıların oxunması (Bax. Səh.124), 1938-1939- cu illərdə hər bir kənddə, o cümlədən Sarıbaşda “əsgəryaşlı adamlara hərbi təlimlər keçmək” paradoksallığını yaşayanların dünyagörüşlərindəki çatların dərinliyinə fikir verin! 1941-1945-ci illər Sarıbaş üçün hərbi vəziyyət illəri olmuşdu. Sarıbaş Azərbaycan və Dağıstan arasında hərbi-strateji məntəqə olduğundan 1942-ci ilin aprel ayından başlayaraq noyabrın əvvəllərinə kimi hər gün minlərlə silahlı döyüşçü Ağbulaq (Hun bol) və Gönəxay (Hun beli) keçidlərindən keçib Dağıstana (Bax. – 351 –

Səh.145-146) getmişdi. Kənddə hərbi hissə və qərargah yaradılmışdı. Müharibədən sonrakı illərdə Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi (1954-1959) kimi şöhrət tapann akad.İmam Daşdəmir oğlu Mustafayev 1942-ci il boyunca buralarda partizan hərəkatını təşkil etmiş, təxribatçılara və fərarilərə qarşı ciddi işlər aparmış (Bax. Səh.1175), Hərbi Müdafiə Komitəsinin nümayəndəsi kimi özü də hərbi paltar geyinmiş, hərbi qüvvələrin fasiləsiz olaraq Dağıstana keçməsinə rəhbərlik etmiş, Sarıbaş dağlarında qocalardan və yeniyetmələrdən ibarət partizan dəstələri (Bax.Səh.146) yaratmışdı. Ümumazərbaycan dünyagörüşündə olduğu kimi Sarıbaş dünyagörüşündə əmələ gələn çatlar 1941-1945-ci illərdə daha da dərinləşdi. Müharibəyə göndərilənlərin 184-ü kişi və 10-u gənc qız olmaqla 194 nəfər adamdan (Bax. Səh.145) 38-nin həlak olması, 41nin itkin düşməsi, 7-nin xəbərsiz qalması, 2-nin həbs edilib yoxa çıxması, 6-nın yaralı qayıdıb ölməsi (Bax. Səh.147) azmış kimi bir tərəfdən Heydərov Rəcəb Şeyxəli oğlunun 1980-ci ildə avtomobil qəzasında faciəli şəkildə həlak olduğu günə qədər Berlində Reyxstaqa sovet bayrağını sancan şəxsin özü olduğunu iddia edə-edə gəzməsi, elə bu iddiasına görə onun həm Berlində, həm də öz yerində dəfələrlə həbs edilməsi (Bax.səh.151), bir tərəfdən də müharibə illərində bir çox evlərin oğurlanmısı, əsgər ailələrinə yalandan qara kağızlar göndərilməsi, qadınlara edilən təcavüzlər (Bax. Səh.154-155) “yəqin ki, bunlardan rəhbərliyin xəbəri olmamış deiyildir” deyə düşünən insanların dövlətə inamını günbəgün sarsıtmışdı. 1949-cu ildə kənddə ilk SES (Bax. Səh.161) istifadəyə verilsə də, “işıqlıdır lampaları kolxozun” deyərək hər yana səs salsalar da, xalqın ideologiyası qaranlıqlar içərisində zədələnmişdi. Aşıq Nəbinin, Katruxlu aşıq Soltanın oxuduğu mahnılar, zurnaçı Şimal Həsənin çaldığı havalar, masabəyi Mahmudov Məmənin çıxışları bu zədələri unutdura bilməmişdi. 1950-ci ildən Sarıbaş və Calayer bir sovetlikdə (Bax.səh.164) birləşdirilmişdi. [Eyni proses – əslində xalqa işkəncə vermək prosesi o dövrdə ümumazərbaycan hadisəsi kimi tüğyan edirdi. Şəkidə bir-birindən 20 km. aralıda yerləşən Baltalı və Kiş kəndlərinin müstəqilliyimizə qədər bir sovetlikdə olması, bu faktın bir çox başqa yerlərə də aidliyi, hətta, – 352 –

1960-cı illərdə Şəki kəndlərinin bütünlüklə Vartaşen (indiki Oğuz) rayonuna tabe edilməsi, kiminsə bir arayış almaq üçün 100-120 km. yol getməsi, bəzən də buna görə bir neçə gün yoldaizdə qalması nadan, savadsız, kor-koranə idarəetmədən başqa bir şey deyildi. Çox təəssüflər olsun ki, bu nadanlıq müstəqillik illərimizdə də ara-sıra özünü göstərirdi. Hamının yaxşı tanıdığı, ömrü boyu kolxozda işləyən Kiş kənd sakini Aslanov Rəsul Qulu oğlu “Bələdiyyə seçkiləri”ndən əvvəl “mənə səs ver” deyib kirli ayaqqabıları da yalayan, sadə insanların səsi, manqurt rəhbərlərin “xeyir-duası” hesabına bələdiyyə sədrliyinə qədər gəlib çatan bələdiyyə sədrinə və üzvlərinə özünün kolxozçu olduğunu sübut edə bilmədi. Ona kolxozçu kimi verilən torpaq sahəsini əlindən alıb “Bələdiyyə Ehtiyat Fonduna” (BEF) qatdılar. Rəsul kişi haqqını tələb edəndə isə torpaq şöbəsindən və arxivdən sənədlər, kənddən isə kəndin təsərrüfat kitabı yoxa çıxdı, məhkəmə şahidləri dinləməyə ehtiyac olmadığını, torpaq məsələlərinə baxmadığını söylədi. Rəsul kişi kimə rast gəldisə, hər iki əlini açıb “Ay camaat, belə də hökumət olar?” deyə-deyə dünyasını dəyişdi. – V.As.] Məhz elə 1950-ci ilin ortalarından kənd sovetlərinin siyasi-sosial həyatdakı hökmran rolu zəifləməyə başlamış (Bax.səh.163), 1960-cı illərdə kolxoz demokratiyasının kolxoz diktaturasına, kolxozların feodal malikanələrinə, kolxoz sədrlərinin feodallara çevrilməsi prosesi (Bax.səh.109) başa çatmışdı. Sadəcə olaraq, tarixin təkərləri tərsinə fırlanmışdı, kapitalizmin üstündən keçərkən dal-dalı sürüşmüşdü, sosçuxura düşmüşdü, sovet dönəmi ideoloqları isə “sosializm” və “kommunizm” sözləri ilə xalqa və özlərinə soyuqluq verir, xalqın və özlərinin tərləmiş yerlərinə su çırpırdılar. Bu, artıq o ərəfə idi ki, qarşıdan gələn müstəqillik illərinin işartıları və bu işartılarda öləzimiş kolxozun saralmış sifəti görünürdü. Hələ sultanlıq dövründən Sarıbaşdakı Calayer dağının bir hissəsi Calayerdən olan bir neçə qoyunçuya icarəyə (Bax. Səh.25) verilsə də və bu icarə sovetlər vaxtında öz qüvvəsində qalsa da,1950-ci ildə Calayerin 400 hektardan artıq sahəsi üzümçülük sovxozu yaratmaq adı ilə başqa bir təsərrüfata (Bax. Səh.164) aid edilmişdi. [Başqa bir yerdə isə bu məlumat “1960-cı illərdə ... rayon rəhbərləri yuxarıların göstərişi – 353 –

ilə... bu torpaqlardan ... 500 hektara qədərini buradan götürdülər, orada üzümçülük sovxozu təşkil etdilər” (Bax. Səh.109) şəklində verilmişdir: – V.As.] Bu, Calayer sakinlərinin sayca az olması ilə bağlı deyildi, sadəcə olaraq, taxtabaş idarəçilərin “üstü bəzək, altı təzək” siyasətinin nəticəsi idi. Aran kəndini aran, dağ kəndini dağ kəndi kimi inkişaf etdirmək əvəzinə iclasları, yığnaqları, yığıncaqları, şuraları, məclisləri, hətta, qurultayları da kütləvi təbliğat və informasiya vasitələrinə çevirən bir dövlət adam aldatmaqla məşğul idi. “Sarıbaş və Sarıbaşlılar” kitabına nəzər saldıqda Calayerdə 1873-cü ildə 43 ailə – 186 adam (Bax. Səh.25), 1950-ci ildə 51 adam (Bax. Səh.164), 1960-cı ildə 11 ailə – 45 adam (Bax. Səh. 25) yaşadığını görürük. Sarıbaşda isə 1873-cü ildə 115 tüstü – 860 adam [(Bax. Səh.8) Bu məlumat başqa yerdə 149 ailə-949 adam şəklindədir. (Bax. Səh.25) – V.As.], 1950-ci ildə 200-ə yaxın ailə 1000 nəfərə qədər adam [(Bax. Səh.8) Yenə də başqa bir səhifədə eyni məlumatla bağlı “250 ev-1500 adam” (Bax. Səh.164) sözləri ilə qarşılaşırıq. İstər-istəməz informasiyalardakı yuvarlaqlıq oxucunun diqqətini çəkir. – V.As.], 1960-cı ildə 300 ailə – 1500 adam (Bax. Səh. 25) yaşadığının şahidi oluruq. Bəs yaxşı, necə olur ki, 1960-cı illərdən sonra Sarıbaşda inkişaf ləngiyir, artıq 1984-cü ildə orada 365 nəfər (Bax.ASE, VIII c. Bakı-1984. Səh. 297), nəhayət, hal-hazırda isə 24 ailə – 75-ə yaxın adam (Bax. Səh. 8, 461) qalır?

1950-ci ildən Sarıbaş və Calayer bir sovetlikdə birləşdiriləndən (Bax. Səh. 164), 1960-cı illərdə kənddə layiqli bir qonaq evi tikiləndən (Bax. Səh.176) sonra bu şəkildə tərk edilmənin səbəbini təkcə iqtisadiyyat arşını ilə ölçmək düzgün deyildir. Prof. Rəsul Tahirzadə çox doğru olaraq, sovet dönəmində 70 il dinə qarşı aparılan mübarizənin əxlaqi-mənəvi zədələrlə nəticələnməsini “Sarıbaşlıların da bir çoxları dini – islamdan üz döndərdilər” (Bax. Səh. 215) sözləri ilə ifadə edir. (Əlbəttə ki, dinindən üz döndərməyə məcbur edilənlərin bir çoxlarının kəndindən də üz döndərmələri təəccüblü deyildir. – V.As.) 1950-ci illərdən “traybalizm” xəstəliyinin cəmiyyətin bütün təbəqələrində özünə yer etməsinin, “rüşvətin. Yalanın, qohumbazlığın, tayfabazlığın” baş alıb getməsinin, vəzifələrin, rütbələrin, adların, nişanların alınıb satılmasının (Bax. Səh.163– 354 –

164) sovet həyat tərzinə çevrilməsini də insanı özündən və kəndindən uzaqlaşdıran əsas amillər kimi qiymətləndirməsi müəllifin problemə dərindən yanaşdığını göstərir. Bəli, insanları ikibaşlı qanunlardan, hiyləgərliklə doldurulmuş maddələrdən, iliyinə qədər yaltaqlıq işləmiş nitqlərdən iyrəndirəndə həmişə belə olur. Əslində bu, insanların Sarıbaşdan incikliyi deyildi, dövlətə, idarəçiliyə, ikiüzlü sosial siyasətə qarşı üsyan idi. Axı, “kolxoza öyrəşməsi çətin olan” (Bax. Səh.135) dağ kəndini də dağ kəndi kimi inkişaf etdirmək dövlətin əlində elə bir çətin iş deyildi. Üstəlik də bənnaları, qalayçıları, boyaqçıları, atıcıları, zərgərləri, dəmirçiləri, misgərləri, xəttatları, həkkakları, şəbəkəçiləri, kürkçüləri, keçəçiləri, yun ustaları, xalçaçıları, papaqçıları, dərziləri, qəssabları, çarıqçıları, yəhər qayıranları, ovçuları, dabbaqları (Bax. Səh.177-185) və s.ilə məşhur olan və şəhər səviyyəsində tarixi inkişaf keçirən bir kəndi başa düşmək, ona asfalt yollar çəkmək, beynəlxalq turizmin Azərbaycan içindəki marşrutunu genişləndirmək, Azərbaycan qeyri-adiliyini düyaya göstərmək də mümkün idi, indi də mümkündür və haçan istəsələr, onda da mümkün olacaqdır. ***** Prof. R.Tahirzadənin kəndinə üz tutub etdiyi müraciətləri dönə-dönə oxudum, dönə-dönə kövrəldim və qəhərləndim. O ürək yanğısı ilə yazır: “...Ey doğma, ulu və əziz kəndim, Sən yaşamalısan!.. ... Sən yox olsan, “Sarıbaşlı” sözü də ... yox olub gedəcəkdir.

Necə ki, “sarvagelli”, “Malaxlı” və b. məfhumlar ... yox olub (Bax. Səh.167) getmişlər.” Burada mənim ürəyimcə olan bir şey də vardır ki, o da doğmalığın ifadəsi olan “Sən” sözünün, yanlış da olsa belə, böyük hərflə yazılmasıdır. Mən burada “Yanlış da bir naxışdır” deyimindəki həqiqəti və “Sən” sözündəki doğmalığın böyüklüyünü yaşadım desəm, düz olar. Kitabının başqa bir yerində isə müəllif: “... 1960-cı illərdən əvvəl olan hadisələri... xatırlayıb viranəyə çevrilmiş kəndə tamaşa edəndə insanın ağlamağı tutur” (Bax. Səh.176) deyərək keçirdiyi ağrıları etiraf edir.

1960-cı illərdə görkəmli tarixçi-etnoqraf Məhəmməd Nəsirlinin “Sarıbaş gərgin əməyin, təbiətlə ölüm-dirim mübarizəsinin və tam sosial ədalətin hesabına yaşamışdır” sözlərini xatırlayan (Bax. – 355 –

Səh. 463) müəllif əsas bəlanın sosial ədalətin pozulması olduğu (Bax. Səh. 464) qənaətinə gəlir və kəndin sosial inkişafı üçün təkliflərini verməyi də (Bax. Səh. 465-466) unutmur.

Müəllifə ağır gələn şeylərdən biri də veriliş xatirinə “Sarıbaş eyforiyasının təkrar-təkrar efirə verilməsi, ... Calayerə köçmüş ailələrdəki gənc qızları və qocalıb əldən düşmüş zurnaçı Əlipaşanı Sarıbaşa gətirərək ... adamları çaldırıb oynatdıqdan sonra onların yıxıx divaralara sıxılıb ağladıqlarının” nümayiş etdirilməsidir. Çünki onun ürəyindən nidası şəklində Sabiranə bir ağrı keçir: Daş qəlbli insanları neylərdin, İlahi?!

Bizdə bu soyuq qanları neylərdin, İlahi?! ... Bu dövrdə kim, sidqü səfa qalmayacaqmış...

Bilməm belə dövranları neylərdin, ilahi?!

Mədəniyyət evi kimsəsiz, idarə binaları yiyəsiz, 25 çarpayılıq xəstəxanası boş qalan, o boyda çoxmərtəbəli orta məktəbində cəmi 15 şagirdi olan Sarıbaş sakini Calayerdə sənəd alıb, möhür vurdurmaq üçün (Bax. Səh. 462) 26 km. eləsinə, 26 km. də beləsinə gedib gəlməsin, neynəsin? Yaylaqları əllərindən alınan, otlaqları onunbunun çalğısıyla çalınan, qanadları qırılıb quş qəddinə salınan, qışda isti peçin qırağında isinmək əvəzinə meşəbəyi əlindən canını qoymağa yer axtaran, yazda Sarıbaşda yuva quran qaranquşlardan fərqli olaraq Calayer və Qax bir yana dursun, Zaqatalada və Şəkidə, Gəncədə, Bakıda və Sumqayıtda, Gürcüstanda, Orta Asiyada, Sibirdə, Rusiyada, Ukraynada, Avropada və Amerikada yuva qurmaq üçün dağılışan (Bax. Səh. 463) Sarıbaşlıların ahı bizi tutmazmı, qardaşlar? Dədəm Qorqud zamanında “qara çadırda qara keçə üstündə əyləşib, qara qoyun qovurması yeməyə”, “Tanrı səni qarğıyıbdır, biz də qarğıyrq” sözlərini eşitməyə məcbur olsa da, özündə güc tapıb “səndənmidir, məndənmidir?” sualını verə bilən Dirsə xan kimi (Bax. “Kitabi-Dədə Qorqud”. Bakı, “Yazıçı”, 1988. Mətnin əsli, səh. 34-35; “Kitabi-Dədə Qorqud” ensiklopediyası, I cild.

Bakı, “Yeni Nəşrlər Evi”, 2000. Səh. 39) bizim də papağımızı yox, başımızı qabağımıza qoyub düşünməli vaxtımız deyilmi? Tərk edi– 356 –

lən kəndlərin por tutan yollarının, göyərən divarlarının, bəbəkləri oyulmuş göz kimi şüşələri tökülmüş pəncərələrinin, açılanda örtəni, örtüləndə açanı olmayan qapılarının qarğışını üstümüzə götürüb bu boyda məmləkəti kənd-kənd, şəhər-şəhər özümüzdən küsdürə bilərikmi? Əcdad ruhlarını incitmək, torpağı küsdürmək olarmı? İnciyib bizlərə yadlaşan, küsüb bizlərdən qaçan ruhların və torpaqların könlünü almaq müşkül işdir, qardaşlar, dərddaşlar, yurddaşlar!

Bunu bilənlər bilirlər, bilməyənlər də bilsinlər!

Sarıbaşda bir gün Oturanlar: Soldan – Vaqif Aslan, Prof. Dr.Rafiq Rasulov, jurnalist Çingiz Ənvəroğlu. Ayaq üstə duranlar: Soldan - Ramiz Məmmədov, İlham Tacıyev, fəlsəfə doktoru Vüsal Baxışov, Sarıbaşlı Siracəddin

Yenə də Abdukərim müəllimə qoşulub Sarıbaşa kənardan da olsa, baxmaq üçün getdiyimiz yolları xatırlayıram. Sadəcə olaraq, “Sarıbaş və Sarıbaşlılar” kitabını oxuyb qurtardığım üçün özümü tanış yollarla getdiyim kimi hiss edirəm. Mənə elə gəlir ki, Eskikənddən, Sarvageldən, Səngərqaladan, Qabırtaladan keçirəm, Pirseyid Babanın məzarına salam verirəm, Şeddıxda şəhidlərin ruhu qarşısında salavat çevirir və baş əyirəm. Sonra da Sarıbaşa üz tuturam: – 357 –

Salam, mənim Sarıbaşım!

Sənsən mənim təvəllüdüm, Sənsən ömrüm, günüm,yaşım!

Sağım, salam! Solum, salam!

Kol-kos basmış yolum, salam!

Salam, yurdum! Salam, elim!

Tanıdınmı öz balanı, Sarvagelim?

Parasardan aşa-aşa, Kürmük kimi daşa-daşa Alagözdə at oynadan, axı, məndim!

Bəyəm məni tanımadın, Eskikəndim?

Salam mənim Səngərqalam!

Son mənzilim – Qabırtalam!

Salam üstü mamır tutan qəbir daşım!

Salam, mənim Sarıbaşım!

Zirvəsinə çıxılmayan, dağım, salam!

Bar-bəhəri yığılmayan bağım, salam! İçilməyən bulaqlarım, içim səndən!

Keçilməyən irmaqlarım, keçim səndən!

Durul daha, Bulandığım, Ay başına dolandığım!

Qurban olsun sənə başım, Sarıbaşım!

Ey por tutan qapım-bacam!

Gəlmişəm ki, səni açam!

Olanları ürəyinə salma bir də!

Toya həsrət, yasa həsrət qalma bir də!

Qoy çalınsın “Sarıbaşı”m – “Ləqihəngim”!

Qabaqdadır hələ cəngim!

Gəlmişəm ki, üşüməsin ocaq daşım!

Sarıbaşım! Sarıbaşım!

26 noyabr-26 dekabr 2013.

– 358 –

Bax. “Qoşa ulduz” Beynəlxalq, ictimai-siyasi Sayı 60 (2014). səh.28-31. ”Qoşa ulduz” Beynəlxalq, ictimai-siyasi Sayı 61 (2014). Səh.34-36. ”Qoşa ulduz” Beynəlxalq, ictimai-siyasi Sayı 62 (2014). Səh.36-38. ”Qoşa ulduz” Beynəlxalq, ictimai-siyasi Sayı 64 9(2014). Səh.32-35.

və elmi-publisistik jurnal. və elmi-publisistik jurnal. və elmi-publisistik jurnal. və elmi-publisistik jurnal.

Bax. “Şəki Bələdiyyəsi” qəz. № 4-5(115-116) Aprel-May 2014. səh.22. “Şəki Bələdiyyəsi” qəz. № 6-7 (117-118), İyun- İyul 2014. səh.22. Şəki Bələdiyyəsi. qəz. № 8 (119) Avqust 2014. səh.22. Şəki Bələdiyyəsi. qəz. № 9 (120) Sentyabr 2014. səh.22. Şəki Bələdiyyəsi. qəz. №10 (121)Oktyabr 2014.səh.14. Sonu. Şəki Bələdiyyəsi. qəz. № 10 (121) Oktyabr 2014. səh.14.

Bax. Ədalət” qəz. №190 (5420) 27 oktyabr 2018-ci il. Səh.4. KİVDF №200 (1808) ”Ədalət” qəz. №193 (5423) 1 noyabr 2018-ci il. Səh.4.KİVDF №201 (1809) Ədalət” qəz. №194 (5424) 2 noyabr 2018-ci il. Səh.4.KİVDF №202 (1810) ”Ədalət” qəz. №195 (5425) 5 noyabr 2018-ci il. Səh.4.KİVDF №203 (1811) Ədalət” qəz. №196 (5426) 6 noyabr 2018-ci il. Səh.4.KİVDF №204 (1812) Ədalət” qəz. №197 (5427) 7 noyabr 2018-ci il. Səh.4.KİVDF №205 (1813) Ədalət” qəz. №198 (5428) 8 noyabr 2018-ci il. Səh.4.KİVDF №206 (1814)

– 359 –

III Sinirləri gərilmiş zaman və qələm (İlqar Fəhminin “Zümrüd parıltısı” (“Azərbaycan” jurnalı, №11.2014) əsəri ilə tanışlıqdan sonra) Hamı kimi yaradıcı insanlar da zəmanəsinin övladlarıdırlar.

Yazıçını olmuş və olacaq zamanlara müraciət etdirən də, olduğu zamanı yazıçıya yazıçı kimi – şirinlikləri və acılarıyla yaşadan da zamandır. İlqar Fəhminin “Zümrüd parıltısı” əsəri əsrin diktəsi ilə yazılmış bir əsərdir. Psixoloji dram kimi qələmə alınan bu əsər əsəbi dünya reallığında yaşanan əsəbi Azərbaycan reallığını əks etdirir.

Ailə daxilində ailə yalanlarından, ölkə içində məclis oyunbazlıqlarından, ölkələr arasında siyasi əllaməliklərdən, AB, ATƏT və BMT hoqqabazlıqlarından yorulub səntirləyən dünyanın canını qoymağa yer tapmadığı bir zamanda insanın nələr çəkdiyi, hansı mənəvi-əxlaqi labirintlərdən keçməli olduğu “Zümrüd parıltısı”nda necə də aydın görünür. Tibb bacısı Maya xanımı (əsərin sonunda o da ailənin üzvü kimi çıxış edir) çıxmaq şərti ilə, “Zümrüd parıltısı” əsərinin bütün personajları bir ailənin üzvləridir. Bu ailənin də əsəbləri zamanın əsəbləri kimi gərilmişdir. Sinir telləri titrədikcə gicgahlarında soxulcan kimi qıvrılıb açılan damarları bilinən bu insanların hamısı əsəbidir...

Professor ata da əsəbidir. Ona görə ki, oğlu Əflatun ümidverici pianoçu səviyyəsindən professional pianoçu səviyyəsinə qalxa bilməmişdir. Həyat yoldaşını itirəndən sonra həyatında nəyinsə çatışmadığını isə övladları belə görmək istəmirlər. Qızı Zümrüd xanım atasına övlad, qardaşlarına həm bacı, həm də ana qayğısı göstərsə də, ailədə çatışmayan şeyin nə olduğuinu heç ağlına da gətirmir.

– 360 –

Əflatun əsəbidir. Ona görə ki, indiki insanlara sənət yox, titul, qabiliyyət yox, kimlərinsə verdiyi sertifikat lazımdır. Bu yandan da bunları əldə etmək üçün özgələşmək və festivalların tələblərinə uyğunlaşmaq tələb olunur. Bu da azmış kimi kimsə sənə sponsorluq etməli və səninlə birlikdə tarixə düşməlidir. Pianoçu Əflatuna görə onu əhatə edən mühit mərhumiyyətlərlə doludur. Oxumaq üçün məktəb, məşğuliyyət üçün sənət seçməkdə, hətta, evlənməkdə belə sərbəstlik yoxdur. Pianoçu Əflatun “pivə içib sakitləşməklə” özünü ovudur. Bu məqamda Kefli İsgəndər təsiri bağışlayan Pianoçu Əflatun tragikomik vəziyyətə düşür, lakin bu tragikomiklikdəki Şeyx Nəsrullah obrazında zamanın özü çıxış edir.

Professor atanın o biri oğlu Rauf da əsəbidir. Ona görə ki, o, biznesmen olsa da, özünü Rokfeller kimi hiss etsə də, heç kim ona Rokfeller demir. O yandan da yüksək vəzifəli qaynatasının kimliyini də başa düşmək istəmirlər. Qaynatasının «bir barmağının tərpənişi ilə hər dəqiqə royalqarışıq məhv edilmək təhlükəsi qarşısında qala biləcək manıs qardaşı Əflatunun” dikbaşlığı ona daha çox yer edir. Parıltısı ilə ailə üzvlərinin və yaxınlarının gözlərini qamaşdırmaq istəyən bacısı Zümrüd xanımın qayğıkeşlikləri və nəsihətləri də ona ağır gəlir.

Zümrüd xanım da əsəbidir. Ona görə ki, professor atasının tələbələri gəldi-gedərdirlər, atasına qalan yenə də öz övladları olacaqlar. O tərəfdən də, kiçik qardaşı Adil psixi xəstədir, ortancıl qardaşı Rauf təkəbbürlüdür, böyük qardaşı pianoçu Əflatunun taleyi dolaşıq düşmüşdür. Pianoçu Əflatunun ifasını “dınqıldatmaq” kimi qiymətləndirən qardaşı arvadı isə öz hərəkətləri ilə Zümrüd xanımı lap hövsələdən çıxarmışdır. O, pianoçu qardaşının beynəlxalq festivallarda iştirak etməsinə umidsiz yanaşan atasına və buna laqeydlik göstərən qardaşı Raufa qarşı acıqlıdır. O, anasının vaxtsız vəfatından sonra bu yoxluğu ailədə unutdurmaq missiyasını öz üzərinə götürmüşdür. O, məsul vəzifəli ərinin, xaricdə təhsil alan oğlunun qayğısına qalmaq əvəzinə atası evində yemək hazırlamaqdan tutmuş səliqə-sahman yaratmağa qədər olan hər bir işi görməyi özünə borc bilir. Pianoçu qardaşı “pivə içib” sakitləşdiyi kimi o da anasının tez-tez “gözlərinə görünməsi” ilə təsəlli tapır, sakitləşir. Özünü – 361 –

doğulduğu ailənin anası rolunda görən Zümrüd xanım özünə qarşı o qədər özgələşir ki, kiminsə qadını, kiminsə anası olduğunu sanki unutmuş kimi görünür. Əsərin digər bir personaji üçüncü qardaşdır-Adildir. O, əqliruhi xəstədir. O artıq yetkin bir yaş dövrünə daxil olsa da, onunla körpə uşaqlarla davranıldığı kimi davranmaq lazımdır. Nə qədər təkəbbürlü olsa da, professor atasından çox prokuror qaynatası ilə fəxr etsə də, ata evində deyil, qaynata evində qalmağı özünə şərəf bilsə də, kiçik qardaşı Adillə oynamağa və əylənməyə meyil göstərən Rauf elə bununla da özünə soyuqluq vermiş olur. Axı, o daha hümanist, daha qayğıkeşdir. Ruhi xəstə qardaşı Adil ilə oynayan Raufu telefona çəkib onu ifşa etmək istəyən pianoçu Əflatunun qisasçılığı və cılızlığı da mühitindən və zamanından irəli gəlir.

Pianoçu Əflatunun, biznesmen Raufun, parıltısı ilə gözləri qamaşdırmaq istəyən Zümrüd xanımın özünüsakitləşdirmə metodları əsəbiliyin, özünüreklamın doğurduğu metodlardır. Bu metodlar çoxluğunda arvadını çoxdan itirmiş professor ilə ərini çoxdan itirmiş Maya xanımın özünətəsəlli metodları daha təbiidir. O da təbiidir ki, sərsəm dünyanın sakinləri sərsəm və kinli, çaşqın və şaşqındırlar. Yarımoyaq və yarımyuxulu insanlar gecə ilə gündüzü, axşam ilə səhəri çaş-baş saldıqları kimi “Zümrüd parıltısı”nda görünən personajlar gözlərini ovuşdura-ovuşdura ətrafına boylanan, gah hansısa bir axşamın alaqaranlığında, gah da hansısa bir səhərin alatoranlığında atasını başqa bir qadınla görüb qəfil ayılan sadəlövh uşaq təsiri bağışlayırlar. Bir neçə il bundan əvvəl uşaqların professor atasına tibbi xidmət göstərən Maya xanımın qəfildən onlara gəlişi, hal-əhval tutması, professorla birlikdə bağda gəzintiyə çıxması onları ayıldır. “Zümrüd parıltısı”nın təbiiliyi ancaq elə bundadır.

Bu əsərdə əsəbiliyin də, çaşqınlığın da, heyrətin də, oyanışın da öz təbiiliyi vardır. Bu təbiilik həm də professor atanın Maya xanıma gül dərmək üçün bıçaq istəməsindədir.

Artıq özünə gəlmiş pianoçu Əflatun və biznesmen Rauf Maya xanıma evdə qalıb atalarına xidmət etməsini təklif edirlər.

Təklif təbii olduğu kimi Maya xanımın razılıq verməsi də təbiidir.

– 362 –

Əsərin sonunda qardaşlarının təklifinə qarşı dirənən Zümrüd xanımın inadkarlığı da gün işığında get-gedə öləziyən zümrüd parıltısı kimi sönüb gedir. O da ayılır. Atasının, qardaşlarının sərbəstliyinə əngəl olmayacağına, ərinə və övladına qayıdacağına razı olur. Bu məqamda özünü və ətrafını aydınlıq içində görən Zümrüd xanım parıltısı ilə deyi, zümrüdlüyü ilə diqqəti cəlb edir. Bu məqamda qaynatasının evindən yığışlanıb atası evinə gəlməsini, pianoçu qardaşı Əflatuna sponsorluq etməsini qardaşı Raufun qarşısında şərt kimi qoyan Zümrüd xanım təqdirə layiqdir. Beləliklə, qarşılıqlı əsəb və sinir dolu bir ailə dramı qarşılıqlı razılıqla başa çatır. Əsəbləri tarıma çəkilmiş zaman və dünya fonunda nümunəvi Azərbaycan ailəsi modelinin ədəbi-bədii təcəssümü olan “Zümrüd parıltısı” əsəri çağdaş dramaturgiyamıza İlqar Fəhmi töhfəsidir: ədəbi-bədii yaddaşımıza, zamanımıza sədaqət, dünyamıza ehtiram hissi ilə yoğrulan bir töhfədir.

18 fevral 2015-ci il. Şəki, Kiş kəndi.

– 363 –

IV Tanrıya və sevdiyi adamlara sığınan şair (Əbülfət Mədətoğlu – 60) Mənim düşüncəmə görə, necə doğulmaqla yanaşı haçan və harada doğulmağın da mənası vardır. Mən bu mənada şair və yazıçılara olduqları yerlərin etigetləri kimi baxıram. Onların əsərlərində dünyanın rənglərini, coğrafiyaların özəlliklərini gördükdə nəyisə kəşf etmiş kimi oluram.

60-nı başa vurub yeni-yeni illərə üz tutan şair-publisist Əbülfət Mədətoğlu da mənim üçün məhz belələrindəndir. Əliyev Əbülfət Mədətoğlu 1959-cu il yanvarın 1-də Dağlıq Qarabağın Tuğ kəndində anadan olmuşdur. Bu o deməkdir ki, o, tarixdə məşhur olan Quruçay mədəniyyətinin araya və ərsəyə gəldiyi qədim yerlərə və Yer kürəsinin ən qədim mağaralarından sayılan Azıx və Tağlar mağaralarına lap yaxın olan bir kənddə dünyaya göz açmışdır. “Tuğ” sözünün qədim türkcədə “bayraq” mənasında işlənməsini yadıma salıram. “Azıx” sözünə gəldikdə isə, mühacir ədəbiyyatımızın görkəmli nümayəndəsi Almas İldırımın (1907-1952) 1934-cü ildən Türkiyənin Elazığında (Azıx elində) məskunlaşmasını, türkologiyanın banisi Mahmud Kaşğarinin 1008-ci ildə Kaşğardan 45 km. cənub-qərbdə, Pamir dağlarının ətəyində yerləşən Opal kəndinin Azıx məhəlləsində anadan olmasını fikirləşirəm və Əbülfət Mədətoğlunun necə möhtəşəm bir yerin yetirməsi olduğunu təsəvvürümə gətirirəm. Əbülfət Mədətoğlu 1966-1976-ci illərdə Tuğ kənd orta məktəbində oxumuşdur. O da digər sinif yoldaşları kimi şagird dəftəri üzərində “Azərbaycan SSR Hadrut rayonu Tuğ kənd orta məktəbinin şagirdi” sözlərini yazmışdır. Rus işğalınadək Dizaq məlikliyinin, (Bax. Tuğ. ASE, – 364 –

III cild, səh.446. Bakı, 1979.; Mirzə Adıgözəl bəy “Qarabağnamə”, Qarabağnamələr” – I kitab, səh. 36. Bakı, “Yazıçı”,1989.; Füzuli Cahangir oğlu İsmayılov.”Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin tarixi kökləri və müasir dövr”, səh.27. Bakı, “İnformasiya Texnologiyaları” nəşriyyatı, 2009), rus işğalından sonra Dizaq mahalının, 1920-1991-ci illəri əhatə edən rus-bolşevik Sovet dönəmində 1930-cu ildən 1939-cu ilədək Dizaq rayonunun (Bax. Bax. ASE, X cild, səh 127.Bakı, 1987), 1939-cu ildən Hadrut rayonunun, müstəqilliyimizi elan etdiyimizdən bir qədər sonra - 26 noyabr 1991-ci ildən isə Xocavənd (Yayı yaylaqda, qışı qışlaqda keçirən tərəkəmələrin əcdad yurdu olan Xocavəndin adı 1823-cü ilin vergi dəftərlərində tez-tez çəkilir. Bu yer həm də 1923-cü ilədək ətəyində yerləşdiyi dağın adı ilə Aşağı Qaranlıq deyə çağırılmışdır.) rayonunun (2 oktyabr 1992-ci ildə Ermənistan tərəfindən işğala məruz qalmışdır) kəndi kimi sənədlərdə adı keçən Tuğ kəndini Əbülfət Mədətoğlu yazılarında bu şəkildə xatırlayır: Gecə asıldığım didərgin yuxum Gəzib dolaşdığım xəyalda – Tuğum.

1976-1978-cı illərdə boya-başa çatdığı Tuğda “Oktyabr” sovxozunda fəhləlik edən Əbülfət Mədətoğlu 1978-1980-ci illərdə hərbi xidmətdə olmuşdur. O, 1980-ci ilin sonlarından taleyini Bakı ilə bağlamış, "Təşviqatçı" jurnalında korrektor işləmiş (1980-1981), daha sonra ADU-nun tarix fakültəsində (1981-1986) təhsil almaqla yanaşı Jurnalist Sənətkarlığı İnstitutunu bitirmişdir (1982-1984).

Müxtəlif mətbu orqanlarda müxbir və şöbə müdiri kimi fəaliyyət göstərmişdir. Əbülfət Mədətoğlu bədii yaradıcılığa Tuğ kənd orta məktəbində təhsil aldığı illərdən başlamışdır və bir çox kitabın müəllifidir, əməkdar jurnalistdir. Hazırda "Ədalət" qəzetinin baş redaktor müavinidir. Onu “Ədalət”ə bu qədər doğmalaşdıran, yəqin ki, təbiətən ədalət axtarışında olmasıdır. Lakin ədalət axtarışında olanların başı daim bəlalar içərisində olduğundan, “hər halda, hadisəyə də, həyatın özünə də yanaşmanın bir baxış bucağı olmalıdır” deyən Əbülfət Mədətoğlu həyatı boyunca “dərdə də, kədərə də sanki ni– 365 –

şangah olmaq üçün doğulduğunu”, “havaya atılan güllənin də gəlib özünə dəydiyini” yaradıcılığında etiraf etmək məcburiyyətində qalmaqdadır. Ən çətin hallarda Tanrıya və sevdiyi adama (adamlara) sığınan şair yazır: Tanrı ətəyinə uzanan əlim Saralır son bahar yarpağı kimi.

Oxşa gəl ruhumu, ay gözəl ölüm!

Vətənin bir ovuc torpağı kimi. (“Mənim kimi sevə bilsən...” Səh.24. Bakı, “Gənclik”, 2012) Və ya Bir ömrüm var-uduzduğum, udduğum...

Günlərini saymaq indi nağıldı.

Ay diz çöküb ətəyindən tutduğum!

Niyə mənim yurdum-yuvam dağıldı?

(Yenə orada. Səh. 25) Bu məqamda Məmo bəy Məmainin (1834, Şuşa-1918, Şuşa) X.Natəvanın vəfatından sonra Qarabağda “Məclisi-üns”ün dağılmasına, rus havasına at oynadan “hayes”lərin qarşısında “türkes”lərin təklənməsinə, doğma yurdlarından didərgin düşmələrinə işarə edərək yazdığı qəzəlin aşağıdakı misraları yadıma düşür: Bir bikəsi zarəm, vətənimdə vətənim yox!

Bir bülbüli-bibalü pərəm, vay, çəmənim yox! ......................................................................

Viranə qalıb “Məhfili-üns”üm dağılıbdır, Nə yar, nə qəmxar, nə bir həmsüxənim yox. ....................................................................

Bir yanda vətən təhlükəsi canımı almış, Bir fəhm edənim, anlayanım, dərk edənim yox!

“Məhfili-üns”ünün dağıldığını, “vətən təhlükəsinin canını aldığını”, “vətənində vətəninin yox”a çıxmaqda olduğunu görüb həyəcanlanmış Məmo bəy Məmaidən fərqli olaraq, özünü “sivil” və – 366 –

ya mədəni” adlandıran dünyanın haqqa qapanmış gözləri qarşısında dağlı və aranlı Qarabağı düşmən tapdağına çevrilmiş, ata-anaları, hətta bələklərdəki körpələri belə kəsilmiş, doğranmış, yandırılmış, qardaş və bacıları əsir alınmış, alçaldılmış, təhqir edilmiş, özü isə öz vətənində “məcburi köçkün”, “məcburi qaçqın” statusu daşıyan bir şairin ağrılarını dilə gətirmək elə mənim özüm üçün də necə ağırdır! Bəlkə də, elə buna görə onun əsərləri ilə tanış olduqdan sonra Bəxtiyar Vahabzadə: “Əbülfət sözün əsil mənasında şairdir, onu oxuyanda tüstüm təpəmdən çıxır” (Bax. Nizami Cəfərov. Tarixiliyin müasirliyi... və müasirliyin tarixiliyi”. Səh.138.) demişdir. İşğal edilən yurdlarımızda əcdadlarımızın başları üzərlərindəki vətən daşlarının doğram-doğrandığı, hər ilin “Axıır Cümə” günü “məcburi köçkün” və “məcburi qaçqın” statuslu vətəndaşlarımızın dumanlı baxışlarının düşmən tapdağında qalan ata-baba ocaqlarımıza dikildiyi bir şəraitdə “vətəndəki vətənsizliyi” görməmək mümkün deyildir. Nəinki dünyəvi-coğrafi, hətta, ruhi-mənəvi yaşantıları əlindən alınmış Qarabağsız Qarabağlını “evi yanmış düzgün adam” adlandıran Əbülfət Mədətoğlu yazır: Mən dünyadan küskün adam...

Yollar yormuş üzgün adam...

Evi yanmış düzgün adam...

Tanış olaq, sevinərəm. (“Allah, məni, unutma” Bakı. “Çinar Çap”, 2006. Səh.3) “Tanışl olaq” ifadəsi ilə şair illərlə yaddaşını toplayıb tanımalı olduğunu tanıya bilməyən ATƏT-in Minsk qrupuna sanki ironik bir şəkildə müraciət edir. Bu müraciətdəki sarkazm necə də sarsıdıcıdır!

Nizami Cəfərov (akademik) onu “Hər görüş bir ümiddi” kitabına görə “fərdi hisslər... və sosial xarakterlər şairi”, “özünü yazan şair” adlandırır.” Əbülfət Mədətoğlunun yaradıcılığını çox sərrast bir şəkildə ümumiləşdirən Nizami Cəfərov “Qarabağ ədəbi mühitini, bir az da Natəvan ruhunu, intonasiyasını özündə yaşadan Əbülfət” ifadəsi ilə Azərbaycan ədəbi tənqidinin səmimiyyətini sərgiləmiş olur: “... onun şeirlərinin hamısında ... dərin ağrı bir ana xətt – 367 –

kimi (Bax. Nizami Cəfərov. Tarixiliyin müasirliyi... və müasirliyin tarixiliyi. Səh.143.) gəlib keçir.

Mən heç kimlə görüşüb dərd danışa bilmədim.

Boğdum dərdi içimdə bərk danışa bilmədim. ...................................

Arsız, gorsuz dolanım, qəlbi gücə salmayım?

Yığışıb, köçüb gedim artıq adam olmayım.

(Yenə orada. Səh.19) Əbülfət Mədətoğlunun Anasına “çadır taleli anam”, dağlara “a dağlar, qəriblik əyibdi məni” deyə müraciət etməsi də köçkünlüyündən və didərginliyindən irəli gəlir. Nə olsun ki, o, Azərbaycan adlı ananın qoynundadır – həmvətənlərinin arasındadır, nə olsun ki, dil və din fərqini yaşamır, axı, ata ocağı ilə təmasda olmaq bambaşqa bir xoşbəxtlikdir.

Görkəmli şairimiz Ramiz Rövşənin “... Əbülfət son dərəcə səmimi və son dərəcə özünə bənzəyən şairdir” (Bax. Nizami Cəfərov. Tarixiliyin müasirliyi... və müasirliyin tarixiliyi. Səh.138) deməsi də təbiidir. Bu səmimiyyət onun etiraf şeirlərində daha qabarıq görünür: Nə kəndim var, nə evim...

Hansı qapını döyüm.

Neçə günlük qonağam...

Nə bilim, necə deyim? (“Cəzayam sevdiyim qıza. ” Bakı, “Heroqlif”, 2017. Səh.4) Hələ də həllini tapmayan məlum hadisələrin üstündən 30 ilə yaxın bir vaxt keçsə də, şair vətənindəki vətənsizlikdə özünü qonaq qismində görür. Qapıları üzünə bağlı dünyanın Azərbaycana ögey münasibəti Əbülfət Mədətoğlunu üsyankarlığa sövq edir: – 368 –

Mənim bu dünyayla söhbətim tutmur.

Gah alnımdan vurur, gah kürəyimdən.

Adi sözümü də çeynəmir, udmur...

Asılıb qalıram mən ürəyimdən.

(Yenə orada. Səh.7) Digər bir şeirində isə məcburi köçkünlüyü və qaçqınlığı ilə barışmaq istəməyən şair ata ocağına “nə qədər uzaqdan baxa-baxa” duracağını bilmək ümidi ilə elə Qarabağın özünə sual verir: Əlim daşını öpmür, Zirvənisə gözlərim...

Mən nə qədər uzaqdan Baxa-baxa közərim?

Qarabağım, Qarabağ...

(Yenə orada. Səh.18) Əbülfət Mədətoğluna çətin, bəlkə də, ən çətin görünən yazılardan biri və birincisi işğala məruz qalıb, kərpic-kərpic sökülən vətən haqqında şeir yazmaqdır. Bəlkə də, ağı deməkdir. Axı, bu şair ağlamaq istəmir. O, vətəni azad edəndən sonra ağrıyan sinəsini yaralı Qarabağ torpağına sürtüb, dərd ovutmaq istəyir. Yadların fitvası, yağıların əlləri ilə sərvəti talanan, olanı-olmazı hərraca qoyulan, yolları bağlı, körpüləri sınıq vətənin dərdinə çarə qılmadan üzdəniraq vəsfə və yalançı tərifə qələm çalmaq şairlərin deyil, məddahların işidir. Əbülfət Mədətoğlunun günahkar oğul tövrü ilə qələmə aldığı “vətən” şeiri bu mənada çox orijinaldır: Sənə şeir yazmıram...

Sənə şeir yazmaq çətindən-çətin... Çünki sən şeirlik deyilsən, Vətən!

Bağışla!

Keç günahından.

Sənə seir yaza bilməyən – 369 –

Əbülfətin!..

(Yenə orada. 2017. Səh.17) Əbülfət Mədətoğlunun bədii yqaradıcılığındakı orijinallığı görən Rüstəm Kamal yazır: “Məni öz havası, səs tembri olan şair daha çox maraqlandırır. ... Əbülfət Mədətoğlu belə şairlərimizdən biridir.” Ünlü şairimiz Musa Yaqubun “Əbülfət Mədətoğlunu ... həvəslə oxudum, bəyəndim, könlümə yatdı” etirafını da bunun üzərinə gəlsək, onda “görünən dağ və bələdçi” məsəli ortaya çıxmış olar.

Sevgi sevgiyə bənzər də, bənzəməz də. Sadəcə olaraq eyni olmaz. Amma ki, sevən qəribə olar: bir gün təsdiq etdiyini, bir gün inkar edər. Lap elə Əbülfət Mədətoğlu kimi: Gözünü sıxma ovcuma...

Qarası, ağı əriyər. (“Allah, məni, unutma” kitabından. Səh.7) Və ya Kədər göy qurşağıtək Kəsib keçir içimdən.

Sıx gözünü ovcumaSusamışam, içim mən. (“Mənim kimi sevə bilsən...” kitabından. s.165) Əbülfət Mədətoğlu həm də dilinin lakonikliyi ilə seçilən şairlərimizdəndir. Onun şeirlərində xəlqi bir səmimiyyət vardır. O, titrəyən səs sahibindən sevdalı kəs sahibi olub-olmadığını soruşanda da şirin-şirin, “həm sənə qurban olum, həm də sənin yoldaşına” şəklində soruşur.

Səsin niyə titrəyir?

Səsinə quzu kəsim.

Varmı sənin bir kəsin?

Kəsinə qurban olum.

(Yenə orada. Səh.56)

– 370 –

Sonra da ürəyindən çıxara bilmədiyi o əziz və doğma adamdan uzaqlaşmaq, onun gözlərindən ilim-ilim itmək, hətta, içindəki sevdalı Əbülfəti sevdiyi gözlərdən uzaq, qeyri-müəyyən bir yerdə basdırmaq istəyir: Bağışla, mən gedirəm Özümdən uzaq yerə... Özümü dəfn edirəm Gözündən uzaq yerə...

(Yenə orada. s.68) Şəksiz ki, özündən asılı olmayaraq, o qeyri-müəyyən yerdə basdırılan şair yenidən göyərir. Sevdalısı olduğunun saçlarının sağa-sola əsən “küləklərin əlində” oxşandığını görəndə yerindən oynayıb qalxır. Sevdiyini ittiham etməyə ürək eləməsə də, gördüyü səhnədən “qübarlandığını” zarafata salıb söyləyir: Saçın külək əlində Nazlanır, xumarlanır.

Gözlərinin önündə Gör, necə qübarlanır Ürəyindən bu oğlan. (“Sevgi pıçıltıları”. Bakı, “Vektor” Nəşrlər evi, 2007. S.25) Hər şirində bir acılıq olduğundan insan acının da dadını bilmədən yaşaya bilmir. Axı, bu taledir. Bütün sevgilərdə olduğu kimi “zülfü siyah”ların da sevgisində şirinliklə acılıq bir yerdə olur.

Sevənin isə qaçmağa yeri olmur. Şirin dərdlə acı dərdin arasında qalan insanın bircə çıxış yolu vardır ki, o da dərdə qol açmaqdır: Qollarımı açmışam...

Dolan, boynuma, dərdim.

Cani dildən deyirəm: – Bəlan boynuma, dərdim. (“Ürəyim sənlə danışır”. Səh.3. Bakı, “Gənclik”, 2015) Sevda məqamları ilahi məqamlardır. Bəzən orada səslər deyil, nəfəslər danışır. Əbülfət Mədətoğlu eyni bir ahənglə vuran – 371 –

ürəklərin döyüntülərinin eşidildiyi məqamda susmaq istəyir. Ona görə ki, “danışsa, səni sevirəm” söyləyəcəyindən, ürəklərin dediklərini təkrar etmək xətasından- təkrarçılıqdan qorxur. Çünki təkrarçılıq şeir və şair üçün nöqsandır. Əbülfət Mədətoğlu qələmini həm də nəsrdə və publisistikada sınamış, ictimai və siyasi həyatımızda baş verən hadisələrə yazıçıjurnalist münasibətini bildirmişdir. O, bir çox dəyərli publisistik məqalələrin müəllifidir. Bu yazılar gündəlik həyatımızı əks etdirən obyektiv və orijinal yazılardır. Onun üstün cəhəti ondadır ki, o, irili-xırdalı hər hansı bir yazısında özüdür, heç vaxt və heç kimi təkrarlamır. Bu onun şəxsiyyətinin böyüklüyünün və oxucularına sonsuz hörmətinin və sevgisinin təzahürüdür. Axı, Əbülfət Mədətoğlunun güvəndiyi adamlar, elə onun özünün təbirincə desək, “sevməyi bacaran oxuculardır.” Ona daim “sevməyi bacaran oxucular” arasında olmağı, onların əlindən yerə düşməməyi, onlarla birlikdə bundan sonra üzümüzə gələcək yaz gecə-gündüz bərabərliyi anlarını doğma Qarabağda qarşılamağı arzu edirəm.

Dərin hörmət və ehtiram hissi ilə: Vaqif Aslan. 09.02.2019. Şəki-Kiş kəndi.

Bax. “Ədalət” qəzeti”. № 32 (5496) 16 fevral 2019-cu il. Səh. 9-10.

Bax. “Ədəbiyyat qəzeti”. Şənbə № 8 (5183) 2 mart 2019-cu il. Səh.18.

– 372 –

V Torpağa, səmaya və qadına deyilən şeirlər (Şair Mayis Səlimin (1962-2019) “Həyat yolum” (şeirlər və hekayələr) kitabı haqqında)

Mayis Səlim 1962-ci ildə Şəkinin Qışlaq nahiyəsində anadan olmuşdur. O, ADPU-nun (O zamankı APİ-nin) filologiya fakültəsini bitirmiş, doğma Şəkiyə qayıtmiş, əvvəlcə müəllim, sonra məktəb direktoru, daha sonra isə Şəki şəhər İcra Hakimiyyətində uşaq bağçaları üzrə iş şöbəsinin rəhbəri kimi fəaliyyət göstərmişdir. İlk şeiri 1979-cu ildə “Şəki fəhləsi” qəzetində çap edilmiş, əvvəlcə çağdaş Şəki ədəbi mühitini təqdim edən ilk almanaxda - “Söz, söz, .... söz!” almanaxında, daha sonra isə “Türkün səsi”, “Şəkidən gələn səslər” almanaxlarında, o cümlədən, “Azərbaycan” və “Ulduz” jurnallarında, “Ədəbiyyat qəzeti”, “525-ci qəzet”, “Ədalət” və s. qəzetlərdə şeirləri və məqalələri ilə təmsil olunmuşdur.

1998-ci ildə işıq üzü görən “Mən hardan biləydim” kitabı Mayis Səlimin ilk kitabıdır. İlk kitabının axarınca “Dəniz ömrü”, “Ana dilim”, “Qayıdaq o illərə” və “Kəhər” kitabları ilə oxucularının görüşünə gələn Mayis Səlim yaradıcılığının məhsuldar çağında – 2019-cu ildə uzun sürən ağır xəstəlik nəticəsində dünyasını dəyişmişdir. Bu ağır itki Şəki ədəbi mühitini sarsıtmışsa da, ən ağır sarsıntını, şübhəsiz ki, onun evi və ailəsi yaşamışdır.

Mayis Səlimin “Həyat yolum”(şeirlər və hekayələr) kitabı vəfatından bir qədər sonra – 7 fevral 2020-ci ildə çapa imzalanmış və ADPU-nun mətbəəsində nəşr edilmişdir. Bu onun altıncı kitabıdır. Şairin həyat yolunun, demək olar ki, hər bir astanasında və hər bir dönəmində misra-misra yazılan şeirlərini içinə alan bu kitabı oxuduqca mərhum şairimiz Əli kərimin (1931-1969) 1974-cü – 373 –

ildə Azərnəşr tərəfindən çap edilmiş ikicildliyinin I cildi gözlərim önündə canlanır. Ona görə ki,Əli Kərimin sözügedən o kitabında olduğu kimi Mayis Səlimin bu kitabında da “– Həkim, yaman ağrıyıram. –Demək, hələ yaşayırsan. –Həkim, mənə çarə elə. – Bax, o mənlik deyil, lələ. – Bəs dərdimin çarəsi var?-Hər halda Allaha yalvar. (Bax. Mayis Səlim.“Həyat yolum” (şeirlər və hekayələr) Səh.

313. Bakı-ADPU-nun mətbəəsi, 2020) şəklində xəstəliklə çarpışan bir şairin “həkimlə söhbət”i vardır. Vaxtı ilə “Vəsiyyət” şeirində “Yeri oldu-olmadı həkim ki girdi xəstənin qılığına...Nəsə pıçıldadı dostlarından birinin qulağına...Onda həkim! – Salam-əleykim!”

(Bax. Əli Kərim.Seçilmiş əsərləri. Cild 1. Səh 133. Bakı, Azərnəşr, 1974. Tərtib edəni: Elza Kərimova. Ön sözün müəllifi: Asif Əfəndiyev) deyən Əli Kərim “təbəssümünü divar lampası kimi” oğlanları Paşanın, Azərin və Orxanın başı üstündən asmağı vəsiyyət edirdisə, Mayis Səlim eyni adlı şeirində ömür-gün yoldaşına üzünü tutub sevgisindən doğan qəddarlıqla “dalınca ağlamamasını”, “yasını tutmamasını”, “al-qırmızı geynməsini”, “yuxusuna girmiş olarsa belə, onu da axar suya deməsini”, “xatirəsini daş kimi bir quyuya atmasını“, “darıxanda başını işlə-güclə qatmasını” vəsiyyət edir, sonra da sevdiyi insana ölümünü göstərməmək, son nəfəsində də ona acı verməmək istəyi ilə vəsiyyətini belə tamamlayırdı: Bu vəfasız dünyada Axı, səndən nə umum?

Daha sözüm qurtardı...

Di get, gözümü yumum.

(Bax. Mayis Səlim.“Həyat yolum” (şeirlər və hekayələr).

Səh. 276) Mən bu məqamda şair Allahverdi Tağızadənin (1932-1988) Əli Kərimin xatirəsinə yazdığı “Səxavət” adlı şeirinin aşağıdakı misralarını xatırlayıram: Kiməsə lap xəstə yatdığın zaman Lazım olsa idi dərmanın sənin.

Kiminsə tükənən ömrünü bir an – 374 –

Bilsəydin uzadar son anın sənin Onu da verərdin peşman olmadan.

Bir gün ölüm gəldi dilində adın Elə üzüyola, elə mərd idin ...

Onu da qapından boş qaytarmadın.

(Bax.Allahverdi Tağızadə. Gözəlliyin sorağında.

Bakı, “Gənclik”, 1975. Səh.24) Budur, belə bir səxavətin əyani təcəssümünü Mayis Səlimin “Mürdəşirə” şeirində bütün çılpaqlığı ilə görürük. İlk baxışda zarafat təsiri bağışlayan, hətta, kitabın “Zarafatyana” şeirlər bölməsində yer alan bu şeirdəki ciddiyyət inkaredilməzdir. “Hara tələsirsən, a zalım oğlu? Bir azca ləngisən, dünya dağılmaz!” deyə Mürdəşirə müraciət edən şair əmsalsız səxavət və ərkyana əda ilə onun da əlindən çörək pulunun çıxmasının qarşısını ölümü ilə almaq istəyir: İndi sözün nədir? Dillən, mən ölüm!

Bircə soz eşidim, barı, dilindən.

Yoxsa dirilərəm, durub gedərəm...

Bugünnkü qazancın çıxar əlindən.

(Bax. Mayis Səlim.“Həyat yolum”(şeirlər və hekayələr) Səh. 319) Onu da qeyd edim ki, hər iki şairin-Əli Kərimin və Mayis Səlimin sözügedən kitablarının tərtibçiləri onların həyat yoldaşlarıdır. Elza xanım Kərimovanın Əli Kərim, Gülarə xanım Abdullayevanın isə Mayis Səlim yaradıcılığına göstərdikləri qayğı gələcək nəsillərə örnək olacaq hadisələrdəndir. Belə yerdə mənim də ürəyimdən bu sözlər keçir: Alqış varlığına, ey türk qadını!

Tarixə, yaddaşa yazdın adını! *** Mayis Səlimin yaradıcılığı ilə tanış olduqca onun ciddi ədəbi yaradıcılığa malik şairlərimizdən biri olduğunun, hiss idrakla əqli idrakı birləşdirmək cəhdi ilə yazıb yaratdığının şahidi olursan.

– 375 –

Sözün bakirəliyini və saflığını qorumaq yolunu tutan şair çoxdan bu yolun yolçusu olduğunu, xüsusi olarq, bizə məlum olmayan tənqidçisinə də xatırladır. Tənqidçisini şeirindən ali instansiyalara ünvanlanan ad və ünvan axtarmamağa dəvət edir: Gəl, mənim şeirmi tənqid eləmə.

Demə ki, orası, burası belə.

Sən öz xəlbirinlə onu ələmə...

Heç nə gəlməyəcək axırda ələ. Şeirinin “abırlı və ismətli”olması ilə öyünən Mayis Səlim yaltaqlıqdan və qaltaqlıqdan uzaqlığına, “əmisizlik və dayısızlığına” görə dost-tanış yanında da ”üzüdanlaqlı” olduğunu elan edir, şeirləri “ali məclislərdə oxunan” şairlərdən fərqləndiyini fəxrlə nəzər-diqqətə çatdırır: Kimsəyə əyilmir, yaltaqlıq bilmir... Üzü danlaqlıdır, töhmətlidir o.

Yetənə irişib üzünə gülmür.

Nə yaxşı, abırlı, ismətlidir o. Əmili, dayılı şeirlər də var.

Sığmaz yerə-göyə forsu, ədası.

Harda aş verilsə, orda baş olar.

Ali məclislərdən gələr sədası.

(Bax. “Mayis Səlim. Dəniz ömrü. Səh.3-4.

“Mingəçevir Poliqrafiya Müəssisəsi” MMC, 2005; Bax. Mayis Səlim.“Həyat yolum”(şeirlər və hekayələr).

Səh. 198-199) Ədəbi yaradıcılq ədəb və mərifət, elm və dünyagörüşü, saf duyğular və təmiz hisslər tələb edən sahədir. Orada hiylə və ya qərəz ilə deyilən söz saf sözlərdən fərqlənir. Ürəksiz deyilən söz isə ürəklərə yatmır ki, yatmır. Ədəbi yaradıcılıq ədəbi düşüncə və fəlsəfi müdrikliklə yoğrulanda qəbul edilir. Mayis Səlim Nizamili, Yunus İmrəli, Nəsimili, Füzulili ədəbiyyatımızın izinə düşüb Mə– 376 –

həmməd Hadili, Abdulla Şaiqli, Hüseyn Cavidli, Əhməd Cavadlı, Cəfər Cabbarlı, Mikayıl Müşfiqli, Bəxtiyar Vahabzadəli, Məmməd Arazlı, Xəlil Rza Ulutürklü dönəmlərdən keçə-keçə gəldiyini, bu yolda zəmanəyə deyil zamana xidmət etdiyini, ədəbə və ədəbiyyata sığındığı üçün min bir bəla çəkdiyini belə ifadə edir: Bir uzaq yol başlamışam…

Düşmüşəm izə, gedirəm. Şeytanları daşlamışam, Əyridən düzə gedirəm.

“Duz-çörəyi yeyilə-yeyilə kürəyi oxlanan”, “ürəyi dağlanan”, “bəndi-bərəni yıxıb”, “zülmət gecədən çıxıb”, “haqqın əlini sıxıb nurlu gündüzə gedən” şair hələ bundan sonra da bir çox sınaqlardan keçməli olacağını oxusuna xatırladır: Qurtarmaq bilmir savaşım...

Zəhrimara döndü aşım. Çox işləkdən çıxmır başım...

“Mən hələ duza gedirəm”.

(Bax. “Mayis Səlim. Dəniz ömrü. Səh.4-5) Digər bir şeirində isə şair kimi yaşamağın çətin, çuğullar, qısqanclar, paxıllar içərisində ömür-gün keçirməyin sıxıntılı, gəlini yalan, bəyi oyuncaq olan toyların oyunçusu olandan sonra ayılmağın da əzablı olduğunu xatırladır: Elə toy tutdular ki, Yadımdan çıxdı adım.

Hamını tanısam da, Özümü tanımadım.

(Bax. “Mayis Səlim. Dəniz ömrü. Səh.7; Bax. Mayis Səlim.

“Həyat yolum ”(şeirlər və hekayələr) Səh. 106) Şair özünü, dünyanı və insanı şair səviyyəsində dərindən başa düşməlidir! Təkcə başa düşməlidirmi? Şair soyuq başla başa düşdü– 377 –

yünü isti ürəklə yaşamalıdır! Onun qəhqəhələri özündənsonrakı zamanlar boyunca eşidilməli, gözyaşları nəsillərin gözyaşlarına çevrilib axmalıdır, sevinci hamını sevindirməli, kədəri hamını kədərləndirməli, sevgisi isə onu hamıya sevdirməlidir.

Bəli, Mirzə Ələkbər Sabirin heykəli qarşısında durmaq, sadəcə olaraq, yorulub bir anlığa nəfəs dərmək deyil, şair zəkası və düşüncəsi qarşısında özünü müqayisə tərəzisinə qoymaqdır – kimliyini bilməkdir. Mayis Səlimi Mirzə Ələkbər Sabirin (1862-1911) heykəli önündə dayanıb dərin-dərin düşünməyə vadar edən səbəblərdən biri və birincisi şair məsuliyyəti və ZAMAN qarşısında cavabdehlikdir. “Sabirin heykəli önündə” şeirində Mayis Səlimin sənətə və sözə münasibəti məhz bu nöqtədən açıqlanır: Sənin hüzurunda qalın kitablar Bir anın içində gözümdən düşür.

Görmüşəm, zəhmindən yer yarılanlar Adın çəkiləndə necə büzüşür.

(Bax. “Mayis Səlim. Dəniz ömrü. Səh.10; Bax. Mayis Səlim.

“Həyat yolum”(şeirlər və hekayələr). Səh.189) “Sözü özündən tez qocalan”, amma “cibi kalan”, “qafiyə tapmayanda dambadurum çalan”, “işi bərkə düşən kimi haray-həşir çalan”, qısası, “yalan şair”lərin (Bax.Mayis Səlim. “Həyat yolum” (şeirlər və hekayələr). Səh.323) dedi-qodularından, ailə-məişət, oğul-uşaq söhbətlərindən, rəsmi şəxslər haqqında ekstrasenslərsayağı proqnozlarından bezən Mayis Səlim “Paho” adlı şeirində söz satıb söz alanlara qəzəb və nifrətini belə ifadə edir: Bax, bu daşdı, bu da başdı...

Vallah, adam baxıb çaşır.

Götür daşı, yar o başı...

Belə başa daş yaraşır.

Gör, nə baxır şeytan kimi!

Bir kəllədə iki dəlik...

Qızdır mili, çək gözünə!

Qoy kor olsun birdəfəlik!

– 378 –

Peşman oldum söz soruşub. Çox danışıb baş apardı.

Lap dibindən qopar, tulla!

Dil deyil ki-zəhrimardı. Çək bıçağı, kəs ucundan!

Yaman uzun qulaqdı bu!

Qanacaq yox, mərifət yox...

Adam deyil, ulaqdı bu!

(Bax.Mayis Səlim. “Həyat yolum” (şeirlər və hekayələr).

Səh.326) Vəzifəyə aldanan, yalançı ad-sanı özünə layiq bilib fəxarətindən şişən, kabinetdə əyilib koridorda sinəsini qabardan adamları tələyə düşmüş, torbaya salınmış hesab edən şair Mayis Səlim “Özümdən əskiklərin Əlində qaldı gözüm” etirafından sonra “Bir yekə torba tikin, Salın məni içinə” deyərək özünü də cəzalandırmaqdan çəkinmir. Mayis Səlim “Tula kimi yal”, “Bürünməyə şal”, “Ayağına nal”, “Yalamağa bal”, “Gizlənməyə dal”, “Gəmirməyə kal” gəzənlərlə (Bax. Mayis Səlim. “Həyat yolum” (şeirlər və hekayələr). Səh.324) barışmır ki, barışmır. Neyləməli? Şair qəlbi həmişə şairin özündən güclü çıxır, axı!

“Torba”, “Yetim”, “Mən çəmən çiçəyi deyiləm, axı”, “Oğlan” kimi şeirlərində ictimai-sosial həyatın paradoksallığına üsyan edən Mayis Səlim üzünü dağlara çevirib, onların necə bir qürurla dayandığına baxır. Əslində isə, dərdini dağlara söyləyir: Biri qəlbimə dəysə, Mən dağlara baxıram.

Kədər qəddimi əysə, Mən dağlara baxıram. Ömrü min-min insanın ömründən də çox olan dağların bu haqq və nahaqq dünyasında baş verən işləklərə necə davam gətirdiyini öyrənmək istəyən Mayis Səlim yağışlarla ovulduqca, küləklərlə sovulduqca daşlaşan, torpaqlaşan, qayalaşan dağlara “qibləgahı” – 379 –

kimi baxır, sanki insanların taleyi ilə dağların taleyi arasında nəsə bir oxşarlıq görür: Dünənim, sabahımdır. Ümidim, pənahımdır.

Mənim qibləgahımdır.

Mən dağlara baxıram...

(Bax.Mayis Səlim. “Həyat yolum” (şeirlər və hekayələr). Səh.9) “Qurumuş ağacı kəsirdi qoca” şeirində də qurumuş ağacla qocalmış insan taleyindəki oxşarlıq Mayis Səlimi düşündürür.

Amma burada təbiətin və təbiiliyin özünə etiraz və üsyan motivləri daha qabarıqdır. Insanın insan, ağacın da ağac sonluğu vardır. İnsan da tükənir, ağac da. Damar-damar qurumuş, yarpaq-yarpaq tökülmüş, budaq-budaq qopub düşmüş, kökünəcən suyu çəkilmiş və öz təbii ölümünü yaşamaqda olan o ağac daha ağaclığından çıxıbdır.

Ondan şalban kimi də, hətta, bir çəpərə vurulacaq paya kimi də istifadə etmək mümkün deyildir. Mayis Səlimin şeirindəki əlibaltalı o Qoca bəs nədən o qurumuş ağacı “qəzəblə”, “hikkəylə” kəsir? Ona görə ki, damarları çıxmış əlləri, yerişini itirmiş ayaqları, nuru öləzimiş gözləri, bir sözlə, bitib tükənməkdə olan özü ilə qurumuş ağac arasında oxşarlıq görən o Qoca öz təsəvvüründə o ağacı deyil, “qaralmış bəxtindən və taleyindən qisas alırmış kimi” öz-özünü kəsir.

Ona görə ki, o ağac artıq heç kimə və heç nəyə gərək deyildir: Bir də puçurlayıb açammaz daha. Üstünə arılar uçammaz daha. Ölümün əlindən qaçammaz daha...

Qurumuş ağacı kəsirdi Qoca.

(Bax.Mayis Səlim. “Həyat yolum”(şeirlər və hekayələr). Səh.8) *** Mayis Səlimin sevgi şeirləri lirik – fəlsəfi ovqatdadır. Onun sevgi şeirlərində kədər və təəssüf notları tale və qismət notları kimi təzahür edir:

– 380 –

Sən məni sevirdin, mən səni... Fəqət Nə sən mənim oldun, nə də mən sənin.

Belə olmalıymış sonu, bəlkə də, Nə deyək işinə bu məhəbbətin?

(Bax.Mayis Səlim. “Həyat yolum” (şeirlər və hekayələr).

Səh.255) Və ya: Bir qəbrin önündə ayaq saxladım.

Baxdım başdaşına hey dönə-dönə.

Bu görüş, gör, məni harda haqladı...

Nə deyim, a dünya, nə deyim sənə?...

(Bax.Mayis Səlim. “Həyat yolum” (şeirlər və hekayələr).

Səh.253) Və yaxud: Mən hardan biləydim nə vaxtsa sənin Belə üzüdönük olacağını?

Könlümdə açılıb bir çiçək kimi, Sonra da qəfildən solacağını?

(Bax.Mayis Səlim. “Həyat yolum” (şeirlər və hekayələr).

Səh.256) Mayis Səlimin sevgi şeirlərindəki çırpınan hərarətli ürək, şəkicəsinə deyiliş tərzinə xas olan yumor, lakonizm oxucunun özünə çəkməkdədir: Mən səni ürəyimə, Sən məni dara çəkdin.

Bağlayıb gözlərimi Bilmirəm hara çəkdin...

(Bax.Mayis Səlim. “Həyat yolum” (şeirlər və hekayələr).

Səh.263)

– 381 –

Bir ürəkdə ki, şöləsi gözü, ifadəsi sözü işıqlandıran sevgi ola, onda “gül açan pəncərə” insanın üzünə açılan bəxt qapısı kimi görünər: Baxışırıq bayaqdan...

Pəncərəniz göz eylər.

Qorxuram çox dayansam, Qonşuların söz eylər.

Ay insafsız, bir dayan1 Pəncərəni bağlama!

Dilinlə get söyləyib, Gözlərinlə saxlama!

(Bax.Mayis Səlim. “Həyat yolum” (şeirlər və hekayələr).

Səh.252) Sevənlər həmişə kövrək, qayğılı, sayğılı və səxavətli olurlar.

Onlar sevdiklərini ilahiləşdirir, dünyanın ən şirin nemətlərini sevgililərinə bəxş etmək istəyirlər. Kainatı da öz aralarında bölüb, bütün yaxşıları sevgilisinə vermək istəyən şairlər necə də qəribədir.

Elə bu qəribəlik bizi onların səmimiyyətinə inandırır. Vaxtı ilə “Gəl, bölək dünyanı ikilikdə biz” deyə sevgilisinə üz tutan Nəbi Xəzrinin (1924-2007) o qeyri-adi bölgüsü oxucularının ürəyincə olmuşdu. Nəbi Xəzri yazırdı: İlin övladıyıq yazla qış kimi...

Fəsillər yaşasın yanaşı məndə.

Biz ki bir yerdəyik gözlə qaş kimi...

Gözlər səndə qalsın, gözyaşı səndə.

Mayis Səlim isə “Mənə qalsın” şeirində sevgidə Nəbi Xəzri bölgüsünü özünəməxsus şəkildə davam etdirir: Dağlarda Günəş də, çən də var, gülüm...

Günəş səninkidir, çən mənə qalsın!

Həyatda sevinc də, qəm də var, gülüm...

Təki sən sevin, gül, qəm mənə qalsın.

– 382 –

Qovar bir-birini aylar, fəsillər.

Gah qarlı qış olar, gah bahar gülər.

Sən elə gözəl qal, ötsə də illər.

Saçlara ələnən dən mənə qalsın.

(Bax.Mayis Səlim. “Həyat yolum” (şeirlər və hekayələr).

Səh.288) Sevdiyini “könlünün ən xoş diləyi”, “ömrünün gülü-çiçəyi” kimi sevdiyindən “bütün aləmi” sevən Mayis Səlim (Bax.Mayis Səlim. “Həyat yolum”(şeirlər və hekayələr). Səh.293) dünyanı da sevgilisi ilə bölmək istəyir və bu sevgi məlum bölgü ilə qurtarmır, şeirlərə çevrilmiş oxşamalarla davam edir: Yenə körpə uşaq kimi kövrəlib, Məndən küsüb, a gözləri dolanım.

Hansı sözüm səni belə yandırıb Çiçək kimi saralanım, solanım?

Gedək, birgə buz bulaqdan içək biz.

O çəməndən, o gülşəndən keçək biz.

Güllərin ən gözəlini seçək biz, Ay özü də tər bənövşə olanım.

Məni belə çox incitmə, a zalım. Üz çevirib çıxıb getmə, a zalım.

Bəsdi daha, inad etmə, a zalım....

Pərvanətək, qoy, başına dolanım.

(Bax.Mayis Səlim. “Həyat yolum” (şeirlər və hekayələr).

Səh.295) Aşiqanə oxşamalar Mayis Səlimin xoyratlarında – “Sevgi bayatıları”nda da özünü göstərməkdədir: Gül görüm.

Gözlərindən gül, görüm.

Pəh, nə gözəl gülürsən...

Gül, üzündə gül görüm.

– 383 –

Və ya: Üz gözəl...

Qoy sinəmə üz, gözəl.

Ya yetir diləyimi, Ya dilimi üz, gözəl.

(Bax.Mayis Səlim. “Həyat yolum” (şeirlər və hekayələr).

Səh.272) “Yuxu” şeirində gördüyü baharın, bahardakı gözəlliklərin, “yanaqları lalədən al çiçəyinin” sehrinə düşən şair “Nə gözəl olurmuş...” şeirində əyani yaşantılarının poetikasını yaşamaq xoşbəxtliyindən söz açır: Mən səni görəndə yaz çağı idi...

Dünyadan məhəbbət ətri gəlirdi.

Hər gülün, çiçəyin naz çağı idi... Çəmənlər bəzənib üzə gülürdü...

Nə gözəl olurmuş sevmək, ilahi!

(Bax.Mayis Səlim. “Həyat yolum” (şeirlər və hekayələr).

Səh.280) *** “Dədəm Qorqudun kitabı” silsiləsinə daxil olan şeirləri baxımından da Mayis Səlim tarixiliklə müasirliyi bir müstəviyə gətirərək orijinal düşüncə tərzindən çıxış edir. Bu mənada Banu Çiçəyin dilindən deyilən şeir əxlaqi və mənəvi çalarları ilə diqqətə layiqdir.

“Yağıdan öc almayan”, “yarağı”, “papağı”, torpağı” əlindən çıxan, “anası-bacısı əsir gedən” bir oğlanı Banu Çiçək təbiətli türk qızı sevə bilməz, axı! Bu, bir həqiqətdir ki, qarı düşməni deyil, öz xalqını çapıb talayan, öz süfrəsini tapdalayıb özgə süfrəsində boşqab dibi yalayan, ata ocağından köz oğurlayıb yağı ocağı qalayan, söz soruşanda doğmalarını cincar- gicitkən kimi dalayan dırnaqarası igidlər çoxluğunda dırnaqarası Banu Çiçəklər çoxluğu olur. Əsil Banu Çiçək isə ona elçi düşən oğlandan (hələ bu oğlanın igid olmağı məlum deyil) villa, xarci maşın istəmir, onun qarşısına aşağıdakı tələbləri qoyur: – 384 –

Səndən zəfər istəyirəm.

Hünər, təpər istəyirəm. Ər oğlu ər istəyirəm Səni necə sevim, igid!

(Bax.Mayis Səlim. “Həyat yolum” (şeirlər və hekayələr).

Səh.207) Mayis Səlimin bu silsilədən olan “Qorqud Dədə”, “Qazan xanın ağacla soraqlaşması”, “Alp Aruza”, “Bamsı Beyrəyə” adlı şeirləri oxucusunu düşünməyə və özünüdərkə çağırır. O, “Qaraca Çoban” şeirində yağı əlində əsir-yesir qalan yurduna müraciətlə deyir: Çatmır qulaqlara ahın, fəryadın... Özgələr əlində qalıb el-oban.

Bəyindən, xanından yarıyammadın...

Sənə çoban gərək-Qaraca Çoban.

(Bax. Mayis Səlim. “Həyat yolum” (şeirlər və hekayələr).

Səh.208) Mayis Səlim “Yaddan çıxmasın Qarabağ” bölməsinə daxil edilən şeirləri ilə gələcək nəsillərə sanki tövsiyyələr verir. Orada sərgilənən şeirlər şairin “Dədəm Qorqudun kitabı” silsiləsinə daxil olan şeirlərinə xas olan poetik ruhu daha da gücləndirir. Qarabağın azad olacağı günü görməyə bütün varlığı ilə can atan şair “Məni qəbrə qoymayın” şeirində yazır: Qarabaxt Xocalının qisası alınmasa, Şuşanın dağlarında “Koroğlu” çalınmasa, Məni qəbrə qoymayın.

(Bax. Mayis Səlim. “Həyat yolum” (şeirlər və hekayələr).

Səh.214) “Birləşək”, “Düyün”, “Döz, ürəyim”, “Yandırır məni”, “Şənbə gecəsində”, “Bir ovuc torpaq”, “Azərbaycan əsgərinə” və bu qəbildən olan digər şeirlərində isə işğala məruz qalan Qarabağın taleyindən nigarançılıqla söz açılır.

– 385 –

*** Mayis Səlimin nəsr yaradıcılığı da diqqətə şayandır. Onun yaradıcılığında nəsr üstünlük təşkil etməsə də, kitabına daxil edilən hekayələri yazıçı Mayis Səlim haqqında danışmağa əsas verir.

O, Qarabağ mövzusunda qələmə aldığı “Axırıncı axşam” (Bax. Mayis Səlim. “Həyat yolum”(şeirlər və hekayələr). Səh.329336) hekayəsində müharibənin gedişindən, qəhrəman əsgərlərimizin cəbhədə göstərdikləri fədakarlıqlarından deyil, müharibənin insanlara vurduğu mənəvi-fiziki zərbələrdən söz açır. Hekayənin aparıcı obrazı – elmi işçi Mehman Qarabağ müharibəsinin iştirakçısı olmuşdur. O, ayağını və ya əlini itirməsə də, cəbhədə olduğu zaman dəfələrlə soyuğa, qara-yağışa düşmüşdür. Bu səbəbdən də onun uşağı olmur. Sonsuzluğu onu mənən əzir. Sağlamlığını itirməsi də bir yandan. İçindəki ağrılar ürəyini gəmirir. Nəticədə Mehman ürək infarktına məruz qalır.

“Savab” hekayəsində isə (Bax.Mayis Səlim. “Həyat yolum” (şeirlər və hekayələr). Səh.337-346) sadə və günahsız adamların xeyir-dualarının Tanrı qatında keçərli olduğuna inam əks olunur.

Rayonun hörmətli idarə rəhbərlərindən biri olan Tahir Kərimli qəfildən işçilərinin gözü qabağında yıxılıb ölür. Onun yerinə keçmək istəyən müavini Kazım nüfuzlu Şərif müəllimə ağız açır və müsbət cavab alır. Bununla belə, ailəsi bir parça çörəyə möhtac olan Samirə müdirəvəzi olduğu halda deyil, “müdir olacağı halda” işdə saxlayacağını elan edir. Samir də, anası da Kazımın müdir olması üçün gecə-gündüz Tanrıya dua edirlər. Müəllif həm də bu dualar sayəsində Kazımın tezliklə arzusuna çatdığını göstərir. Yaxşılığın yaxşılığını göstərən müəllif “Balıq bilməsə də, Xalıq bilər” düşüncəsinin reallıq olduğuna işarə edir.

Memuar xarakterli “Xatirə” (Bax. Mayis Səlim. “Həyat yolum” (şeirlər və hekayələr). Səh.347-352) hekayəsi ali məktəbə daxil olan kəndli balasının tələbə biletini alıb evə qayıtması və doğmaları tərəfindən necə qarşılanması, nəhayət, Bakıya necə yola salınması səhnələrini əks etdirir. Ali məktəb tələbəsinə qardaş-bacılarının, o cümlədən kənd camaatının qəhrəman kimi baxmaları, valideynlərinin necə bir qürur hissi keçirmələri realistcəsinə təsvir edilir. Onu – 386 –

artıq tələbə kimi Bakıya yola salanların arasında iti Sarının da olması Mayis Səlimin yazıçı təxəyyülünün yetkinliyindən xəbər verir.

Nə az, nə çox-kitaba on iki hekayə daxil edilmişdir. Bunların hər biri ayrı-ayrılıqda insan yaşantılarına tutulan işıq kimidir.

Məlum məsələdir ki, kitab qalınlığı ilə deyil, qalanlığı ilə müəllifinə ömür bəxş edir.Mayis Səlim ömrü övladının, doğmalarının, sevənlərinin ömründə davamı etməkdədir. Ömrü ömürlərə qovuşmuş Mayis Səlim ömrünün əbədiyyəti isə kitabları ilə bağlıdır. İrəvan məktəbi-islamiyyəsinin türk dili müəllimi Məmmədvəli Qəmərlinin tərtib etdiyi və 1899-cu ildə İrəvanın Edelson mətbəəsində çap etdirdiyi “Atalar sözü” kitabına yazdığı ön sözdəki bir fikirlə (Bax. Məmmədvəli Qəmərli. Atalar sözü. Bakı, “Səda”, 2003. Səh.12-13) sözlərimi tamamlamaq istəyirəm: Dünyada hər bir kəs üçün sözdən böyük yadigar və ya vərəsə yoxdur”.

Bax. “Ədalət” qəzeti. № 118 (5778), 27 avqust 2020-ci il, səh.7 Bax. “Ədalət” qəzeti. № 119 (5779), 29 avqust 2020-ci il, səh.7

– 387 –

VI Yaşam, qadın və vətən (Vasif Zöhraboğlunun “Natamam təklik” kitabına ön söz) Təxminən 2-3 il bundan əvvəl şair dostum Barat Vüsal məndən soruşmuşdu: – Sən Vasif Zöhraboğlunu tanıyırsanmı?

– Xeyr, – deyə cavab vermişdim.

Onda Barat Vüsal demişdi: – O, sizin Şəkidən – Oxud kəndindəndir. Şeirlərini oxumuşam, yaxşı şairdir. İş elə gətirdi ki, bu söhbətdən bir müddət sonra mənim tələbəm, gənc şair Tural Adışırin mənə zəng edib görüşmək istədiyini bildirdi. Görüşdük. Yanındakı oğlanın Vasif Zöhraboğlu olduğunu biləndə sevindim. Axır ki, bu gənc şairlə də tanış oldum... Söhbət zamanı Vasif Zöhraboğlu ərk ilə mənə müraciət etdi: – Ustad, mən şeirlərimi kitab şəklində çap etdirməli olsam, ona ön söz yazarsınızmı? Şübhəsiz ki, mənim cavabım hamının ürəyincə oldu. Və o gündən bir ildən də çox vaxt keçdi. *** İndi Vasif Zöhraboğlunun şeirlərini varaqlayıram. İstər Şərq, istərsə də Qərb olsun - ədəbi-bədii, fəlsəfi-idraki kodların eyni genetik mənbədən gəldiyini düşünürəm. Qərb Şərqin, Şərq isə Qərbin varisi rolunda çıxış edir qənaətindəyəm.

Nə yaxşı ki, Azərbaycanımız öz müstəqilliyinə qovuşdu və ədəbi pəncərələr də dünyanın hər yerinə, xüsusi ilə, Avropaya daha geniş şəkildə açıldı.

– 388 –

Vasif Zöhraboğlunun şeirlərini oxuduqca avromodernizmi təmsil edən S.Dali, Folkner, Apoliner, Derrida və başqa avromüəlliflər gəlib gözlərimin qarşısında durur. Bədii yaradıcılıq, sadəcə olaraq, idrak və təfəkkür qohumluğundan başqa bir şey deyilmiş deyə düşüncələrə dalıram. Vasif Zöhraboğlunun şeirlərindəki “busə”, “çarmıx”, “şüşə”, “içki”, “yuxu”, “qəbr” kimi rəmzlər də dediklərimi təsdiq edir. Modern ədəbiyyatın qəbul etdiyi rəmzlərin Şərq ədəbiyyatında lap çoxdan mövcud olduğunu da etiraf etməyi özümə borc bilirəm. Aşağıdakı misallar da fikrimi sübut etmək üçün yetərli sayıla bilər: Bu kuzə vaxtilə eşqə tutulmuş.

Könlünü bir qadın saçında bulmuş.

Boynunda gördüyün hər qulp bir əl ki, Bir zaman bir yarın boynunda olmuş. (Ömər Xəyyam. M.Müşfiqin tərcüməsində) Və ya Saqi, qaçırasan yuxumu gərək?

Saf qəlbli aşiqə saf şərab gərək.

(N.Gəncəvi. A.Sarovlunun tərcüməsində) Və yaxud Qovuşmuşam şümşad boylu, şux gözələ.

Yar busəsi şərabımdır, məstəm hələ. (Əsir Əxsikəti, A.Sarovlunun tərcüməsində) Şərqin sufi – ürfani ədəbiyyatından qidalanan Qərb modern ədəbiyyatı ilə tanışlıq bir tərəfdən irəliyə gediş və bir tərəfdən də özünə qayıdış kimi dəyərləndirilməli, yuxulu yaddaşımızın oyanması, keyləşməyimizin keçməsi kimi qiymətləndirilməlidir. Vasif Zöhraboğlunun şeirlərində çox maraqlı məqamlara rast gəldim: Çəkilirik anamızın bətninə...

Qayıdırıq, yığılırıq təzədən.

– 389 –

Bu dünyada tüstü-tüstü ölürük...

Bulud-bulud doğuluruq təzədən Görünməzdir gördüyümüz bəlkə də.

Gördüyümüz görünməzin büstüdür. Ömrümüzə külqabıdır qəbirlər... Ömür də bir papirosluq tüstüdür... (“Tüstü” şeirindən) Bu misralardakı olum və ölüm fəlsəfəsinə orijinal baxış diqqətimi cəlb edir. Bu artıq türk təfəkküründən gələn fəlsəfədir. Axı, biz “dəfn etmək” mənasında “basdırmaq”, “ürüyüb artmaq” mənasında “ göyərmək” deyirik. Və çox qəribədir ki, qəbirlər gənc şairin gözünə içərisinə siqaret kötüyü basılmış külqabılar kimi tüstülənən şəkildə görünür. O külqabından bir qədər yuxarı qalxıb bir udumluq tüstü kimi havada əriyən ömür sanki səmanın yaddaş qatına hopur və oradan “bulud-bulud” doğulur.

Anam, dərd eləmə, daha qəm yemə, Bu ömür olmadı səbirdən sonra.

Dur, məni yola sal öldüyüm günə, Deyirlər, həyat var qəbirdən sonra... (“Bir az da,bextindən yarıya adam” şeirindən) Bəlkə də, bu misralar ilk baxışda pessimist bir ovqat aşılayan kimi görünür. Əslində isə burada özünüdərkə can atan bir şairin yaşam fəlsəfəsi vardır. Axı, insan atasının belindən gəldiyi, anasının bətninə düşdüyü, işıqli dünyaya qədəm qoyduğu gündən qəbrinə qədər yol gedir. Gənc şairin qənaətinə görə yol orada da qurtarmır, davam edir. Gələnlərin gedənləri yola saldığı dünyaya inandığı kimi gələnləri qarşılayanların da dünyasına inanan şair təsəvvür və təxəyyülün romantikasına dalmış olur. Onun “Tabut” və “Yuxu” şeirlərində də belə bir ovqat vardır.

Vasif Zöhraboğlu fəlsəfəsinin ikinci qanadı qadın fəlsəfəsidir.

Bünövrə daşı Tanrı tərəfindən qoyulan və kökü Adəmdə şaxələnən bu fəlsəfə həmişə anlaşılan və anlaşılmayan, həmişə təzə və həmişə – 390 –

köhnə bir fəlsəfədir. Adəmdən üzü bəri bu fəlsfənin qırxıncı qapısına can atan və yarıya çatmamış acizliyini dərk etməyən kimsə olmamışdır. İndi baxın, görün ki, öz yarısını dərk etməkdə bu qədər aciz olan insan özünü bütövlükdə dərk etməyə can atdıqda hansı fəlsəfələrdən keçməlidir!

Bu mənada Anadolu mühitində “qadın şairi”, “şairi-nisa”, “eşq şairi”, “feminist şair” kimi tanınan Cəlal Sahir Ərozanın (1883-1935) Hala yaşım genç, ama vücudum ölgün gibi!

Bütün acı günlerim aklımda bugün gibi! İçim hayata küskün, dış yüzüm düğün gibi!

Elli iki yıl geçti elli iki gün gibi! ... sözlərini səmimi bir etiraf kimi qəbul etmək lazım gəlir.

Onun “Sevgisiz sevgiliye” şeirindəki Eğer olsaydık ben deniz, sen kaya! Əteklerinde ağlaya ağlaya Sert kalbine bir merhamet verirdim.

Eğer olsaydık ben bulut, sen Ay! Yere düşse nurundan bir küçük pay Kıskanırdım, damla- damla erirdim şəklində işlənən metaforalar insan inadkarlığı və qısqanclığına tutulan bədii güzgü kimidir. Yenə də onun “Başımla Könlüm” şeirində maraqlı bir dialoq və qəribə bir yekun vardır Başım dedi: -Dinlen! Gönlüm dedi: -Koş!

Başım dedi: Durul! Gönlüm dedi: -Coş!

Başım yüreksizdi, Gönlüm başıboş...

Varlığım arada oynadı, gitti...

Bütün bu deyilənlərlə bərabər onu da deyim ki, Cəlal Sahir Ərozanın “Qadın saçıyla yazılmış şeir” adlı şeiri isə cəmi iki misradan ibarətdir. Orada ruhun, qəlbin, zövqün, estetikanın, duyğuların, hisslərin, şeir baxımından bütün təsvir və ifadə vasitələrinin, daha – 391 –

nə bilim nələrin mənbəyi olan qadının mahiyyəti qısa və lakonik bir dillə ifadə edilir: Bütün hayatımı onlar verir de, ben yaşarım.

Kadınlar olmasaydı, öksüz kalırdı eşar'ım.

Bəli, “Qadınsız yetim qalan şeir” və söz yazılmağa və deyilməyə layiq olmaz idi. Onda insanın mahiyyəti və fəlsəfəsi də əhəmiyyətini itirərdi.

Vasif Zöhraboğlu şeirlərini oxunaqlı edən cəhətlərdən biri də ondakı poetik qadın obrazıdır. O qadın “əri üçün sıradan sadəcə bir qadın” olsa da, şair onu bütün gözəllikləri ilə vəsf və təsvir etdiyi üçün, hətta, özünü də onun “baxdığı bütün güzgülərdən ədalətli” hesab edir. Çünki yazdığı şeirdə onun qeyri-adıliyini göstərir. Dodaqlarını sevənlərin düşdüyü tələyə – “Bermud üçbucağı”na, gözlərini repressiya zamanı günahsızların ölüb qaldığı yerə – “Nargin adası”na bənzətdiyi QADIN adi ola bilərmi? Axı, bu qadın onun ürəyinə ” Allahın qatından vəhy kimi gəlmiş” qadındır. Şairə “ölümü diri-gözlü yaşadan”, “çəkildiyi çarmıxa daş atan”, unudanda da “adamı gözəl unuda bilən” qadını adi qadın adlandırmaq olarmı?

Gözəllik qarşısında heyrətlənib sənətin möcüzəsinə vurulan şair məharətlə yonulan bir gözəlin heykəlinə də adi gözlə baxa bilmir. Heykəldən də sevən ürək, duyan qəlb və pozulmayan yaddaş umur: Sənin də daş olmaq imiş taleyin...

Məni unutmağa yaddaşın yoxdu.

Yaşasam, sevməyə qəlbin, ürəyin, Ölsəm ağlamağa göz yaşın yoxdu.

Daha tapındırma məni özünə, Daha daş gözlərin mənə baxmasın. İlahi, rəhm eylə bu yer üzünə, Analar qız doğsun, heykəl doğmasın! (“Heykəl” şeirindən)

– 392 –

Şeirlərinin çoxu fərdi həqiqətlər müstəvisində ümumiləşdirilmiş qadına müraciətlə yazılmışdır. “Qadın”, “Ovcumdakı kəpənək”, “Salam göndərərsən”, “Bağışla”, “Natamam təklik”, “Ofisiant qız”, “Analar qadından böyük olurmuş”, “Gedirəm darıxmağa”, “Ovcumdakı kəpənək”, ”Saçların”, “Mən bütün qızları aldadıb sevdim”, “Kənd qızı”, “Dəli qız”, “Sən səhra gülüsən könlümdə bitən” və sair şeirləri realist-romantik və yaxud romantik-realist ovqatdadır. Lap elə “Sən nə gözəl unudursan adamı” şeirində olduğu kimi: Könlüm küsdü sevgilərin dadından... Çoxmu gördün sən mənə bir salamı?

Elə gözəl çıxıram ki, yadından...

Sən nə gözəl unudursan adamı...

“Məni ürəyimdən öldürdün,Ürəyinə sağlıq əzizim” deyə sevdiyi qadına səmimiyyətin ən yüksək səviyyəsində müraciət edən Vasif Zöhraboğlu əsil şair düşüncəsi ilə yaşayan şəxsiyyətdir. Elə buna görə də onun etirafı da səmimidir: Bir onu bilirdim, sevirəm səni, Bilmirdim, heç neçə yaşım var idi.

Səninçün ölməyə bir ölüm payım, Yolunda qoymağa başım var idi Yaşam və sevgi fəlsəfəsində orijinal və bənzərsiz olmaq istəyi onun VƏTƏN sevgisində də özünü göstərir. O burada da “şeirin hazır vətən qəliblərindən”(Kursiv mənimdir – V.As.) istifadə etməkdən çox-çox uzaqdır. Vasif Zöhraboğlu VƏTƏN-ə həsr etdiyi şeiri “Sevgi şeirlərinin arasında qəribsəmiş tək vətən şeiri” adlandırsa da, oradakı sevgi VƏTƏ-nə layiq sevgidir, böyük və müqəddəsdir: Oyansın, oyansın dünəndə yatan, Həm gendə dolanan, həm gendə yatan. İstinə sığınıb sinəndə yatan, Qışından köçəri quş olmamışam.

– 393 –

Gəl sinəm üstündən xəritəni çək, Tək sənin sevginlə döyünür ürək.

Haqsıza silahdan yapışan bilək, Zalıma düşünən baş olmamışam.

Vasif Zöhraboğlu şeirlərinə xas olan daha bir məziyyət həm də ondan ibarətdir ki, onun ayrı-ayrı misraları da orijinal deyim tərzindədir: Uşaq kimi kövrəlmişəm hər sözə, Ağlayanda kiriyə bilməmişəm.

Və ya Baxıb gülər çölündəki adamlar, Baxıb gülər içindəki axmağa.

Və ya da Bu şəhərdə pəncərələr üst-üstə hörülür, ofisiant qız.

Bu şəhərdə insanlar tənhalıqlarına pilləkənlərlə çıxır.

Və ya da ki, Özümü səndən xilas edə bilmədim, qadınım!

Və yaxud Qaranquş ömrüdür şairin ömrü, Ürəkdən-ürəyə yuva dəyişir.

Və yaxud da Heç olmasa qollarımı kəs, apar, Dizlərin bir büküm qucaq istəsə.

Və yaxud da ki, Ağlayıram dibinəcən şüşənin.

– 394 –

Vasif Zöhraboğlu haqqında çox söz demək mümkündür. Hər halda mən onun yaradıcılıq nümunələrindən aldığım təəssüratları qələmə aldım. Onu da qeyd edim ki, Vasif Zöhraboğlu ədəbi yaradıcılığında daha ciddi və daha tələbkar olmalıdır. Şeirin ilk bəndindəki poetik gücün son bəndə qədərki davamına nail olduqda inanıram ki, Vasif Zöhraboğlu tələbkar oxucuların sevimli şairi olacaqdır.

Bax. Vasif Zöhraboğlu. Natamam təklik (Şeirlər). Bakı, “ZirvəKitab”, 2019.

– 395 –

V Həbibullah Manaflının yaradıcılıq diapozonu (“Tariximiz poetik etüdlərdə: təhrifdən gerçəyə doğru” kitabına ön söz) Akad. Kamal Talıbzadənin (1923-2006) “Sənətkarın şəxsiyyət”i ilə bağlı ədəbi-tənqidi düşüncələri Yaşar Qarayevin (19362002) “Meyar – şəxsiyyətdir” doktrinası ilə hələ keçən əsrdə tamamlansa da, yaradıcılığı qiymətləndirmə metodu kimi öz əhəmiyyətini indi də qoruyub saxlamaqdadır. Biri digərini tamamlayan bu iki formulada yaradıcı şəxsiyyətin elmi və ədəbi tutumu, faktları və dəlilləri müqayisə və dəyərləndirmə bacarığı, dünyagörüşü, insanlara və cəmiyyətə münasibəti məcmu şəkildə götürülür. Bu mənada Həbibullah Manaflının elmi-tarixi, ədəbi-tənqidi yaradıcılığına əsərlərinin siyahısı fonunda qısa bir nəzər salmaq kifayətdir: “Tarixə qayıdış”, “Şəki üsyanı”, “Öyünc və güvənc yerimiz”, “Gen yaddaşımızın poeziya dili”, “Unudulmuş azman-Əliabbas Qədimov” və s.

Göründüyü kimi onun tarix sahəsindəki tədqiqatları və araşdırmaları bir çox məqamlarda ədəbiyyata müraciəti, ədəbi-tənqidi və bədii-fəlsəfi düşüncələri ilə sinkretik şəkildə təzahür edir. Ədəbi və tarixi biliklərinin tarazlığı şəraitində düşünmək, müqayisə etmək, nəticəyə gəlmək istəyi Həbibullah Manaflını başqalarından fərqləndirir. Tarix həm də tarixi şəxsiyyətlərin və tarixi hadisələrin zaman ardıcıllığına istinad etdiyindən şəxsiyyətlər, hadisələr və əsərlər zaman içində necəliyi - düşüncə tərzi, istiqaməti, faydalılığı, öz vaxtına düşməyi və s. ilə dəyərləndiriləndə hərtərəfli və dolğun qiymətini tapır. Tarixi hadisələrə tarixə sədaqət və bədii əsərlərə isə ədəbi vicdan bucaqlarından baxış tədqiqatçının tarixi-ədəbi şəxsiyyətlərə və ədəbi-bədii əsərlərə münasibətini müəyyən edir.

– 396 –

Sovet dönəmində akademik nəşr səviyyəsində Azərbaycan SSR EA-nın akademikləri İ.A.Hüseynov və Ə.S.Sumbatzadə, tarix elmləri doktoru, professor Ə.N.Quliyev, tarix elmləri doktoru, professor Y.A.Tokarjevskinin redaksiyası altında hazırlanan “Azərbaycan tarixi”nin “V əsrdə Sasanilər əleyhinə üsyanlar” adlı fəslində IV əsrin 345-367 illərində erməni çarı II Arşakın (Bax. Azərbaycan tarixi. I c. Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı, 1961, səh.95), bu da azmış kimi erməni knyazı Vardan Mamikonyanın Sasanilərə qarşı apardığı mübarizədən (yenə orada, səh.100.) danışılır. Baxın, öz dövrünə görə mötəbər imza sahibləri tərəfindən hazırlanan, V əsr adı ilə IV əsrdən bəhs edən “Azərbaycan tarixi”ndə Azərbaycan və Azərbaycanlılar yoxdur.

I cildi 1961, II cildi 1964, III cildi isə 1973-cü ildə çap edilən “Azərbaycan tarixi”nin dolaşıq yerlərində dolaşıb qalan tarixçilərimizin sonralardan necə bir çətinliyə və necə bir etimadsızlığa məruz qalmaları artıq hamımıza bəllidir. Eyni sözləri Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı və ədəbiyyatşünasları haqqında da demək mümkündür. Xalqımız öz müstəqillik dövrünə qədəm qoyandan sonra tarixçilərimizin və ədəbiyyatşünaslarımızın qarşısında duran vəzifələrin necə və nə qədər məsul olduğunu görməmək, artıq tamamlanmaq üzrə olan “Azərbaycan tarixi” və “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”nin – hər iki yeddicildliyin (sonralardan isə hər iki yeddicildliyin səkkizcildlik olacağı qənaətinə gəlmək məsələsi də bir yandan – V.As.) hansı məşəqqətlər və zəhmətlər hesabına başa gəldiyini etiraf etməmək mümkün deyildir. Şəxsən mənə belə gəlir ki, Həbibullah Manaflının tarix müstəvisində ədəbiyyata, ədəbiyyt müstəvisində tarixə müraciət etməsi diqqətə layiqdir. Hələ 1992-1995-ci illərdə qələmə aldığı əsərlərində tarixə və ədəbiyyata yaxından və uzaqdan baxmaq təcrübəsini sınaqdan keçirən Yaşar Qarayev yazırdı:”Ədəbiyyat tarixini (Buraya “Vətən tarixi” sözünü də əlavə etmək istərdim – V.As.) yenidən yazmağı – onu hər yeni dövrün ideologiyası ilə hər dəfə yenidən təftiş etmək kimi başa düşmək olmaz. Bu tarixi Qorqud, Nizami, Nəsimi, Füzuli, Vaqif, Mirzə Fətəli, Mirzə Cəlil, Əli bəy, Hadi, Cavid, Sabir özü yaradıb. Söhbət onların yaratdığı irsin və onlara – 397 –

verilən qiymətin mahiyyətinə bu gün dünənkindən daha tam və dərindən yanaşa bilməkdən, onu ehkamçı və vulqar-konyuktur əyrilərdən təmizləməkdən gedir.” (Yaşar Qarayev. Tarix: yaxından və uzaqdan. Bakı, “Sabah”, 1996, səh. 20) Məhz elə bu mənada Həbibullah Manaflının tədqiqatları doğru tarixə atılan uğurlu addımlar kimi dəyərləndirilməlidir.

Həbibullah Manaflı “Mirzə Fətəli Axundzadənin tarixşünaslığın problemlərinə dair fikirləri” adlı yazısında dahi mütəfəkkirin “tarixi hadisələr arasında səbəb-nəticə əlaqələrinin ... səlnaməçilər tərəfindən gerçəkliyə uyğun şərh edilməməsinə” qarşı etirazını, “... bütün Yer kürəsində Napoleon Bonapartdan başqa Adəmdən Xatəmədək heç bir sərkərdədən belə bir hünər görünmədiyi” halda, Nadirin başında ağıl, zəkanı deyil, daş-qaşla bəzənmiş şah tacını gördüyü” üçün “zalım” adlandırdığı Mirzə Mehdi xanın şəxsində tarixi zədələyən məddah tarixçilərə qarşı iradlarını tutarlı dəlillərlə göstərmişdir.

“Ağ yapıncı”, “Xaqani”, “El üçün yan”, “Sənin ulu baban”, “İki od arasında”, “Qara Yusif”, “Uzun Həsən” və s. tarixi povest və romanların müəllifi kimi tanınan Mahmud İsmayılın “Azərbaycan xalqının yaranması” əsərinin latın qrafikalı əlifba ilə nəşrinə yazdığı “Ön söz”də də Həbibullah Manaflı tarixdən görünən ədəbiyyat, ədəbiyyatdan görünən tarix platformasından çıxış edir. Eyni sözləri Həbibullah Manaflının “Öyünc və güvənc qaynağı”(Bakı, “Nurlan”, 2007, səh.123-140) kitabında yer alan “Abdulla bəy Əfəndizadə və onun “Hər ürəkdə səbt olubdur: ya ölüm, ya Türkiyə” adlı tədqiqat işi, Bəxtiyar Vahabzadə yaradıcılığında ədəbibədii yaddaşın genetik kodlarından irəli gələn motivləri işıqlandıran “Gen yaddaşımızın poeziya dili” (Bakı, 2008) monoqrafiyası haqqında da demək olar. Məhz bu monoqrafiyada Bəxtiyar Vahabzadənin qandan və candan, sümükdən və süddən gələn yaddaş əsasında qələmə aldığı əsərlər ön plana çəkilir, “əcdaddan miras alınan əmanət – qan və o qandakı ruha” sədaqət motivləri müstəqil ölkəmizin müstəqil düşünən vətəndaşı səviyyəsində təhlilə cəlb edilir.

Bəxtiyar Vahabzadə yaradıcılığını “tarixin şah damarını axtarmaq” cəhdi kimi qiymətləndirən türkoloq-alim Aydın Məmmədovu haqlı sayan Həbibullah Manaflı “Salnamə baxımından sərf-nəzər edilmə– 398 –

li” olan “ictimai-siyasi motivli poeziya”nı “tarixi həqiqətlərə və milli dəyərlərə mühafizəkar münasibətilə fərqlənən” və “ehkam xarakterli heç bir “ştamp” qəbul etməyən poeziya kimi (Bax. Həbibullah Manaflı. Gen yaddaşımızın poeziya dili. Bakı, 2008. Səh.7) qiymətləndirir. Hələ 1960-cı illərdən “Gülüstan” poeması ilə Şimali Azərbaycanda milli istiqlal şüurunun oyanışına səbəb olan Bəxtiyar Vahabzadə poeziyasına türkoloq-alim Aydın Məmmədovun 1981ci ildə qələmə aldığı “Zamanla səsləşən şeirlər sorağında” adlı II məqaləsindəki bir məqamı yada salmaq istərdim. Bəxtiyar Vahabzadənin “Vətən var” şeirindən aşağıdakı ... Vardırsa yaranmış, Mütləq yaradan var.

Varsansa,.. özündən Əvvəlcə atan var.

Dünya quru bir səs, Qəm çəkməyə dəyməz.

Yüz-yüz itən olsun, Min-min də bitən var. Şükr eyliyəlim ki, Bizlərdən həm əvvəl, Həm sonra Vətən var misralarını sitat gətirən türkoloq-alim Aydın Məmmədov yazırdı: “Şükr eyləyəlim ki” ifadəsi mətn daxilində qəribə bir təlqin gücü qazanır, nisbətən mücərrəd səciyyə daşıyan “vətənpərvərlik” məfhumunu sanki göylərdən yerə endirərək dünyanın bir parçasını, bir küncünü doğma yurd – Vətən deyib əzizləyən hər kəsin gündəlik və əbədi sevincinə, həyat enerjisinə çevirir. Şükr edirsən ki, ayağının altında Vətən torpağı, başının üstündə Vətən göyü var... Şükr edirsən ki, ... ağsaçlı babaların əqlindən, kamalından yaranan ana dilin var, keçmişdən asta-asta söhbət açan səs muzeyin – muğamın var, eşqi – xeyirxahlıq, qəsdi – məhəbbət, tanrısı isə Vətən olan vətənpərvərlərin var... Şükr edirsən ki, dünyanın bütün çayları kimi bu başdan o başa axan, lakin dünyanın heç bir çayının qismətinə – 399 –

düşməyən acı bir taleyi daşıyan Arazın var və bu Arazın Cənub adlanan o tayında dərdin və sənətin Hedərbaba zirvəsinə yüksələn Şəhriyar, Şimal adlanan bu tayında isə sinəsi Şəhriyar dağlı Bəxtiyar var!”

Vətənpərvər o kəsdir ki, özü tapdam – tapdam tapdansa da, Vətəni tapdanmağa qoymur: yad ayağı vətənpərvəri tapdasa da, Vətəni tapdaya bilmir. Əslində, Bəxtiyar Vahabzadənin “Gülüstan”ı haray deyildi, Koroğlu nərəsindən də güclü – yağıları keyləşdirən, vətənpərvərləri qaldıran nərə idi. Həbibullah Manaflının tarixdən ədəbiyyata, ədəbiyyatdan tarixə keçidi tarixi nərələrin ədəbiyyatdakı əks-sədasını gələcək zamanların qulağıana çatdırmaq, yaddaşına yazmaq və gələcək nəsillərin yolundan azmaq təhlükəsini sovuşdurmaqdır. Məhz elə bu əqidənin diqtəsi ilə “Rusiyanın işğalçılıq siyasəti Bəxtiyar Vahabzadənin ictimai-siyasi lirikasının əsas mövzularındandır” deyən Həbibullah Manaflı şairin “İkibaşlı qartal” şeirinə müraciət edir və bu məqamda tarixçi Həbibullah Manaflı tənqidçi Həbibullah Manaflını köməyinə gəlir, o, tarixi hadisələr müstəvisində şairin yaradıcılığını nümunələr gətirməklə izləyir.

Etiraf edilməlidir ki, bura qədər adları çəkilən yazılarda iki – tarixçi və tənqidçi Həbibullah Manaflı vardır və onlar biri-birinə müxalif deyillər. Bəlkə də elə buna görə Həbibullah Manaflının tarix və ədəbiyyat platformasından yanaşdığı mövzulardan biri də “Türk ruhunun əzəməti haqqında dastan” adlanır. Mövzunun ağırlığı, deyiləcək sözün ciddiliyi zəminində bu iki Həbibullah Manaflının zəruri birgəliyi diqqəti cəlb edir. Söhbət müəllifi olduğum “Ruhlarla söhbət” poemasından getdiyi üçün dərinə getmək istəmirəm. Sadəcə olaraq, onu demək istəyirəm ki, ömrü boyu “mənəvi dünyasında ... fəaliyyətinə yeni məzmun, mahiyyət və özəllik verən ikinci səs”in (A.Qeybulla. Yaşatmaq üçün yaşayan şair. Bax. Həbibullah Manaflı. Gen yaddaşımızın poeziya dili. Bakı, 2008. Səh.6.) çağırışı ilə “Şəb-i hicran”dakı Füzuli nisgilini, “Ağlar-Güləyən”dəki Sabir ehtizazını, “Fəryad”dakı Nəsimi əzabını, “Özümüzü kəsən qilinc”dakı Göytürk ağrısını yaşayan Bəxtiyar Vahabzədənin hadisələr silsiləsi ilə -Sabirdən Göytürk xaqanlığınadək enən pillələrlə enib qalxmaq əzmində olan Həbibullah Manaflının “Ruhlarla – 400 –

söhbət”ə “Türk ruhunun əzəməti haqqında dastan” kimi baxmasını tarixçi və tənqidçi birgəliyindən irəli gələn təbii bir hal hesab edirəm. “Ruhlarla söhbət”də əcdad məzarından başlayıb gah hadisələr fonunda, gah da sözün işığında Azıx mağarasınadək enən pillələrlə enib qalxmaq üçün təkcə tarixçi və ya təkcə ədəbiyyatşünas-tənqidçi olmaq kifayət deyildir. Gərək burada tarxçi- tənqidçi olasan.

“Elmdə hələ də iki şey kəşf edilməmiş qalır: coğrafiyada qütblər, tarixdə türklər” deməklə, hətta, türkologiya elminin yaddaşını oyatmağa cəhd edən fransız Alber Sorelin verdiyi bu mesajı da gərək unutmayasan.

Xalqımızın taleyi ilə bağlı olan hər hansı bir mövzu Həbibullah Manaflının yaradıcılıq diapozonuna daxildir desəm, bəlkə də, səhv etmərəm. Sovet dönəmində xalqın millət səviyyəsinə qalxması üçün dil, ərazi, mədəni və siyasi birliyi (Sovet sosiologiyası ateizm üzərində qurulduğundan buraya din birliyi daxil deyildi – V.As.) əsas götürürdülər. O zaman cənublu – şimallı olmaqla Azərbaycanı birləşdirən bir amil var idi – dil amili. Bu amil şimallı-cənublu Azərbaycan birliyini indi də qoruyub saxlamaqdadır. Elə buradaca qeyd edim ki, ingilisdilli, fransızdilli, türkdilli olmaq başqadır, mənşəcə ingilis, mənşəcə fransız, mənşəcə türk olmaq başqa. Beləliklə, dil birliyindən başqa heç bir birlik, o cümlədən məzhəb və təriqət birlikləri belə milli təyinata dəlalət etmir. Əgər söhbət məzhəb və təriqət ayrılıqlarından gedirsə, onda daxilində məzhəb və təriqət ayrılıqları olan bir milləti parçalamaq və onu kölə halına salmaq üçün tarixi şərait yaranır. Məhz belə bir məqamda xalqının milli birliyinə can atan adamlar daha ciddi düşünməyə məcbur olurlar. Həbibullah Manaflının “Təriqətçilik müstəmləkəçiliyin xidmətində” adlı məqaləsi məhz belə bir xeyirxah amalın nəticəsi kimi meydana gəlmişdir. XIX əsr üzrə baş verən hadisələr və tarixi sənədlər – xüsusilə f.e.d. Ədalət Tahirzadənin aşkarladığı arxiv materialları üzrə təriqətçiliyin Azərbaycanda dövlət səviyyəsində dəstəkləndiyini göstərən Həbibullah Manaflı ilk “Əli məktəbi”nin 1847, ilk “Ömər məktəbi”nin 1849-cu ildə Tiflisdə açıldığını xüsusi vurğulayır. Rəhbər ruhanilərin təyinatı üzrə son qərarın “Quberniya Məclisi” tərəfindən təsdiqini imperyanın “parçala, hökm sür” – 401 –

siyasətinin tərkib hissəsi olduğunu sübut edir. Qeyd etmək lazımdır ki, hazırki dünya siyasətində imperialist ölkələr bu iyrənc siyasətdən ən hiyləgər üsullarla istifadə etməkdədirlər. Həbibullah Manaflının bu yazısı milli ayıqlığa çağırış kimi səslənir.

Həbibullah Manaflı qələminə məxsus olan bu kitabının ziyalılar, tarixçilər və ədəbiyyatçılar, o cümlədən geniş oxucu kütləsi arasında böyük rəğbət qazanacağı arzusu ilə. Şəki, Kiş kəndi. 08 oktyabr 2014-cü il.

Bax. Həbibullah Manaflı Tariximiz poetik etüdlərdə: təhrifdən gerçəyə doğru. Bakı, “Mütərcim”, 2015. Səh.10-16.

– 402 –

VI “Məftun edən şəhər –Зачaрованный город” kitabına dair qeydlər Foto-albom şəklində nəşr edilmiş “Məftun edən şəhər-Зачaрованный город” (İRS publishing hous Dubai 2015.) adlı kitab “Ön söz”lə başlanır, “Şəhər”, “Məbəd”, “Qala”, “Saray” fəsilləri ilə davam edir və “Son söz”lə tamamlanır. Azərbaycan və rus dillərində çap edilən bu kitab Şəkinin rusdilli coğrafiyada təbliğinə hesablansa da, məlumatlarının dəqiqliyi baxımından ziddiyyətli məqamları ilə diqqətimi cəlb etdi. Bu məqamlarla bağlı sitatları olduğu kimi təqdim edir və onlara şəxsi münasibətimi bildirirəm: 1. Bax. Səh.5. IV abz., 4-8-ci sətilər: “XVIII əsrin sonunda şəhər dağlardan gələn sel nəticəsində dağıldıqdan sonra isə sakinlər qonşu kəndə köçdülər və bu məkanı Nuxa adlandırmağa başladılar. Lakin şəhərin adının dəyişdirilməsi onun Şərqdə məşhurluğuna heç bir təsir göstərmədi.”

Sual: “Necə olmuşdur ki, Şəki sakinlərinin seldən qaçıb sığındıqları qonşu kənd XVIII əsrin sonuna kimi adsız qalmışdır?

Azərbaycan mühitində adsız kəndlər olmuşdurmu və ya vardırmı?”

2. Səh.11. I abz., 1-6-cı sətirlər: “Şəki ilk vaxtlardan sənətkarlıq və ticarət şəhəri olub. Bu iki olduqca mühüm funksiya onun memarlıq üslubunu müəyyən etmiş və hətta 1772-ci ildə küçələri basmış sel nəticəsində Şəkinin öz yerini bir qədər “dəyişməsi”ndən sonra olduğu kimi saxlamışdır. Şəhərin vaxtilə Nuxa adlanan ən qədim hissəsində aparılan qazıntılar zamanı e.ə. I əsrə aid tikililərin qalıqları aşkar edilib...”

Sual: “Şəki sakinlərinin XVIII əsrin sonunda köçdükləri və Nuxa adlandırdıqları qonşu kənd ilə “şəhərin Nuxa adlanan ən qədim hissəsi”nin fərqi nədədir?”

– 403 –

3. Səh.11.IV abz., 9-10-cu sətirlər: “Şəki Kiş aşırımından keçməklə Dağıstana gedən yolda əsas məntəqəyə çevrildi.. Səh.65. III abz., 5-8-ci sətirlər ...çoxsaylı karvan yollarından biri Kiş kəndinin yanından keçirdi. Kiş çayının şimal-şərqə doğru uzanan vadisi Dağıstan torpaqlarını, Samur çayının yuxarı axarını Yaxın Şərq regionlarınadək cənub torpaqları ilə birləşdirən ən rahat yol idi.”

Sual: “Bu yolun “ən rahat yol” olduğunu oradan dəvə karvanlarının keçməsi iləmi, yoxsa ki, araba və faytonların işləməsi iləmi sübuta yetirmək olar?”

4. Səh.65. II abz., 3-7-ci sətirlər: “... tədqiqatçılar adətən orta əsr alban tarixçisi Musa Kalankatlının “Alban tarixi” əsərinə istinad edirlər. O, yazırdı: “Yelisey Yerusəlimdən İrana gəldi...

Sonra Uti vilayətinə keçdi... Müqəddəs Patriarx Gisə gəldi, burada kilsənin əsasını qoydu və təmiz, qansız qurbanlar verdi.”

Qeyd: Bax. Moisey Kalankatuklu. Albaniya tarixi. Akad.

Z.Bünyadovun tərcüməsində. Bakı-Elm-1993. Səh.18. Yuxarıdan 9-11-ci sətirlər: “Yelisey... Qüdsdən ayrılıb İrana gedir və oradan ermənilərin gözündən qaçaraq Məsküt elinə keçir.” Yenə orada.

Yuxarıdan 19-20-ci sətirlər. “... Müqəddəs batrik Gisa gəlir, burada kilsə tikir və qansız qurban verir.”

Sual olunur: Bəs mənbədə ermənilərin ilkin xristianlığa qeyri-tolerant münasibətini aydınca göstərən “ermənilərin gözündən qaçaraq” ifadəsini sitat kimi təqdim etmək nə üçün yaddan çıxmış, nə üçün “Məsküt eli” əvəzinə “Uti vilayəti” istilahından istifadə edilmiş və nə üçün sitat gətirilən “qansız qurban verir” ifadəsinin əvvəlinə “təmiz” sözü artırılmaqla mənbədəki cümlə “təmiz, qansız qurbanlar verdi” şəklinə salınmışdır?

5. Səh.81.Yuxarıdan III abz., 1-3-cü sətirlər: “Qafqaz Albaniyasının adının mənşəyi də indiyədək tam məlum deyil.”

Haşiyə: Əvvəlcə tarixi məlumatlara müraciət edək: “...alban” adı ilk dəfə e.ə. I-e.I əsrindən etibarən qaynaqlarda (Strabondan başlayaraq) işlədilməyə başlanmışdır. II əsr antik dövr yazıçısı Arrian isə bu adı qədimləşdirmiş və Qavqamela döyüşü ilə bağlamışdır. ... Antik müəlliflərdən Plini və Yuli Solin İsgəndərin işğal etdiyi ölkələr sırasında Albaniyanı da (Bax. Azərbaycan tarixi.

– 404 –

Bakı, Azərnəşr, 1994. IV fəsil, §2. Səh. 151. Aşağıdan 6-12-ci sətirlər.) yad etmişlər.”

Sual: Bəs nə üçün burada Ə.Dəmirçizadənin “50 söz” (Bakı, “Gənclik”, 1968.) kitabında öz əksini tapan “Alban” sözünün etimoloji izahına (Bax. səh.19-25.) münasibət bildirilməmişdir?

6. Səh. 87. III abz., sonuncu sətirlər: “Bəzi alimlərin təxmin etdiyi kimi, albanların bəslədikləri atlar sonralar Qarabağ cinsini təşkil etmişlər.”

Haşiyə: [(“Adını məskunlaşdığı ərazidən götürən və Qafqazda ən qədim at cinsi olan Qarabağ atı öz təsirini daha geniş əraziyə yaya bilmişdir. Qarabağ atının atçılığın tarixindəki böyük rolunu S.Urusov belə qiymətləndirir: “İngilis təmizqanlı atı Avropa atçılığında nə kimi rol oynamışsa, Qarabağ atı da Asiya atçılığının inkişafında eyni əhəmiyyət kəsb etmişdir”. XIX əsrin axırlarında D.Dubenski yazırdı: “Zaqafqaziya at cinslərinin sayca çox olmasına baxmayaraq, əslində bu cinslərin hamısı Zaqafqaziyanın əsas cinsi olan Qarabağ atının nəsli dəyişmiş törəmələridir.” (Azərbaycan etnoqrafiyası. 1-ci cild. Bakı-Elm-1988. V fəsil. Atçılıq. (T.Ə.Bünyadov).

Səh.255. Yuxarıdan 1-6-cı, aşağıdan 1-5-ci sətirlər.)]

Sual: İndi deyin görək, “bəzi alimlərin təxmin etdikləri”mi, yoxsa adı bəlli alimlərimizdən gətirdiyimiz sitatlarmı doğrudur?

7. Səh. 91.uxarıdan aşağıya 6-8-ci sətirlər: “Albanların ilahlar panteonunda ən yüksək yerləri Ay ilahəsi Selena, Günəş ilahəsi Helios və Zevs tuturdu.”

Sual: Albanlar yunan idilərmi ki, onlar Selenaya, Heliosa və Zevsə inanırdılar?

8. Səh.91. Aşağıdan 1-2-ci sətirlər: “Alban qoşunu barədə ən erkən məlumatlar e.ə. IV əsrə aiddir. Yunan tarixçisi və Roma leqatı Lutsi Flavi Arrian sonuncu Əhəməni çarı III Dara Kodomanın (e.ə. 336-331-ci illər) ordusunu təsvir edərkən bu qoşun barədə məlumat verir.

Səh.95. Yuxarıdan 1-11-ci sətirlər: Və əgər romalıların və yunanların yazdıqlarına inansaq, deməli Qafqaz Albaniyası döyüş meydanına olduqca ciddi qüvvə – “altı miriad piyada və iyirmi iki miriad süvari”, yəni 60 min piyada və 220 min atlı döyüşçü çıxara – 405 –

bilərdi. Alınan rəqəmlər o qədər böyükdür ki, qiymətləndirmənin düzgünlüyü şübhə doğurur. Güman etmək olar ki, Roma tarixçilərinin verdiyi digər məlumat həqiqətə daha yaxındır. Onların məlumatına əsasən, alban çarı Oroys Roma imperiyasının qoşunları ilə mübarizəyə 12 min süvari və həmin dövrdə qeyri-nizami qəbilə qoşunundan formalaşdırılan 60 min piyada çıxarmışdı.”

Haşiyə: “Antik müəlliflərin məlumatına görə, albanların qoşunu 60.000 piyadadan və 22.000 süvaridən ibarət idi.” (Bax. Azərbaycan tarixi. Bakı-Elm-1993.Azərbaycan qədim dövrdə. (Azərb. EA müxb. üzvü İ.H.Əliyev) Səh. 101.Yuxarıdan 8-9-cu sətirlər. Əlavə olaraq bax. İstoriya Azerbaydjana. Pod redaksiey Dj.B.Quliyeva. Baku, “Elm”, 1979, str.36, Azərbaycan tarixi. Bakı, Azərnəşr, 1994. Səh 156. Aşağıdan yuxarıya 7-8-ci sətirlər. Burada alban süvari qoşununun sayı 12.000 göstərilmişdir. (Azərbaycan etnoqrafiyası. 1-ci cild.

Bakı-Elm-1988. V fəsil. Atçılıq. (T.Ə.Bünyadov) Səh.252. Aşağıdan yuxarıya 4-5-ci sətirlər. Burada isə yenə də albanların 22.000 süvarisi olduğu göstərilir.) E.ə. 66-cı ildə albanlar öz torpaqlarını Albaniyaya qoşun göndərmiş Pompeydən qorumalı oldular. 40 minlik alban ordusunun başçısı olan çar Oroys gözlənilmədən romalılara həmlə etdi” (Bax. Azərbaycan tarixi. Bakı-Elm-1993. Səh.100. Aşağıdan yuxarıya 1-2 sətirlər. Səh. 101. Yuxarıdan aşağıya 1-2-ci, sətirlər.)

Sual: Cümlələrdəki mücərrədlik, şübhə, ziddiyyət və dolaşıqlıq öz yerində... Orada “... əgər romalıların və yunanların yazdıqlarına inansaq” dedikdə kimlər nəzərdə tutulur və 220 min atlı rəqəmi hansı mənbələrdən götürmüşdür?

9. Səh.99. Yuxarıdan aşağıya II abz. 3-8,10-11-ci sətirlər: “Erkən orta əsrlərdə ucaldılmış mürəkkəb istehkamlar sisteminə daxil olan Kiş qalası gözətçi və mühafizə funksiyalarını yerinə yetirirdi. Bu qala monqol tümənlərinə, XVI əsrdə Şah I Təhmasibin qoşunlarına qarşı müdafiə olunmuşdu. XVIII əsrin ortalarında isə bu qalanın divarları önündə iki qeyri-adi şəxsiyyət ... üz-üzə gəldi. ... Bunlar cəsarətli döyüşçü və sərkərdə Hacı Çələbi və İran hökmdarı Nadir şah Əfşar idi.”

Sual: Yenə də yuxarıdakı cümlələrin məntiqi və üslubi səhvlərini kənara qoymaq şərti ilə bilmək istəyirəm ki, 1551-ci ildə Şah – 406 –

I Təhmasibin əmri ilə bünövrəsinə qədər dağıdılmış (Bu barədə tarixi xronikalarada təfsilatı ilə verilən məlumatlar vardır. Bax. Kərim ağa Fateh. Şəki xanlarının müxtəsər tarixi. Bakı, Azərnəşr, 1958. Səh. 13-14.; Hacı Seyid Əbdülhəmid. Şəki xanları və onların nəsilləri. Yenə orada, səh. 26.: Mustafa ağa Şuxi. Nuxu xanlarının keçmiş əhvalatının hekayəti. Ədalət Tahirzadənin tərtibiilə. Şəkinin tarixi qaynaqlarda. Bakı, “Master”, 2005. Səh.114. və s.) Kiş qalasının “divarları önündə”, özü də az qala 200 ildən sonra Hacı Çələbi xan ilə Nadir şah Əfşar necə üz-üzə gəlmişdilər?

10. Səh.103. Yuxarıdan aşağıya 6-7-ci sətirlər: “1723-cü il iyulun 27-də Bakı qəddarcasına bombardman edildikdən sonra rus qoşunları tərəfindən ələ keçirildi.”

Sual: Haqqında söhbət gedən bombardman zamanı hansı bombadan və hansı təyyarədən istifadə edilmişdir?

11. Səh.103. Aşağıdan yuxarıya 8-9-cu sətirlər: “Məhz Gəncə yaxınlığında Səfəvilərlə rus çarları arasında yeni müqavilə imzalandı. Həmin müqaviləyə uyğun olaraq Azərbaycan yenidən İrandan asılı vəziyyətə düşürdü.”

Sual: Haqqında söhbət gedən müqavilə bağlanarkən imza mərasimində neçə rus çarı iştirak edirmiş və onların adları necə imiş?

Soruşmaq ayıb olmasın, bir neçə rus çarının iştirakı ilə bağlanan müqavilə neçənci ilə təsadüf etmişdir? Bəlkə, burada 10 mart 1735 ci il Rusiya ilə İran arasında imzalanan müqavilə nəzərdə tutulur?

Yenə də orada hansı rus çarlarının olduğu nə üçün örtülü qalmışdır?

12. Səh.107. Yuxarıdan aşağıya 9-13-cü sətirlər: “1726-cı ildə Nadir üç min nəfərdən ibarət dəstəsi ilə birlikdə Mazandarana gəlir. Şah II Təhmasib burada əfqanlılıarla mübarizə aparmaq üçün ordu toplayırdı. Nadir Qulu ona öz yardımını təklif edir və elə həmin ildə əfqanlıları Məşhəddən qovur. Bunun müqabilində şah ona sultan titutlu verir, həmçinin Mazandaran və Xorasanın qubernatoru vəzifəsinə təyin edir.”

Sual: 1. İlk cümlədəki “Nadir”lə sonrakı cümlədə ayrı yazılan “Nadir Qulu” eyni bir şəxsdirmi? Nadir və Nadirqulu eyni şəxsdirsə, bu eynilik nə üçün yazılışda gözlənilməmişdir?

2. “Əfqanlı” deyildikdə hansı etnos nəzərdə tutulur?

– 407 –

3. 1726-cı ildə Səfəvi imperiyasında “Qubernator” vəzifəsi var idimi və bu vəzifə orada haçandan təsis olunmuşdu? Bəs biz “Məftun edən şəhər-Зачaрованный город” kitabına istinad edərək bunu bir yenilik kimi qəbul edə bilərikmi?

13. Səh.113. Aşağıdan yuxarıya 14-17-ci sətirlər: “... 1741-ci ildə Nadir şah öz canişini məlik Əşrəfin hərəkətlərinə nəzarət etmək üçün şəkililərə icazə vermək qərarına gəldikdə onlar Hacı Çələbiyə üz tutdular. Yenə də orada. Səh.115. Yuxarıdan aşağıya 10-11-ci sətirlər: Hacı Çələbi evinə qayıdan kimi yenidən məlik Nəcəfi acıqlandırmağa başladı.

Sual: Mənbələrin hamısında (Bax. Kərim ağa Fateh. Şəki xanlarının müxtəsər tarixi. Bakı, Azərnəşr, 1958. Səh. 15.; Hacı Seyid Əbdülhəmid. Yenə orada, səh. 27.: Mustafa ağa Şuxi. Nuxu xanlarının keçmiş əhvalatının hekayəti. Ədalət Tahirzadənin tərtibi ilə. Şəkinin tarixi qaynaqlarda. Bakı, “Master”, 2005. Səh.116., yenə orada Mirabbas Mirbağırzadə. Şəki qəzasında hökmranlıq tarixi haqqında müxtəsər məlumat. Səh.148. və s.) şah tərəfindən təyin edilən məliyin adı Məlik Nəcəf olduğu halda, yuxarıda adı çəkilən Məlik Əşrəf kimdir?

14. Səh.99. Yuxarıdan aşağıya 1-6-cı sətirlər: “Şəkidən dörd kilometr aralıda, Kiş kəndi yaxınlığında, Qaratəpə dağının zirvəsində köhnə qala ucalır.Onun bir çöx bastionları dağıdılmış, qüllələr vaxtilə oxçuları gizlədən dişlərinin əksəriyyətindən məhrum olmuşdur, lakin iri daşlardan hörülmüş divarlar əvvəlki kimi möhkəmdir və mərkəzi iç qalanı bir neçə cərgə ilə dövrələyir. Bu, məşhur “Gələrsən-görətsən” qalasıdır.”

Sual: Cümlələrdəki dolaşıqlıq öz yerində... “Kiş kəndi yaxınlığında, Qaratəpə dağının zirvəsində ucalan”, “divarları əvvəlki kimi möhkəm olan”, məşhur “Gələrsən-görətsən” qalası”nın yerini Kiş kəndində yaşayanlar çox yaxşı bilirlər. Lakin onların “iri daşlardan hörülmüş divarların mərkəzi iç qalanı bir neçə cərgə ilə dövrələdiyindən” xəbərləri yoxdur. Bəs nə üçün “iri daşlardan hörülmüş divarların mərkəzi iç qalanı bir neçə cərgə ilə dövrələdiyini” göstərən foto-şəkil kitaba daxil edilməmişdir?

– 408 –

15 Səh.115. Aşağıdan yuxarıya 5-10-cu sətirlər: “ ... Hacı Çələbi Kişdəki köhnə qalanı möhkəmləndirməyi, onu bütün zəruri sürsatla təchiz etməyi tapşırdı. Bundan sonra o, qalaya daxil oldu və darvazanı bağlamağı əmr etdi. Bundan xəbər tutan Nadir şah hiddətlənərək üsyançıların yanına qasid göndərir və onlardan dərhal təslim olmağı tələb edir. Rəvayətə görə Hacı çələbi yalnız bir ifadə ilə cavab verir: “Gələrsən-görərsən.”

Sual: 10-cu qeyddə Hacı Çələbi xanın Kiş qalasında müdafiə olunmasının qeyri-mümkün olduğunu göstərmişdik. Kişdəki köhnə qalanın isə “Gələrsən-görərsən” qalası olmadığı məlum məsələdir.

Bu məlumat hansı mənbədən götürülmüşdür?

16. Səh.121. Yuxarıdan aşağıya 24-28 -ci sətirlər: “... Hacı Çələbi qaladan sığnaqlara (azərbaycanlılar əlverişsiz hava şəraitində çobanların mal-qaranı gizlədikləri böyük mağaraları belə adlandırırlar) gizli dağ dərələrindən xəbərdar idi.

Sual: Azərbaycanlıların “... çobanların mal-qaranı gizlətdikləri böyük mağaraları “sığnaqlar” adlandırmaları heç Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti”ndə belə yoxdur. Haqqında cüzi bir məlumat belə əldə etmədən hər hansı bir yer haqqında yazmaq nəyə xidmət edir?

17. Səh.141. Aşağıdan yuxarıya 4-6 -cı sətirlər: “Onun (Səlim xanın – V.As.) qüdrətli himayədara, xanlığı asudə idarə etmək üçün arxalana biləcəyi gücə ehtiyacı var idi. ... 1805-ci il mayın 21-də Gəncə yaxınlığında, Kürəkçay düşərgəsində imzalanan müqaviləyə əsasən, Şəki xanlığı Rusiya imperiyasının tərkibinə qatıldı, onun əhalisi isə imperiyanın təbəələrinə çevrildi.”

Sual: 1805-ci il mayın 14-də Sisianovla İbrahimxəlil xan arasında Qarabağ xanlığının Rusiya hakimiyyətini qəbul etməsi barədə müqavilə imzalanandan bir həftə sonra Şəki xanı Səlim xanın Sisianovun iqamətgahına gedərək xanlığının Rusiya təbəəliyinə keçməsi barədə müqaviləni imzalaması tarixi məcburiyyət deyildimi? Bu müqavilə yuxarıda deyildiyi kimi “xanlığı asudə idarə etmək” əvəzinə deyil, onu idarəçilik baxımından Rusiyadan tam asılı vəziyyətə salmadımı?

18. Səh.147. Yuxarıdan aşağıya 9-16 -cı sətirlər: “Səlim xan İrana qaçmağa vadar oldu. Taxt-tac rusların sadiq müttəfiqi Cə– 409 –

fərqulu xan Xoyskiyə verildi. Cəfərqulu xan on il xanlığı idarə etdi. O, Rusiya hakimiyyətinin hörmətini qazanmışdı və uzun illər ərzində nöqsansız xidmətinə görə rus ordusunun general leytenantı rütbəsinə layiq görülmüşdü. 1816-cı ildə onu taxtda oğlu İsmayıl xan əvəz etdi. Lakin yeni xan 1819-cu ildə gözlənilmədən dünyasını dəyişdi. Bu hadisədən sonra xan hakimiyyəti ləğv edildi, Şəki xanlığı isə əyalətə çevrildi.

Sual: 1. Xoylu Cəfərqulu xan Rusiyanın sadiq müttəfiqi, yoxsa sadiq təbəəsi idi?

2. Cəfərqulu xanın “uzun illər ərzində nöqsansız xidməti” nədən ibarətdir?

3. Onun Xoydan özü ilə gətirdiyi erməni ailələri nə üçün yaddan çıxmışdır?

4. Xoylu Cəfərqulu xanın “on il xanlıq etməsi” və onun “1816-ci ildə” dünyasını dəyişməsi hansı tarixi mənbədə öz əksini tapmışdır?

5. “Məftun edən şəhər-Зачaрованный город” kitabında haqqında rəğbətlə danışılan Cəfərqulu xan və oğlu İsmayıl xandan bəhs edən tarixi mənbələrdən (Z.Ə.Cavadova. Şimal-qərbi Azərbaycan. Bakı, “Altay”, 1999. Səh.41- 42, 57-60. Mustafa ağa Şuxi.

Nuxu xanlarının keçmiş əhvalatının hekayəti. Ədalət Tahirzadənin tərtibiilə. Şəkinin tarixi qaynaqlarda. Bakı, “Master”, 2005.

Səh.123., yenə orada. Mirabbas Mirbağırzadə. Şəki qəzasında hökmranlıq tarixi haqqında müxtəsər məlumat. Səh.167-168., yenə orada. Ələşrəf Kərimiov /İsmayılov/. Şəki keçmişdə və indi.

Səh.195. və s.) istifadə etmək və həqiqəti demək əvəzinə nə üçün yalana əl atılıb, yad mövqedən çıxış edilmişdir?

19. Səh.35. Aşağıdan yuxarıya II abz.-ın 1-3-cü sətirləri: “Lakin Şəkini sadəcə yükboşaltma bazası kimi qiymətləndirmək düz olmazdı...” Səh.s.43. Aşağıdan yuxarıya II abz.-dan 4-7-ci sətirlər: “Onsuz da şəhərdə hər kəs başqaları haqqında hər şeyi bilirdi. Bazarda, tacirlərin dükanlarında ağır-ağır danışmaqla doyunca yeyib-içmənin mümkün olduğu çayxanalarda şayiə və dedi-qodu mübadiləsi aparılırdı”. Səh.47.Aşağıdan yuxarıya, II abz.1-3-cü və 7-9-cu sətirlər: “Lakin çayxanada vaxt keçirmək nə – 410 –

qədər xoş olsa da, ciddi informasiyaya ehtiyac duyulduqda hamama gedirlər. ...Hamamlarda hətta idman yarışları da keçirilirdi – yerli pəhləvanlar güləşir, bəhsə girərək müxtəlif ağırlıqlı daşları qaldırırdılar”. Səh.51.Aşağıdan yuxarıya, IV abz., I sətir: “Şəkililər həm özlərini, həm də başqalarını lağa qoyur”. Səh.51. Aşağıdan yuxarıya, III abz., 1-2-ci sətirlər: “Əgər hamam istirahət yeri, gündəlik məsələlərin həll edildiyi yer idisə, siyasi mərkəz rolunda, əlbəttə məscidlər çıxış edirdi”. Səh.103. Yuxarıdan aşağıya 3-5-ci sətirlər: “Üç dövlətin maraqları ölümcül xalta kimi Azərbaycanın “boynu”na salındı”. Səh.137. Aşağıdan yuxarıya II abz.-ın 1-3-cü sətirlər: “... Məhəmməd Həsən üç ildən sonraŞirvana hücum etdi.

Bu dəfə o, hər kəsi təngə gətirən utanmaz oğrunun döyüldüyü kimi ağır zərbə aldı”.

Sual olunur: Şəkinin şəhər həyatından danışarkən onu “yükboşaltma bazsı”na, “çayxanalarını şayiə və dedi-qodu mübadiləsi aparılan” yerlərə, məscidlərini “ciddi informasiyaya ehtiyac duyulduqda” siyasi mərkəzlərə, hamamlarını idman (yaxşı ki, “olimpiya oyunları” sözünü yazmamışlar) yarışları” keçirilən meydançalara bənzətməkdə, “üç dövlətin maraqları xalta kimi Azərbaycanın boynuna salındı” istilahından istifadə etməkdə, Məhəmmədhəsən xandan danışarkən” hər kəsi təngə gətirən utanmaz oğrunun döyüldüyü kimi ağır zərbə aldı” şəklində insanı aşağılayıcı bir ifadəni işlətməkdə, bir sözlə, Şəkiyə və Azərbaycana rişxəndlə yanaşmaqda məqsəd nədən ibarət olmuşdur? ƏLAVƏ SUALLAR Sual 1: Təkcə Hüseyn xan istisna olmaqla (səh.137-də 3 dəfə), yerdə qalan digər Şəki xanlarından danışarkən – “xan” sözünü işlətmədən 36 dəfə Hacı Çələbi(səh. 113-də 9 dəfə, səh.115-də 10 dəfə, səh.121-də 3 dəfə, səh.123-də 5 dəfə, səh. 129-da 7 dəfə, səh.133-də 2 dəfə), 2 dəfə Çələbi (Səh. 115-də), 1 dəfə Hacı (Səh.115-də), yenə də natamam şəkildə 1 dəfə Çələbi xan sözünü işlətmişsiniz. Daha sonra bir qayda olaraq Əbdülqadir xan əvəzinə Əbdül Qadir (Səh.137-1 dəfə), Məhəmmədhəsən xan əvəzinə 1 dəfə Hüseyn xanın oğlu Məhəmməd Həsən (Səh.137), sonra sadəcə olaraq 15 dəfə Məhəmməd Həsən (Səh.137-də 9 dəfə, səh.141-də 6 – 411 –

dəfə), Səlim xan sözünü işlətmədən 9 dəfə Səlim ( səh.141-də 6 dəfə, səh.147-də 3dəfə) sözündən istifadə edilməsi Şəkiyə ikrah hissi ilə yanaşmadan xəbər vermirmi?

Axı, hər hansı birMəhəmmədhəsən Məhəmməhəsən xan olmadığı kimi, hər hansı bir Səlim də Səlim xan deyildir...

Sual 2: “Küdürlü kurqanlarındakı qəbirlərdə aşkar olunmuş, pul kimi istifadə edilən (Səh.5) kauri balıqqulaqları”, “Gödək minarə”, “Ömər Əfəndi məscidi”, “Gül qarı” məscidi, “Xan məscidi”, “Xan qəbristanlığı”, “Giləkli məscidi” (Səh.61),” Albaniya ... sikkələri...” (Səh.87, Aşağıdan yuxarıya II abz. 5-ci sətir) haqqında məlumat veriləndən sonra onların foto-şəkillərinin verilməməsinin səbəbi nə olmuşdur?

Sual 3: Kitabdakı fəsillərdən birinin adı “Məbəd” olmasına baxmayaraq, Kiş məbədindən danışarkən (Səh.65, 69, 75, 91) nə üçün “məbəd-kilsə” terminindən daha çox “kilsə” sözündən istifadə edilmişdir?

Sual 4: Səh.11, 17, 35, 39, 43-də ipək yolu, mehmanxana, evlər, hamam,məscid və Şəkiyə dəxli olmayan şeylərdən, hətta yeni iş yrlərinin yaradılmasından, səh. 69, 91-də Kiş məbədindən, səh.75-də Qfqaz Albaniyasından, səh.103, 113, 115, 121, 123-də Nadir şahdan, səh.123 və 129-da Hacı Çələbi xandan, səh.133 və 137-də sonrakı xanlardan, xan sarayının tikintisindən danışarkən konkretlikdən daha çox uzun və yorucu, kitabın məzmununa uyğun olmayan mətləblərdən soz açmaqla oxucuda çaşqınlıq yaratmaq kimə və nəyə xidmət edir?

Sual 5: Bir sözlə, Azərbaycan tarixşünaslığıına şübhə yaradan, qeyri-azərbaycan düşüncəsi ilə yazılan, düşmənlərimizə bizi yalançılıqda təqsirləndirmək imkanı verən bir kitaba yüksək səviyyəli instansiyaların dəstək vermələrini necə izah etmək olar?

20 may 2015-ci il. Şəki-Kiş kəndi.

Bax.”Ədalət” qəz. № 235(5224)22 dekabr 2017-ci il. Səh.5 .

Bax.”Ədalət” qəz. № 237 (5226) 26 dekabr 2017-ci il. Səh.5.

– 412 –

VII Təqdirəlayiq kitab (Rəşid İnqilab oğlu Hüseynovun“Azərbaycanın dövlət idarəçiliyi: tarix və müasirliyin vəhdəti” kitabı ətrafında düşüncələr) Qarşımda bir kitab vardır: onun adı “Azərbaycanın dövlət idarəçiliyi:tarix və müasirliyin vəhdəti”, müəllifi isə Rəşid İnqilab oğlu Hüseynovdur. Azərbaycan Cümhuriyyətinin 100 illiyinə həsr edilmiş bu kitab məzmun və mündəricə etibarı ilə diqqətimi çəkdi.

Oxudum. Dərin düşüncələrə daldım. Türkoloq, tənqidçi-alim, millət vəkili Aydın Mirsaleh oğlu Məmmədovun sözləri yadıma düşdü. O, Bəxtiyar Vahabzadənin “Şükr eyliyəlim ki, Bizlərdən həm əvvəl, Həm sonra Vətən var” misralarına münasibətini beləcə bildirirdi: “... Şükr edirsən ki, ayağının altında Vətən torpağı, başının üstündə Vətən göyü var... Şükr edirsən ki, qədim tarixə, xoşbəxt bu günə və möhtəşəm gələcəyə malik xalqın var... Ağsaçlı babaların əqlindən, kamalından yaranan ana dilin var, keçmişindən asta-asta söhbət açan səs muzeyin-muğamın var, eşqi-xeyirxahlıq, qəsdi-məhəbbət, tanrısı isə Vətən olan vətənpərvərlərin var...” (Bax. Sözün Aydını. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti Yanında Tərcümə Mərkəzi. Bakı-2015. Səh. 60, 223).

Bəli, Vətən tarixi əcdad ata ilə əcdad ana izdivacından, ailələr, qəbilələr və icmalar birliyindən, tayfalar ittifaqından yaranır və şaxələnə-şaxələnə bizim günlərimizə qədər gəlir, bizim günlərimizi ötüb keçmək, gələcəyə doğru getmək statusu qazanır. Ailədən tutmuş dövlətə qədərki bütün bu birliklər “ayağımızın altındakı yeri, başımızın üstündəki göyü” qoruya bildikdə öz üzərinə düşən missiyanı ləyaqətlə yerinə yetirmiş olur.

Rəşid Hüseynovun kitabına xas olan ən ümdə cəhət ondan ibarətdir ki, o, idarəçiliyin elmi konsepsiyasını nəzərdən keçirmək – 413 –

şərti ilə Şimallı və Cənublu Azərbaycanımızın dövlətçilik tarixinin konturlarını cızmışdır. O, idarəçilik elminin özünə elmi-nəzəri yanaşmaları şərh etməklə yanaşı “dövlət idarəçiliyi anlayışına” hərtərəfli nəzər salmış, onu müqayisə və mühakimə süzgəcindən keçirmişdir. Axı, dövləti olan hər bir xalqın hərbi-siyasi, elmi-texniki, iqtisadi-mədəni səviyyəsi eyni olmadığından onların “dövlət idarəçilik anlayışı” da eyni olmur. Bu fərq həm də “vətəndaşların dövlətin idarə olunmasındakı iştirakında və şəxsiyyətin idarəetmədəki rolunda” özünü göstərir.

Müəllifin beynəlxalq inteqrasiya şəraitində “qloballaşmanın idarəetmədə ifadəsi və informasiya cəmiyyətinin (postmüasir) idarəetmə paradiqması, bilik cəmiyyətinə keçid mərhələs” ilə bağlı tezisləri də elmi-nəzəri-təcrübi əhəmiyyətə malikdir. Bizim qəbul etdiyimiz müasirlik anlamının davamı kimi medana gələn postmüasirliyə xas olan idarəetmədəki dəyişilmələr-paradiqmalar bilik cəmiyyətinə keçidi təmin edir. Hələ bundan səkkiz-doqquz yüz il əvvəl dahi Nizami Gəncəvi “Qüvvət elmdədir, elmsiz heç kəs Heç kəsə üstünlük eləyə bilməz” deyə insanları elmə və biliyə dəvət edirdi. Çox təəssüflər olsun ki, günümüzün super gücləri elmi-texniki üstünlüklərini əldə bayraq edərək əzələ nümayişinə çıxır, despot-demokratlar kimi hərəkət edirlər.

Rəşid Hüseynovun sözügedən kitabının II fəsli “Azərbaycanda dövlət idarəçiliyinin mərhələləri” adlanır. Şəxsən məni təmin edən cəhətlərdən birisi də elə budur ki, bu kitabda ümumazərbaycan coğrafiyasında mövcud olan tayfa birlikləri və dövlət quruluşlarının – Elam, Lullupi, Kutium, Turukki, Su, Əratta, Manna, Kimmeri-İskit-sak padşahlığının, Atropatena, Qafqaz Albaniyası və bu siraya daxil olan digər dövlət qurumlarının adına duz salınır.

Monoqrafiyadakı II fəslin “Müasir idarəetmə” anlayışı və Azərbaycanda ilk müasir dövlət – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti”ndən bəhs edən II bölümü xüsusi maraq doğrur. Azərbaycan xalq – 414 –

Cümhuriyyətinin tarixi zərurət üzündən dövlət qurumu kimi meydana gəldiyini əsaslandıran müəllif onun formalaşma prosesini dəqiq faktlar əsasında şərh etmişdir. Ordunun, hərbi məhkəmə və prokurorluq orqanlarının yaradılması ilə bağlı olan faktlara və arxiv materiallarına istinadən aparılan araşdırmalar monoqrafiyanın dəyərini daha da artırmış olur.

Monoqrafiyada 27 may 1918-ci ildə Gürcüstanın Seymdən çıxması Azərbaycan fraksiyasına daxil olan deputatların fövqəladə iclas keçirmələri, Müvəqqəti Milli Şuranın yaradılması haqqında qərar qəbul edilməsi, M.Ə.Rəsulzadənin sədrlik etdiyi Milli Şuranın Azərbaycanın idarə olunmasını öz üzərinə götürməsi (Bax. Göst.əsər.səh. 206.) geniş şəkildə öz əksini tapır. 4-5 avqust 1918ci ildə Lənkəran və Cavad qəzasını idarə etmək üçün “5-lər diktaturası”nın yaradılması, Prişib qurultayında (21 mart 1919) bu zonanın Paris sülh konfransı (19.01.1919-21.01.1920) öz işini qurtarana kimi Muğan vilayəti tərkibində saxlanması qərarının verilməsi, yenə 1918-ci ilin avqustunda Şuşada qurultay çağıran ermənilərin 7 nəfərdən ibarət idarəetmə orqanı” (əslində, “7-lər diktaturası”V.As.) yaradıb, onu “Qarabağ hökuməti” adlandırması (Bax., Göst. əsər. səh. 210-211.) kimi dolaşıq məqamlarda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ən demokratik idarəetmə sistemlərinə əsaslanması bu kitabda tutarlı faktlarla göstərilmişdir.

24 iyun 1918-ci ildə qırmızı parçadan hazırlanmış ağ səkkizguşəli ulduzlu və ayparalı bayrağın 9 noyabr 1918-ci ildə türkçülüyün, müasirliyin və islamın rəmzi olan göy, qırmızı və yaşıl rənglərlə, ağ səkkizguşəli ulduzlu və ağ ayparalı bayraqla əvəz olunması, 27 iyun 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tərəfindən türk (Azərbaycan) dilinin dövlət dili elan edilməsi, 17 sentyabrda hökumətin Gəncədən Bakıya köçürülməsi, nəhayət, 1920-ci il aprelin 27-də H.Sultanov başda olmaqla bolşeviklər tərəfindən 12 saat müddətində hakimiyyəti təhvil-təslim etmək tələbi qarşısında M.Ə.Rəsulzadə və Ş.Rüstəmbəyovun kəskin etirazına baxmayaraq, hakimiyyətin bolşeviklərə təhvil verilməsi, 28 aprel 1920-ci ildə 4 zirehli qatarda A.Mikoyan və R.Musabəyov başda olmaqla bolşevik ordusunun Bakıya gəlişi və türk-islam dünyasının ilk parla– 415 –

mentli respublikasının süqutu – AXC-nin Hərbi İnqilab komitəsinin qərarı ilə ASSR-ə (Bax., Göst.əsər.səh. 219-220.) çevrilməsi – Parlamentli Respublikadan Proletar Diktaturasına keçid – idarəetmədə məcburi surətdə dal-dala getmək prosesi monoqrafiyanın ən həyəcanlı sətirlərini təşkil edir.

Monoqrafiyanın II fəslinin III bölümü “Sovet dönəmi Azərbaycanın dövlət idarəçiliyi”ndən bəhs edir. Burada müəllifin çox titanik bir zəhmətə qatlaşdığını görürük. Bu fəsildə Sovet dönəminə xas olan idarəetmə sistemləri və təsisatları məharətlə incələnir.

Kitabın III fəsli isə bütövlükdə “Azərbaycanda dövlət idarəetmə sisteminin müasir vəziyyəti”nə həsr edilmişdir. Burada beynəxalq inteqrasiya prosesinin gedişi, Avroamerika idarəetmə və idarəolunma sistemləri ilə tanışlıq, Azərbaycan mühitində qəbul edilməsi mümkün olan və qəbul edilməsi mümkün olmayan nəsnələr araşdırılır. Yeri gəldikcə Cənubi Azərbaycanın tarixən yaşadığı idarəetmə sistemləri, hətta, 1905-1911-ci illərdə Səttarxan zamanında yeni Konstitusiyanın qəbulundan sonra Konstitusiyalı Monarxiya (Şimali Azərbaycanda isə 1918-1920-ci illərdə Parlamentli Respublika-V.As.), Ş.M.Xiyabaninin yaratdığı ilk demokratik milli hökumət-Azadstan (İnternetdə: 23 iyun-14 sentyabr. Bu tarix 1919-11 sentyabr 1920-ci il tarixləri ilə də qeyd edilir. Bax. Yaşar Qarayev.

Azərbaycan ədəbiyyatı: XIX və XX yüzillər. Səh.706. Bakı, “Elm”, 2002.) və S.C. Pişəvərinin başçılığı ilə qurulan 21 Azər Hərəkatı (İnternetdə:noyabr 1945-noyabr 1946. Bax.Y.Qarayevdə: 12 dekabr 1945-12 dekabr 1946. Göst.əsəri, səh.709-710. R.Hüseynovda: Göst. əsəri,səh. 264, 268.) – muxtar sosialist hökuməti dövrünə, (Bax., Göst.əsər.səh. 259-268.) xüsusi yer ayrılması sözügedən monoqrafiyanın nə qədər ciddi bir zəhmətin məhsulu olduğunu göstərir.

Müstəqillik illərinin şərəfli və dolanbac yolları ilə irəliləmək, iddialar və ambisiyalar labirintində hərəkət etmək, “yuxarıdan deyi– 416 –

lənlərin aşağılar üçün sözsüz (kor-koranə-V.As.) qanun olduğu” Sosdiktaturadan qayıdıb, yenidən Parlamentli Respublika idarəçiliyinə girmək böyük səy və məsuliyyət tələb edirdi. Azərbaycanda qanunverici hakimiyyət təcrübəsinin AXC-dən başladığını göstərən müəllif onu iki dövrə (I dövr-27may-19 noyabr 1918-ci il Milli Şura dövrü və II dövr-7 dekabr 1918-27 aprel 1920-ci illər Parlament dövrü) bölür.

Nəhayət, 1991-ci il 18 oktyabr tarixində Dövlət Müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktı qəbul ediləndən sonra qanunvericilik hakimiyyətinin 71 ildən sonra da Azərbaycanda əvvəlcə Milli Şura, sonra Milli Məclis-Parlament ilə təmsil olunduğunu (Bax. Göst. əsər, səh.317-318.) irs və varislik müstəvisində şərh edən Rəşid Hüseynov dövlət idarəetmə orqanlarının seçkilər və təyinolunma yolu ilə formalaşdığını göstərir. III fəslin “Hakimiyyətin bölünmə prinsipləri”nə, “yerli özünüidarə, QHT təşkilatları, idarəetmənin yeni növləri”nə aid olan bölmələri çağdaş idarəetmə sistemimiz haqqında dolğun təsəvvür yaradır.

Monoqrafiyanın IV fəsli qloballaşma dövründə dövlət idarəçiliyinin yeni mərhələsi olan vitse-prezidentlik institutunun mahiyyət və məzmununun şərhinə həsr edilmişdir. Orada vitse-prezidentlik sisteminin 1789-cu ildən ABŞ-da fəaliyyət göstəməsi, onun Bolqarıstan və İsveçrədə mövcudluğu, Afrikanın əksər ölkələrində və Latın Amerikasında geniş yayıldığı göstərilir. Müəllif yazır: “...

Vitse-prezident hakimiyyətdə ikinci şəxs olmaqla, ... prezidentin yaxın köməkçisidir. Onun əsas vəzifəsi ... prezidentin bütün sahələr üzrə həyata keçirdiyi siyasi kursa dəstək vermək, konkret (Bax. Göst.əsər, səh.409.) kömək göstərməkdir.” Son fəslin son bölümündə Müstəqil dövlətçiliyin təkamülü və idarəetmədə islahatlar nöqteyi-nəzrindən vitse-prezidentlik institutunun əhəmiyyəti müqayisə və mühakimə müstəvisində fəlsəfi-hüquqi təhlilə cəlb edilir və ciddi nəticələrlə (Bax. Göst.əsər,səh.405- 453.) yekunlaşdırılır. Əsərin “Nəticə” hissəsində isə müəllif öz qənaətlərini wmumiləşdirir.

Rəşid Hüseynovun istinad etdiyi mənbələrin əhatə dairəsi kifayət qədər genişdir. İstifadə edilmiş mənbələrə nəzər saldıqda Azərbaycanlı müəlliflərin çoxluğu oxucuda fərəh və qürur hissi ya– 417 –

radır. N.Tusi, A.Bakıxanov, Z.Bunyadov, Y.Yusifov, A.Şükürov, M.Süleymanov, N.Cəfərov, Ş.Fərzəlibəyli, Z.Bayramlı, N.Mustafayeva, E.Aslanov, R.Albayraq, İ.Qəfəsoğlu kimi müəlliflərlə yanaşı antik və orta əsr Qərb müəlliflərinə, çağdaş siyasi xadimlərin nitq və çıxışlarına istinad etməsi müəllifə sanballı bir elmi-tədqiqat işi ərsəyə gətirmək imkanı vermişdir. Sözügedən monoqrafiyanın dövlət idarəçiliyində iştirak edən mütəxəssislər, ali məktəblərin müvafiq fakültələrində təhsil alan tələbələr və digər ziyalı qrupları arasında müzakirəsi və istifadəsi dövlətçilik anlayışımızın daha da zənginləşməsinə səbəb ola bilər.

Müəllifə gələcək tədqiqatlarında uğurlar və nailiyyətlər arzusu ilə.

29.08.2018. Şəki-Kiş kəndi.

Bax. “Ədalət” qəzeti. № 150 (5380) 1 sentyabr 2018-ci il. Səh. 12, 16.

– 418 –

KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR Ön söz ........................................................................................................ 3 TÜRKÜN SUFİ ŞAİRLƏRİ I. Türk sufi triadası – Şeyx Əhməd Yəsəvi, Yunus İmrə, İmadəddin Nəsimi...................................................................................... 8 II. Rumi və folklor .................................................................................... 32 III. Ədəbiyyatımızın Yunus İmrə problemləri ........................................ 44 IV. Türk dünyası mədəni irsinin ədəbiyyatımızdakı izləri ...................... 64 YER KÜRƏSİ: İNSANA BAXIŞ VƏ İNSANIN İNSANI GÖRMƏ BUCAĞI I. İnsana baxış: Tanrı və şeytan qarşıdurması......................................... 76 II. Hacı Muradın qəbri üstündə düşüncələr ............................................ 81 III. Qərbin türk-islam dünyasına münasibəti ......................................... 91 ZAMAN VƏ ƏDƏBİYYAT I. Cumhuriyyət dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı ...................................... 116 II. Azərbaycan uşaq şeiri üç dönəmdə (XX əsrin birinci iyirmi ilində, Sovet dönəmi ərəfəsində və hazırki müstəqillik dövründə) .................... 126 III. Xurşidbanu Natavan həyatı və yaradıcılığı fonunda ...................... 130 – 419 –

IV. Bəxtiyar Vahabzadə – milli-bədii təfəkkürümüzün aparıcı simasıdır .................................................................................... 161 V. Poeziyamızın Məmməd Qayası – Qaya Məmmədi ........................... 177 VI. Fikrət Qoca şeirlərinin bəzi məqamları............................................ 195

MÜSAHİBƏLƏR VƏ GÖRÜŞLƏR I. “Zaman” qəzeti ilə ............................................................................. 204 II. Tofiq Abdin-lə ................................................................................... 210 III. Etimad Başkeçidlə ............................................................................ 221 IV. www.aydinyol.az portalı ilə ............................................................. 228 ƏDƏBİ ƏLAQƏLƏR I. Molla Pənah Vaqif və Şəki ədəbi mühiti ............................................. 238 II. Türkiyə – Şəki ədəbi əlaqələri ............................................................ 245 III. Hasan Kallimci və “Şəkidən Dənizliyə: Ağxan məhəlləsi” məqaləsi haqqında .................................................................................. 251 AĞLI -QARALI XATİRƏLƏR I. Telefon zəngləri .................................................................................. 268 II. Düşünən və düşündürən rejissor ..................................................... 279 III. Nurlu adam ..................................................................................... 284 IV. Qan məsələsi .................................................................................... 288

– 420 –

VI. Prof. Dr. Mahir Rasulov ................................................................. 296 VII. Ad günün mübarək, dostum! ......................................................... 303 VIII. Nurməmməd müəllim olan yerdə ................................................. 307 KİTABLAR... KİTABLAR...

I. Mənəviyyat, mənəvi dəyərlər, mənəvi tərbiyə .................................... 312 II. Prof. Rəsul Tahirzadənin “Sarıbaş və Sarıbaşlılar” kitabı ............... 325 III. Sinirləri gərilmiş zaman və qələm ................................................... 360 IV. Tanrıya və sevdiyi adamlara sığınan şair ........................................ 364 V. Torpağa, səmaya və qadına deyilən şeirlər ........................................ 373 VI. Yaşam, qadın və vətən ..................................................................... 388 V. Həbibullah Manaflının yaradıcılıq diapozonu .................................. 396 VI. “Məftun edən şəhər – Зачaрованный город” kitabına dair qeydlər.................................................................................................... 403 VII. Təqdirəlayiq kitab ........................................................................... 413

– 421 –

Vaqif Aslan (Aslanov Vaqif Cumay oğlu) Zaman və ədəbiyyat dilemması qarşısında (Ədəbi-nəzəri, elmi-publisistik məqalələr toplusu)

– 422 –

Redaktor: Telman Cəfərov Texniki redaktor: Rita Müslümova Kompüter dizayn: Cavid Kişiyev

Müəllif hüquqları qorunur.

Müəllifin razılığı olmadan kitabın tam və ya hissələrlə çoxaldılması qadağandır.

– 423 –

Kitab «Mütərcim» Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzində səhifələnmiş və çap olunmuşdur. Çapa imzalanıb: 15.03.2021.

Format: 60x90 1/16. Qarnitur: Times.

Həcmi: 26, 5 ç.v. Tiraj: 500. Sifariş № 21.

TƏRCÜMƏ VƏ NƏŞRİYYAT-POLİQRAFİYA MƏRKƏZİ Az 1014, Bakı, Rəsul Rza küç., 125/139b Tel./faks 596 21 44; e-mail: mutarjim@mail.ru www.mutercim.az