Vaqif ASLAN - Sechilmish eserleri, 4 cildde, 4-cu by kitabxana

VAQĠF ASLAN

SECĠLMĠġ ƏSƏRLƏRĠ 4 CĠLDDƏ 4-CÜ CĠLD

MƏQALƏLƏRĠ

Bakı - 2010 3

Redaktorları : 1.Nurməmməd YaĢar oğlu Məmmədov. Beynəlxalq Ekoenergetika və Beynəlxalq Kadrlar Akademiyalarıının professoru.

2.Səxavət Nurəhməd oğlu Mustafayev. Publisist. Türkdilli Dövlətlərin Siyasətinə Dəstək Fondunun prezidentinin məsləhətçisi.

3.Çingiz Ənvər oğlu Nağıyev. Jurnalist. , Qızıl Qələm mükafatı laureatı.

4.Rəsul Ġlməddinoğlu. Publisit,yazıçı.

Məsləhətçilər : 1.Fikrət Ramazan oğlu Xalıqov. Filologiya elmləri doktoru , professor.

2.CavanĢir Əyyub oğlu Feyziyev. Filoloji elmlər üzrə fəlsəfə doktoru

3.Füzuli Cahangir oğlu Ġsmayılov. Tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoru. Beynəlxalq icmalçı.

Rəssamı : NəĢrinə məsul : Kompüter tərtibatçıları : Malik Saleh oğlu Məhərrəmov , Xəyalə Akif qızı Ġsayeva, DilĢad Sadiq qızı AğakiĢiyeva , Ġlhamə Nəsib qızı ġərifova. Vaqif Aslan. SeçilmiĢ əsərləri,4 cilddə. 4-cü cild. …səhifə. Bu kitabda Vaqif Aslanın muxtəlif illərdə yazdığı məqalələr toplanmıĢdır. Bu məqalələr mövzu və məzmun etibarilə rəngarəngdir. Onun tarixi-etnografik-etimoloji səciyyə daĢıyan məqalələri , folklor nümunələri üzrə apardığı araĢdırmaları torpağımız və yaddaĢımız üzərində qurulmuĢdur. Azərbaycan dilini və təfəkkür tərzini mənbə kimi götürən Vaqif Aslan bu iki Ģeyi etnosun kodu və qara qutusu hesab edir. Azərbaycan torpağının arxeoloji qatları ilə Azərbaycan yaddaĢının daim üst-üstə düĢməsini və birbirini tamamlamasını əsas götürən müəllif Azər-türklərin Azərbaycanın ilk , əzəli və əbədi sakinləri olduğunu göstərir. Vaqif Aslanın yaradıcılığında xüsusi bir qat təĢkil edən ədəbi-nəzəri məqalələri müasir ədəbiyyatĢünaslığımızı daha da zənginləĢdirir , “modern” və “postmodern” anlayıĢlarına polemikcəsinə yanaĢmaq imkanları yaradır. Qərb-ġərq ədəbi-nəzəri fikrinin analitik qavranılmasına üstünlük verən Vaqif Aslan böyük sənətkarların hər birini əlahiddə bir məktəb hesab edir və GünəĢin ġərqdən doğub Qərbi iĢıqlandırdığını daim diqqət mərkəzində saxlayır. Vaqif Aslanın dialoq və müsahibələri də gələcək nəsillər üçün faydalıdır. Burada söz sənətinə, hətta, ayrı-ayrı ədəbi əsərlərə münasibət son dərəcə incə və zərif bir dillə ifadə edilmiĢdir. Ġlk dəfə yazar kimi həyata vəsiqə alan yazarların kitablarına yazdığı ön sözlərdə də dilimizin necə bədii , necə estetik və necə çoxqatlı olduğu diqqəti cəlb edir.

ĠSBN--------2010.

Vaqif Aslan (Aslanov Vaqif Cumay oğlu) Təvəllüdü : 5 iyul 1950-ci il. ġəki , KiĢ kəndi. Təhsili : ali. APXDĠ-nin “Fransız və Azərbaycan dilləri” fakültəsi.(1968-1973) Əmək fəaliyyəti : KiĢ kənd 1 saylı səkkizillik məktəbində pioner baĢ dəstə rəhbəri.(1967-1968) KiĢ kənd orta məktəbində müəllim. (1973-1994) ġəki REM-də “Folklor və el sənətləri” laboratoriyasının rəhbəri.(1994-1997) AMEA Folklor Ġnstitutu ġəki sektorunun rəhbəri (1997-ci ildən) BDU-nun ġəki filialında baĢ müəllim (1997-2000) Azərbaycan Müəllimlər Ġnstitutu ġəki filialında baĢ müəllim (2000-ci ildən) Azərbaycan Yazıçılar Birliyi ġəki bölməsinin sədri (1998-ci ildən , ictimai əsaslarla) Kitabları : “Aydın” (Bakı , “Elm” , 1993.) “Səyahətnamə” “Bakı , “Elm” , 1994. (XVII əsr fransız səyyahı J.B. ġardənənin 1711- ci il Amsterdam nəĢrindən tərcümə) “Ruhlarla söhbət” (Bakı , “Ozan” , 1997.) “Oğuz elinə salam” (Bakı , “Mütərcim” , 2000.) “Qanımdan rəng alan gül” (Bakı , “Ağrıdağ” , 2003.) “KiĢ kəndi və onun məbədi” (G.Məmmədova ilə birlikdə. Bakı , “ÇaĢıoğlu” , 2003. Azərbaycan və ingilis dillərində.) “SeçilmiĢ əsərləri” 4 cilddə , I cild. (Bakı , “Uni Print” , 2009.) “SeçilmiĢ əs“ərləri” 4 cilddə , II cild. (Bakı , “Təhsil” NPM , 2009.) “SeçilmiĢ əsərləri” 4 cilddə , III cild. (Bakı , “SeçilmiĢ əsərləri” 4 cilddə , IV cild. (Bakı ,

Sürət,.. vaxt və dərzi Düzü , mənə həm qəribə gəlir , həm də o fikirlə barıĢıram ki,vaxt çox sürətlə ötüb keçir. Hər yerdə , həmiĢə eĢidirəm ki , əsrimiz sürət əsridir , bu sürətdən geri qalmaq olmaz. Ətrafıma baxıram və fikirləĢirəm: doğrudan da əsrimiz sürət əsridir. Hətta elə sürətlidir ki , bu sürətin küləyi baĢımızdan papaqlarımızı belə götürüb aparır. Yadımdadır ki , mən uĢaqlıq illərimi yaĢayarkən günlər belə sürətlə ötüb keçmirdi. Bu da maraqlıdır ki , bütün kiĢilər baĢı papaqlı idilər. Təqribən 1970-ci ildən , yəni mənim iyirmi yaĢım olandan sonra hiss etdim ki, ömür Ģox sürətlə xərclənir, ayın biri olmamıĢ otuzu-otuz biri çatır. Dünən , sırağa gün iyirminci əsri yola saldıq. Bu günsə artıq 2010-ili yaĢayırıq, yəni iyirmi birinci əsrin onda biri getdi. Görəsən , doğrudanmı Yer kürəsi GünəĢ ətrafında öz sürətini artırıb , yoxsa insanlar bunu özlərindən uydururlar? Çünki hamı vaxtın azlığından Ģikayətlənir. Bu təzadlar məni çox maraqlandırıb və məĢğul etdiyindən vaxt çatıĢmazlığını özüm üçün araĢdırmaq qərarına gəldim. Ġlk olaraq fikrimə , ağlıma bu sahədə nümunə ola biləcək bir adam kimi böyük ziyalı , müasir Azərbaycan poeziyasının nümunəvi Ģairlərindən biri olan Vaqif Aslan gəldi. Dedim , öyrənim görək o , vaxtını necə bölür. O da vaxtın azlığından Ģikayətlənirmi? Bütün həyatına , yaradıcılığına yaxından bələd olduğum bu insanın bir gün ərzində vaxtını , ömrünün bir gününü necə keçirməsini izləmək qərarına gəldim. Görək , Vaqif Aslan bu gününü necə yaĢayacaqdır dedim. Deyim ki , həmin gün 12 noyabr 2009-cu il , həftənin cümə günü idi: -... Evimiz Şəkinin böyük və mənzərəli kəndlərindən olan , ölkəyə və dünyaya bir çox qiymətli ziyalılar bəxş edən , dağlar qoynunda yerləşən Kiş kəndinin ən yüksək nöqtəsində , dağ yamacında yerləşir. Burada bircə saat belə açıq havada olmaq bütün gün üçün təmiz havaya olan ehtiyacını ödəyir. Ona görə də mən səhər saat yeddidə dururam , bağçamda təmiz havada gəzirəm , nəvələrimi əyləndirirəm. Ev üçün lazım olan bəzi təsərrüfat işlərini görürəm , təndirə , sobaya odun , çır-çırpı hazırlayıram. Mal-qaraya ot-alaf hazırladığım vaxtlarım da olmuşdur. Əl-üzümü yuyub ailəmlə səhər çörəyi yeyəndən sonra isə Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu Şəki filialına gedirəm. Bu gün mənim dərslərim günorta saatlarında bitir. Dərsdən sonra kiçik nahar fasiləsi edirəm. Onu da deyim ki , günortaya qədər bir qoşa dərs saatı qədər boş vaxtım olur. Buna biz müəllimlər “pəncərə” deyirik. Həmin vaxt ikinci növbədə oxuyan tələbələrim əlavə məçğələ saatı üçün mənə müraciət edə bilərlər. Mən asudə vaxtlarımda şahmat oynamağı çox sevirəm. Günümün bir-iki saatını bu oyuna sərf edirəm. Sonra ikinci növbədəki bir qoşa saat əlavə dərsimi deyirəm. Bu gün həftənin beşinci günü olduğu üçün saat 1700-da Şəki yazarları ilə məşğələm olacaqdır. O vaxta qədər isə sabah institutda aparacağım mühazirələrə hazırlaşır və bədii-publisistik yazilarım üzərində işləyirəm. 7

AYB Şəki bölməsinin sədri olaraq hər həftənin cümə günü yeni yazarlarla məşğələ aparıram. Gənclər öz yeni yazılarını təqdim edir , biz onları dinləyib ayrıayrılıqda müzakirə edir və tövsiyyələrimizi bildiririk. Məşğələlərimiz təqribən iki saat və daha çox çəkir. Sonra mən evə dönüb ailəmlə məşğul olur , televiziya verilişlərinə , xüsusən də xəbərlərə baxıram. Bundan sonra gecənin sakitliyində özümə qapılır ,gözlərimə yuxu gedənə qədər ədəbi-bədii yaradıcılıqla məşğul oluram. Beləliklə , Vaqif Aslanın bir gününü izlədikdə görürük ki , o öz ailəsinə (hətta nəvələrinə ayrıca) , tələbələrinə , ona ehtiyacı olanlara , bədii yaradıcılıqla məĢğul olmaq istəyənlərə kifayət qədər vaxt ayırır , hətta , asudə vaxt (Ģahmat oynamaq) üçün imkan tapır. Vaxtdan gileylənənlərin Ģikayətlərini onun vaxt bölgüsü ilə müqayisə etdikdə Ģəkili olaraq mənim yadıma bir lətifə düĢür: “Bir vəzifə adamına kostyum tikdirmək üçün bahalı parça hədiyyə edirlər. O adam dərzi çağırır ki , ona kostyum tiksin. Dərzi həmin adamın ölçülərini götürür , sonra parçaya baxır və bildirir ki , bu parça kostyum üçün yetmir. Həmin afdam bir çox dərziyə müraciət etsə də , hamı eyni sözü deyir. Bir neçə vaxtdan sonra həmin adamın yolu ġəkiyə düĢür. FikirləĢir ki , yerli dərzilərə müraciət etsin. Gəlir usta Əlinin yanına. Parçanı verir ki , kostyum tik. Əli kiĢi müĢtərinin ölçülərini götürür və üç günə hazır olacağını deyir. Üç gündən sonra müĢtəri gəlir , görür ki , kostyum hazırdır. Əyninə geyir , razı qalır. Amma marağını gizlədə bilmir və məsələni ustaya söyləyir. Usta gülərək deyir: “Sən öz Ģəhərində böyük adamsan , amma mənim üçün adi bir müĢtərisən”. Sonra kostyumdan əlavə tikdiyi jileti və artıq parçanı müĢtəriyə verir. Demək , məsələ parçada və müĢtəridə deyil , ondan ustalıqla istifadə etməkdəymiĢ. Mənə görə , vaxtın bölünməsi də elədir. Yazımızın qəhrəmanı Vaqif Aslan kimi biz də vaxtdan düzgün istifadə etsək , heç zaman vaxtın azlığından , sürətindən Ģikayət etmərik. Hətta yada düĢməyən , ortaya çıxan qəfləti iĢlər üçün də vaxt taparıq. Necə ki , Vaqif Aslan nəzərdə tutmadığı halda mənimlə axĢam yeməyinə və Seymurun emalatxanasında Ģəkil çəkdirməyə vaxt tapdı. “Elimiz , günümüz” qəzeti,№04(16), aprel,2010. səh.16.

Daha bir etiraf 8

Nədənsə inanılmayacaq Ģeylərə də inanıram. Çünki inanılacaq Ģeylər elə inanılmayacaq Ģeylərdir. BaĢlanğıclı olanların sonluqlu olduğunu düĢünürəm. Kainatın özü də olsa belə , əgər yaradılıbsa , sonu vardır. Sonlu olmaq sonsuz olmaqdır – təkrarlanmaqdır və təkrarlanmaq əbədiyyət deməkdir. Daim təkrarlandığı üçün fəsillər də , nəsillər də sonlu və sonsuzdur - əbədidir. Əbədidə forma müxtəliflifliyi , məzmun zənginliyi olsa da , forma da , məzmun da öz ilkinliyini qoruyub saxlayır. Mən isə sonluluğun da , sonsuzluğun da sonuna və sondan sonrakı baĢlanğıcına inanıram. Bilirəm ki , mənim də tükənib qurtaracağım - sonra da övlad , nəvə , nəticə , yadıca və bunlardan sonrakıların davamı Ģəklində təkrarlanacağım anlar vardır. YaxĢı olmaq Ģərtilə deyə biləcəyim qədər demək , edə biləcəyim qədər etmək istəyirəm. YaddaĢımı varisim olacaq nəsillərə miras və irs kimi qoyub gedəcəyəm. Mənim yaddaĢımda qeyri – adi Ģeylər vardır. Olumu da , ölümü də salamlayan adamların arasında olmağım mənə çox Ģey verir. Çox Ģey almaq və heç nə verməmək susuzların iĢidir. Buna görə də Ġnsanın özündə də , üzündə də , gözündə də , sözündə də , odunda və közündə də su olmasını vacib bilirəm. Yer üzündə nə qədər insan vardırsa , bir o qədər də tale və alın yazısı vardır. Dünya həmiĢə alnının yazısını oxuya bilməyən alimlərlə dolu olmuĢdur. OlmuĢları olandan sonra oxuya bilirik deyə olacaqları oxumağa can atırıq. Amma həqiqət yuxarıda deyildiyi kimidir. Mənim xoĢbəxtliyim isə həyatımda baĢ verən hadisələri alnımın yazısı kimi qəbul etməyimdədir. Hərdən-birdən xoĢlamadığım adamlara rast gəlməyimi , yersiz yerə öyülməyimi , haqsız yerə döyülməyimi , fitva ilə söyülməyimi bilərəkdən və ya bilməyərəkdən etdiyim səhvlərin cavabı kimi baĢa düĢürəm. Hələ indi-indi bilirəm ki , pisliyə edilən yaxĢılıq yaxĢılığa edilən pislikdir. Bu qəbildən olan bütün yaxĢılıqlar bəĢəriyyətin kürəyinə arxadan sancılan bıçaq kimidir. BaĢın gözəlliyi icindəki fikirlərin yaxĢılığında , ürəyin gözəlliyi istəklərinin saflığındadır. BaĢı və ürəyi Tanrının əmriylə xeyixahlıq kodlarına köklənmiĢ insanlara rast gəldiyim üçün xoĢbəxtəm. Mənim çətin qəbul etdiyim həqiqətlərdən biri də “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı “Tanrı səni qarğımıĢdır , biz də səni qarğıyırıq” formantı olĢa da ,etiraf edirəm ki , pisin pis , yaxĢının yaxĢı kodunu müəyyən etmək Tanrı iĢidir. Nəinki insanın , hətta daĢın daĢ , ağacın da ağac kodu vardır. Ġnsan isə bu kodlaĢmanı qəbul etmək məcburiyyətindədir. Bir dəfə (bunu Ģərti qəbul edin) telefonum zəng çaldı : tələbəlik illərimdən Ģirinliyini və ritmini , intonasiyasını və intonasiyasındakı səmimiyyəti yaĢadığım Naxçıvan ləhcəsindəki doğmalıq mənə müsahibimin adını belə soruĢmağı unutdurdu. O , “Ovqat” ədəbi-bədii proqramına baxandan sonra mənimlə görüĢmək qərarına gəldiyini söylədi. O məndən haçan Bakıya gəlsəm , zəng etməyimi xahiĢ etdi. Bu mənim üçün çox çətin idi. Axır ki , görüĢdük. Çox mükəmməl elmi-ədəbi savada malik olan bu insan dostlarını da baĢına yığıb iftar süfrəsi açmıĢdı. Söhbət əsnasında məndən kitab istədilər. Mən də onlara 2003-cü ildən bu yana kitab nəĢr etdirmədiyimi söylədim. Onda o özünəməxsus bir ərklə dedi : “Növbəti 9

gəliĢində bir disk gətirib bu oğlana verərsən.” Mən də gətirdiyim diski o oğlana çatdırdım. Mənim “SeçilmiĢ əsərləri”min I cildi beləcə iĢıq üzü gördü. Mən səbəbkarlara hörmət və ehtiramlarımı kitabımın ön səhifəsində adbaad bildirmək istədim. Onlar mənə zəng edib bu hissənin kitabdan çıxarıldığını söylədilər. Həyatda və elmdə öz sözünü demiĢ olan bu insanlar təĢəkkür və minnətdarlıq təmənnasında da olmadılar. Bundan bir qədər sonra Bakıda yaĢayan dostlarımdan biri ġəkiyə gəlmiĢdi. GorüĢdük. I cildimi təbrik etdi və dedi : “yerdə qalan cildləri də mən çap etdirəcəyəm. Ancaq həmənki qayda ilə. ÇalıĢ ki , onlar vaxtında çapa hazır olsun!” Bundan bir az da keçdi. Səhhətimlə bağlı ortaya çıxan problemlərin həllində də bu insanlara yaxın olan bir böyük insan fədakarlıq göstərdi. Allah Ģahiddir ki , yerləri ürəyimin baĢında , adları dilimin ucunda olan o insanlara qarĢı mən sonsuz minnətdarlıq hissi ilə yaĢayıram. Bəzən (kaĢ bunu hər an deyəydilər) deyirlər ki , papağını qarĢına qoy , bir fikirləĢ görüm səndən nə qalır. FikirləĢirəm ki , məndən insanlara sevgi qalir. Onda : Məhəbbətdən artıq dövlət , var olmaz , Dövlət əmanəti , var əmanəti ! – deyirəm. Bir də deyirəm ki , özünüz də daxil olmaqla insanlara “çiy süd əmən” – yəni yarımçıq bir varlıq kimi baxmayın. Bir halda ki , insan bədəninin daxili temperaturu +360 selsidir , bu istilikdə olan qandan süzülüb gələn süd çiy ola bilməz. Buna görə də bir vaxtlar etiraf Ģəklində belə yazmıĢdım : Xamdım , “çiydim” , göy idim... Anamın can qazanı , Ruh atəĢində biĢən Südü içdim , böyüdüm. Ġndi durum nə üzlə Deyim : “Mən mən deyiləm.” Özünüz görürsünüz Çiy süd əmən deyiləm. Mənim düĢüncəmə görə sevgi əxlaqın anasıdır. Harada sevgi vardırsa , orada etibar və sədaqət , qarĢılıqlı hörmət və anlaĢma , etiraf və səmimiyyət , düzlük və doğruluq vardır. Harada sevgi vardırsa , orada duyğu , hiss və həyəcan , qiymətləndirmə , dəyərləndirmə və müqəddəsləĢdirmə vardır. Müqəddəs saydığın dünyada yaĢamaq , müqəddəs saydığın torpağa sığınmaq , müqəddəs saydığın sudan keçmək , bulaqdan içmək , müqəddəs saydığın daĢa və qayaya baĢ əymək nə qədər xoĢdursa , müqəddəs saydığın insana gərəkli olmaq yüz o qədər xoĢdur. 19 avqust 2010-cu il. ġəki , KiĢ kəndi.

M ƏQALƏLƏR I ġƏKĠNĠN TARĠXĠ YER ADLARI VƏ ONLARIN SÖZ AÇIMI Respublika folklor müĢavirəsi ġəki . 19 – 22 oktyabr 1993.

Elmdə hələ də iki Ģey kəĢf edilməmiĢ qalır: coğrafiyada qütblər , tarixdə türklər. Alber Sorel (Fransa)

Ad varlığın rəmzidir. Canlını da , cansızı da biri-birindən fərqləndirən addır. XoĢ o xalqın adına ki , adı üstündədir. Dünyanın on iki iqlim qurĢağından doqquzu Azərbaycandadır və dilimizdə nə az,nə çox - düz doqquz sait vardır. Dili “Ö” , ”Ü” , ”Ə” saitlərinə yatmayanlar ”Törə bulağı”, ”Ala göyüt”, ”Örənə” kimi yer adlarını dəyiĢdirib öz dillərinə uyğunlaĢdıranlar saxta sənəd düzəldib özgə mənzilinə soxulan сanilər kimi görünürlər. Mənə belə gəlir ki , tarixi yer adlarının sözaçımında ən yaxĢı vasitə elə Azərbaycan dilinin özüdür. ”Dilin yaddaĢı-elin yaddaĢıdır”(K.Vəliyev) YaddaĢ iĢığında ulu əcdadlarımızın ulu ruhu ulə görüĢmək üçün ġəkinin bəzi tarixi yer adlarına nəzər salaq:

1.ġ Ə K Ġ : Bu etnotoponimin etimoloji Ģərhi ilə bağlı əsaslı tədqiqat iĢi akademik Ə.Dəmirçizadəyə məxsusdur.Artıq məlumdur ki, ġəki etimoloji mənĢəyinə görə sak//saka tayfalarının adı ilə bağlıdır. Sakların adı assur mənbəələrində ”aĢquzan”, babil mənbəələrində ”iĢkuzan”, qədim yəhudi mənbəələrində “aĢkuz”1. ,”Bibliya”da “aĢkenaz” kimi xatırlanır və kimmeri (Homerin torunları) kimi təqdim edilir2. Bizim marağımıza səbəb olan Ģey ondan ibarətdir ki,yunanlar sakları”skuthes”yəni “skif”adlandırmıĢlar və “skut” sözündəki “t” Vs.Millerin fikrincə cəm Ģəkilçisidir3. L.Q.Qertsenberq və Q.Derfer “t” samitini türk dillərində cəmlik bildirən Ģəkilçi kimi qəbul edirlər4. Digər tərəfdən “sak” sözü də türk mənĢəlidir5, “skut” “saklar”mənasındadır.ġəkinin Oxud kəndindəki “Ala Göyüt” oykonimi də “ala göylər”mənasında baĢa düĢülməlidir. Qeyd edək ki,sak//saka tayfalarının adı təkcə “ġəki” sözündə əbədiləĢməmiĢdir.Zaqatala sözü də “saka tala”,yəni “sakların talası”, yaxud “sakların yaĢayıĢ yeri,məskəni” mənasındadır.Zaqatalanın sözaçımını “Zakirin və ya Zaxarın talası” Ģəklinə salmaq6 həqiqətdən uzaqlaĢmaqdır. 1.И.М.Дьяконов. История Мидии. М.-. Л.,1956, с .242-243. 2.И.Алиев. История Мидии. Б.,1960, с.222-223. 3.И.М.Дьяконов. göstərilən əsəri,s.243. 4.С.М.Молла-заде. Топонимия северных районов Азербайджана. Баку, 1979,с.157. 5.M.Seyidov.Qızıl döyüĢçünün taleyi. Bakı, 1983, s.80-82. 6.А.Семенов.Географический статистический словарь Российской империи. т.ıı., СПБ,1866. с.250. ; В.А.Никонов. Краткий топонимический словарь. М.,1966, с.143. ;С.М.Молла-заде. göst. əsəri,s.34. və b. “Zaqatala” sözünü “Zakirin və ya Zəkinin talası” kimi izah etmiĢlər

Elə buradaca türk dillərinə xas olan fonetik dəyiĢmələrə nəzər salaq. s//x əvəzlənməsi türk dilləri üçün nə qədər təbiidirsə, x//h əvəzlənməsi də (xaylan türk//haylan türk) bir o qədər təbiidir. Ġndi, gəlin, yunanların saklara” skut” dediklərini yadımıza salaq. Nəzərə alaq ki, ”skut” “sakut” sözünün yunanlaĢmıĢ Ģəklidir. S//x//h//y əvəzlənməsi baxımından “sakut//yakut” və ya “yaqut”sözlərinin eyni mənĢəli olduğunu sübut etmək üçün əlavə Ģərhə ehtiyac yoxdur. Dilimizdə bu gün də iĢlənməkdə olan və mənĢəcə saklarla bağlı olan sözlər öz semantikası baxımından sak tayfalarının böyük və qüdrətli olduğunu,geniĢ coğrafi ərazidə məskunlaĢdığını bir daha sübut edir.“ġah”sözü sak tayfalarının digər tayfalarla müqayisədə mövqeyinin üstünlüyünə parlaq misaldır.Saklarda bu söz ali rütbə kimi iĢlənmiĢdir. “Sağ”,”sağlam”sözləri də sak tayfalarının güclü olduğuna iĢarədir,sonralardan bugünki mənada hər bir sağlam Ģəxsə Ģamil edilərək,ümumiĢlək sözə çevrilmiĢdir. “Sakka”və ya “saqqa” sözü bu gün ġəki dialektində iĢlənməkdədir. “Zədəsiz,qurd vurmayan qoz” barəsində,adətən ,“sakka qoz” ifadəsi iĢlədilir. ”Hamı sakka qoz kimi yerindədir”deyimi isə hamıya məlumdur. Bu da aydındır ki,”sakka” sözü ”sağ” “sağlam” sözləri ilə həmmənadır.“Saxa” sözü “görkəm ” mənasında iĢlənir.Məsələn:”KiĢinin saxası olar” və ya “Adamda saxa yaxĢı Ģeydir”ifadələri vaxtilə “saka//saxa” tayfalarının hərbi gücü və nüfuzuna görə fərqləndiklərini,seçildiklərini göstərir.Bu gün dilimizdə ayrı-ayrı Ģəxslərə aid edilərək ”görkəm”, “görünüĢ” mənasını ifadə edir. Qısa da olsa,bu deyilənlər sakların türk mənĢəli olduqlarını7, “ġəki”, “Zaqatala” sözlərində məhz sakların əbədi yaĢar olduqlarını göstərir8.

2. K Ġ ġ : Sözaçımı baxımından mübahisələrə səbəb olan tarixi yer adlarından biri də KiĢ toponimidir. Bu həmən sözdür ki,VIIəsr alban tarixçisi M.Kalankaytuklu “Albaniya tarixi”əsərində b.e.-nın 70-ci illərində baĢ vermiĢ hadisələrlə əlaqədar onun adını çəkmiĢdir9.Q.VoroĢil onu Avesta sözü olan “koaĢ”la bağlamıĢ “qurbanların biĢirildiyi və müqəddəs odun olduğu yer”kimi səciyyələndirmiĢdir10. S.M.Mollazadə isə “iki dağ arasında yerləĢib,ortasından su axan yer”11 mənasında izah etmiĢdir. Məsələnin mahiyyəti bundan ibarətdir ki,Q.VoroĢil və S.M.Mollazadə bu sözün etimoloji izahında etnosla bağlılığa diqqət yetirməmiĢlər.Q.VoroĢilin dediklərində həqiqət olsaydı,atəĢpərəstliyin və ZərdüĢtiliyin yayıldığı bütün ərazilərdə KiĢ adlı yaĢayıĢ məskənləri olardı.Ancaq hamıya məlumdur ki, bu- belə deyildir. S.M.Mollazadənin dediyi kimi olsaydı,təkcə ġəkinin özündə onlarca KiĢ kəndi olmalıydı. Bunun da belə olmadığı göz qabağındadaır. “KiĢ” sözü də “ġəki” sözü kimi etnotoponimdir,kas tayfalarının adı ilə bağlıdır.Kas tayfaları assur,babil mənbəələrində “kaĢĢu”,nuziya mənbələrində isə “kaĢĢuxay” adlanmıĢdır,sözün kökü isə “kaĢ” və ya “kiĢ”dir.”12 7.О ранном водворение в некоторых частях Европы Тюркских племен. Вестник Руск. Геогр. oб.-ва,т.х.,СПб.,1894,с.45. 8.Ə.Dəmirçizadə. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi. I h. B.,1979,s.44. 9.Моисей Каганкатваций. История Агван. СПб, 1861,кн.1.,с.6-7. 10.В.Гукасян. Об ирано-удинских языковых контактах. Орджоникидзе,1977,с.198. 11.С.М.Молла-заде.göst. əsəri.,s.170. 12.И.Алиев.göst.əsəri.,s.78-80 12

“Qaspi”sözünün etimoloji mənĢəyini “qas” tayfa adı ilə bağlayan Ə.Dəmirçizadə bu sözün sövti dəyiĢmələrə uğrayaraq”qaĢ” , “kiĢ” və s. Ģəkillərdə iĢləndiyini göstərmiĢdir.13 Yunanlar onu “pi” Ģəkilçisi ilə “qaspi” Ģəklində iĢlətmiĢlər.”Kas”sözü “t” Ģəkilçisi ilə “kassit”,”al” Ģəkilçisi ilə ”kasal”, “an” Ģəkilçisi ilə “kasan”və ya “qazan”,erməni mənĢəli “pet” Ģəkilsi ilə “kasapet”,”ər ”Ģəkilçisi ilə “kasər”Ģəklində Elamın paytaxtıAnĢandan ta TyanĢanadək yayılmıĢdır.14 E.ə.1740-1164-cü illərdə 576 il üçüncü Babil sülaləsi adı ilə Babilistanda hakimiyyətdə olmuĢ kaslar əcdadları Subirlər kimi KiĢi və UrkiĢi özlərinə paytaxt etmiĢlər.15 Onların tayfa allahı “kaĢĢu”və ya “kiĢĢu” idi və kas çarları da e.ə.15-14-cü əsrlərədək özlərini “kaĢĢu” adlandırırdılar.Bu gün dilimizdə ən iĢlək söz olan “kiĢi” sözü belə bir tarixi təfəkkür tərzinin məhsuludur.Qəti olaraq deməliyəm ki,”KiĢ”əvvəlcə “tanrı”,sonra “tanrı məqamında olan”,daha sonra “müqəddəs” mənalarında iĢlənmiĢ, patriarxat dövründə isə kiĢilərin cəmiyyətdə rolunun artması nəticəsində cins bildirmiĢdir.Tayfa allahının, çarların, paytaxtların “KiĢ” adlanması və bu gün “kiĢi”sözünün həm cins, həm də keyfiyyət, xarakter bildirməsi bu fikri bir daha təsdiq edir. Məsələnin ən maraqlı tərəflərindən biri də Kas tayfalarının tapındıqları allahların adı ilə bağlı olan bir sıra yer adlarının indi də KiĢ kəndində mövcud olmasıdır.Hal-hazırda ġəki rayonunun KiĢ kəndindəki dağ zirvələrindən biri ġomu və ya ġumu təpə adlanır.Çox maraqlıdır ki, yerli əhali onun adını həm “ġomu”, həm də ” ġumu təpə” Ģəklində tələffüz edir. Yeraltı dünyanın allahına kaslar ġumu deyərdilər.ġumu həm müharibə allahı sayılır,həm də çar sülaləsinin hamisi hesab olunurdu.16 Eyni adlı yer adının Qazax rayonunun Köçəsgər kəndində və s.yerlərdə olması kas tayfalarının Azərbaycanda yerli etnoslardan biri olduğunu sübut edir. Üstəlik ucaboylu adamlar haqqında “Ģümalboylu”ifadəsini iĢlədirik.Kaslar dağlar ilahəsinə “ġümaliya” və ya “ġimaliyə” deyirdilər.17 Ġndi dilimizdə iĢlənən “Ģümal”sözü “uca”,”hündür”,”Ģimal”sözü isə”yuxarı”,”üst” mənasında iĢlənir.Bu da bizim tarixi təfəkkür tərzimizə tam uyğundur. “Kas//qas”sözünün “uca”,”yüksək” mənasında iĢləndiyini nəzərə alsaq18 (Qafqaz,Kas dağ və s.),onda yuxarıda deyilənləri bir daha dəstəkləmiĢ olarıq. Bu gün Azərbaycan dilinin ən iĢlək sözləri olan “meĢə”,”uĢaq”,”ata” və s. sözlərin elam-kas dilində”meĢa”,”Ģak”,”atta” Ģəklində iĢlənməsi bizi daha dərindən düĢünməyə vadar edir.19 Beləliklə,”KiĢ” sözünün etimoloji izahı onu kasər boyundan olanların məskəni kimi səciyyələndirməyə əsas verir. P.S.(Mənə belə gəlir ki,”Azərbaycan” sözü də bu əsasda izah edilməlidir). 13.Ə.Dəmirçizadə. 50 söz. B.,1968,s.29-30. 14.И.Алиев.göst.əsəri,s.164-165; 52, 64-66. 15.Yenə orada.s.80,166. 16.И.М.Дьяконов.göst.əsəri,s.132-133. 17.Yenə orada. 18.M.Seyidov. Azərbaycan xalqının soykökünü düĢünərkən.s.408-412. 19.И.Алиев.göst.əsəri,s.106.пр.2. З.И.Ямполский. О северных эламитянах.Труды Азерб.-на. Т.ıı , Б.-1957, стр.199-208.

Музея Ист.

3. M A F L A R :

Etnotoponimdir,müxtəlif fonetik dəyiĢmələrə uğrayaraq “maq”, ”maf” ”mağ”, ”muğ” adı ilə tarixi mənbəələrdə xatırlanan kasdilli tayfaların adı ilə bağlıdır.Bir sıra tədqiqatçılar, o cümlədən amerikan alimi Olmsted, ingilis tədqiqatçısı Ravlinson maqları Turan tayfaları hesab etmiĢlər.20 Bu toponim “lar”,”lər”,”al”,”an” və s. Ģəkilçilər ilə iĢlənir və çox geniĢ yayılmıĢdır.Maflar, Qaxmuğal, Muğan, Muxas, Qoxmuq, Samux, Qumux və s.

4. T Ö R Ə B U L AĞ I: Bu hidronim türk-törək tayfası ilə bağlıdır. Sözün sonunda “q”,”k” samitlərinin düĢməsi xarakterik haldır. Tarixən ”qapıq” , ”sarıq” , ”kibik” sözlərində olduğu kimi21 “törək”sözündə də “k” samiti düĢmüĢdür. ġəki dialektində “ö” saiti “Törə” sözündə diftonq kimi tələffüz edilir. Çox təəssüf ki,”Törə” sözünü “alçaq” mənasında izah edənlər də olmuĢdur.22

5. D O D U: Sözaçımı məlum olmayan toponimlərdən biri də Dodudur.ġəkidə”Dodu”adında qəsəbə,KiĢ kəndində isə “Dodu uĢağı”deyilən məhəllə vardır. Ulu babalarımız GünəĢə,Aya,ulduzlara - daha dəqiq desək, göyə tapınmıĢlar.ġəkidə Göynük adlı yaĢayıĢ məntəqəsinin olması da bunu sübut edir.Onlar GünəĢə həsr edilmiĢ mərasimlər keçirərmiĢlər.Bu zaman GünəĢi təsvir edən gəlincik düzəldər,onun boynundan muncuq və s.bəzək əĢyaları asardılar.Adamlar oxuya-oxuya, həyacanlı və bəlağətli səslə əllərində gəzdirdikləri GünəĢin simvolundan - Dodudan bəhs edərdilər.23 Görünür ki, qodu-qodu həmən mərasimin bizə gəlib çatmıĢ formasıdır. Burada daha bir adəti,daha doğrusu xalq arasında geniĢ yayılmıĢ bir müraciət tərzini xatırlamaq yerinə düĢərdi. Əhali ahıl qadınlara: - Fatma dodu,Məkkə dodu,deyə müraciət edir.Qadına dodu deyib müraciət etmək təfəkkür tərzinə xas olan cəhətdir.Türkdilli xalqların mifologoyasında GünəĢ qız,Ay isə oğlan kimi formalaĢmıĢdır.Matriarxat dövrü ilə səsləĢən təfəkkür tərzi öz izlərini bu gün də qoruyub saxlamaqdadır. Deyilənlərə yekun vuraraq belə qənaətə gəlmək olar ki,ġəkinin tarixi yer adları və onların sözaçımı soykökümüzü öyrənmək və tədqiq etmək baxımından son dərəcə zəruridir. 20.И.Алиев.göst.əsəri,s.266-267., пр.8. 21.Ə.Dəmirçizadə. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi. I h.s.45. 22.R.YüzbaĢov. Azərbaycan coğrafiya terminləri. B., 1966,s.101. 23.M.Allahverdiyev. Azərbaycan xalq teatrı tarixi. B.,1978,s.20. (19-22 oktyabr 1993-cü ildə ġəkidə keçirilmlĢ Respublika filklor müĢavirəsinin materialları),Iс.Bakı,1994,səh.104-109. Azərb. EA. Nizami adına Ədəbiyyat Ġnstitutu. Azərbaycan folkloru. Toplama, nəĢr və tədqiq Problemləri. ***************************************************** 14

II Kiş kəndi I. Coğrafiyası:

KiĢ kəndi Böyük Qafqaz sıra dağlarının cənub ətəklərində,Azərbaycan Respublikasının qədim şəhərlərindən biri olan Şəkinin şimal-qərbində yerləşir.Kişin sağ sahili ilə axan və onu Şəkidən ayıran çay tarixi ədəbiyyatda Kiş çayı,yerli əhali arasında isə Böyük çay adlanır.Kiş şərqdən,qərbdən və şimaldan dağlarla əhatələnmişdir.Kəndin ortası ilə kiçik bir dağ çayı axır ki,adına Qurcana deyirlər.

II.Meşələri və çayları:Kiş kəndinin meşə örtüyü 6299 hektardır. Бунун 622 ha-sı Marxal,2414 ha-sı Qaynar,2414 ha-sı Doğrunça,822 ha-sı isə Duluzlar meşə örtüyünün payına düşür.Meşələrində qoz, zoğal, fındıq, cır alma, armud kimi meyvə ağacları, böyürt-kən, itburnu, yemişan, moruq, çaytikanı, şingilan kimi giləmeyvələr vardır. Kiş meşələri vələs,palıd,qarağac və cökə ağacları ilə zəngindir. Су мянбяйи иля кяндин мясафяси 12 км-дир. Кяндин ясас су мянбяйи Бюйцк чайдыр.Бюйцк чайын кянддян йухарыдакы голлары Доьрунъа вя Дамарчын (она щям дя Гайнар чай да дейирляр) адланыр.Гуръана чай да юз нювбясиндя Бюйцк чайа говушур. Бюйцк чай Яйри чайа (бу ики чай арасындакы мясафя 35 км-дир),Яйричай Ганых чайына,Ганых чайы Кцря,Кцр ися Хязяр дянизиня тюкцлцр. Бюйцк чай кяндин шярги tərəfi иля ахыр. Даьыдыъы чайдыр. Суйу чох олмаса да , ени бязи йерлярдя 0,5-1 км-я чатыр. Бюйцк чай дашаркян милйон куб метрляrlə даш,чынгыл вя гум эятирир. O , sемент заводу вя дашгыран карханалар üçün xammal mənbəyidir.

III.Məhəllələri:1.Doxun,2.Tahirlər,3.Dərə,4.Cour,5.Yanıxlar, Салай ушаьы, 7. Бядяляр,8. Татарушаьы ,9. Додуушаьы,10. Дулузлар,11. Лайишляр,12. ъоьрафийасы.Вяляммядляр,13.Хан тамар,14. Мафлар,15.Gаван.

IV.”Kiş‖ toponimiyasının coğrafiyası:

tarixi Киш чох эениш ъоьрафийайа малик олан топонимлярдян биридир. Киш адлы йашайыш мянтягяляриня Тйан-шандан тутмуш Юн Асийайадяк бир чох йерлярдя, щятта Авропада-Маъарыстанда да раст эялмяк мцмкцндцр. Тарихи мянбялярдя ися ики Кишин ады тез-тез хатырланмагдадыр.Бунлардан биринъиси тарихи мянбялярин гядимлийиня эюря Шумер Киши, икинъиси ися Азярбайъан Кишидир. Бу ики тарихи Кишдян бирнъисинин ады е.я. ЫВ миниллийин сону вя ЫЫЫ миниллийин əввяляриндя (е.я.ХХВЫЫЫ яср) Шумер тайфа бирлийнин мяркязи 15

кими чякилир.1 Тарихи мянбяляря эюря, Бабил вя Аккад шящярляринин йцксялишиндян сонра Шумер тайфа мяркязи кими мяшщур олан Киш юз сийаси ящямиййятини итирир. Сонралардан- е.я.1740-1164-ъц иллярдя Кас тайфалары (рус дилли ядябиййатларда онлары кассиt адландырылар –В.А.) цчцнъц Бабил сцлаляси ады алтында щакимиййят башына эялдиляр, дярщал Киши вя Уркиши юзляриня пайтахт сечдиляр. Яслиндя каслар яъдадлары Шумерляр кими (онлары щям дя субирляр щесаб едирляр-V.A.) щярякят етдиляр, йеня дя юз пайтахтларыны даща чох мцгяддяс сайдыглары тайфа аллащынын адыны дашыйан Кишя вя Уркишя кючцрдцляр.2 Индики Ирагын ъянубунда йерляшян тарихи Кишдя щяйатын сонракы минилликлярдя дя давам етмяси онун щям тарихи-мядяни мяркяз, щям дя мцгяддяс щесаб олунмасындан иряли эялмишдир. Икинъи Кишин ады ися Гафгаз Албанийасындан бящс едян мянбялярдя чякилир. Страбон, Птоломей, Бюйцк Плини, Йули Солин кими Гядим Йунан вя Рома мцяллифляринин тарихи-ъоьрафи мялуматларында юзцня йер тутан икинъи Киш Азярбайъан Республикасынын Шяки районунда йерляшир. Ъоьрафи йерляшмяси бахымындан бу ики Киш арасындакы мясафя Азярбайъандан Ирага узанан йол гядярдир. Бу йолу пийада бир нечя эцня, мцасир няглиййатла бир нечя саата гят етмяк мцмкцндцр. Тарихи мянбялярдя якс олунмалары бахымынdан ися бу мясафя минилликляр бойунъа узаныр. Шумер Киши иля Азярбайъан Киши арасындакы ъоьрафи йахынлыг вя тарихи узаглыг ня гядяр пародоксал олса да, шумерлярин Шяргдян эялмя фактыны инкар етмир. Гафгазда, Орта Асийада вя Юн Асийада, щямчинин Авропада Киш адлы йашайыш мянтягяляринин мювъудлуьу кас тайфаларынын тарихи-ъоьрафи йайылмасынын параметрлярини мцяййянляшдирмяк имканы верир. Кас тайфаларынын щарадан йайылмасы суалы ися Киш етнониминин семантик-етимоложи ачылышы заманы айдынлашаъагдыр.

В. Киш етнониминин семантик-етимоложи ачылышы: Еля адлар вардыр ки, онларын семантик-етимоложи ачылышы бу адларын архасында дайанан тайфа вя йа халгларын тарихи-ибтидаи дцнйаэюрцшц вя инанъларынын фонунда мцмкцндцр. Беля адлардан бири дя Кишдир. “Киш” сюзцнцн архасында имзасы е.я.ЫВ минилликдян эюрцнян кас тайфалары дайаныр. Тарихи мянбялярдя «т» шякилчиси иля «кассит», «пи» шякилчиси иля «каспи», «ал» шякилчиси иля “касал”, «ан» шякилчиси иля «касан», щям «пи» щм дя «ан» шякилчиляри иля “каспиана”, «яр» шякилчиси иля «касяр» кими тягдим едилян кас тайфалары ассур, бабил мянбяляриндя «кашсу», нузийа мянбяляриндя ися «кашшухай» адланмышдыр. Сюзцн кюкц «каш» вя йа «кишдир». «У» ися елам мяншяли шякилчидир.3 «Кас» сюзц фонетик дяйишмяляря уьрайараг «гас», «каш», «гаш», «киш», «гиш» вя с. шякиллярдя ишлянмишдир. Хязяр, азяр, Гафгаз4 кими позулмаз имза вя мющцр сащиби олан Касларын тайфа аллащы «кашшу» вя йа «кишшу» адланырды. Кас чарлары да е.я.ХВ-ХЫВ ясрлярядяк юзлярини «кашшу» адландырырdıлар. 16

Гяти олараг демялийям ки, «Киш» яввялъя «Танры», сонра «танры мягамында олан», даща сонра «мцгяддяс» мяналарында ишлянмиш, патриархарт дюврцндя ися кишилярин ъямиййятдя ролунун артмасы нятиъясиндя ъинс билдирмишдир. Щал-щазырда да «киши» сюзцнцн Азярбайъан дилиндя щям кейфиййят вя характер, щям дя ъинс билдирмяси бу фикри бир даща тясдиг едир. Данылмаз фактдыр ки, илкин семантика бу эцнцн юзцндя дя дилимиздя ишлянян айры-айры сюзлярдя йашамагдадыр. Шумер-кас аллащлар пантеонуна дахил олан бир чох адларын Азярбйъан Кишиндя йер ады kimi вя саир шякилдя qaлмасы бу факты даща да дольун едир. Киш кяндиндяки даь зирвяляриндян бири “Şому” вя йа “Шуму” тяпя адланыр. Йерли ъамаат ону щям “Шуму”, щям дя “Шому” кими тяляффцз едир. Кас аллащлар пантеонунда Шуму щям йералты дцнйанын аллащы. Щям дя мцщарибя аллащы щесаб олунурду вя чар сцлалясинин щамиси сайылырды.5 Газах районунда Кючясэяр кянди йахынлыьында да тяпялярдян биринин “Шому” тяпя адланмасы касярлярин Азярбайъанда эениш йайылмасыны və yerli olmalarını эюстярир. Башга бир факт бундан ибарятдир ки, инди дя уъа бойлу адамлар щаггында «шцмал бойлу», “шцмал кими” ифадялярини ишлядирик. Каслар ися даьлар илащясиня «Шцмалийя» вя йа «Шималийя» дейирдиляр. Шумеркас аллащлар пантеонуну аз гала бцтцнлцкля юзцндя якс етдирян тякъя Киш кянди дейил, щям дя онун сакинляринин ъанлы данышыг дилидир. Йухарыда гейд етдик ки, кас тайфа аллащы «Киш(ш)у» сюзцндя Киш сюзцн кюкц, «u» ися елам мяншяли шякилчидир. Азярбайъан дилиндя бир чох сюзляр вардыр ки, бу форманты бу эцн дя горуйуб сахламагдадыр. Сюзцн кюкцндя ишлянян саитин галын вя инъя, додагланан вя йа додагланмайан олмасындан аслы олараг шякилчи «ы», «и», «у», «ц» шяклиндя юзцнц эюстярир. Ашаьыдакы нцмуняляря диггят йетиряк. Гызыл-гызыл (ы) Гайтаг-гайтаь (ы) Эцмцш-эцмцш (ц) Хязяр-Хязр (и) Зоьал-зоьал (ы) Азяр-Азяр (и) Армуд-армуд (у) Киш-Киш (и) Бадам-бадам (ы) Щейва эцл-щейва эцл (ц) Яфшар-яфшар (ы) Сак-сак (и) –Шяк (и) Варсаг-варсаь (ы) Мак-Мак (у) Зцмрцд-зцмрцд (ц) Бак-Бак (ы) Qod – qod (u) Бурада тягдим едилян шякилчи семантикасына эюря «кими», «бянзяр» мяналарында ишлянмишдир. Бу эцн Азярбайъан дилиндя ишлянян «киши» сюзц дя ейни морфонетик гурулуша маликдир. Сюзцн кюкцндя «и» саитинин ишлянмяси шякилчинин “у” дейил, “и” олмасыны тяляб етмишдир. Киш-Киш (и) Шумерлярин эюй танрысы Ан да белядир. Ан-Ан(у) Бу сюз дилимиздя «ана» сюзц иля юз ифадясини тапмышдыр. Ащянэ гануну бахымындан шякилчинин «у» дейил, «а» олмасы тябиидир. Бу сийащыйа «азяри» сюзцнц дя ялавя етмяк лазымдыр. Азяр-азяр (и) Бурада ащянэ гануну юзцнц эюстярмякдядир. Бцтцн бунлар шумерлярин субирлярля, subirlərin isə каслар, улубяйляр, елам вя щцррилярля гощум олдугларыны эюстярир , онларын тцркдилли олдугларыны тясдиг едир. Еля бурадаъа Тур Щейердалын мцдрикъясиня дедийи бир фикря истинад едирям: «Биз фикирляшяндя ки, 5000 ил бундан яввялки инсанлардакы эенлярля анадан 17

олмушуг, щяр йени нясил сыфырдан башлайыр. Биз техники билийимизи артырырыг, ягли тяръцмейищалымыз ися дяйишмир.6 Бу фикря дястяк олараг ялавя едирям ки, касярляр (кас тайфаларыны бу ад иля тягдим етмяйи зярури щесаб едирям –В.А.)» цчцнъц бабил сцлаляси ады иля 576 ил (е.я.1740-1164) щакимиййятдя олмушлар. Бу сцлалянин банисинин ады Гандаш (е.я.17411726) олмушдур. «Билгамыс» сюзц кими «Гандаш» сюзц дя щяр бир азяр вя йа азяри цчцн там анлашыглыдыр. Бу айдынлыг «киши» сюзцндяки айдынлыьын ейнидир. Ган йаддашымыз гандаш яъдадларымызын тарихи тяфяккцр тярзини горуйуб сахламышдыр. Киши «Кишя» бянзяр олдуьундан киши дя мцгяддясдир, Киш дя. Оьлан кими доьулмаг, яркяклик яламтиня малик олмаг, киминся яри, киминся атасы олмаг щяля киши олмаг дейил. Азярбайъан тяфяккцрцндя киши олмаг щяр шейдя вя щяр йердя ян али сявиййядя олдуьуну тясдиг едя билмякдир. Танры кими ян йцксяк мягамда олмагдыр. Бу мцгяддяслик «Киш» вя «киши» семантикасыны мцяййян едир. Чох тяяссцфляр олсун ки, вахты иля «Киш» сюзцнцн семантик ачылышына ъящд едянляр дини вя релйеф яламятлярини ясас эютцрмцшlər. Гukasyan Ворошил Киши “Авеста” сюзц олан «каошла» баьламыш, «гурбанларын биширилдийи вя мцгяддяс одун олдуьу йер» кими сяъиййяляндирилмишдир.7 С.М.Моллазадя ися “Киш” сюзцнц “ики даь арасында йерляшиб, ортасындан су ахан йер”,Bərdə, Mingəəçevir dialektində ―keşqal‖, Şəki-Qutqaşen zonasında Keşgəl‖-yəni ―su‖, ―kiçik arx‖ мянасында изащ етмишдир.8 Эюрцндцйц кими Г.Ворошил вя С.М.Моллазадя бу сюзцн етимоложи изащында етносла баьлылыьыа диггят йетирмямишляр. Г.Ворошилин дедикляриндя щягигят олсайды, атяшпрястлийин вя Зярдцштлцйцн йайылдыьы бцтцн яразилярдя Киш адлы йашайыш мяскянляри оларды. Анъаг щамыйа мялумдур ки, бу беля дейил. Яэяр С.М.Моллазадянин дедийи кими олсайды, тякъя Шякинин юзцндя онларъа Киш кянди олмалыйды. Бунун да беля олмадыьы эюз габаьындадыр. Щягигят будур ки, «Киш» сюзц етнотопонимдир. Кас тайфалары вя йа касярлярин ады иля баьлыдыр, «Касяр бойундан оланларын мяскяни» демякдир. Еля бурадаъа дейим ки, «Азяр» сюзц «кас-яр» етноними ясасында изащ едилмялидир. Бцтцн йер кцрясиндя илк оъаг йеринин Азых , илк инсан гябринин Гобустандакы «Ана заьа» маьарасында олмасы кас(яр)ин тюряйиб артдыгъа uruklu-turuklu olmasına, Азярбайъандан şяргə və qярбə, şималa və cянубa йайылмасына сябяб олмуш, ону бир чох сивилизасийаларын йарадыъысына вя иштиракчысына чевирмишдир (В.А.). Бу эцн Азярбайъан дилинин ян ишляк сюзляри олан «мешя», «ушаг», «ата» сюзляринин елам-кас дилиндя «меша», «шак», «атта» шяклиндя еля бу эцнкi мянасында ишлянмяси 9 бизи даща дяриндян дцшцнмяйя вадар едир. «Кас/Гас» сюзцнцн «уъа», «йцксяк» мянасында ишляндийини 10 дя нязяря алсаг (Гафгаз, Кас даьы вя с), онда йухарыда дедикляримизи бир даща тясдиг етмиш оларыг.

ВЫ. Кишин тарихи абидяляри: 1.

Киш галасы. Бу гала щаггында йазылы мялумат Кярим аьа Фатещин

«Шяки ханларынын мцхтясяр тарихи» ясяриндя верилмишдир. Ола билсин ки, бу барядя мялумат верян диэяр мянбяляр дя вардыр, лакин онлар елм аляминя мялум дейилдир. Кярим аьа Фатещ Сяфяви щюкмдары Шащ Исмайыл Хятаинин (1486-1524) оьлу Шащ Тящмасибин (1524-1576) Ширвана щцъум етдийини, Шяки ханы Дярвиш Мящяммяд ханын (?1551) ися Ширван ящлиня кюмяк мягсядиля Шащ гошунларына гаршы эеъя басгынлары йапдыьыны йазыр. Шяки ханы Дярвиш Мящяммяд xana гаршы гязяблянян Шащ Тящмасиб Ширваны сакитляшдириб Шякийя щцъум едир. Мянбядя йазылыр: «Шащ Тящмасиб тарихиисламиййя 958 оланда гошун иля эедиб Яряш мащалына дцшдц. 11» Ислами тарихля 958-ъи ил, Милади тарихля 1551-ъи иля мцвафигдир. Мянбя даща сонра шащын фярман йазыб Дярвиш Мящяммяд ханы итаятя чаьырмасындан бящс едир. Бу мялумат «Шяки вилайятинин сяркярдяляринын, бязиси Киш галасыны бяркидиб онда дурдулар12… ъцмляси иля давам едир.» Шащ Тящмасиб бу ишдян чох аъuxланыб, … Киш галасыны…алмаьы буйурду…. Киш галасына 18

эедян ханлар галайа топ вя тцфянэ урдулар. Гала ящли эюрдцляр (ки,) гала хараб олур. Галанын йащарын (ачарын) юзляриня эютцрцб падшащын щцзуруна эялдиляр… Падшащ буйурду ки, Киш галасын сюкцб хараб елядиляр.13» Мянбя Киш галасынын 1551-ъи илдя йерля-йксан едилмякля юз юмрцнц баша вурдуьуну айдынъа эюстрир. Диэяр бир мянбя ися Щаъы Сейид Ябдцлщямид яфянди тяряфиндян гялямя алынан мянбядир ки, «Шяки ханлары вя онларын нясилляри» адланыр. Икинъи мянбянин мялуматындан айдын олур ки, Киш галасы шащ гошунларынын шиддятли щцъумларына хейли вахт синя эярмишдир. Мянбя йазыр: «Шащ Тящмасиб щяр эцн о галанын цстя гошун эюндяриб, ахирцлямир Киш галасыны фятщ етдириб, галаны даьытдырыбдыр14». Щяр ики мянбянин вердийи мялумат, тяхминян ейнидир, лакин биринъи мянбянин мялуматындан айдын олур ки, Киш галасы гядим бир гала имиш вя «бяркидилмяйя» ещтийаъы вармыш. Чох тяяссцф, 450 ил бундан яввял даьыдылмыш Киш галасынын ня замандан инша едилдийи барядя щеч бир мялумат йохдур. Бу галанын вахтиля Киш kяндинин щансы щиссясиндя йерляшдийини археоложи газынтылар нятиъясиндя дягигляшдирмяк мцмкцндцр. Ешитдикляримя эюря бу гала Киш кяндинин Салай ушаьы мящяллясиндя олмушдур.

2. Гыз (лар) галасы. Кишлиляр она эащ

“Гыз”, эащ да “Гызлар галасы” дейирляр. Гыз «алынмазлыг» вя «мяьлубедилмязлик» анламыны ифадя едир. Бу гала барясиндя мялумат верян йеэаня мянбяляр Кярим аьа Фатещин вя Щаъы Сейид Ябдцлщямид яфяндинин йухарыдa адлары чякилян ясярлярдир. Щямин мянбялярдя бу гала «Гыз (лар)» ады иля дейил, «Эялярсян-эюрярсян» ады иля хатырланыр. Щадисяляри диггятля излядикдя «Эялярсянэюрярсян» адынын Гыз(лар) галасына сонрадан, даща доьрусу, 1743-ъц ил щадисяляри иля ялагядар олараг верилдийи анлашылыр. Шащ Тящмасибин 1551-ъи илдяки мялум щцъумундан горунмаг цчцн шякилилярин щям Кишин юзцндя йерляшян Киш галасында, щям дя, Гыз (лар) галасында мцдафия олундугларыны щяр ики мянбя ачыг вя айдын шякилдя тясдиг етмякдядир. Ялавя едим ки, Гыз (лар) галасы Киш кяндинин шимал-шяргиндя Бюйцк чайын голларындан бири олан Дамарчын чайынын сол сащилиндя йерляшир. Гыз (лар) галасы архасы даьа битишик йцксяк бир тяпə (Qara təpə) цзяриндя гурулмушдур. Архадан, юндян вя чай тяряфдян она щцъум етмяк мцмкцн дейилдир. Гыз (лар) галасы иля Киш кянди арасындакы ярази Гала дцзц адланыр. Киш кяндинин шимал-шярг гуртараъаьы иля Гала дцзцнц айыран Доьрунъа чайы еля орадаъа Бюйцк чайа говушур. Мянбяляр эюстярир ки, шяки ханы Дярвиш Мящяммяд хан 1551-ъи илдя Гыз (лар) галасында мцдафия олунмуш вя Киш галасынын алындыьыны эюрцнъя гачмаьа ъящд етмиш вя шащын адамлары тяряфиндян гятл едилмишдир. Онун кясилмиш башыны Шащ Тящмасибин айаглары алтына атмышлар. Йеня щямин мянбяляр 1743-ъц илдя Надир шащын Шякийя щцъуму иля ялагядар Гыз (лар) галасынын адыны чякир. Дярвиш Мящяммяд ханын гятлиндян сонра Шяки ханлыьы ляьв едилмишди вя артыг 192 ил иди ки, шяки шащын тяйин етдийи мяликляр тяряфиндян идаря олунурду. 1743-ъц илдя Щаъы Чяляби хан орадакы мялийи вя онун адамларыны гятл едиб Шякини мцстягил xанлыьа чевирди. Йенидян шяки шащ ордусу иля цзляшмяли олду. Надир шащын гошунлары Гыз (лар) галасыны фасилялярля мцщасирялярдя сахлайыр. Мцщасирядя йашамаг шякилиляр вя кишлиляр цчцн чятин олса да ,«хцласйи-кялам цч ил… «Эялясян-эюрясяндя» чох аълыг вя тянэлик» чякиблярся дя, нятиъя етибары иля Хорасанда шащы юлдцрцбляр вя Щаъя Чяляби Шякини мцстягил ханлыьа чевиря билибдир.15 «Эялярсян-эюрярсян» ады да бу щадисялярля баьлыдыр. Беля рявайят едирляр ки, цзбяцз дуран гошунлар узагдан-узаьа ,гышгыра-гышгыра даныша билирлярмиш. Бир дяфя Надир шащ юзц данышыьа эирир вя сорушур: «О неъя галадыр ки, ону алмаг олмур?» Она ъаваб верирляр: «Эялярсян-эюрярсян». Еля о вахтдан етибарян гала ики адла чаьрылмаьа башласа да, тарихи ядябиййатда бир адла –«Эялярсян-эюрярсян» ады иля тягдим едилир. Йерли ящали она Гыз(лар) галасы дейир вя мяня эюря бу даща доьрудур.

Щал-щазырда бу галанын диварлары вя бцръляри учулуб-даьылмыш вязиййятдя галмагдадыр. Онун да инша тарихи мялум дейилдир. Сон сюзц археоложи газынтылар дейяъякдир.

3. Киш мябяди –Киш килсяси: Бу мябяд-кился Киш кяндинин Мафлар мящяллясиндя йерляшир. Мябяд яразисини ящатя едян диварларын галыглары бязи йелярдя инди дя галмагдадыр. Бу дивар- галыглар мябядкилсянин юзцнцн аз гала Мафлар мящялляси бойда бир яразийя малик олдуьуну эюстярир. Бцтцн бунлар онун тарихян мцгяддяс дини мяркяз олмасындан хябяр верир. Мябядкилсянин гцлляси, гцлляйя битишик диварлар йерли материалла-ширим дашла щюрцлмцш вя киряъля суванмышдыр. Гцлляйя битишик салонун цстц ири, йонма ширим дашларла юртцлмцшдцр. Гцллянин щцндцрлцйц тяхминян 28-30, она битишик салонун щцндцрлцйц ися 7 метр олар. Гцллядя 6 дар, узунсов пянъяря дялийи вардыр. Гцллянин дахилиндя, столабянзяр дюрдкцнъ, тяхминян 1 метр щцндцрлцйцндя гара даш вардыр. Буну гурбанэащ вя йа нязир-нийаз дашы адландырырлар. Гцллянин диварлары ич тяряфдян металпуллары ъязб етмяк хцсусиййятиня маликдир. Буну нямликля, узун мцддят шам йандыьындан диварлара парафин гатынын чюкмяси, гцлля дахилиндя щава ъяряйаны иля изащ едирляр. Бу ъцр магик хцсусиййятляриня эюря мябяд-кился оъаг, пир вя зийарят кими мцяддяс йерлярдян бири щесаб олунур. Йерли ящали диварларын метал пулу ъязб етмя яламятини беля мяналандырыр: «Зийарятя эялян шяхс цряйиндя ня ися бир ниййят тутур, онун йапышдырмаг истядийи пулу дивар ъязб едярся, ниййяти баш тутаъагдыр». Мябяд-килсянин шимал-гярб щиссясиндя, məbəddən 4-5 метр аралы, щяйятдя узунлуьу 2 метря гядяр, ени 1 метрдян чох олан йасты, тава даш вардыр.Йеримяйян, дил ачмайан вя йа шикястлийи олан ушаглары бу дашын цстцндя бир эцн отуртмагла онлары рущи вя ъисмани хястликлярдян хилас етмяйи мцмкцн сайырлар. Мябяд-килсянин ящали тяряфиндян бу эцня гядяр горунуб сахланмасынын ясас сябяби онун мцгяддяс сайылмасыдыр ки, бу да онун антиклийи иля цзви сурятдя баьлыдыр. 1981-ъи илин декабр айында Азярбайъан ЕА Тарих Институтунун ямякдашы Алийя Гараящмядованын рящбярлийи иля апарылан кяшфиййат характерли археоложи газынты мябядкилсянин бцнюврясинин каса шяклиндя вя йа эяминин суда олан щиссяси гурулушунда олдуьуну сцбут етди. Чох гярибядир ки, Мисир ещрамлары да бу ъцр бцнювря цзяриндя гурулмушдур. Бу ону эюстярир ки, мцгяддяс мябяд кими миладдан чох-чох юнъя фяалиййят эюстярдийиня эюря христиан тялимини йайан илк миссионерляр орада сыьынаъаг тапа билмишляр. Бу да мялцумдур ки, бцтцн Загафгазийада ян мцгяддяс, ян гядим мябяд кеими Гафгаз Албанийасынын шимал-гярбиндя йерляшян Ай илащясинин baş мябяди барясиндя миладдан юнъя 64/63, миладын 23/24-ъц илляриндя йашамыш гядим йунан ъоьрафийашцнасы вя тарихчиси Страбон мялумат верир. Страбон бу мябядин ъоьрафи координатларыны там дягиглийи иля вермяся дя, «Гафгаз Албанийасынын шимал-гярби» ифадясини ишлятмяси ясас верир ки, ону Киш мябяди щесаб едяк вя беля щесаб едирляр дя. Буна эюря дя бцтцн Загафгазийада илкин олараг Киш мябяди юз цзяриня щям дя кился миссийасыны эютцрцр (В.А,) Гафгаз Албанийасында христианлыьын йайылма тарихиндян бящс едян ВЫЫ яср албан тарихчиси Моисей Каланкатуклу (Муса Каланкатлы) «Албанийа тарихи» ясяриндя миладын 5070-ъи илляриндя баш верян щадисяляри тящлиля ещтийаъы олан фактларла тясвир едир. Иса пейьямбярин севимли шаэирдляриндян (онлары щявари вя йа апостол да адландырырлар) Фаддей шяргя христиан тялимини йайамаьа эюндярилир. Артазда, ермяни чарынын яли иля юлдцрцлцр. 16 Фаддейин шаэирди мцгяддяс Йелисей мцяллимини мцшайят етдийи цчцн бу ганлы ъинайятин шащиди олур. Гцдся гайыдыб баш верян щадисяляри щамыйа сюйляйир. Иса пейьямбярин гардашы мцгяддяс Йаковун (Йагуб) тювсиййяси иля Йелисей мцгяддяс Рущ наминя Шяргя шящид мцяллими Фаддейин миссийасыны давам етдирмяйя эюндярилир. О, Гцдсдян Ирана кечир вя ганлы террорун гурбаны олмасын дейя ермянилярин эюзцндян гачараг Самур чайынын ъянубунда йерляшян Маскута, орадан да Дярбяндя эялир. Христиан тялимини йаймаьа вя шаэирд топламаьа башлайыр. Сонра 3 няфяр шаэирди иля о заман индики Аьдашын йахынлыьында йерляшян кичик Сурхарн галасына эялир. Ону вя христиан тялими йайан 20

шаэирдлярини валидейнляри вя гощумлары тягиб едир, щятта, шаэирдляриндян бири шящид олур. Диэяр ики шаэирдини ися апарыб эедирляр. Бундан сонра мцгяддяс Йелисей эялиб Кишя чыхыр. Мянбядя «Киш» сюзц «Кис» шяклиндя vерился дя, «Албанийа тарихи»ни тядгиг едянляр онун Шякинин шималында йерляшян Киш кянди олдуьуну тясдиг едирляр. 17 Адыны чякдийимиз тарихи мянбя Кишин Шяргин бцтцн килсяляри вя шящярляринин башланьыъы, христианлыьын гябул едилмясиндя илк мянбя олдуьуну чох бюйцк фяхрля тясдиг едир. 18 Мянбя бундан сонра мцгяддяс Йелисейин Самур чайы дяряси тяряфя бцтпярястлярин сяъдяэащларына доьру эетдийини вя орада шящид олдуьуну йазыр.19 Мцгяддяс Йелисей миладын 74-ъц илиндя шящид олмушдур.20 Йеня щямин йердя мянбя мцгяддяс Йелисейин Кишдя кился тикдийини вя «гансыз гурбан» вердийини гейд едир. Илк бахышдан «кился тикдийи» айдын, «гансыз гурбан вердийи» гаранлыг олса да, яслиндя щяр ики ифадя бир гядяр гаранлыгдыр. Она эюря ки, яввялъя тяряфдар топламаг, бирэя фикир мцбадиляси етмяк вя фяалиййят эюстярмяк лазымдыр ки, нятиъя етибары иля кился тикдирмяк мцмкцн олсун. Щяля тяряфдарлырн аз олдуьу, тягиблярин шиддят етдийи бир дюврдя, юзц дя гыса бир мцддятдя о ъцр язямятли бинаны инша етдирмяк гейри-мцмкцн иди. Мянъя бурада ишлянян «Кишя эялир, кился тикир» сюзлярини «Кишя эялир, фяалиййят эюстярир», йахуд да «Кишя эялир. Мябяддя юз миссийасы»на уйьун олараг фяалиййят эюстярир” кими анламаг даща доьру оларды. Она эюря ки, дцнйанын бир чох юлкялярinдя бу просес кащинлярин разылыьы вя христианлыьа мейл эюстярмяляри иля мцшайiят едилмишдир. Вахтиля Исландийада да бцтпярястлик христианлыгла бир нечя яср динъ йанашы йашамышдыр. Норвечдя дя беля олмуш, яввялки бцтпяряст кащинляр (годлар) орада йцксяк дини рцтбяляря гябул едилмишляр.21 Тябиидир ки, мцгяддяс Йелисейин Кишя эялиши вя фяалиййяти яввялъядян вар олан мябяддя, йерли кащинлярля разылыг шяраитиндя олмушдур (В.А.). «Гансыз гурбан» ифадясини ися «nязир-нийаз» sözü ilə вя йа башга шякилдя тяръцмя етямк оларды. Тарихи мянбялярдя олдуьу кими изащатларда да долшыглыг олмасына бахмайараг, щягигяти эизлятмяк мцмкцн дейилдир. Вахтиля тез-тез эюрцшдцйцм, данышыгларыны гялямя алдыьым Бяширов Адыширин Гурбан оьлу адында нuрани бир шяхс вар иди. Йашы йцзц кечмишди. Уъабойлу, енликцряк киши иди. Лап еля кащин саггалына бянзяр узун, аьаppаг, йун кими саггалы вар иди. О, 1986-ъы илдя вяфат етмишдир. онун дилиндян йазыйа алдыьым сюзляри олдуьу кими тягдим едирям: «Бурада (Киш мябяд-килсяси нязярдя тутулур –В.А.) щям кешишляр олурду, щям дя мащарянсяляр. Мащарянсялярин сачы вя саггалы даща узун иди. Мащарянсяляр елмъя вя рцтбяъя кешишлярдян цстцн идиляр». Азярбайъан дилиндя инди дя мцяййян мягамла баьлы ишлядилян фразеоложи ифадяляр вардыр ки, онларын семантикасында тарихи-тяърцби щяйатымыз йашамагдадыр; яслиндя бу аморфлашмыш семантикадыр. «Саггал тярпядиб сюз данышмаг», «Саггал йырьаламаг», «Саггала салам вермяк», «Саггалына щюрмят гоймаг» ифадяляри саггалын рцтбя вя нцфузла ялагясини эюстярир. Мярщумун рущу шад олсун дейя саггал сахламаг да рцтбя вя нцфуза ишарядир. (В.А.) Йухарыда ситат кими эятирдийимиз сюзляри дейян адам тящсил эюрмямишди, савадсыз иди, лакин о, ушаг икян бунлары эюзляри иля эюрмцш вя гулаглары иля ешитмишди. Бир бахын, Норвечдя христианлыг йайыларкян годлар ян йцксяк дини рцтбяйя иряли чякилмиш, Кишдя ися бу просес аз гала 2000 ил давам етмиш, мащарянсəляр елмъя вя рцтбяъя бюйцклцйцнц ХХ ясрин яввяляриня гядяр горуйуб сахлайа билмишдиляр. Буна эюря дя мян ялащиддя «мябяд» вя ялащиддя «кился» истилащындан дейил, «мядяб-кился» истилащындан истифадя едирям. Киш мябяд-килсясиндя кащинлярля кешишлярин узун илляр бирэя фяалиййят эюстярмяляринин сябябляри ашаьыдакылар иди; 1. Киш мябядинин христиан килсяси кими фяалиййятя башламасы миладын 57-ъи илиня тясадцф ется дя, Гафгаз Албанийасында христианлыг чар Урнайр тяряфиндян 313-ъц илдя дювлят дини елан олунмушдур.22 57-ъи ил иля 313-ъц ил арасындакы 256 иллик дювр кащинлярля кешишлярин мцштяряк фяалиййятини тяляб едирди. 21

2. Гафгаз Албанийасында христианлыьын дювлят дини елан едилмяси иля ермянилярин христианлыьы гябул етмясиня шяраит йаранды. Миладын 327-ъи илиндя ермяниляр монофизитлийи гябул етдиляр.23 Албанларын онлардан 270 ил яввял христианлыьы гябул етмлярини даим етираф етмяк мяъбуриййятиндя галдылар. Бу етираф ермяни каталикосу Абращамын (о, 607-615-ъи иллярдя каталикос олуб) рисалясиндя Албанийанын каталикос тахты Ермяниййядякиндян габаг тясис олунуб 24, ермяни каталикосу Илйанын (о, 703-717-ъииллярдя каталикос олуб) мяктубунда «Албанийа кцрсцсц сиз ермянилярин кцрсцсцндян даща уъа вя йашлыдыр» 25 шяклиндя ифадя едилмишдир. Бцтцн бу етирафлара бахмайараг, ермяни килсяси цстцнлцк газанмаг уьрунда мцбаризя апарырды. Щяр ики килсянин монофизит олмасындан ися бир бящаня кими истифадя олунурду. Диэяр бир тяряфдян ися, йухарыда дедийимиз кими, Албанийада христианлыг атяшпярястликля барышмыш шякилдя йашамагда иди вя миладын ВЫЫ йцз или йени динин-Исламын дцнйайа эялиши, йайылмасы иля мцшайiят едилирди. Щям монофизитликдян, щям атяшпяряст-христиан икитирялийиндян, щям дя Ислам хофундан истифадя едяряк ермяни килсяси чевиkлikля цстцнлцк газанмаг истяйирди. Буну баша дцшян Албанийа каталикосу Нерсес Бакур (Нерсес Бакур 688-705-ъи иллярдя 17 ил йарым Албан каталикосу олмушдур) Албан килсясиниn диофтизит тяригятиня мянсуб олдуьуну елан етди.26 Бу ермяни килсясинин тясириндян узаглашмаг иди. Диофизитлийи гябул етмякдя Нерсес Бакура Ъаванширин гардашы Вараз Тиридатын арвады Албан чаричасы Спарама дайаг дурмушду. Албан килсясинин ермяни килсясиндян фяргли йол тутмасы ермяни каталикосу Илйанын бцтцн планларыны алт-цст етмишди. Ермяни каталикосу бир христиан кими Бизанса вя йа Ромайа мцраъият етмяк явязиня, яряб хялифяси ямирял-мюминин Ябдцлмяликя мяктуб йазды. Бу мяктуб христиан дили иля дейил, сийасятчи дили иля йазылмышды. Ермяни каталикосу Илйа Хялифяни дцнйа Фатещи адландырыр, юз юлкясинин итаятля она табе олдуьуну эюстярир, Албанийа каталикосунун ися Бизанс императору иля сазишдя вя бцтцн юлкяни диофизитлийя чякмякдя эцнащландырыр, бир яйан гадынла щямфикир олдуьуну йазыб онларын ъязаландырылмасыны тяляб едирди.27 Ямирялмюминин Ябдцлмялик ися ермяни каталикосу Илйайа беля йазырды;”…Ямр етдик ки, бизим щюкмранлыьымыза гаршы гийам едян албанлар арасында сизин дининизя уйьун дяйишиклик едилсин. Бизим щюкмцмцзц нюкяримиз Бярдядя, сизин эюзцнцзцн габаьында иъра едяъякдир. О, Нерсеси вя бядяфкарлыгда онунла щямфикир олан гадыны зянъирляйиб сарайыма эятиряъяк вя онлар еля мцщакимя едиляъякляр ки, бцтцн гийамчылара нцмуня олсун”.28 Бу щадися Миладын 705-ъи илиндя баш вермишди, щятта Нерсесин ясярляри Бярдякцр йахынлыьына Тяртяр чайына атылмышды. Романын дейил, Бизансын дейил, хилафятин ямри иля ермяни килсясиня табе едилян христиан албанлар юзлярини qригорйанлашмагдан горумаг наминя йеня дя атяшпяряст кащинлярля мцштяряк фяалиййят эюстярмяйя ъящд етмяли идиляр. Буну щям дя тарихи шяраит тяляб едирди. 3. Мцгяддяс Йелисейин юмрцнцн 17 или (57-74-ъцилляр нязярдя тутулур) гафгаз Албанийасында кечся дя, албанларын бязи йерлярдя халг кцтляляри сявиййясиндя 57ъи илдян христианлыьы гябул етмяси данылмаз тарихи факт олса да, щятта бу факт ермянилярля мцгайисядя христианлыьын дювлят дини елан едилмяси бахымындан 14 ил (албанлар 313-ъц илдя, ермяниляр 327-ъи илдя) албанларын хейриня олса да, албан килсяси тарихи цстцнлцйцнц вя биринъилийини горуйуб сахламагда ермяни килсяси иля ейни мязщябдя олмасындан ещтийат едирди. Буна эюря дя албан килсясиндя диофизитлийя мейл 705-ъи ил щадисясиндян хейли яввял ямяля эялмишди. Еля ки, ермяниляр 551-ъи илдя Григори тягвимини гябул етдиляр, онда албан килсяси щяйяъанланды вя буну ермяни килсясини биринъилик газанмаг ъящди кими гиймятляндирди. Ермяни тягвиминин икинъи илиндя, йяни 552-ъи илдя албан каталикослуьу Чоладан Бярдяйя кючцрцлдц. Еля о заман албан каталикосу сечилян Аббас (о 44 ил каталикос олмушдур) Исанын илащи вя инсани тябиятлярини 22

гябул едяряк «мцгяддяс Аллащ» сюзляриня «юлмяз вя чармыха чякилмиш» сюзлярини ялавя етмякля диофизитлийя гол гоймушду.29 Хосров Януширяванын (531-579) мцасири олан католикос Аббас иля Нерсес Бакур арасында 153 иллик заман кясийи олса да, ермянилярля ейниляшмямяк ъящдинин чохдан едилдийи эюз габаьындадыр. Демяли, атяшпяряст кащинлярля бирэя фяалиййят албан килсясини даща чох тямин едирди. 4. Хялифянин мяктубунда гяти шякилдя эюстярилян”албанларын дининдя ермяни дининя уйьун дяйишиклийин едилмяси” ямри албанларын дини бахымдан парчаланмасына сябяб олду. Тарихи щягигят ися беля иди ки, албанлар тякъя ермяни килсяси тяряфиндян дейил, щям дя йайылмагда олан Ислам дини тяряфиндян тясир алтына дцшмякдя идиляр. Тясир бахымындан цчцнъц фактор да вар иди ки, о да албанларын заман-заман йашадыглары, онларын иликляриня, ганларына гядяр ишляйян атяшпярястлийин тясири иди. Нятиъя етибары иля Хилафятин тязйиги иля ермяни килсясиня табе олмаг мяъбуриййятиндя галан албанлар григорйанлашдылар. Диофизитлийи гябул етмяляри онлара кюмяк етмяди. Бир гисим албанлар ися григорйанлашмагданса, мцсялман олмаьы цстцн тутдулар. Атяшпяряст албанлар да (Ислам дини онлары бцтпяряст вя чох аллащлы олдуларына эюря кафир сайырлды) юз нювбяляриндя ислам динини гябул етдиляр. Бу просес «гылынъ мцсялманы» ифадясини йаратды. Азярбайъанын щям ермяни, щям дя яряб тясириндян гисмян узаг олан шимал-гярб зонасында йашайан албанлар атяшпярястлийи вя христианлыьы синтез олунмуш шякилдя узун мцддят горуйуб сахлайа билдиляр. Кащинлярин кешишлярля бирликдя фяалиййят эюстярмяляри онлары ислам тясириндян, кешишлярин кащинлярля бирэя фяялиййяти ися онлары григорйан тясириндян горуду. Албан мябяд-килсяляриндя фяалиййят эюстярян кешишлярин «гара кешиш» адландырылмасы да бунунла ялагядардыр. Гара кешиш «албан» мябяд-килсяляриндя атяшпяряст кащинлярля бирэя фяалиййят эюстярян кешишляря верилян цмуми аддыр. Инди дя Шякидя kişlilərə Гара кешишин нявяляри дейирляр. Сон дяряъя етибарлы тарихи мянбя сайылан «Шяки ханларынын мцхтясяр таихи» китабы бу сюзлярля башланыр: «Нохуда бир кешиш вармыш, адына Гара кешиш дейярмишляр. Нохуда бюйцк имиш. Вя бир кешиш дя Киш кяндиндя бюйцк имиш.Noxudakı Гара кешиш Кишдяки кешишин гызыны оьлуна истяр ки, ала. Кишдяки кешиш дейяр ки, мяним гызым аь су иля пярвяриш тапыбдыр, гара су олан йеря гызымы вермярям. Сонра Гара кешиш дейяр ки, Киш чайындан бир арх мян дя евимин йанына эятирирям. …. Гара кешиш бу судан бир арх эятиряр. Сонра гызыны онун оьлуна веряр. Вя Гара кешишин оьлунун ады Ъандардыр. Ъандар бир нечя вахтдан сонра мцсялман олуб, адына Ялиъан дейибдирляр30…» «Шяки ханлары вя онларын нясилляри» адлы тарихи мянбянин мцяллифи Щаъы Сейид Ябдцлщямид яфянди йашлы няслин дедикляриня ясасян йухарыда Кярим аьа Фатещин мялуматыны тясдиг едир вя конкрет тарих эюстярмякля ону даща да дольунлашдырыр: “848 сяняйи исламиййядян мцгяддямядя Шяки вилайятиндя мцстягилян щаким вя хан олмайыб… Щаман тарихдя Ъандар Гара кешиш оьлу мцсялман олуб, Ъандар Гара кешиш оьлу сонралардан мцсялман олуб, адыны Ялиъан гойубдур… Ялиъаны Нохуда хан тяйин едибдирляр. Бу да… 861 (1456-1457)-ъи сянядя вяфат едиб”31… Mянбядя ислами тарихля юз яксини тапан 848-ъи ил миладын 1444-ъц илиня мцвафигдир. Бу тарихи факт Азярбайъанын шимал-гярб бюлэясиндя христианлыьын ХВ ясрин ЫЫ йаысынадяк атяшпярястликля барышмыш шякилдя йашамагда олдуьуну бир даща тясдиг едир. Дцздцр, Гафгаз Албанийасы bir ъоьрафи термин olaraq Македонийалы Исэяндярин Шяргя йцрцшцнцн нятиъяси кими мейдана эялмиш вя хилафятин Гафгазы истиласы иля (ВЫЫ ясрин сону-ВЫЫЫ ясрин яввяли) тарихдян силинмишдир, лакин бу торпагда йашайан халг юзцнц вя сюзцнц, бир дя тарихи абидялярини горуйуб сахалайа билмишдир. О да дцздцр ки, Азярбайъан халгынын юзц вя сюзц тарихи абидяляри кими дяфялярля зядялянмиш, охланмыш вя низялянмишдир,lakin онуn юзцнцн вя абидяляринин тямяли, бцнювряси тарихин сынагларындан саламт чыхмышдыр. Бир бахын, миладын Ы-В ясрляриня аид олуб, 23

Минэячевирдян ашкар едилмиш эил шамдан цзяриндяки йазы 20-15 яср бундан яввялки дили неъя də айдын якс етдирир. Щямин шамдан цзяриндяки йазы беля охунмушдур: “Б/енгйу /Т/анры /И/осеи/К/ристи/Ю/zйун бизи сайагы йцз кыласын. Бунъа амен Сенин нюкерин блан биз”.32 Щалбуки А.Т.Абрамйан, В.Гукасйан, Г.А.Климов, А.Г.Шанидзенин Минэячевир йазылы абидялярини охумаг ъящдляри боша чыхмыш иди. Гысасы, бу йазыдакы дил няинки савадлы, щятта савадсыз азярбайъанлы цчцн дя анлашыглыдыр. «Бенгйу» дакы бен («мян»), «Иосеи»дяки «Иса», «Кристи»дяки «крист» вя йа «христ» анлашыглыдыр, цстялик «юзцн», «биз», «сайаьы», «йцз», йахуд «цз», «блан» («болан»-«олан») сюзляри бу эцнцн юзцндя дя 1500-2000 ил бундан яввялдя олдуьу кими тяляффцз едилмякдядир. «Танры» сюзц ися тцрклцйцмцздян там хябяр верир. Буну да гейд едим ки, сакяр вя касяр (кас-ах) тайфа бойларындан бири албан адланырды.33 Бу эцнкц Шяки сакяrляриn, бц эцнкц Киш ися касярlərин юзцнцн вя сюзцнцн ъанлы нцмунясидир. Еля бурадаъа гейд едим ки, маъарлар (онлара «онгре» вя йа «венгер» дя дейирляр), гагаузлар (онлар Молдовада йашайырлар), Караимляр (онлар Естонийада мяскунлашыблар) Тцрк олсалар да, христиандырлар. Шякидя вя Кишдя йашайан азярбайъанлылар ися артыг ХВ ясрин 40-ъы илляринядяк кцтляви сурятдя ислам динини гябул етмишлəр. Буну Гара кешиш оьлу Ъандарла-Ялиъанла баьлы тарихи ящвалатда даща айдын эюрцрцрк. Кцтляви шякилдя исламлашмайа бахмайараг, Киш мябяд- килсяси диэяр мябяд-килсляр кими юз фяалиййятини узун мцддятя дайандырмамышдыр. Будур, рус империйасы Азярбайъаны ясарят алтына алдыгдан дярщал сонра –1836-ъы илдя Петербург Мцгяддяс Синоду албан килсяляrинин ляьви вя онларын Ечмиадзин кился мяркязиня табе едилмяси барядя гярар верди.34 705-ъи илдя яряб хялифясинин вя бундан 1131 ил сонра 1836-ъы илдя Петербург Мцгяддяс Синодунун вердийи гярар Киш мябяд-килсясини григорйанлашдыра билмяди. Киш мябяд-килсясиндя фяалиййят эюстярян мещрянсяляр вя Гара кешишляр 1905ъи илəдяк ермяни дин хадимляри иля мцбаризя апармалы олдулар. 1905-ъи илдя баш верян вя рус империйасынын ермяниляря щавадарлыьы иля мцшайiят едилян Григорйан-мцсялман давасындан сонра артыг ХВ ясрин орталарындан мцсялманлашмыш ящали дини иддиалара сон гойулсун дейя мещрнслярдян вя Гара кешишлярдян имтина етди. Яввялки сящифялярдя щаггында мялумат вердийим Бяширов Адыширин Гурбан оьлу (Аллащ она гяни-гяни рящмят елясин) онларын эедишини беля хатырлайырды: «Онлар дедиляр ки, бу кился сизинкидир, ермяниляринки дейилдир». Киш ъамааты бу мябяд-килсяни мцгяддяс пир вя зийарятэащ щесаб етдикляри цчцн 19201930-ъу иллярдя ону моллаханайа чевирдиляр,орада яски ялифба öyrədilir вя шярият дярсляри кечилирди. Рус совет империйасы атеист идеолоэийайа истинад етдийи цчцн тезликля дини мяктябляр гадаьан едилди. Киш мябяд-килсяси о вахтдан тамамiля тярк едился дя, мцгяддяс йер кими горунуб сахланды. Совет дюврцндя дя ермяниляр она сащиб чыхмаьа ъящд етдиляр, лакин буна наил ола билмядиляр, эцръцляр дя Киш мябяд-килсясини юзляриня аид етмяк фикриля бир пара ясассыз тезислярля чыхыш етдиляр.35 Бу да баш тутмады. 1981-ъи илдя археолог Алийя Гараящмядованын кяшфиййат характерли ахрашылары, Фяридя Мяммядованын «Гафгаз Албанийасынын сийаси тарихи вя тарихи ъоьрафийасы», Ряшид Эюйцшовун «Христианство в Кавкаской Албании» адлы ясярляри тарих вя мянявиййат оьруларына верилян тутарлы ъаваб олду. Бу ясярляр тякзибедилмяз факт вя дялиллярля зянэиндир. Адалры чякилян бу ясярлярдя Киш мябяд-килсясиня аид материаллар, гисмян дя олса юз яксини тапмышдыр.

ВЫЫ. Киш мябяд-килсясинин йерляшдийи мящялля щаггында. Киш кяндинин юз ады кими, онун мящялля адлары да семантик-етимоложи ачылыш тяляб едир. Беля мящялля адларындан бириси дя Киш мябяд-килсясинин йерляшдийи «Мафлар» мщяллясинин адыдыр. Бу сюз «Маглар», «Маьлар» шяклиндя дя тяляффцз едилир.” Киш” sözü касяр тайфа аллащы «Киши» ифадя етдийи кими “Мафлар” sözü дə магларла (Магярлярля –В.А.) баьлыдыр. Маглар тарихи мянблярдя «маг», «маь», «мащ», «мць», «мяъус», «мяъуъ» вя с. адларла тягдим едилир. Гядим елам мятнляриндя «Мак тапе» сюзцня раст эялинир. Бу сюз етник термин кими ишлянир. «Пе» ъям билдирян шякилчидир. «Та» йер билдирир. Сюзцн кюкц олан «мак» маг тайфасынын адыдыр. Бцтцн мянбяляр магларын йерли-автохтон олдуьуну тясдиг едир. Сонралардан маг тайфалары бирляшиб Мидийа дювлятини йаратмышлар.36 Маглар Мидийанын вя гафгаз Албанийаsıнын кюклц тайфалары олдугларына эюря даща гядим мядяниййятя малик идиляр. Атяшпярястлийи тялим сявиййясиня галдыран да, йайан да онлар идиляр. Онлары «муь»лар адландырырдылар.37 Бу фикрин тясдиги цчцн ялавя едим ки, Киш кяндиндя йад адамa раст эялдикдя милли мянсубиййятини юйрянмяк цчцн ашаьыдакы тярздя суал верирляр: - Лязэисян, йохса муьал? - Руссан, йохса муьал? - Талышсан, йохса муьал? Вя с. Бурада «муь» сюзц артыг аморфлашмыш «ал» шякилчиси иля ишлянир. Азярбайъан дилиндя бир нечя сюз бу эцн дя «ал» шякилчиси иля ишлянмякдядир. Зоь –зоь(ал) Тур –тур(ал) Дилимиздя ишлянян «чувал» сюзц дя белядир. Сюзцн кюкц «чув»дур, «Чув» «ъиб» сюзцнцн лящъяви вариантыдыр. Киш лящъясиндя «ъиб» сюзц «ъцв», «ъив» шяклиндя тяляффцз олунур. «Чувал» да «ъиб», «кися» мянасындадыр. Чувал чох ири, ъиб чох кичик кися олса да, семантика щяр икисиндя ейнидир. (В.А.). Демяли, Киш ящли «муьал» сюзц иля юзцнц баша дцшдцйц цчцн йад адамын милли мянсубиййятини йухарыдакы тярз иля мцяййянляшдирир. Бу щям дя ону эюстярир ки, кишлилярин етноэенезиндя кас(яр), маг (яр) вя сак(яр) кими автохтон тайфалар дурур, онлар кас(яр), маг (яр) вя сак(яр)лярин торуну, тюряйи, уруглусу, туруглусудурлар. Атяшпярястлик бир тялим кими маг(яр)лярин ады иля баьлы олдуьуна эюря рцтбясиндян, милли мянсубиййятиндян асылы олмайараг, бцтцн атяшпяряст кащинляри «маг» адландырмышлар. «Маг» сюзц гейри- иран мяншялидир вя иран дилляри васитясиля щеч бир етимоложи тящлиля йахын эялмир.38 Бунунла беля фарс дилиндя «муь» сюзц атяшпяряст кащини мянасында ишлянир.39 Диэяр бир тяряфдян фарс дилиндя ишлянян «мащ» сюзц иля маг(яр)лярин тялими арасында тарихи ялагя вардыр, чцнки, «мащ» сюзц бу дилдя щям планет, щям тягвим айы мянасында ишлянир. Щяр щалда маг(яр)лярин астрал тясяввцрляри –Айа, эцняшя вя улдузлара ситайиш етмяляри вя «Авеста» тягвими йаратмалары буна тясир эюстярмишдир. Шцбщясиз ки, илк «Авеста» магларын дилиндя олмушдур. «Зянд Авестанын» ися Sасаниляр дюврцндя гядим пщлявиъя йазыйа алындыьыны щамы билир. Бу эцн бейнялхалг сявиййяли бир сюз кими ишлянян «магийа», «магизм» маг тялиминдян эялиr. Гейбдян хябяр веррмя, фала бахма, талейи яввялъядян демяк, рущи вя ъисмани хястяликляри саьалтмаг вя с. маг(яр)лярин арасындан чыхан магларын иши иди. Маглары щям дя сещрбаз вя ъадуэяр 25

щесаб едирдиляр. Мафлар топониминя эялдикдя ися онун сюзачымында щямin маг(яр)лярин ичиндян чыхан маглар дурур (В.А.) «Маг»тяркибли етнонимляр тякъя Кишдя дейил, бцтцн Азярбайъанда эениш йайылмышдыр. Гах (муь)ал, Мух(ас), Гох(муг), Са(мух), Гу(мух), Муь(ан) вя с. Ъянуби Азярбайъандакы Мак(у), Шимали Азярбайъандакы Бак(ы)топонимляри дя Маг(яр)лярля баьлыдыр. М//б явязлянмяси ися (мян//бян вя с.) дилимиз цчцн характерикдир. У//ц, ы/и шякилчиси иля баьлы фикримизи Киш сюзцнцн ачылышында демишик. (В.А.). Шяхсян мян бу фикирдяйям ки, «заьа» сюзц иля сак(яр)лярин, маьар(а) сюзц иля маг(яр)лярин ибтидаи щяйат тярзи арасында брбаша практик ялагя вардыр, чцнки тарих яъдадларымызын заьа вя маьара щяйаты кчирдиклярини тясдиг етмякдядир. “Elə bil ki , bunu mağara daşı gətirməyə göndərmişik‖ (yəni , ―gücü çatmayan işin dalınca göndərmişik –V.A.) ifadəsini bu gün də işlədirik. Bu -- tarixi , genetik yaddaş kodları ilə təfəkkür və danışıq tərzinə irsi olaraq ötürülən hadisədir. Гобустандакы «Ана заьа», Гарабаьдакы «Азых», Газах районундакы «Таьлар» вя «Дамъылы», Cянуби Азярбайъандакы «Тамтама» mağaraları эюз габаьындадыр. Мягярлярин улу вя яъдад тайфа олмасыны сцбут едян фактлардан бири дя будур ки, Киш мябяд-килсясиндя щям дя «сачы вя саггалы кешишляринкиндян даща узун вя кешишлярдян елмъя вя рцтбяъя цстцн олан мещрянсяляр варды». Биз йухарыда тарихи вя елми мянбяляря сюйкяняряк бцтцн атяшпяряст кащинлярин «маг» адландыьыны эюстярмишдик. Онда Киш мябяд-килсясиндя фяалиййят эюстярян кащинляря ня цчцн “маг” дейил, “мещрянся” дейирдиляр? Burada ləhcəyə xas olan intonasiya ―maq‖ın ―mah‖ və ya ― meh‖ kimi tələffüzünə gətirib çıxarmışdır: ―maq ər-maq ərən‖ formantı ―mah ər-mah ərən‖, yaxud da ―meh ərən‖ şəklində deyilmişdir—―maqərənsə‖ ―mehrənsə‖ kimi amorflaşmışdır. Бу, Киш мябядкилсясиндя фяалиййят эюстярян магларын тайфа мянсубиййятляриня ишаря иди, онларын маг(яр) вя маг(ярян)лярин ичиндян чыхдыгларыны эюстярирди. Тарих цчцн ади щягигятлярдян бири дя будур ки, щям Иранда, щям дя Щиндистанда атяшпярястлик тялими маг(яр) вя йа маг(ярян)лярин ичиндян чыхан кащинляр тяряфиндян йайылмышдыр. Щинд атяшпярястляринин ишлятдикляри «мащараса» термини дя магларын маг(яр) вя йа маг(ярян)ляр ичиндян чыхмаларына ишарядир. Буна эюря дя щиндлиляр пешя вя мянсубиййят семантикасыны сахламагла атяшпяряст кащинляриня «мащараса» дейирдиляр və deyirlər. Бу беля дя олмалы иди. Бу эцн мцсялман цчцн Кябя (Мяккя вя Мядиня), христиан цчцн Йерусялим (Гцдс) нядирся, вахтиля атяшпяряст щиндли цчцн Азярбайъан о иди. Бакы йахынлыьындакы Сураханы атяшэащына сон орта ясрляря гядяр щинд зявварларынын эялиши Одлар йурду Азярбайъанын бцтювлцкдя оъаг, пир щесаб едилмяси иля ялагядардыр. Киш мябяд-килсясиня щинд атяшпярястляринин зийарятя эялиб-эетмясини билмясям дя, Киш мябяд-килсясиндя олан кащиня мещранся дейилдийини билирям. Ону да билирям ки, Эядябяйдяки Ай мябядиня də йерли ящали «мащараса»дейир. Маг сюзцнцн «ярян» сюзц иля бирэя ишлянмяси Азярбайъан дили цчцн тябии щалдыр. Ана китабымыз сайылан «Китаби-дядя Горгуд»да да тез-тез «яр» вя «ярян» сюзляри синоним кими ишлянир, йенилмяз иэидляр «алп ярян» епитети иля юйцлцр. «Яр» вя «ярян» сюзляри ъанлы данышыг дилимиздя вя мцасир поезийамызда паралел ишлянмякдядир. Совет дюврц Азярбайъан шеринин бюйцк нцмайяндяси С.Вурьун «Муьан» поемасында йазырды: Ясрляр бойунъа ярляр, ярянляр, Ишыглы дцнйайа йол эюстярянляр… Маг(яр) вя йа маг(ярян)ляр дили мясяляси иля щяля ХЫХ ясрин Ы йарысындан марагланмаьа башламышдылар. Инэилис алимляриндян Раулинсон гардашлары маглары туран (тцрк) тайфалары щесаб едирдиляр.40 Тяхминян бундан йцз ил сонра Бисцтун йазыларыны арашдыран американ алими А.Т.Е.Олмстед маг тайфаларынын тарихдя йери вя дили иля баьлы тутарлы дялил вя сцбутлар эятиряряк онларын туран (тцрк) тайфалары олдугларыны эюстярир. 41 Бунун тясдиги тцрк алими Щ.З.кашайын тядгигляри иля даща да мющкямляндирилир, рус алими 26

З.И.Йамполскинин арашдырмалары иля даща дя дяринляшдирилир. Бу эцнкц ъанлы данышыг дилимиздя елам-кас, шумер мяншяли фонетик просесин архетип вязиййятинин горунуб сахланмасы щям касярлярин, щям дя сакярлярин, щям дя магярлярин автохтон олдугларыны сцбут едир.42 Совет империйасы дюврцндя азяри сюзцндян имтина едилмяси (эуйа бу термин фарс мяншяли тайфалара аид имиш), Азярбайъан дилинин вя халгынын автохтонлуьунун вя гядимлийинин шцбщя алтына алынмасы, тарихимизин вя мядяниййятимизин сахталашдырылмасына тарихи шяраит йаратды. Бу кичик мягалядя яксини тапан «Киш» вя «Маглаr» («Мафлар») етнонимляринин сюзачымы эюстярир ки, бурада йашамагда олан халг буранын язяли вя ябяди сакинидир.43 Касяр, сакяр вя магяр архантроплугdan вя палеантроплугdan адлайыб nеантроплуьа гядям гойан яъдадларымызын торунлары, уруглулары, туrуглуларыдырлар. Онлар (яслиндя биз) илкин бцтпярястлийи, атяшпярястлийи, Зярдцштлцйц, христианлыьы йашамыш вя щал-щазырда исламы йашамагда оланлардыр. Шяки-Киш шивясинин гядимлийини-архаиклийини щям sювг-тябии, щям дя елми-практик шякилдя щисс едиб тяфяккцр сцзэяъиндян кчирян və мяним «йерийян академийа» щесаб етдийим див-алим (ядябиййатшцнас) Йашар Гарайев йазыр: «Азярбайъанда милли мяншяйя апаран йолда гядимлийи, улулуğу ифадя едян етник сертификатын тяркибиня Азых маьарасы иля, Гуручай дяряс иля йанашы бир лингвистик ландшафты да дахил етяк лазымдыр –Шяки шивясини! Гювми фярдиликдя сабитлийин вя фасилясизлийин горунмасында шивянин ландшафт сявиййясиндя иштиракы тцрк (дцнйа) дил тяърцбясиндя надир феномендир.»44йеня дя sübutlarımı Йашар Гарайевин сюзляри иля давам етдирирям: -«Албан килсяси» (онун йералты давамы) барядя «христианлыьын илк айин-мярасим оъаьы» («култовый сентр») прогнозу доьрулса (Şякинин, Киш йамаъынын «Гафгазын Гцдсц» перспективи эерчякляшся), бюлэядя свилизасийаынын исламdан яввялки тарихинин йени сящифяси ачылар, бунлар дцнйа мигйасында зийарятэащын (йени Йерусялимин,..) вя бейнялхалг туризмин пайтахты олар.»45 Bяли, Загафгазийада илк килсянин олдуьу Мафлар мящяллясинин, мящялляси юзцндян, юзц мящяллясиндян гядим олан Киш кяндинин вя ады щямишя Кишля гоĢа чякилян улу Шякинин, бир сюзля , Йер кцрясиндя илк оъаьын (Азых маьарасы) вя илк инсан гябринин (Qobustan,”Ana zağa‖mağarası) ашкар едиодийи Азярбайъанын тарихя вя бяшяриййятя ачылан мцгяддяс гапылардан бири олдуьуну етираф етмяк вахты эялиб чатмышдыр.

ВЫЫЫ. Кишин мцгяддяс йерляри: 1. Щяшпириm Баба: Киш kяндинин ортасы иля ахан Гуръана чайын сол

сащилиндя, Салай ушаьы мящялляси иля Бядяляр мящялляси арасында йерляшян кянд гябиристанлыьынын ашаьы щиссясиндя, Дулузлар мящяллясиня эедян йолун (еля бурадаъа бу йол иля Vяляммядляр мящялляси тяряфя галхан йол саь тяряфдян бирляшир) сол тяряфиндядир. Мяним фикримъя «Щяш» «ярш» сюзцнцн лящъяви вариантыдыр. Кишдя бязян «сяма», «эюй» мянасында «щяшпиряк» вя йа «щяшпирей» сюзляри дя ишлянир. «щяшпирейя чыхсан да ,сяни тапаъаьам», «Дашы щяшпирейя галдырдым» вя с. Яряб мяншяли «ярш» иля «пир» сюзцнцн бирэя ишлянмяси вя йени лексик ващидин йаранмасы иlə баьлыдыр. Щяшпирим-Яршпирим (сяма пири) мянасындадыр. Мцгяддяс йерлярин пир адландырылмасы атяшпярястлик вя Зярдцштлцк дюврц иля əlaqədardır. Ниййят вя арзу едиб, цстцня нязир гойурлар, гурбан кясирляр.

Ъумай оъаьы: Киш кяндинин Татар ушаьы мящяллясиндядир. Щяля

дя оъаг щесаб едилян зоьал аьаъынын алтында чыраг йандырырлар. Мцгяддяс йерлярин оъаг адланмасы да илкин атяшпярястлик дюврцндян эялир. Йел хястялийи оланлар,сонсузлар, ушаглары эязмяйянляр ону зийарятя эялирляр,цстцндя гурбан кясирляр. 27

Пир гайа: Кярим аьа Фатещин вя Щаъы Сейид Ябдцлщямид яфяндинин

мялум «тарих»ляриндя ады чякилян, Кишдян вя Гыз(лар) галасындан 7-8 км шималда, Сыьнагла başlanğıcdan цзбяцз йерляшир. Дейилянляя эюря, гураглыг илляриндя Пир гайа цзяриндя гурбан кясяр вя Танрыйа дуа едярмишляр.

Мяммяд Баба: Кянд гябиристанлыьынын ортасы иля Салай ушаьы

мящяллясиня эедян архын цст тяряфиндя йерляшир, Баш аьрысыны эютцрцр. Ону зийарятя эялянляр юз палтарларындан тифтик эютцрцб, дярд-бялаларыны она дцйцрмцшляр кими орадакы аьаъа чüрпяк баьлайырлар.цряйиндя ниййят тутуб щямин аьаъа ирят (кяляьайи), алафа вя с. баьлайанлар да олур.

Киш мябяд-килсяси: дя

зийарятэащ щесаб едилир. Бу бардя

яввялки фясиллярдя ятрафлы данышылмышдыр.

ЫХ. Инанъ вя етигадлар: 1. Эцняшя инам: Бцтцн Азярбайъанда олдуьу кими Kiş kəndində də Эцняш вя Ай тутулмалары щяйяъанла гаршыланыр (щяйяъанланмаьа – ох атмаьа, габгаъаг дюй мяйя вя с. дяйяр. Эцняш щяйатдыр ). Эцняшля баьлы кечирилян мярасимин бизя эялиб чатмыш формасы году-году эязмякдир. Бу айин-мярасим йаьышлы эцнлярдя кечирилир. Ушаглар щяйятбящяйят эязяряк, няьмя охуйа-охуйа ев сащибляриндян пул, йаь, гянд, йумурта, ноьул вя с. йыьырлар. Эюрцнцр, Эцняшя гурбан вермя мяраситми заман кечдикъя, инанълар дяйишдикъя пай топламаг шяклиндя юзцнцн илкин формасыны горуйуб сахламышдыр. Щямин пай вермя гурбан вермянин бизя эялиб чатан формасы олдуьу кими, щямин мярасим дя ушаг ойуну шяклиндя йашайан гядим бир айинин бу эцнкi давамыдыр. «Году-году» Эцняш-эцняш ойунудур. «Год» сюзцн кюкц, «у» ися шякилчидир – Год(у). Улу бабаларымыз Эцняшя щяср едилмиш мярасимляр кечирярмишляр. Бу заман эялинъик дцзялдир, онун бойнундан мунъуг вя с. бязяк яшйалары асырдылар. Адамлар охуйаохуйа, щяйяъанлы вя бялаьятли sясля ялляриндя эяздирдикляри эялинъикдян-Эцняшин символундан бящс едярдиляр. Эцняши тямсил едян эялинъик Доду адланырды.46 Доду «Году» сюзцнцн синонимидир, яслиндя годунун фонетик вариантыдыр; дод(у)//год(у). Дод(у) вя йа год(у) ейнилийи мифик тяфяккцр тярзи вя мифоложи семантика иля тамамланыр. Инди дя Кишдя гадына мцраъият едяркян, мраъият едилян гадынын адына «доду» сюзцнц ялавя едирляр; Фатма доду, Мяккя доду вя с. Ясасян ащыл гадынлара беля мцраъият олунур. Мцтриархат дюврц иля сясляшян тяфяккцр тярзи вя мцраъият формасы беляъя йашамагдадыр. Азярбайъан мифолоэийасы Эцняши гыз, Айы оьлан щесаб едир. Гызын, гадынын эцняшя бянзядилмяси йухарыдакы мцраъият формасында практик олараг яйаниляшир. Азярбайъан гыз адлары да бу фикри тясдиг едир; Эцняш, Эцндцз, Эцнай (Эцняш дя Ай да бирликдя!), Айэцн (йеня бирликдя!) вя с. Аязрбайъан мифолоэийасында Ай Эцняши севир, еля щей онун ардынъа доланыр, лакин бир-бириня говуша билмирляр; чцнки эцн чыханда ай батыр, ай доьанда эцн. Яслиндя ябяди вя илащи севэи практик щяйатын (мифолоэийанын) юзндян эялир (В.А.) “Дод(у)”,”год(у)” сюзцндяки семантика (Эцняшин юзц, ишыьы вя нуру) «кuт», «гут», «гуд» (бунлар ейни сюзцн фонетик вариантларыдыр) сюзляриндя давам етмякдядир. Бу семантика тякъя шяхс адларында (йухарыда эюстярилдийи кими) дейил, щям дя йер адларында йашайыр; Доду (Шякидя гясябя), Додушаьы (Кишдя мящялля), Гудула (Шякидя кянд) вя с. ъанлы данышыг дилиндя ишлянян «гутлу олмаг», «гутланмаг», «гуд(а)» 28

сюзляри дя бу семантиканы йашадыр. Еля бурадаъа гейд едим ки, Шякидя мцсялманлыьы гябул едян Гара кешиш оьлу Ъандарын-Ялиъанын (бу барядя данышылмышдыр) оьлунун ады Гутул иди (Гутул хан). Антик мифолоэийанын мащир билиъиси А.Ф.Лосевин «Миф шяхсиййят формасыдыр, миф мюъцзядир, миф диалектдир» (диалектиканын юзц миф олдуьу кими) фикри бир даща юзцнц доьрултмуш олур. Еля бурадаъа Тур Щейердалын бир фикри диггятими чякмяйя башлайыр. О, мялум нитгиндя дейир: «Мифолоэийа да Один аллащынын ады иля башлайыр… О, шимали Авропайа Азяр адланан йердян эялиб… Бу щеч дя мифолоэийа йох, ясил тарих вя ъоьрафийадыр». Mян бу фикря «ясл семантикадыр» сюзцнц ялавя едирям. Христианлыгдан яввялки дюврдя Норвеч кащинляри «Год» адланырды. Дод(у) вя йа Год(у)дан фяргли олараг «год» шякилчисиздир, адлыг щалдадыр. Норвеч кащинляринин «год» адланмасы Одинин Азяр адланан йердян эялмясини тясдиг едян дялиллярдян биридир. Дод-Дод(у) Год-Год(у) Норвеч «год»унун семантикасы «Доду» вя йа «Году» семантикасы иля ейнидир. Норвеч мифолоэийасында щям дя даим Асгардда йашайан аллащ (кор Ас) «Год» адланыр. Бир бахын: Эцняшин атрибуту олан эялинъик –Доду Эцняшя щяср олунмуш мярасим – Году-году Йер ады –Доду, Додушаьы, Гудула вя с. Шяхс ады –Гутул Гощумлуг билдирян сюз –Гуда. Норвеч кащини вя аллащы –Год Гадына мцраъият –доду Бурада ишлянян сюзлярин щяр бириндя Эцняш, ишыг, од семантикасы ашкар эюрцнмякдядир. П.С. Азярбайъан-Норвеч мифолоэийасы иля баьлы тядгиглярими айрыъа тягдим едяъяям (В.А.)

2. Айа инам: Азярбайъанлылар Айы мцгяддяс сайырлар.

Бу онларын астрал тясяввцрляри иля баьлыдыр. Вахтиля Страбонун Ай илащясинин баш мябядинин Албанийанын шимал-гярбиндя олдуьуну эюстярмяси Киш мябяд-килсясинин антиклийиндян хябяр верир. Мифик тясяввцрцмцзя эюря Ай оьландыр, Эцняши севир. Диэяр бир ясатиря эюря, Ай дяъял оьландыр. Юз дяъяллийи иля тякнядя хямир йоьуран анасыны аъыгландырыр. Анасы да хямирли яли иля она бир шилля вурур. Цзцндяки хямир гурудуьу цчцн Айын рянэи сарыдыр. Ай тутуланда адамлар щяйяъанланыр, ай доьанда ися севинир вя салавaт чевирирляр. Бу, ибтидаи инанъ олуб бу эцня гядяр йашамагдадыр. Беля тясяввцр едирляр ки, аьлы азышан адам эеъя щяйятя чыхмамалыдыр, йохса эюзц Айа саташар, дялилийи бир аз да артар. Даща бир тясяввцр дя вардыр ки, асланлар (ширляр) aйлы эеъяlərдя уъа даь зирвяляриня галхыр,орадан атылыб Айы тутмаг истйирляр. Онларын юлцмц чох вахт беляъя олур. Айы тутмаг истяйян аслан йа гайадан учур, йа да о гядяр атылыб дцшцр ки, ахырда баьры чатлайыб юлцр. Ишыьа, айдынлыьа ъан атдыьы цчцн дя она аслан демиш, ону Эцняшин, Айын атрибуту щесаб етмишляр. Антик барелйефлярдя шащларын аслан ялиндян таъ алмасы да бу тясяввцрля ялагядардыр. 29

Одун вя оъаьын бешийи олан бир йурда “Азярбайъан”, цмумиййятля Доьуйа бцтювлцкдя «Ас(ийа), юлцмц иля айдынлыьа говушмаг истяйян ян эцълц щейвана» ас(лан), вяряг ойунунда ян йухары вярягя «ас», цстялик Норвеч мифолоэийасында бир гайда олараг аллащлара «Ас» дейилмясинин юзцндя тарихи инкаредилмяз семантика вардыр. Бу семантиканын нцвясиндя Эцняшя вя Айа, ода вя ишыьа инам дурур.

3. Улдузлара инам: Kiş kəndində hяр кясин юз бяхт улдузунун олмасына инанынралр. Улдуз сцрцшмясинин киминся улдузунун сюнмяси кими гиймятляндирирляр. Маг тялиминя вя «Авестайа» эюря, эцняш системиня ян йахын вя ян парлаг улдуз Тиштирийа-Сириусдур. Киш ъамаатында улдуз фалына инам эцълцдцр.

4. Даьа (даша) инам:

Азярбайъан мифолоэийасында даь култу (яслиндя даь-даш култу,чцнки бу сюзляр яксяр щалларда бирэя ишлянир) юзцнямяхсус йер тутур. «Ащын даьа-даша», «Архасында даь кими дурмаг», «Даьа сюйкянмяк», «Даша дюнмяк» вя с. Гобустандакы «Гавал дашын», «Бешик дашын», Кишдяки «Пир гайа»нын мцгяддяс сайылмасы даь култундан, даша инамдан иряли эялмишдир. «Маьара дашына эюндярмяк», «Бу сян галдыран даш дейил»,”Mənim daşım ağırdır‖(yəni ―mən mağara həyatı keçirmişəm , köküm dərindədir –yerliyəm , gəlmə deyiləm‖) ,«Эцъцн чатан даша gцъян» вя с. ифадялярдя (бу эцн ялавя чаларлар газанмаларына бахмайараг) тарихитяърцби щяйатымызын ибтидаи доврляриндян эялян (маьара) семантикасы вардыр. «КитабиДядя Горгуд» гящряманлары да гара (эянъ) башыны даьа-даша гурбан дейир.Бцтцн бунларла бярабяр Киш мяишятиндя мцгяддяс вя сещрли сайылан дашлар вардыр.Бу дашлары мцгяддяс яшйа кими (юзц дя бу щамыда олмур) горуйа-горуйа сахлайырлар. Бунлардан бири «Щал дашы» адланыр. Бу дашдан анъаг доьуш заманы истифадя едилир. Бу даш гадыны юлцмцн пянъясиндян алмаг, онун рущуну оьурламаг истяйян ъинляри говмаг gцъцня маликдир. Щал дашынын ортасы йасты, кянарлары чыхынтылыдыр,дабана охшайыр. Еля буна эюря дя она щям дя «Щал дабаны» дейилир. Киш мяишятиндя ишлянян вя горунуб сахланан икинъи даш «Цряк дашы»адланыр. Форма етибари иля (ортасындакы кичик ойуьа эюря) цряйя охшайыр, йасты, ляпик дашдыр. Ону аьырлашан хястянин синясиня гойурлар. Бу даш црякэетмянин гаршысыны алыр. Беля дашлары сахлайан адамлар чох вахт ону башгаларына вермирляр. Беля щалда хястяйя цряк дашы салынан су ичирирляр. Санъы мунъуьу, эюз мцнъцьц да даша инамын нятиъясидир ки, онлардан инди дя истифадя едилир.

5. Аьаъа инам:

Зоьал, щейва, янъир, нар, аьъагайын, даьдаьан

аьаълары мцгяддяс сайылыр.

6. Ода инам: Од мцгяддяс сайылыр. Оду (щям дя кцлц) тпдамаг, йанар ода сойуг су атмаг, эедиш-эялиш олан йеря кцл тюкмяк, кцл тюкцлян йеря чиркли su və яшйа атмаг инди дя эцнащ сайылыр.

7. Исти чюряк вермяк:

Кишдя чюряйи бир гайда олараг тяндирдя йапырлар. Кимлийиндян асылы олмайараг, чюряк цстцня чыхан (тяндирин йахынлыьындан кечян) адамы чаьырыб сахлайырлар, она исти чюряк (щеч олмаса бир парча) верирляр. Исти чюряйин ийи бурнуна дяйян адама чюряк вермямяк (ону умсундурмаг) эцнащ сайылыр. 30

П.С. Инам вя етигадлардан эялян адят вя яняняляр барясиндя бящс етмяк имканымыз эениш олса да, бурада архаик дюврля баьлы оланлары вермяйи лазым билирям. Ялбяття ки, бу сырадан кясярли яшйалара, сещрли ъама (гырхачан ъам), тцтцйя (тутийа) чякмяйя, цзяриййя, руща вя с. инам да юз йерини тутур. Бурада садаланан инам вя етигадлар цмумазярбайъан характери дашыйыр. Бизим сещрли наьылларымызда сарайларын гырх отаьы олур –щамысы да сещрли. Азярбайъан щямин о сещрли сарайдыр, онун гырх отаьындан бири ися Кишдир-тарихин юзц гядяр гядим вя ъаван Киш.

Х. Сон сюз явязи вя йа бир кишлинин юзюзцйля полемикасы: Дейирляр ки, дцнйа туфаны заманы Нущ пейьямбярин эямиси эялиб бизим Кишин ъянуб шяргиндяки даьын (биз орайа юз арамызда бяндин бурну дейирик) бурнуна дяйиб дайаныб. Щятта ора эедиб Нущ пейьямбярин эямисини сахлайан гармагларын даьа бянд едилдийи йерляри дя ахтармышам. Йягин ки, о изляри йаьышлар йуйуб, кцлякляр апармышдыр. Амма йеня дя Тур Щейердал демишкян: «Щяр йени нясил сыфырдан башлайыр». Онун нитгиндя бизим 5000 ил яввялки эенлярля доьулдуьумуздан сющбят эедир. Нущ туфаны ися 12000 ил яввяля аид едилир. Мяня еля эялир ки, бурадакы рягям (5000 вя йа 12000) шяртидир, яслиндя Адям вя Hявва щансы эенлярля доьулмушдурса, еля биз дя щямин о эенлярля доьулуруг. Бу мянада мян юзцмц Кишля (лап ачыьы десям, Азярбайъанымла) щямйаш щесаб едирям вя биз доьрудан да йашыдыг. Ахы мян юзцмц эащ Гуру чай вадисиндя ял дяймяйян (барыт гохусунун ня олдуьуну билмяйян) чичякляр, эцлляр арасында эязишян, эащ да Азыхда галадыьым оъаьын истисиня гызынан, «Ана заьа»да, Таьларда, Дамъылыда, Тамтамада мяълисляр гуран, Гавал дашы чала-чала рягс едян эюрцрям. Сонра да эюрцрям ки, щансыса бир гардашым, дайымоьлу, ямиоьлум (о ъцмлядян баъым, дайыгызым, ямигызым, халагызым, бибигызым) мяня тярс-тярс бахыр. Онда чеврилиб Азяр Баба олурам, инсанлары ода, ишыьа, Эцняшя, Айа, улдузлара вя йеря (йер кцрясиня) тапынмаьа чаьырырам. Онлара Нущ пейьямбярин бизим бяндин бурнуна илишиб галан эямисини эюстярирям. Дейяирям гой ибрят дярси алсынлар. Ахы, инсан инсана тярс-тярс баханда щямишя фялакят олур. Фялакятляр олмасын дейя маг палтары эейирям, дийарбядийар эязирям,ınsanları инсанлыьа чаьырырам. Эащ Муса пейьямбяр кими Тури-Синайя мцсяллайа чыхырам, эащ да Иса пейьямбяр кими щамынын (бцтцн эцнащкарларын) явязиня чармыха чякилирям. (Кишлиляр демишкян: юлцб-юлцб дирилирям). Gащ да Мящяммяд пейьямбяр кими: – Инсанлар, Аллащдан горхун, щяр кяс юз ямяли цчцн щагг-щесаб веряъякдир –дейирям. Даща сонра йухудан ала- йарымчыг айылан адамлар кими эюzлярими овушдура-овшдура бизим бу Киш кяндиндян дцнйанын dörd йанына бойланырам. Гардашларымы ахтарырам. Салам веряъяк, салам алаъаг адамлары эязирям. Вахтиля бир оъаьын башында гызындыьымыз адамларын бир-биринин оъаьындан кюз оьурладыьыны, бир-биринин ятини йейиб, ганыны ичдийини эюрцнъя йазыг-йазыг Нущун эямисинин бянд олдуьу бизим Бяндин бурнуна бахырам. Вя бирдян гейбдян эялян бир сяс шимшяк кими эурлайыр: - Аллащдан горхун, ей инсанлар! Сонра арайа гярибя бир сакитлик чюкцр. Вя доьрудан да бизим Бяндин бурнуна бурнундан эцняш доьан бир эями йахынлашыр. Дикялирям. Габаьа эялирям. Сян демя, бу вахтиля Гобустандан цзц Шимала цзян эями имиш. Эямидякиляр дцшмяйя башлайырлар. Бахыб эюрцрям ки, онлар еля мян юзцм имишям. Юзцмцз юзцмцзля гуъаглашыб юпцшцрцк. Юзцня эялмяк, юзцнц тапмаг, юзцня гайытмаг (гайыдыш) зор 31

имиш. Зор имиш вя дадлы имиш! Юзцм юзцмля гол-гола вериб бизим Киши, бизим Азярбайъаны вя бизим Йер кцрямизи баьрыма басырам. Дейирям: - Аллащ бизи горуsun ! Я Д Я BIYYAT 1. Большая Советская Энциклопедия. Том 21, стр. 334, М-1953. Играр Алийев.«Историйа Мидии» стр. 80,166.Баку-1960. 2. И.Алиев «Историйа Мидии» стр. 80. 3. Йеня орада.сящ. 78-80. 4. Я.Дямирчизадя «Азярбайъан ядяби дилинин тарихи». Ы щисся, сящ.44. Бакы –1979. Йеня онун «50 сюз». Сящ. 29-30. Бакы –1968. 5. И.Алиев. Эюстярилян ясяри сящ. 80-81. И.М. Дьяаконов. «Историйа Мидии». стр. 132-133. М – Л- 1956. 6. Тур Щейердалын Азярбайъандакы нитги. 525-ъи гязет. 05.09.2000-ъи ил. 7. В.Гукасян .«Об ирано –удинских языковых контактах». Материалы научной сессии по историко-сравнителному изучению иберийско-кавказских языков. Орджоникидзе, 1977, стр. 198. 8. С.М.Молла-заде .«Топонимия северних районов Азейрбайджана» ,стр. 170. Баку – 1979. 9. И.Алиев. Эюстярилян ясяри. стр. 106. Примечание 2. З.И.Ямпольский. «О северных еламитянах». Труды Музея Истории Азейрбайджана. Том ЫЫ, стр. 199-208. Баку – 1957. 10. М.Сейидов .«Азярбайъан халгынын сойкюкцнц дцшцняркян» сящ. 408-412. Бакы – 1985. 11. Кярим аьа Фатещ .«Шяки ханларынын мцхтясяр тарихи» сящ. 13. Бакы –1958. 12. Йеня орада сящ. 14 13. Йеня орада сящ. 14 14. Йеня орада сящ. 26 15. Йеня орада сящ. 17, 28. 16. Мoисей Каланкатуглу. «Албанийа тарихи» (академик Зийа Бцнйадовун тяръцмяси иля) сящ. 18. Бакы –1993. 17. З.И.Йамполски . «Гафгаз Албанийасы салнамясинин юйрянилмясиня даир» сящ. 150. Ялавя олараг бах Ф.Мяммядова. «Албан тарихи» Бакы –1977. 18. Моисей Каланкатуглу. Эюстярилян ясяри сящ. 18. 19. Йеня орада сящ. 18. 20. Йеня орада сящ. 18. 21. Скандинав дастанлары. Б.Пуришевин сон сюзц (тяръцмя едяни Исмайыл Кяримов) сящ. 251. Бакы –1973. 22. М.Каланкатуглу. эюстярилян ясяри сящ. 26. 23. Йеня орада сящ. 26. 24. Йеня орада сящ. 82. 25. Йеня орада сящ. 180. 26. Йеня орада сящ. 175-176,177 27. Йеня орада сящ. 176. 28. Йеня орада сящ. 177. 29. Йеня орада сящ. 77-80 30. Кярим Аьа Фатещин эюстярилян ясяри сящ. 13. 31. Йеня орада. сящ. 25. 32. Кемал Алиев. «Отражение в научной литературе вопросов Мингечаурской епиграфики». «Азярбайъан тарихинин проблемляри, мцасир тядрис вя елми няшрлярдя 32

онларын якси» конфрансынын (Бакы ,15 апрел 1995-ъи ил) материаллары. Бакы ,«Елм» няшриййаты –1995. Сящ.13-14. 33. Йеня орада .сящ. 14. 34. АСЕ, Ы ъ. sящ. 215. Бакы –1976. 35. Иля Адамия .«Грузинское народное зодчество» (Саингило), Тбилиси , «Хеловнеба»– 1979, стр. 149-150, 167 ,177. Книга третья. 36. И.Алиев. эюстярилян ясяри сящ. 91-92, 99-100. 37. А.О.Моковельский. «Авеста» сящ. 91. Бакы –1960. 38. З.И.Ямпольский. «О северних еламитянах». «Труды Музея Истории Азербайджана» том ЫЫ. Стр. 199-208. Баку –1957. 39. Йеня онун «Авеста» сящ.91. 40. Rawlinson H. Memoir on the site of the Atropatenian Ekbatana Journal of the Geographical Society, X, 1841. Rawlinson G. The Five Great Monarchies of the Ancient Eastern World, IIV, London 1862-1865. 41. Olmstead A .T. E . Darius and his Behistun Inskription AJSLL, t. 55 ,1938. Yenə onun. Histori of the Persian Empire Chicago ,1948. 42. Айдын Мамедов. «Тюркские согласные : анлаут и кобинаторика», стр. 5-43. Баку 1985. 43.Вагиф Аслан «Шякинин тарихи йер адлары вя онларын сюзачымы». Азярбайъан фолклору, Ы. сящ. 104-409. Бакы –1994. 44.Йашар Гарайев «Прототип Шякилидир, йахуд няфясдя зцмзцмя, тяляффцздя рягс –Шяки шивяси». Азярбайъан фолклору антолоэийасы, ЫВ. Шяки фолклору. Сящ. 3 Бакы –2000. 45.Йеня орада сящ. 10. 46.М.Аллавердийев «Азярбайъан халг театры тарихи» сящ. 20. Бакы –1978. ġəki-KiĢ kəndi 10 noyabr 1999-11 mart 2000-ci il. P.S. Bu məqalənin ilk 10 (on) səhifəsi STATOĠL Norveç Ģirkəti tərəfindən maaliyyələĢdirilməklə “ÇaĢıoğlu” mətbəəsində (Bakı-2003) Azərbaycan və ingilis dillərində “KiĢ kəndi və onun məbədi” adı ilə (Məbədin memarlıq xüsusiyyətlərinə həsr edilmiĢ digər 10 (on) səhifənin müəllifi isə doktor-professor Gülçöhrə xanım Məmmədova olmuĢdur.) çap edilmiĢdir. **************************************************** ************************

AZƏR-OĞUZ TƏFƏKKÜR TƏRZĠ̉̉̉̉ ( M.KaĢqarinin ”Divani lügat-it-türk”ündəki folklor nümunələri əsasında ) (Məqalə Cəmilova Jalə Dilbazi qızı ilə birlikdə iĢlənmiĢdir)

I.Kiçicik bir haĢiyə və ya bir daha “Azər-türk” termini haqqında. “Azərbaycan “ sözü bütün dillərdə və variantlarda1“Odlar yurdu” mənasını ifadə edir. Bütünlüklə Yer kürəsində ilk ocaq yerinin Azərbaycanda olması2 da bu 33

semantikanın doğruluğunu göstərir.Buna görə də “Odlar yurdu”nun əzəli və əbədi sakini “Az ər” – “Od əri” , ”Od kiĢisi” olmuĢdur. “ Türk” sözünə gəldikdə isə bu söz “törük”,”türük”,”törək” və nəhayət “türk” Ģəklini alaraq “törəyən”,”artan”,elə azəri ləhcəsi ilə desək,”uruqlu-turuqlu”olan “güclü””qüdrətli”mənasında iĢlənməkdədir.Türk Az-ərin “törüyü”, “torunu” və “törəmə”sidir.Yaxud Az-ərə “uruqlu-turuqlu” olduqdan sonra verilən addır.

II. Bir az da “Oğuz”termini haqqında. Mənbələr oğuzları Orta Asiyada Xəzər dənizinin Ģərqində formalaĢan tayfalar kimi təsvir edirlər.”Oğuz” sözü etimoloji açılıĢına görə “ox” və “uz” tərkiblərinə ayrılır. “Ox” sözü isə”qəbilə” və ya”boy”,yaxud “nəsil” anlamına gəlir3- “törək”, “torun” sözü ilə sinonimdir. Bəzi tədqiqadçılar “ox” sözünün “ana”,”ailə”mənasında iĢləndiyini də qeyd edirlər4. Dilimizdə bu gün də iĢlənməkdə olan “oğul”,”oğlan” sözlərinin kökü elə “ox” sözündən ibarətdir5.

III. “Az-ər”in və ya “türk”ün və yaxud da “Oğuz”un ana yurdu haqqında bir neçə söz. Nəinki Avropada, hətta Türkiyədə nəĢr olunan elmi əsərlərdə türk dilli xalqları Azərbaycandan, Qafqazdan və Ön Asiyadan kənarda əmələ gələn və formalaĢan qövm kimi təsvir edirlər.Hətta, türkdilli xalqlarda nəĢr olunan elmi xəritələrdə də oğuzlar”Anav” və “Andronovo”mədəniyyətlərini yaradan,bizim eranın XI yüzilliyində Xəzər dənizinin cənubundan keçməklə Qafqaza və Ön Asiyaya yayılan tayfa kimi təsvir olunurlar6.

“Türk” sözü Çin mənbələrində “Tu-ku-e”,Bizans mənbələrində “Türk” Ģəklində iĢlənir.Lakin bu mənbələr eramızın VI əsrinin ortalarına aid olan mənbələrdir. Türk mənbələrində isə bu söz ilk dəfə Orxan yazılarında qeyd olunur7qənaətinə gələnlər də vardır. Tarixi etibarilə Orxon yazılarından çox-çox əvvəllərə və fərqli coğrafiyalara aid olan yazılarda “türk” sözünün iĢlənməsi bizi daha ətraflı , daha dərindən düĢünməyə vadar edir.Assur çarı I Adadnerarinin hərbi yürüĢündən bəhs edən daĢ kitabədə kuti,lillubbey,subari tayfalarının adı ilə yanaĢı turukkilərin də adı çəkilir. Adadnerarinin atası Arikdenila tərəfindən turukkilərin də iĢğal edildiyi göstərilir8. Bu kitabə e.ə.XIV əsrin əvvəllərinə aiddir.Çin ,Bizans və Orxon yazıları ilə müqayisədə Adadnerarinin daĢ kitabəsi daha qədimdir.Onları bir-birindən 2300 illik bir məsafə ayırır. E.ə. III-II minilliklərdə Ġran yaylasında iri tayfa birləĢmələri içərisində yenə də “turukkilər”in adı çəkilməkdədir9. Elm aləmində Z.Ġ.Yampolski,Olmstedt və Ravlinson qardaĢları turukkiləri türk hesab edirlər10. Söhbət qədimlikdən gedirsə, əlbəttə ki, Azərbaycan ilk insan məskəni kimi daha qədimdir.Ġlk ocağın vətənidir.”Odlar yurdu”dur və odu kəĢf edən “Azər”dir. Çünki odu kəĢf edən ər ancaq “Az-ər”adlana bilərdi. Oğuza gəldikdə isə“ox”un e.ə.X minillikdə kəĢf edildiyini qeyd etmək yerinə düĢərdi.Bunu ona görə deyirik ki,oğuzlarda ox kultu vardır.”Oxu sancılan yerdə gərdək qurmaq”oğuzların ən qədim adətlərindən biridir.Bu gün dilimizdə iĢlənən “daĢ qoymaq”,”bina qurmaq”sözləri ilə “oxu sancılan yerdə gərdək qurmaq”eyni semantikaya malikdir.Belə olduqda Azər törəyi olan oğuzları bütünlüklə Azərbaycan ərazisindən ayırmaq qeyri-mümkündür.Oğuz əfsanələri də, (o cümlədən Mahmud KaĢqarinin “Divani lügat-it-türk”ündəki məlumatlar da) oğuzları Qafqazla və Azərbaycanla bağlamaq imkanı verir. Az -ərdən ulus-ulus törəyib artan hər bir türk boyu Mahmud KaĢqari demiĢkən “Tanrının sevimli bəndəsi Yalavaç Nuh oğlu Yafəsdən” Yafəs oğlu Türkə qədər uzanır11.Türkün Yafəsə bağlanması “Oğuznamə”lərdə öz əksini tapır12. Bir çox tədqiqatçılar Qafqazı və qafqaz dillərini Yafəslə bağlayırlar13. Üstəlik də RəĢidəddinin “Oğuznamə”sindəki cümləsi belədir.”Nuh peyğəmbər ġərq ölkələrini 35

Türküstanla və ona bitiĢik ərazilərlə birgə Yafəsə verdi14” Bu onu göstərir ki,türkün ana vətəni bu günki anlama görə təkcə Orta Asiyadan ibarət olan Türküstan deyildir.Əslində Azərbaycandır.Firidun Ağasıoğlu demiĢkən:”Öz ulu babalarının izini Qobustan qayalarında axtaran məĢhur Norveç alimi Tur Heyerdala baxanda Az-ər türklərinin kökünü Monqolustan çöllərində axtaran tarixçilərimizi və türkoloqlarımızı anlamaq olmur15. Azərbaycanın türkün ana yurdu, Az- ərin isə türkün əcdadı olması ilk ocağın Azıx mağarısında, ilk insan qəbrinin qobustanda olması ilə təsdiqlənir.Bu təsdiqi ox və yayın kəĢfi bir az da möhkəmləndirir.Bütün bu faktları Azərbaycan xalqının yaddaĢ kodlarında axtarıb tapmaq mümkündür.Bizim yaddaĢ qatlarımız və torpağımızın arxeoloji qatları tam mənada üst-üstə düĢür.Bu da öz növbəsində bizim təfəkkür tərzimizi müəyyən edir.Elə bu məqsədlə də M.KaĢğarinin “Divani lügat-it-türk”ündə öz əksini tapan folklor materiallarını bu günkü təfəkkür tərzimizlə müqayisə etməyi vacib bilirik.

IV.”Divanü lügat-it-türk”dəki folklor nümunələri və onların janrları: M.KaĢğarinin divanı folklor nümunələri ilə zəngindir.Məqsədimizə uyğun olaraq seçmə halda bir çox nümunələri əsas götürmüĢük və ümumiyyətlə,divanda aĢağıdakı janrlara rast gəlmiĢik.

I.Atalar sözləri. Təkzibə və sübuta ehtiyacı olmayan sözlər sırasındadır.Yekun fikri ifadə edir,istər dünyagörüĢü baxımından,istərsə də təfəkkür tərzi baxımından”xalq necə düĢünür” sualına ən yaxĢı cavabdır.Atalar sözləri ilə tanıĢ olduqdan sonra bir daha bu qənaətə gəldik ki,divanda verilən oğuz atalar sözləri semantikası baxımından bu gün dilimizdə iĢlənən atalar sözləri ilə eynidir..Azər-oğuz təfəkkürünün qnesoloji eyniliyindən irəli gəlmiĢdir.Bu mənada aĢağıdakı müqayisə ilə paralellər xüsusi maraq doğurur. Oğuz variantı: Azərbaycan variantı: 1.Kanığ kan bilə yumaz. 1.Qanı qanla yumazlar. (D.L.T.III cild,səh.66) 2.Birər birər bin olur, 2.Yağa-dağa sel olar,damadamlıya damlıya göl olur dama göl. (D.L.T.III.,8.153) 36

3.Tağ toğka kovuĢmaz,kimi kimike kavuĢur. (D.L.T.III.,8.153) 4.Ġki koçnğar baĢı bir ağacta piĢmas (D.L.T.III,s.381) 5.Varığ otru tutsa yokka sanmas. (D.L.T.II,s.28) 6.Yokurkanda artuk adhak kösülsə üĢiyür. (D.L.T.II,s.137) 7.Tılın tügmiĢni tıĢın yazmas. (D.L.T.II,s.20) 8.Kökkə saqursa yüzge tüĢür (D.L.T.II,6.81) 9.Sakak oxĢar,sakal kəsər (D.L.T,p,s,286) 10.Ödhlek karıtmıĢka bodhuc talkımas18. (D.L.T.II,S.304) 11.Ġkki boğra igeĢür,otra kökegün yançılır19. (D.L.T.II,s.287)

12.Atası açığ almıla yesə oğlınınğ tıĢı kamar.

3. Dağ-dağa rast gəlməz, insana rast gələr. .

4.Ġki qoçun baĢı bir qazanda qaynamaz 5.Varını verən utanmaz16. 6.Yorğanından çıxan ayaq üĢüyər. 6.a Ayağı yorğana görə uzadarlar17. 6b.Yorğanına bax,ayağını uzat. 6c.Ayağını yorğanına görə uzat. 7.Dilin düyününü diĢ açmaz. 8.Göyə tüpürsən üzünə düĢər. 9.BaĢını kəsib saqqalını oynadır. 9a.BaĢını kəsib saqqalını darayır. 9b.Çənəsini oxĢar,saqqalını kəsər. 10. Zamanın qocaltdığına boya, xına ayıb sayılmaz. 11.Böyüklər boğuĢanda qapaz kiçiyə dəyər. 11a.BoğuĢanlar boğuĢar,qapaz aralayana dəyər. b 11 .Ġki buğra boğuĢur , arada köĢək əzilir. 12. Atası kal alma yesə, oğlunun diĢi qamaĢar. 12a.Ana yeyəndə bala acar.

(D.L.T.II,s.311) 13.Evliğ todhqursa közi yolka bolur. (D.L.T.II,s.176)

14.BilmiĢ yek bilmedhük kiĢiden yek.

13.Yeyib-doyan qonağın gözü Yolda olar. a 13 .Qonağın qarnı doya ki , gözü də yolda ola.

14.Niyyəti gizli dostdan niyyəti açıq düĢmən yaxĢıdır. 37

14a.Örtülü bazar,dostluğu pozar. 14b.TanınmıĢ Ģeytan tanınmayan insandan daha yaxĢıdır. c 14 .Sözü üzə deyəndən qorxma.

(D.L.T.III,s.160)

15.Adhın kimi nenqi nenğ sanmas (D.L.T.I.s.98)

15.BaĢqasının malı mal sayılmaz. 15a.Özgə danası bağlayanın çatısı əlində qalar. b 15 .Özgə atına minən tez düĢər. 15c.Özgə malından mal olmaz. 16. ġərik Ģəriyinə artıq oxumaz.

16.Ortak erden artuk almas. (D.L.T.I,s.99) 17.BeĢ ernğek tüz ermes. (D.L.T.I.s.121)

16a.Ortaq ortağından artıq almaz. 17..BeĢ barmağın beĢi də bir olmaz. 17a.BeĢ barmağın beĢi də bir deyil.

18.Etli tırnğaklı edhirmes. (D.L.T.I,s.177)

18.Ətlə dırnağın arasına girən iylənib çıxar. a 18 . Ət dırnaqdan ayrılmaz.

19.AĢıq ayur tübüm altun, Kamuç ayur men kayda men. (D.L.T.I.s.52)

19. Qazan deyər: Dibim qızıldır. Çömzə deyər: Ġndi oradan çıxdım.

20.Arpasız at aĢumas,arxasız alp çeriğ sıyumas. (D.L.T.I.s.123) 21.Oğlan suv tökər,uluq yanı sınur. (D.L.T.II,s,19) 22.Neçe yitik biçek erse öz sanın yonumas. (D.L.T.I.s.384)

20.At arpasız,igid arxasız.

23.Kudhuğda suv bar it burnu tegmes. (D.L.T.I,s,375)

21.UĢaq görən iĢ böyüyü yarıtmaz. 21a.UĢağı buyur,dalınca yüyür. 22. Bıçaq nə qədər iti olsa da, öz sapını yonmaz. 23.Quyuda su var,itin burnu dəyməz.

24.Tayqan yüyürgenni tilkü sevmes. (D.L.T.II.s.18.) 25.Erik erini yağlıq Ermegü baĢı kanlığ. (D.L.T.I.s.70) 26.Arı kafçıtsa isrur. (D.L.T.II.s.311) 27.Saçratqudın korkmıĢ kuĢ kırk yıl adhrı yığac üze konmas. (D.L.T.II.s.331.) 28.Çaksa tütnür,çalsa bülnür. (D.L.T.II.s.23) 29.Yavlak tıllıq beqden kerü yalnğus tul yek.

30.KiĢi eti tiriğle tatır. (D.L.T.III.s.257) 31.Küz keliği yayın belgülüg.

32.Kuruk kaĢuk ağızka yaramaz, kuru söz qulağa yaramaz. 33.Ġnğan inğrasa botu bozlar. (D.L.T.I.s.160) 34.Ġtka uvut atsa oldanğ yemes. (D.L.T.I.116

24. Tazının yüyrüyünü(yüyürməyini) tülkü sevməz. 25.ĠĢləməyən diĢləməz. 25a.ÇalıĢqanın dodağı yağlı, əringənin baĢı qanlı. 26.Dəyməsən, arı sancmaz. 26a.Arı,qızdıran adamı sancar. 26b.Ġlanın quyruğunu basmasan vurmaz. 27.Tələdən qorxan quĢ,40 il çatal ağac üzərinə qonmaz. 27a.Ġlan vuran alaçatıdan qorxar. 27b.EĢĢək yıxıldığı yerdən bir də keçməz. 28. Çaxsa görünər,qalsa bilinər 28a. Çaxmaq daĢa dəyəndə köz çıxar,söz qulağa dəyəndə söz çıxar. 29. Yaramaz kiĢiyə getməkdənsə dul qalmaq yaxĢıdır. a 29 .Qarının dul olması ona söyən bir qocası olmaqdan daha yaxĢıdır. 30. Ġnsan əti diri ikən dadlıdır. 31. Güzün gəliĢi ilk yazdan bəlli olar. a 31 .Ət yeyən quĢ dimdiyindən bilinər. b 31 .Fərli cücə yumurtasında cibbildəyər. 32.Quru qaĢıq ağıza yaramaz, quru söz qulağa yaramaz. 33.DiĢi dəvə inləyəndə boduk dəvə səs verir. 34. Ġtə tərbiyə verilsə ayaqqabının altını yeməz. 39

35.Sundılaç ıĢı ermes örtçün tepmek. (D.L.T.I.s.526) 36.Yalnğus kas ötmez. (D.L.T.III.s.384) . 37.Yalncuk oğlu yokadhur edhgü atı kalır. (D.L.T.III.s.384) 38.KümüĢ künge ursa altun adhakun kelir. (D.L.T.s.165) 39.Yüzge körme erdhem tile . (D.L.T.II.s.8)

35.Xırman döymək çayır quĢunun iĢi deyildir. 36. Bir tək qaz ötmez. 36a.Bir gül ilə yaz olmaz . 37. Ġgid ölər, adı qalar. 38.Pul günəĢə qonsa , qızıl ayağı ilə gələr. 39. Üzə baxma,nəcabət axtar. 39a.Əsli ho.

“Divani lügat-it-türk” də olan atalar sözlərinin bəziləri müasir dilimizdə olduğu kimi deyil, ona yaxın semantikada və bir çox variantlarda iĢlənməkdədir. Hətta iki komponentli atalar sözlərinin bəzi hallarda I və ya II komponentlərinin müasir dilimizdə əlahiddə iĢlənməsi hallarına da rast gəlinir.Məs:”Birer-birer bin olur,damlıya damlıya göl olur” atalar sözünün I komponenti demək olar ki,müasir dilimizdə iĢlənmir.Bununla belə “Bir-bir min olar” formantı bizim üçün o qədər anlaĢıqlıdır ki,əlahiddə atalar sözü kimi baĢa düĢülür. Bir çox atalar sözlərində məiĢətlə bağlı nüanslar iĢlənməkdədir.”Ġki koçnğar baĢı bir ağaça piĢmas”atalar sözündəki “ağac”sözü Azərbaycan dilində “qazan” sözü ilə öz ifadəsini tapır.Buradakı “ağac”,”ĢiĢ”,yaxud “paya” mənasındadır. Kəlləni ağac ĢiĢə taxıb ütməyi ifadə edir.Bu da məiĢət tərzi ilə bağlıdır.20 Və bu cür ütənmə Azərbaycan mühiti üçün də yad deyildir.”Ġki qoçun baĢı bir ağaçta piĢmas” formantı da daxil olmaq Ģərtilə KaĢğaridə rast gəldiyimiz bir çox atalar sözləri də ekvivalentsizelə olduğu kimi də iĢlənə bilər. Məs:”Sakak oxĢar,sakal kəsər” (Çənəni oxĢar,saqqal kəsər) “BeĢ ernğek tüz ermes” (BeĢ barmaq düz olmaz) Etli tıriğaklı edhirmes (Ət dırnaqdan ayrılmaz) 40

AĢıç ayur tübüm altun, Xamuç ayur men kayda men. (Qazan deyər:”Dibim qızıl” Çömçə deyər:”Mən ordayam”) Oğlan suv tökər,uluq yanı sınır. (UĢaq su tökər,böyüyün yanı sınar) Bir qisim atalar sözləri də vardır ki,onların heç bir ekvivalenti olmasa da, bizim üçün anlaĢıqlıdır. Məs:”Neçə yitik biçek erse öz sapin yonmas” (Bıçaq nə qədər iti olsa da, öz sapını yonmaz) Kudhuğda suv bar,it burnu tekmes. ( Quyuda su var,itin burnu dəyməz) Erik erini yağlığ, Ermegü baĢı kanlığ (ÇalıĢanın dodağı yağlı, ərinənin baĢı qanlı) Kuruğ kamuk ağızka yaramaz, Kuru söz qulağa yaramaz. (Quru qaĢıq ağıza yaramaz,quru söz qulağa yaramaz) Yalnğus kaz ötmez (Yalnız qaz ötməz) Ġki buğra boğuĢur,arada köĢək əzilir. (Ġki dəvə boğuĢur , arada köĢək əzilir.) Bu nümunələrdəki məna , təfəkkür tərzi bizim südümüz və sümüyümüz qədər doğmadır-aydındır , anlaĢıqlıdır.

2. Öyüdlər və nəsihətlər: “Divani lügat-it-türk”dəki öyüdlər və nəsihətlər də xalqımızın təfəkkür tərzi ilə tam üst-üstə düĢür.Öyüdlər və atalar sözləri mahiyyət baxımından bir-birinə çox yaxındır. Atalar sözlərində fikir qəti Ģəkildə ifadə edildiyi ,praktik və nəzəri fikrin yekunu və ya nəticəsi kimi səsləndiyi halda öyüdlərdə ifadə edilən fikir məsləhət xarakteri olur. Həm təcrübi,həm də nəzəri cəhətdən hazırlıqlı olmağa təlqin öyüd və nəsihətlərdə əsas Ģərtdir.”Divani lügat-it-türk”dəki nəsihətlər həm 41

təcrübi,həm də nəzəri dünyagörüĢümüzü demək olar ki,eyni ilə əks etdirməkdədir.

Oğuz variantı

Azərbaycan variantı

1.Körklüğ tonuğ Görklü don (u) özünğçe özünə Tatlığ aĢıq Dadlı aĢı adhınka adına Tutqıl konuk Tutgil konuk (u) adırlığ ağır Yadhsun cavınc Yayqun çavün budhunkı budunca (DA.T.I.s 45) Azərbaycan variantına diqqətlə nəzər saldıqda görmək olur ki,bu öyüdlər bu gün də dilimizdə iĢlənməkdədir:Görklü don(u) özünə (Paltarın yaxçısını özünə götür),dadlı aĢı adına (Adına layiq süfrə aç),tutqıl konuk (u) ağır,yaysın çavün budunca (Qonağı ağır tut ki,adını el içində yaysın)

Oğuz variantı 2.Uluğkuluğ bolsa sen edhkğü kılın. Bolqıl keĢiğ Beqler katın yaxĢı ulan.

Azərbaycan variantı 2.Ululuq tapsan təsirli ol,kiĢi ol. Bəylik qatında özünü yaxĢı apar.

Göründüyü kimi bu formant hər bir azərbaycanlı tərəfindən birbaĢa qəbul edilir.

Oğuz variantı 3.BulmıĢ nenğinğ seversen Akrun anğar sevingil BarmıĢ nenğinğ sakınma Azrak anğar öküngil) (D.L.T.III.s.361) 4.Bilge eren savların alqıl öyüt Edhgü savığ edhlese özge siner.

Azərbaycan variantı 3. Tapdığına çox sevinmə, itirdiyinə də çox peĢman olma. 4. YaxĢı söz yaxĢı təsir edər.

(D.L.T.III,?.) 5.Qün kün tapun, Tenğrige boynamaqıl Korkub anğar eymenü oynamagil. (D.L.T.III,377.)

5. Gecə-gündüz ulu Tanrıya ibadət et, dikbaĢlıq etmə, Tanrıdan çəkin və qorx, oynama, utan.

3.Bayatılar: “Divani lüğət-it-türk”də yeri gəldikcə bayatılardan da istifadə edilir.Lakin biz anlaĢılmaq baxımından bizə yaxın olan bayatılara müraciət edirik. Diqqətimizi cəlb edən bayatılardan biri belədir:

Oğuz variantı

Azərbaycan variantı

Etil suvu aka turur. Kaya tübi kaka turur Balıq telim taka turur. Kölünq takı küĢerür. (D.L.T.I.cild,səh 73.)

Etil suyu axıb durur, Qaya dibi baxıb durur. Balıq telin taxıb durur, Sular göllənib qabarır. (çevirmə V.Aslanındır.)

4.Rəvayətlər: Mahmud KaĢqaridə olmuĢ əhvalatlar rəvayət Ģəklində verilir.Bunlardan birisi Hökmdar ġu ilə bağlıdır.Bu dastan Rəfiq Özdəyin etiraf etdiyi kimi “ġu”dastanı ilə eyniyyət təĢkil edir.Ġsgəndərin təzyiqi ilə ġərqə çəkilmə dastanın əsas süjetini təĢkil edir.23 KaĢğaridə olan məlumat və hekayətlərin çoxu tuklərin ġərqə və Qərbə doğru yürüĢlərindən və yerləĢmələrindən bəhs edir.24 Arslan Tekin Qazi haqqında olan rəvayət də tarixi səciyyə daĢıyır.1071-ci ilin 13 martında Anadolunun fəthi ilə nəticələnən Malazgirt döyüĢü ilə bağlıdır.KaĢğari göstərir ki,igidliklərinə görə Arslan Tekin Qaziyə”yeddi baĢlığ yıl büke”-“yeddi baĢlı əjdaha”deyirmiĢlər.Rəvayətdə onun əsgərlərinin sayı 40 min göstərilir.25 Və həm də göstərilir ki, o yeddi yüz min kafir əsgərinə qarĢı vuruĢmuĢdur.26 Hətta müəllif bu savaĢda olan və əsir düĢən kafirlərin birindən çox olduqları halda nə üçün məğlub olduqlarını soruĢub.Kafir də ona cavab olaraq davullar çalınıb,borular ötməyə baĢlayan zaman baĢları üstündə yaĢıl bir dağ gördüklərini və bu dağın göyün üzünü 43

örtdüyünü söyləyir.Kafirin ona verdiyi məlumata görə dağdan bir neçə qapı açılıbmıĢ,qapılardan cəhənnəm atəĢi onların üzərinə yağırmıĢ.Elə həqiqətən də Malazgirt döyüĢü M.KaĢğarinin sağlığında baĢ vermiĢdir.Onun əsir düĢmüĢ kafirləri görməsi və sorğu-sual etməsi də mümkün ola bilən hadisədir. Bu tarixi rəvayətdəki ĢiĢirtmələrə gəldikdə isə bu dastançılıq ənənələri ilə bağlıdır.Mübaliğələrin və ĢiĢirtmələrin olması Ģifahi xalq yaradıcılığına xas olan ənənədir. Alp Arslanın yeddi baĢlı əjdahaya bənzədilməsi,40 minlik ordunun 700 minlik orduya qalib gəlməsi,kafirlərin baĢları üzərində yaĢıl dağ görməsi və bu dağdan onların üzərinə od yağdırılması dastan və rəvayətlərə xas olan poetik tələblərindən irəli gəlmiĢdir.

5.Zərb-məsəllər: Yeri gəldikcə KaĢğari hadisə ilə bağlı zərb-məsəllər də çəkir.Məzmun və semantika baxımından bu məsəllər çox maraqlıdır.

Oğuz variantı

Azərbaycan variantı

1. Bir karğa birle 1.Bir qarğa il qıĢ gəlməz a kıĢ gelmes 1 .Bir gül ilə yaz açılmaz. (D.L.T.II.s.26) Müasir Azərbaycan dilində belə bir məsəl iĢlənməsə də, “Bir gül ilə yaz açılmaz” məsəli tez-tez iĢlənməkdədir. Ümumi məzmun baxımından bu antonim (qarğa və gül mənasında) məsəllər sinonim fikri ifadə edir.Divanda verilən digər bir məsəl isə belədir: 2.SöküĢüb uruĢur,otra ton titiĢur. (D.L.T.II.s.89)

2. SöyüĢərək vuruĢur, arada paltar didilir.

Bu zərb – məsəl “Böyüklər boğuĢanda qapaz kiçiyə dəyər”, “Ġki dəvə boğuĢur , arada köĢək əzilir” və s.məsəllərlələ eyni semantika kəsb edir.

6.Deyimlər: 44

Deyimlər də məsəllər kimi hər hansı bir hadisə ilə bağlı olaraq yerində və məqamında iĢlənən sözlərdir.Onlar da təfəkkür tərzimiz ilə üst-üstə düĢür.

Oğuz variantı 1.Avcı ne kadar al bilerse, ayı da o kadar yol bilir. (D.L.T.I cild.s.63) 2.Tilkümü toqdı az borimi? (D.L.T.I.s.429)

Azərbaycan variantı 1. Ovçu nə qədər hiylə bilirsə, ayı da o qədər yol bilir. 2.Tülkümü doğdu , yoxsa börümü?

Besim Atalay isə bunu belə izah edir: “Tilkimi doğdu,yoksa kurtmu?”Bunula “qızmı doğdu,yoksa oğlanmı?”demək istərlər.Qıza aldatdığı və yaltaqlandığı üçün “tülkü deyilir” oğlana igidliyinə görə “qurd”deyilir. Qeyd edək ki,Azərbaycan təfəkküründə tülküyə münasibət ikilidir.ġəkidə hələ də yaĢayan belə bir adət vardır.Dolu yağanda evin ilk uĢağına məsləhət görürlər ki,dolunu diĢləsin və desin: -Atamın-anamın ilkiyəm,ağzı qara tülkiyəm.Bu sözləri həm oğlan,həm də qız deyir.Bir çox Azərbaycan nağıllarında isə tülkü həm xeyirxah, həm də hiyləgər obraz kimi çıxıĢ edir.Onun hiyləgərliyi ağlının çoxluğu ilə bağlıdır.Amma son nəticə baxımından tülkü Azərbaycan təfəkküründə artıq hiyləgərlik simvolu kimi özünə möhkəm yer tutmuĢdur.M.KaĢğaridə “qız” sözünün “tülkü” sözü ilə ifadəsi qıza və qadına mənfi münasibətdən deyil,qədim təfəkkür tərzimizdən irəli gəlir.Qız xarakterindəki zəriflik və yumĢaqlıq nəzərdə tutulur.Ġndinin özündə də qız uĢağı haqqında belə deyirlər.”Qız uĢağı Ģeytan olur,özünü istədir”.Burada da “Ģeytan” sözü mənfi mənada deyildir və hiyləgərliyə dəlalət etmir.KiĢi təbiətindəki sərtlik,döyüĢkənlik əsas götürüldüyü üçündür ki,KaĢğaridə də “oğlan” sözü “börü” sözü ilə əvəz olunur.Bu gün də Azərbaycan kiĢisi qurda bənzədilir.”Qurd oğlu qurd”,”Ac qurd kimi yemək”,”YapıĢdığı yeri qurd kimi sökmək” ifadələri də daha çox müsbət mənanı ifadə edir.Beləliklə,KaĢğari deyimlərindəki semantika tarixi türk semantikasıdır. 3.Oğlanığ yel kapdı . 3.UĢağı yel qapdı. (D.L.T.II.s.4) 3a.UĢağı yel apardı.

7.Mövsüm nəğmələri:fəsillərin deyiĢməsi. Çox təəssüf olsun ki,belə nümunələrin sayı KaĢğaridə azdır. “Divani lügatit-türk”də verilən bir nümunədən belə aydın olur ki,qıĢ öz qınağında arqument kimi yaz fəsli gələndə əqrəblərin,hünülərin,diddililərin,ziyanlı həĢərat və böcəklərin,ilnların üzə çıxmasını əsas götürür.Təkcə qıĢın dilindən verilmiĢ bu nümunə bizi belə bir fikrə gəlməyə vadar edir ki,burada söhbət qıĢla yazın deyiĢməsindən gedir. 45

M.KaĢğari sadəcə olaraq qıĢın dilindən deyilən nümunəni gətirir.Elə buna görə də qıĢın yazı necə qınaması məlum olsa da , yazın qıĢı necə qınaması məlum olmur.KaĢğarinin gətirdiyi nümunə belədir

Oğuz variantı

Azərbaycan variantı

QıĢ deyir: Sende kopar çadhanlar

Səndən qopar çayanlar,

Kudhçu sinğek yılanlar

Çibin, sinək, ilanlar.

Dük minğ kayu temenler

Quyruğunu iynə tək

Kudhruk tikip yügrüĢür.

Dik tutub gəzər onlar.

(D.L.T.III.s.367)

(çevirməsi Vaqif Aslanındır)

Yaz deyir: Senden kaçar sundılaç

Səndən qaçar böcək , quĢ.

Mende tınar kargılaç

Məndə dinər qaranquĢ.

Tatlığ öter sanduvaç

Bülbülü də oxudar

Erkek tiĢi uĢruĢur

Erkək – diĢili uçuĢ.

(D.L.T.III,s.178.)

(çevirməsi Vaqif Aslanındır)

8.Təqvim - sınamalar. KaĢğari gösərir ki,oğuzlar illərə heyvanların adlarını vermiĢlər. KaĢğaridə sıralanma belədir:

Oğuz variantı

Azərbaycan variantı

1. Ud yılı

1. öküz ili

2. Pars yılı

2. piĢik ili

3.TavıĢqan yılı

3. dovĢan ili

4. Nek yılı

4. timsah ili

5.Yılan yılı

5. ilan ili

6.Yund yılı

6. at ili

7.Koy yılı

7. qoyun ili 46

8.Biçin yılı

8.meymun ili

9.Takaqu yılı

9.toyuq ili

10.Ġt yılı

10.it ili

11.Tonğuz yılı

11.donuz ili

12.Sıçgan yılı

12.siçan ili

(D.L.T.I,s.346.) Ġndiki təqvimdə pars ili-pələng ili kimi,timsah ili-əjdaha ili kimi,toyuq ilixoruz ili kimi təqdim olunur. M.KaĢğari təkcə illərin adlarını sadalanmaqla qurtarmır,həm də bu illərə bağlı sınamalar və fallardan söz açır. Göstərir ki,illərə bağlı fal tutmalar türklərdə bir adətdir.Bu inanclar illərin sınaqlarından keçmiĢdir və bu xüsusiyyətlər heyvanların xarakterində də özünü göstərir. Türklər bu illərin hər birində bir hikmət var sanaraq onunla fal tutarlar,uğur sayarlar. Məs:Öküz ili girdikdə münaqiĢə,savaĢ çoxalırmıĢ.Çünki öküzlər birbiriləriylə vuruĢurlar. Toyuq ilində yeyəcək çox olur,ancaq insanlar arasında qarıĢıqlıq çoxalırmıĢ.Çünki toyuğun yemi dəndir,dəni tapmaq üçün çöplər,qırıntılar bir-birinə qarıĢdırılır. Timsah ili girdikdə yağıĢ çox yağar,bolluq olurmuĢ.Çünki timsah suda yaĢar.Donuz ili girəndə qar və soyuq çox olur.Beləliklə,türklər hər il bir Ģey olacağına inanırlar.Türklərdə həftənin yeddi gününün adı çoxdur,çünki həftə deyilən Ģey islamlıqdan sonra bilinmiĢdir. Köçəri və müsəlman olmayan türklər ili dörd yerə (dörd fəslə-V.A.) bölərək ad vermiĢdilər.Hər üç ayın bir adı var idı: I.“Oğlaq ay(ı)” deyildikdə “mart,aprel,may” , II.”Ulu oğlaq ay(ı)”deyildikdə “iyun,iyul, avqust” , III.”Uluğ ay” deyildikdə “sentyabr, oktyabr, noyabr” ayları baĢa düĢülürdü. Dördüncü aya (fəslə-V.A.) gəidikdə isə KaĢğari zarafatyana bir Ģəkildə yazır:“Az kullanıldığı için ö bir adı söylemiyorum,sen anla.”(D.L.T.I.s348) 47

Dördüncünün “qıĢ” olduğu və “dekabr, yanvar, fevral” aylarını əhatə etdiyi aydındır. Bizlərdə ilin ümumiyyətlə iki fəslə - yaza və qıĢa bölünməsi,”ilk bahar”, “son bahar” kimi mövsüm bildirən terminlərin indi də dilimizdə iĢlənməsi yuxarıdakı fikri bir daha təsdiq edir. M.KaĢğari:- “yeni gündən (Novruz) sonra ilkbahara “oğlaq ay”,sonra “uluq oğlaq ay”deyərlər,çünki bu artıq yazdır.Yer üzündə nemət bollanır.Heyvanlar böyüyür ,süd çoxalır”- deməklə izahatını daha dageniĢləndirir. Bizim Novruz nəğmələrində tez-tez təkrar olunan “Mart gözünə barmağım,çıxdı yaza oğlağım” misralarındakı mə`nanı iki cür qəbul etmək mümkündür.:Oğlağın (çəpiĢin)yaza çıxması və oğlaq ayının baĢlanması. (D.L.T. I cild,səh.346)

9. Ġnanclar. Ġnanclar “Divanü Lügat-it-Türk”də say etibarı ilə çox deyil.Lakin dəyərli saydığımız üçün onları da təqdim etməyi zəruri bilirik.

I.Ġsrık.UĢaqları

pərilərə və göz toxunmasına(dəyməsinə) qarĢı əfsunlayan

zaman söylənir.UĢağın üzünə tüstü verilərək “ısrıq-ısrıq” deyilir ki, mə`nası ”ey pəri,

getmiĢ

II.QaĢ-ağ daĢ.Ağ

olasan”

deməkdir.

(D.L.T.I,c,99)

daĢı üzük qaĢına qoyarlar. Bununla ĢimĢəkdən,

susuzluqdan və ildırım düĢməsindən qorunurlar. (D.L.T. III cild,səh.152) Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olur ki,üzüklərə qoyulan qaĢlar təkcə bəzək üçün deyildir,həm də daĢa inamla,daĢa e`tiqadla bağlıdır.

10.UĢaq oyunları. I.”Er topıknı adhrı bilə buldu.”

KaĢğarinin “Er topıknı adhrı

bile buldı” (D.L.T.II,s,22)(“Ər topunu dəyənəyi ilə vurdu”) adı ilə təqdim etdiyi uĢaq oyunu bizlərdə uĢaqların oynadığı”Yalağa salma”oyununa bənzəyir.KaĢğari oyunun gediĢini belə təsvir edir: 48

Oyuna birinci baĢlamaq istəyən topu baĢı tompal dəyənəyi ilə oyuna daxil edir və bu qayda ilə oyun baĢlanır.KaĢqarinin verdiyi izahat elə bu qədərdir. Bizlərdə isə bu oyun bu qayda ilə davam edir.Deməli beĢ-altı uĢaq (burada say Ģərtidir) qarĢılarında kiçik çala düzəldib əllərindəki hazır dəyənəklə dururlar.Topu birinci vuran Ģəxs istəyər ki,vurduğu topu qarĢısındakılardan birisinin çalasına salsın.Oyunçunun vəzifəsi odur ki, buna imkan verməsin.Üzərinə gələn topu çalıĢıb baĢqa birisinin çalasına salsın.Adətən,belə topları əski parçalarından yumrulayıb düzəldirlər.

II.”Munquz – munquz” Divanda haqqında mə`lumat verilən ikinci uĢaq oyunu “Münğüz-münğüz”(D.L.T.III,s.,363)(Buynuz-buynuz) oyunudur. KaĢğarinin təsvirinə görə uĢaqlar çayın kənarına diz çökərək otururlar,ayaqlarının arasına yaĢ qum doldururlar,sonra əlləriylə quma vururlar oyunu aparan uĢaq “ebe” adlanırmıĢ və ayaq üstə duraraq deyirmiĢ:”Buynuz, buynuz.” O biri uĢaqlar isə soruĢurmuĢ: - Nə buynuzu ? Ebe cavab verirmiĢ? - Ġnək buynuzu.(Bu da Ģərtidir.Birinci olaraq hər hansı bir heyvanın adını çəkmək mümkündür)Oyunda iĢtirak eləyən uĢaqlar da ebenin dediklərini təkrar edərmiĢlər. Oyun qızıĢdığca ebe qəsdən buynuzu olmayan bir heyvanın adını çəkir.UĢaqlardan hansı birisə diqqətsizlik edərək buynuzsuz heyvanın adını təkrar edirsə uduzmuĢ hesab olunur.O, çaya atılıb çimməlidir.

III.Yalnğu (D.L.T.III,s,380) KaĢğarinin təsvirinə görə bu oyun xidmətçilər tərəfindən icra olunurmuĢ.Bu oyunun qaydasına görə ipin iki ucu bir ağaca və ya bir tirə bağlanırmıĢ,ipin ortasında oturan xidmətçi ayaqları ilə yerə vurur,beləliklə gah yüksəlir,gah alçalır.(əslində yellənir)Bu bizlərdə indi də qalmaqda olan “yelləncək və ya sulanqaç”oyunudur ki, vardır.(V.Aslan.J.C) Buradakı xidmətçi sözünü mülki adam mə`nasında da baĢa düĢmək olar.Ona görə ki, KaĢğari dövründə elitar təbəqə hərbi iĢlə məĢğul idi. Bizim nağıl və dastanlarımızda uĢaqlara hərbi oyunların öyrədilməsi ilə bağlı epizodlar çoxdur. Hal-hazırda sulanqaç adi məiĢət oyunlarından biri hesab edilir.KaĢğarinin iĢlətdiyi xidmətçi sözündə qeyri-adi bir Ģey yoxdur

11.Oğuz mətbəxi. 49

1.”Uqut.” KaĢğarinin əsərlərində bir sıra içki və yemək adları

çəkilir.Onlardan biri

“Uqut”dur. (D.L.T.I,s,50) “Uqut” xəmir adıdır.Ondan içki düzəldilir.Deməli bir çox mə`mulatlar bir araya toplanaraq isladılır,arpa unu ilə qarıĢdırılır. Əmələ gələn xəmir fındıq böyüklüyündə kəsilir və yumrulanıb qurudulur.Bundan sonra arpa, buğda ilə birlikdə biĢirilir,xəmir yaxĢıca əzilir,fındıq dənəsi böyüklüyündə olan hər yumru xəmirin üzərinə biĢmiĢ buğda tökülür.Bundan sonra bu buğda ilə xəmir tez bir Ģeyə sarınaraq qıcqırması üçün üç gün bir yerə qoyulur.Üçüncü gün küpə doldurulur,daha yaxĢı qıcqırması üçün on gün də küpdə qalır.On gündən sonra onun üzərinə su tökülür, süzülərək bir içki əldə edilir.Beləliklə “buğda içkisi ” budur. də

2. Uva. (D.L.T.I,s,90) Bu , bir yemək adıdır.Düyü biĢirildikdən sonra soyuq suya qoyulur, sonra suyu süzülərək içərisinə Ģəkər atılır,soyuq – soyuq yeyilir.

3.Kıyma.(D.L.T.III,s.173.) ƏriĢtə növüdür. Xəmiri sərçə dili Ģəklində kəsilir. 4.Kuyma. (D.L.T.III,s,173)Yağlı çörəkdir.Xəmir incə kəsilir.Qazanda qaynamaqda olan yağa atılır,qarıĢdırılır,üzərinə Ģəkər tökülərək yeyilir. ġəkililər buna “Quymaq”deyirlər və indi də onu biĢirirlər.

5.Kumlak.Qıncaq ellərində yetiĢir,yarpağı lobya yarpağına bənzər, sarmaĢıq kimi bir otdur.Balla qarıĢdırılaraq Ģərab düzəldilir.

12.Türkəçarələr. KaĢğaridə aĢağıdakı türkəçarələrin adı çəkilir:

1.Kavut.

Darı unu yağla,Ģəkərlə qarıĢdırılır,yeni doğuran qadınlara yemək olaraq verilir.Bizlərdə buna “qovud” deyirlər. (D.L.T.I,s,163)

2.Anğıdız.Yerdən qazılıb çıxarılır,qarın ağrısına dərmandır. (D.L.T.I,s,115) Andız kökü bu gün də müalicəvi əhəmiyyətə malikdir.

13.Toponimik adlar. Divanda öz əksini tapan toponimlər etimologiyasına görə türk mənĢəli adlardan ibarətdir.Onlar Azərbaycanla bağlı olmasalar da, toponimik ad kimi Azərbaycanda da bu və ya baĢqa formantlarda özünü göstərməkdədir.Məs:Ala yaylaq,

KaĢğari onu Fərqanəyə yaxın bir yaylağın adı kimi göstərir.Azərbaycan dilində də “ala” sözü bir çox hallarda “dağ” və s. sözlərə qoĢulur:Məs:Ala dağ , Ala göyüt və s. KaĢğarda olan kəndlərdən birinin adı “Abul”dur.(D.L.T.I,s.73).Maraqlıdır ki,indi də bir çox türkdilli xalqlar kəndə “aul”deyirlər.Çox maraqlı cəhətlərdən birisi də budur ki,divanda Xotan Ģəhərinin qədim adının “udun”olduğu göstərilir. KaĢğari qeyd edir ki,Xotanda yaĢayanlar “udun”adlanırlar. (D.L.T.I,s,76). Xotan sözünü udun sözünün variantı kimi də qəbul etmək mümkündür.(V.A.) Divanda Yunqu dərəsinin adı çəkilir.Yunqu Barman qəsəbəsinə yaxın böyük bir dərənin adıdır.Bu qəsəbəni Əfrasiyabın oğlu çayın kənarında saldırmıĢdır.Barman adı bu qəsəbəni saldıran adamdan qalmıĢdır. (D.L.T.III.s.369)

V.”Divanü lügat –it – türk” və müasir ġəki ləhcəsi: dialektizmlər.

“Divanü lügat –it –türk”də:

1. Aquj; ağız (Ic.s.55.) 2.Aqnadı (Is.289.) 3.Aldadı,ağrıdı(Ic.s.273.) Axsadı (Ic.s.276.) 4.Azdı,asdı,aĢtı (I.c.s.173.),atıĢdı (I.c.180.) 5.Asurdı (Ic.s.178.) 6.AyrıĢdı (I c.s.270.) 7.Ata(Ic.s.86.),ana (Ic.s.93.),armut(Ic.s.95.), aitun,ayran(Ic.s.120.),arpa (Ic.s.123.) və s. 8.Azuk(Ic.s.66.) 9.Bekmes(Ic.s.459.) 10.Belge (Ic.s.55.) Oğuzlar mal-qaraları dəyiĢik düĢməsin deyə onları bəlgələyirdilər.

ġəki dialektində:

1. Ağız (sağmal heyvanların doğuĢundan sonrakı ilk südündən alınan məhsul) 2.Ağnadı (at ağnadı və s.) 3.Aldatdı, ağrıdı, axsadı 4.Azdı,asdı, aĢdı,atıĢdı. 5.As(q)ırdı 6.Ayrildı. 7.Bu sözlər olduqları kimi iĢlənməkdədir. 8.Azık,azıxmıĢ(yolundan azmıĢ.) 9.Bəhməz (doĢab) 10.Bəlyə (niĢan) 51

(niĢanlayırdılar.) 11.Balçıq(Ic.s.467.) 12.Keçük(Ic.s.390.) Keçmək üçün vasitə. 13.Bay(IIc.s.158.) “zəngin” mənasında.

14.YaĢ-yuĢ (IIc.s.143.) “yaĢıllıq” mənasında. 15.Sav (IIc.s.154.) “söz”mənasında. 16.Suv (IIIc.s.129.) «Su” mənasında. 17.Yalındak (IIIc.s.51.) “Çılpaq” mənasında. 18.Yeryurkan(IIIc.s.54.) “Yorğan” mənasında. 19.YaĢurdı(IIIc.s.68.) “Gizlətdi” mənasında. 20.Yav(q)an , yal(q)an.(IIIc.s.37.) 21.YapuĢqak(IIIc.s.51.)

22.Boka (IIIc.s.226.) 23.Tüge (IIIc.s.229.) 24.Uhi (IIIc.s.238.) “BayquĢ” mənasında. 25.Çi (IIIc.s.207.) “YaĢ”,”Nəm”mənalarında.

26.Sanadı (IIIc.s.274.) “Saymaq” mənasında. 27.Yezne (IIIc.s.35.) “Kürəkən” mənasında. D.L.T.-də “Böyük bacının əri” kimi izah edilmiĢdir. 28.Yupka (IIIc.s.34.) 29.Sağdıç (Ic.s.455.) 30.Bağır (Ic.s.360.) “Qara ciyər” mənasında. 31.ÜlüĢ (Ic.s.62.) “Pay”, “Hissə” mənasında. 32.Tirsqek (IIc.s.424.) 33.Ġkinc (IIc.s.449.), üçünc (IIc.s.448.) altınc, yeddinc, skkizinc , Doqquzunc, onunc (IIc.s.450.)

11.Palçıq. 12.Körpü. 13.”Baylandırmaq” “zənginləĢdirmək mənasında. (Kimini vaylandırır, kimini baylandırır.) 14.YaĢ-yuĢ. “nəm” mənasında. 15.Sov. (Nə sözün , nə sovun var?) 16.”Suvar(maq)” ,“Cuvar” (“Supaylayan”, ”Suya nəzarət edən” 17.Yalınçaq. 18.”Yerini salmaq”,”Yeriniyorğanını salmaq” Ģəklində-ayrılıqda iĢlənir. 19.YeĢirdi. 20.Yavan, yalan. 21.Pıtrak , pıtırgax.(heyvanların quyruğu və tüklərinə yapıĢan , fındıq kimi yumru , üstü tüklü , tikanlı ot) 22.Buğa. (Görünür ki , rus dilindəki “Bık” və “Boq” sözləri “Boka” sozündəndir. 23. Düyə. 24.---- ġəkidə “Ağlamaq” mənasında “Ühilləmək”, “Ühi-ühi eləyə-eləyə ağlamaq” ifadələri də iĢlənir. 25.”Çi(y) qoymaq” ifadəsi ġəkidə və b. Yerlərdə “Nəm olmaq” mənasında iĢlənir. ”Çiy ət”,”Çiy çörək” ifadələri ilə yanaĢı məcazi mənada “Çiy söz” ifadəsi də iĢlənməkdədir. 26.Sanadı. 27.Yeznə.

28.Yubka. 29.SağdıĢ. 30.Bağır. Qara bağır. 31.Pay-pürüĢ, prük, pülüĢ. 32.Dirsək. Ġt dirsəyi (göz qapağında) 33.Sıra saylarının müvafiq saitləri (-ı, -i,-u,-ü) sonda mütləq tələffüz olunur: birinc-i,..altınc-ı, dördünc-ü,..doqqu52

34.Kitti (IIc.s.296.) “Getdi” mənasında. 35.Yığlatdı (IIc.s.355.) “Ağlatdı” mənasında. 36.Tepdi (IIc.s.3.) “Vurmaq” mənasında. 37.Tepindi (IIc.s.140.) Besim Atalay bunu “təpiklə hərəkətə gətirmək” kimi izah edir. 38.Budandı (IIc.s.141.) “Budaqlarını kəsmək” mənasında. 39.TöĢendi.(IIc.s.147.) 40.Sıqturdı (IIc.s.185.) 41.Yazığçı (IIIc.s.55.) “Məktub gətirib götürən elçi” mənasında.

zunc-u.... 34.Gitdi. (ġəkinin BaĢ Göynük, AĢağı Göynük,Zunud, Bideyiz kəndlərində) 35.Yığlatdı.(ġəkinin BaĢ Göynük, AĢağı Göynük, Zunud, Layısgı kəndlərində.). 36.Tepdi. (ġəkinin BaĢ Göynük, AĢağı Göynük kəndlərində və onların ətrafında) 37.Təpindi.Bu soz ġəkidə “təsir etmək”, “giriĢmək”, “təzyiq göstərmək”,”danlamaq” mənalarında iĢlənir. 38.Budandı.(ağac) 39.DöĢəndi.(“üstünə sərildi”, “üstünə yıxıldı” mənalarında da iĢlənir.) 40.Sığdırdı. 41.Yazıçı.

Nəticə. KaĢğaridən gətirdiyimiz nümunələr bir daha sübut edir ki,bunlar həm də Azər-türk düĢüncə tərzinin məhsuludur. Oradakı həyat,məiĢət və əxlaq tərzi tam mənada Azərbaycan təfəkkürünə uyğundur.Onsuz da KaĢğari Oğuzları “Rum ölkəsi yanında doğuya doğru uzanan və məskunlaĢan” tayfalar kimi təsvir edir.Elə bu məlumatın özü tarixi-coğrafi baxımdan ”Oğuzlar tarixən Azərbaycan ərazisində məskunlaĢmıĢlar”fikrinin təsdiqinə xidmət edir. Daha sonrakı tarixi evolyusiya miqrasiya və emiqrasiya ilə müĢayiət edilir.Oğuz emiqrasiyası və miqrasiyası nədənsə bizim erada baĢ verən tarixi hadisələrlə Ģərtləndirilir. Halbuki baĢdan və binadan Oğuzlar miqrasiya və emiqrasiyalar içərisində yaĢamıĢlar. Adına miqrasiya və emiqrasiya deyilən proses tam qətiyyətlə deyə bilərik ki,ilk dəfə iqlimin istiləĢməsi və buzlaqların əriməsi dövrünə təsadüf etmiĢdir.Buzlaqların əriməsi ilə emiqrasiya mühiti yaranmıĢ, Azərbaycandan ġərqə və ġimala doğru axın baĢlamıĢdır.”Min budaq , min bir yarpaq”olan Az-ər uruqlu-turuqlu olduqca Xəzər dənizindən ġərqə və Qərbə ,ġimala və Cənuba yayılmıĢdır.Yayıldıqları yerdə yaratdıqları sivilizasiya və mədəniyyət onların ilkin genetik kodlarına söykənmiĢdir.Bu genetik kodlar indi də dəyiĢilməz olaraq qalır. Bu Azərin,Oğuzun dil və təfəkkür yaddaĢındadır. Nəzərdən keçirdiyimiz atalar sözləri,öyüd və nəsihətlər,bayatılar,məsəllər,inanclar və s. Azərbaycan təfəkkürünün dərinliyindən , bu dərinlikdəki saflığından və Ģəffaflığından xəbər verir. Oğuzların ġərqə yayılması, yerləĢməsi və dövlət yaratması,daha sonradan Qərbə istiqamətlənməsi tarix üçün paradoksal hal deyildir.Spiralvari inkiĢafın özünü biruzə verməsidir. Təkcə bir faktı deyək ki,söhbət Oğuzların Qafqaza yürüĢündən və iĢğalından gedirsə,onlar eramızın XI əsrində yalnız Azərbaycanı iĢğal etmədilər.Bütün Qafqazı və Ön Asiyanı fəth etdilər.Gülməli deyilmi ki,kiçik etnik qruplar bu boyda iĢğal qarĢısında öz dillərini və mədəniyyətlərini qoruyub saxlaya bildikləri halda maqlar(maqərlər),kaslar(kasərlər),saklar(sakərlər) kimi böyük qövmlər assimilyasiyaya uğradılar 53

və əriyib getdilər və yaxud onların hamısı çevrilib oğuzlaĢdılar.Üstəlik də onların yaddaĢ kodları tamamilə yox oldu.Bu isə qeyri- mümkün olan bir Ģeydir.YaddaĢ və təfəkkür tərzindəki fərqlər mütləq və mütləq folklor nümunələrində özünü biruzə verməli idi.KaĢğarinin divanında verilən folklor nümunələri belə bir fərqin əsla olmadığını təsdiq edir.O yandan da təsdiq olunan Ģey o oldu ki,”Ġç” və “DıĢ Oğuz” termini əmələ gəldi.Bu gün də dilimizdə mənası bizim üçün tam aydın olan “içəri” və “dıĢarı” sözləri iĢlənməkdədir.Daha sonra mümkün olan Ģey o oldu ku,kafir kimi təqdim olunan qüvvələr milli deyil,dini baxımdan müəyyənləĢdilər.Hətta “Kitabi-Dədə Qorqud” da Qıpcaq Məlik obrazı yarandı.Qıpcaqların isə türk mənĢəli olduqlarını nəinki KaĢğari, hətta , bütün müəlliflər təsdiq edirlər.Oradakı mübarizə içəri ilə dıĢarının mübarizəsidir.Əslində yerində çaxılıb qalanlarla gedib sonradan qayıdanların mübarizəsidir.Maqların, kasların, sakların Azər mənĢəli olmaları onların Azər – türk mənĢəli Oğuzlarla qaynayıb qarıĢmalarına tam təbii Ģərait yaratdığından bu gün də açılıĢı tarixi dlimma kimi görünən assimilyasiya baĢ vermiĢdir . Bu qısa yazımızda KaĢğaridən gətirilən nümunələr Azər-Oğuz təfəkkür tərzinin eyni bir qaynağa malik olmalarına əyani bir sübutdur

ədəbiyyat: 1.M.Kazım-bek O языке и литературе персов до исламизма ЦГА,Та АССР,ф.1186, до 13,от 1,стр.26-27 (M.Kazımbəydən sitatlar A.Rzayevin kitabından götürülmüĢdür.A.Rzayev .Мирза Казым- Бек. Баку , 1965.стр.113.) Y.V.Çəmənzəminli.Əsərləri III cild , Bakı,1977,səh.84. Ə.Dəmirçizadə. Əlli söz. Bakı,1968,səh.10-11. 1.Burada ”Atropaten”,”Atarpatakan”,”Adarbaydaqan”,”Atarvan”,”Adərbaydaqan” sözləri nəzərdə tutulur 2.R.GöyüĢov.Azərbaycan arxeologiyası Bakı,1986, ,səh.15. 3.Dr.Ali Güler,dr. Suat Akgül,Atilla ġimĢek. Türklük bilgisi.Ankara,2001, səh.46. M.Seyidov.Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqları. Bakı,1983.səh 271-276. 4.A.Н.Кононов.Родословная туркмен. Москва-1958,стр.83. 5.А.Мамедов.Тюркские согласные : анлаут и комбинаторика. Баку 1985 ,стр.37 . əlavə olaraq bax: Faruk Sümer.Oğuzlar. səh.25-47. Bakı 1992. 6.Türklük bilgisi.Ankara.2001.Xəritə 1.səh.535. 7.Mutlu Altay.Türklər haqqında nə deyirlər? Ankara.1995.səh.1-2. 8.И.М.Дъяконов.История Мидии. Москва-Ленинград.1956.Qeyd 1.səh.134-135. 9.Играр Алиев.История Мидии.Баку.1960.стр.168. 10.З.И.Ямполский.”О северных еламитянах” Труды Музея истории Азербайджана.том.II стр.199-208.Баку.1957. Olmstead A.T E. Darius and his Behistun Ġnscription A J.SLL Tom.55,1938. Yenə onun “History of the Persion Empire”.Chicago.1948. Rawlinson.Memoir of the site of the Atropatenian Ecbatana.Journal of the Geographical Society,X.1841. Qeyd:Türk alimi Kazım MirĢan tarixi faktlar əsasında belə bir fikrə gəlib ki,Misir piramidalarındakı yazılar qədim türk əlifbasıdır və qədim türk əilfbası nümunələrinə təkcə Misirdə deyil,Skandinaviyada,Fransa və Ġspaniyada aparılan qazıntılar nəticəsində də rast gəlinmiĢdir.Türk tayfaları Qafqaza və Anadoluya gəlmə tayfalar deyil,yerli tayfalardır.Kazım MirĢan “Əlifba yazısının baĢlanğıcı” haqqında Herodotdan əvvəl yaĢamıĢ və zəngin irs qoyub

getmiĢ türk tarixçilərinin əsərləri barədə də məlumat verir.Mustafa Kamal Atatürkün “Anadolu yeddi min ildir ki,türk yurdudur” sözlərini faktlarla sübut edur.Bax:”Ədəbiyyat”qəzeti№31(3312) 2 avqust 2002-ci il Misir piramidaları türk abidələridirmi? Tural Rzayev.Azər TAC-ın xüsusi müxbiri. Ankara. 11.M.KaĢğari “Divani lügat-it-türk”Tərcüməsi.Çevirən Besim Atalay.I cild.səh28,Ankara-1986. 12.Фазлуллах Ращид ад-Дин.Огуз-наме.стр.25.Б-1987. 13.Акад.Н.Я.Марр.Избранные работы.Том.V.Москва-Ленинград.1935. Bax. əlavə olaraq: Ə.Dəmirçizadə “Əlli söz” 14.RəĢidəddinin göstərilən əsəri.səh.25 15.Firidun Ağasıoğlu.Azər xalqı. Bakı-2000.səh.17. 16.B.Atalay bu atalar sözünün ekvivalenti kimi “Var olan önə qoyulsa ,yok sayılmaz” variantından istifadə etmiĢdir.(V.A.) 17.B.Atalay isə bu atalar sözünü olduğu kimi Anadolu türkcəsinə çevirmiĢdir.(V.A.) 18.Bu gün də ġəkinin QıĢlaq hissəsində “talxımaq” sözü iĢlənməkdədir.”Qocalmaq”, “idbarlaĢmaq” mənasındadır.(V.A.) 19.ġəki dialektində “icəĢmək” sözü “sataĢmaq” “hirsləndirmək” mənalarında iĢlənməkdədir.(V.A.) 20.Bu da “qazan asmaq”ifadəsi kimidir.Vaxtilə ocağın kənarına iki paya çaxıb və bu payanın ortalarından keçən ağacdan qazan asırdılar.Altdan qalanan ocaq qazan qaynadırdı.(V.A.) 21.”Axa durmaq”,”baxa durmaq” varintı bu gün də Ģimal-Ģərq bölgəsi dialektlərində olduğu kimi iĢlənməkdədir.(V.A.) Bax:”Azərbaycan dilinin dialektalogiyasının əsasları”,”Azərbaycan dialektoloji atlası”. Bu günki ədəbi dilimizdə isə öz ifadəsini daha yaxĢı tapır:”Baxa-baxa durmaq”.(V.A.) 22.Rəfiq Özdək.Türkün qızıl kitabı.Birinci kitab.Bakı.Yazıçı.1992,səh.49. 23.Qəribədir ki,ġərqə çəkilmə “Manas” dastanında da özünü göstərir.Orada da dastan qəhrəmanı öz tayfasına yer axtarır.(V.A.J.C.) 24.M.KaĢğari.”Divani lügat-it-türk”.”ġu haqqında rəvayət” III cild, səh.412-416. Çox maraqlıdır ki,belə bir sujet xətti həm “ġu” dastanında, həm də “Manas” dastanında vardır.Manas da öz tayfasına yer axtarır.(V.A.) Təzyiq nəticəsində yer axtarma təbiidir ki,tarixi həqiqətlərlə bağlı ola bilərdi və bu tarixi həqiqət təkcə Ġsgəndərin ġərqə hücumu ilə Ģərtlənə bilməzdi.Çünki Ġsgəndərə qədərki tarix Babil və Assur hücumları ilə zəngindir.Hətta belə bir tarixi fakt vardır ki, Assur mənbələrində Manna sözü “Manas” Ģəklində yazılmıĢdır.(Bax:И.М.Дъяконов.История Мидии.стр.162.qeyd 5.) 25.Rəfik Özdək.Türkün qızıl kitabı.səh.65.Bakı,1993,II cild.Burada isə bu rəqəmin 54 min olduğunu görürük. 26.Rəfik Özdək isə öz kitabında Bizans əsgərlərinin iki yüz min olduğunu göstərir. ġəki , 1999-cu il. ***************************************** *****************

ġəki ədəbi mühiti I (XVIII-XX əsrlər üzrə qısa, ədəbi - tarixi ekskurs) Adəmdən Nuha, Nuhdan bizə qədər nəsilbənəsil, fəsilbəfəsil ürüyüb artan, uruklu-turuklu ġəki Azərbaycan kodunun tarixən qorunub saxlandığı məkandır. Azərbaycan türkünün tarixi-genetik yaddaĢ kodları ilə bərabər onun etnik kodları da – Sakər, Kasər, Ġç və DıĢ Oğuz kodları da ġəkinin timsalında fasiləsizlik və kəsilməzlik Ģəraitində təbiiliyini və ilkinliyini yaĢamaqdadır. ġəki Ģivəsini “nəfəsdə zümzümə, tələffüzdə rəqs” adlandıran, dünyasını dəyiĢəndən sonra da Azərbaycan filoloji fikir və düĢüncəsinin patriarxı olaraq qalan YaĢar Qarayev “Ģivəsinin etnik enerjisi, passionar gücü, genetik səs informasiyası, etnosun Ģivədə kodu və nitqdə ekologiyası, bütün bunlara məxsus mühafizəkarlığın məhz ġəki inadkarlığı... hələ də dəyiĢən, artan, yeniləĢən dünya, səltənət kimi yaĢamaqda davam edir” (1, 5-6) qənaətinə gəlməkdə haqlı idi. Azərbaycan türkalogiyası və ədəbiyyatĢünaslığında imza və möhür sahibi olan Tofiq Hacıyev yazır: “ġəkililərin dilində diqqəti çəkən birinci kolorit xüsusi ritm, melodiyası olan qəribə bir intonasiyadır... Bu intonasiyanın analoqu yoxdur... Bu intonasiya islaholunmazdır”. (2, 18) Buradakı təbiiliyin, ilkinliyin, bənzərsizliyin və analoqsuzluğun elə təbii, ilkin, bənzərsiz, analoqsuz olmasının səbəbi Azərbaycan torpağının, arxeoloji qatları ilə ġəki Ģivəsinin üst-üstə düĢməsi, bir-birini tamamlaması və bir-birini təsdiq etməsidir. Azərbaycanın siyasi xəritəsində ġəkinin yeri nə qədər möhtəĢəmdir və özünəməxsusdursa, Azərbaycanın ədəbi xəritəsində də ġəkinin yeri bir o qədər möhtəĢəmdir və özünəməxsusdur. Əlbəttə ki, ġəkidə də ədəbiyyat ilk dəfə Ģifahi Ģəkildə meydana gəlib, dildən-dilə, eldən-elə, ağızdan-ağıza və nəhayət ağızdan-kağıza keçib. Ġstər Ģifahi, istərsə də yazılı Ģəkildə bu ədəbiyyat zamanlar boyunca halal ədbiyyat olmuĢdur. Ona görə ki, ġəkidə doğan ilk günəĢi ilk Ģəkili salamlamıĢdır. Bu ilk Ģəkili ilahi heyrət içində ġəkidə doğan ilk Ayı və sayrıĢan ilk ulduzları ilkin vəcd və Ģairanə ehtizazın doğurduğu ritm və intonasiya ilə öymüĢdür. ġəki torpağının ilk çiçəklərini ilk ġəkili oğlan ilə ilk ġəkili qız birgə dərmiĢlər – elə Adəm ilə Həvva timsalında olub heyrətlər içində ĢairləĢmiĢlər. 56

Ġlkinlikdən gələn və nəsildən-nəslə transformasiya olunan milli, ədəbibədii, tarixi-genetik kod özünü “aĢıqlar anası”, “Ģairlər kökü” adlandıran ustad Molla Cümənin AĢıqlıq Adəmdən icad olubdur, Ol Adəm atanın nəvəsiyəm mən. Nə qədər dünyaya aĢıq gəlibdir, Külli aĢıqların anasıyam mən. misralarında sözün informativ gücü və imkanları açıq-aydın görünür. Həmyerlimiz, tanınmıĢ alim , akad. Ə.Dəmirçizadə demiĢkən: “Söz insanın varlığı necə dərk etdiyini əks etdirən bir güzgüdür” (3,5). Bədii söz isə-söz güzgülərin ən sehrlisidir. Bir ġəki bayatısında deyildiyi kimi: Quru yaĢdan gileyli, Kabab ĢiĢdən gileyli. Ovçu ovdan, ov dağdan, Dağ da qıĢdan gileyli. Əsatiri, əfsanəsi, rəvayəti, zərb-məsəli, lətifəsi, düzgüsü, laylası, bayatısı, oxĢaması və s. ilə zəngin olan ġəkidə yazılı ədəbi nümunələrə, çox təəssüflər ki, XVIII əsrin ortalarından rast gəlirik. Bunun bir səbəbini qılıncla yazılan tarixlərimizin qələmlə təsdiqinə laqeydlikdə görsəm də, əsas səbəbini əski əlifba ilə yazılan kitabların sovet dönəmində vəhĢicəsinə və kütləvi surətdə məhv edilib yandırılmasında görürəm. “Yazıya pozu yoxdur” deyən bir xalqın zaman-zaman yazısını dəyiĢdirməyə məcbur edilməsi həm də onun bədii sözünə qarĢı edilən genosiddən baĢqa bir Ģey olmamıĢdır. Budur, 1012-1088-ci illərdə ömür sürmüĢ, 1038-1039, 1066-1067-ci illərdə Gəncəyə səfər etmiĢ, ġəddadilər sarayında firəvan günlər keçirmiĢ, “Divanı” bütünlüklə mədhiyyələrdən ibarət olan Qətran Təbrizi ġəddadilər sülaləsinin altıncı hökmdarı Əbülhəsən Əli LəĢkərinin (1033-1050) mədhində: . . . ġəkinin də neməti sənin olacaqdır. . . . ġirvan məmləkəti də sənin olacaqdır. (4,30) deməklə ġəkinin və ġirvanın adlarını xüsusi vurğulayır. XII əsrdən üzü bəri bütün zamanların Ģairi Nizami Gəncəvi “Leyli və Məcnun” əsərinin “Zeydlə Zeynəbin sevgisi haqqında” fəslində Zeynəbi belə təsvir edir: Tük kimi incəydi beldən o dilbər, Ağzı xırdacaydı qarıĢqa qədər. 57

ġəki almasıtək çənəsi vardı, Məkkə qumundan da çox yandırardı. ġəkinin həm Qətran Təbrizi, həm də Nizami Gəncəvi yaradıcılığında yer alması təsadüfi deyildir. Bütün bunların üzərinə əvvəlcə XIII-XIV yüzilliklərə (6,5-7), sonra isə dəqiqləĢdirilərək XI yüzilliyə (7,4-9) aid edilən, 1055-1056-cı illərdə ana dilimizdə qələmə alındığı müəyyənləĢdirilən Ġsa adlı müəllifin “Mehri və Vəfa” poemasının ġəkidə - Əbdülqəni Məhəmməd oğlu Nuxəvi Xalisəqarızadənin (1817-1873) əli ilə 1834-cü ildə üzünün köçürülməsi faktını gəlsək, onda ġəki ədəbi mühitinin lap qədimlərdən qaynaqlandığını görərik. Yenə də təəssüflər olsun ki, ġəki tarixindən bəhs edən müəlliflər – Kərim ağa Fateh, Hacı Seyid Əbdülhəmid Əfəndi, Mustafa ağa ġuxi, Mirabbas Mirbağırzadə və baĢqaları öz xronikalarında dövrün ədəbi simalarına yer verməmiĢlər. ġəki ədəbi mühiti haqqında olan məlumatlar hələ də pərakəndə haldadır. Bununla belə, nə yaxĢı ki, Salman Mümtaz, Firidun bəy Köçərli, Hüseyn Əfəndi Qayıbov kimi tədqiqatçı - ədəbiyyatĢünaslarımız olmuĢdur. Salman Mümtazın haqqında məlumat verdiyi ədiblər sırasında ġəkili Nəbinin adı xüsusi çəkilir. Biz də ġəki ədəbi mühitinin bizə məlum ilk yazılı nümunələrini “ġəki tarixi və ədəbiyyatına dəyərli xidmətlər” (8.83) göstərən ġəkili Nəbinin əsərləri əsasında təqdim edirik. ġəkili Nəbinin hacı Çələbi xana (1743-1755), onun oğlu və varisi AğakiĢi bəyə (1755-1759), nəvəsi və varisi Məhəmmədhüseyn xan MüĢtağa (1759-1779/80) həsr etdiyi müxəmməslər onun yüksək təbli bir Ģair olmasından xəbər verir. ġəkili Nəbinin təvəllüdü və vəfatı tarixi ilə bağlı dəqiq məlumatlar olmasa da, onun ġəkidə, Qarabağda və ətraf xanlıqlarda məĢhur olması dövrünün ədəbi əlaqələri kontekstində açıq-aydın görünməkdədir. Belə güman etmək olar ki, ġəkili Nəbinin gəncliyi Hacı Çələbi xanın, orta yaĢ dövrü AğakiĢi bəyin, kamillik və ahıllıq çağları isə Məhəmmədhüseyn xan MüĢtağın dövrünə düĢmüĢdür. ġəkili Nəbini saray Ģairi kimi də təqdim edirlər. Əlbəttə ki, soy-kökü DərviĢ Məhəmməd xan nəslindən gələn Hacı Çələbi xanın (9.13-16) sarayı ədəbiyyata yad ola bilməzdi. ġəkili Nəbinin Hacı Çələbi xanın Ģəninə yazdığı müxəmməsin 1755dən qabaq qələmə alınmasını qeyd edənlər (10.226.qeyd 2) dəqiqliyində qeyri-dəqiqlik olan fikir söyləmiĢ, mətnin təntənəli ruhunu və məzmununu tam diqqətlə izləməmiĢlər. Halbuki S.Mümtaz hələ 1925-ci ildə bunu zərgər dəqiqliyi ilə yerinə yetirmiĢdi. Əlavə izahat vermədən ayrı-ayrı misraların məzmununa diqqət yetirək: Ey bəyim, zəngin otağın, bəzmi-ürfandır bu gün, Nemətin nuĢi-müsafir, quti-mehmandır bu gün. 58

***** ġahi-Nadir çün gətirdi üstünə yüz min səvar, Sən bərabər cəngə durdun, kimdə var bu iktiyar. ***** Valilər cəngin yarağın qıldılar tədbir ilən, Dər zaman saldıq savaĢı kafiri bipir ilən. ***** Sərbəsər tutdu cəhanı əlli il adın sənin, Afərin AğakiĢi dilbəndi-övladın sənin. ***** Əhli-ürfandır bunu hər kim ki, idrak eyləsə, Çün tamam oldu əzəl həmmami-məscidi-mədrəsə. Gətirilən misallardan hansı tarixi hadisələrə iĢarə edildiyi göz qabağındadır. AğakiĢi bəyə deyilən afərin onun 1752-ci ildə II Ġrakliyə qarĢı apardığı döyüĢlərdə göstərdiyi Ģücaətə görə Borçalının hakimi təyin edilməsi ilə bağlıdır. Bundan sonrakı üç il ərzində isə baĢ verən hadisələr ġəki xanlığının qələbələrindən xəbər vermədiyindən, təbii ki, təntənəli Ģəkildə öyülə bilməzdi. Həm də ġəkili Nəbinin məlum müxəmməsi əcəli ilə dünyasını dəyiĢən Hacı Çələbi xanın vəfatından qabaq (1755-dən qabaq) yazılsaydı, onda “bu gün” istilahından deyil, “o gün” istilahından istifadə edilərdi. Bu, bütün hallarda Hacı Çələbi xanın qələbə ziyafətlərində oxunan müxəmməsdir. ġəkili Nəbinin ikinci müxəmməsi 1755-ci ildən xanlıq etmiĢ AğakiĢi bəyin 1759-cu ildə faciəli qətlinə həsr edilmiĢdir. Qaynatası Qazi qumuq xanı Məhəmməd xanın ƏrəĢ sultanı Məlik Əli ilə əlbir olub AğakiĢi bəyə ƏrəĢdə etdikləri qanlı sui-qəsdi Ģair belə mənalandırır: Bilib mərhəm gətirdilər kumuq xanını ġirvanə, Vəli iblisi – məlun tək fəsadı saldı hər yanə. Ləvəndlik heyzü bidinlik bir ad oldu Dağıstanə, ġəhid oldu gözəl canlar, xəlayiq düĢdü əfqanə, Yanar göy dudi-ahimdən, çəkər həsrət tamam ağlar. ġəkili Nəbinin üçüncü və dördüncü müxəmməsləri də ġəkidə cərəyan edən tarixi hadisələri əks etdirir. ġair doğma kəndi Küngütdə (11. 235) baĢ verən hadisələri qələmə alır. Fətəli xan ƏfĢar tərəfindən ġəki və ġirvan bəylərbəyi elan edilən Məhəmmədhüseyn xan MüĢtağın ġirvanda səfərdə olmasından istifadə edən Dostməhəmməd adlı bir qolçomaq ġəkinin bir hissəsini, o cümlədən Küngüt kəndini qəsb edərək, əhalisini qətl-qarət etdirir. Məhəmmədhüseyn xana isə hadisənin mahiyyətini təhrif edərək əhalinin xana 59

qarĢı üsyanı kimi Ģərh edirlər. Əlacsız qalan Ģair Nəbi “əhaliyə dağa-daĢa qaçmağı tövsiyyə ilə” (8.93,209) Ģəxsən MüĢtağın hüzuruna gəlir. Nəticədə günahkarlar cəzalandırılır, dinc əhali əfv edilir. ġair Nəbi: Bir neçə müfsid ġəkini eylədi bietibar, Sikkədən saldı Nuxunu, qıldı böhtan Küngütə. sözləri ilə hadisənin əsl mahiyyətini açıqlayır. ġairin dördüncü müxəmməsi ġəkini və Küngütü hörmətdən salan, hakimiyyət hərisi Dostməhəmmədi və onun tərəfdaĢlarını məğlub edən Məhəmmədhüseyn xan MüĢtağın Ģərəfinə qələmə alınmıĢdır. Gör nə məhv oldu cahandan Ģəri-iblisilərin misrası ilə hiyləgər bir yolla hakimiyyətə qarĢı çıxan Dostməhəmmədə iĢarə edərək (8.95), bu müxəmməsində də Ģair “bu gün” istilahından rədif kimi istifadə etmiĢdir: Çünki xan oldu Hüseyn ümməti-ġirvanə bu gün, Gəldi münqad oluban cümləsi fərmanə bu gün. Bəzən Mirzə Nəbi (12.270) adı ilə xatırlanan ġəkili Nəbinin yaradıcılığı həm də xəlqi ruhda yazılan qoĢmalardan ibarətdir: Badi-səba, götür mənim pəyamım, Tanrı üçün o gülzara xəbər ver. Xəzan dəymiĢ, gülü solmuĢ bülbüləm, Ruzigarım növbahara xəbər ver. Ey nəsimi-səhər, gəzmə cahani, Yer sarıdan sənə verrəm niĢanı. Dut qolundan, çək xəlvətə nihani, Dön baĢına, vara-vara xəbər ver. O bir pərivəĢdir, özündən göyçək, Güldən, bənövĢədən taxınmaz bəzək. Sədri biryan, bağrı dağlı lalətək Mənəm bunda günü qara, xəbər ver. Bu qədər yüz sürtdüm xaki-rahinə, Layiq eyləmədi öz dərgahinə. Ərzi-halım mənim xublar Ģahinə 60

Gizlin demə, aĢikara xəbər ver. Həsrətindən sızıldaram sübhi Ģam, Cismi xəstə, gözü yaĢlı il-müdam. BaĢım üçün, götür Leylidən pəyam, Məcnun kimi intizara xəbər ver. (12.270) ġəkili Nəbinin “Qurban olduğum”, “Sevdiyim” rədifli qoĢmaları da dilinin sadəliyi və obrazlılığı ilə diqqəti cəlb edir. Bu da M.P.Vaqif, M.V.Vidadi və ġəkili Nəbi dostluğundan yaranan ənənələrlə bağlıdır. Bu nə qaĢ, bu nə göz, qibləm, bu nə Ģivə, nə iymadır? Qapında məstü heyran, xəlqi-aləm xoĢnümadır. mətləsi ilə baĢlanan və Gəzən kuyində üryan hər zaman, ey leyliyi-aləm, Nəbi biçarədir bu, yoxsa kim, Məcnuni-Ģeydadır. Məqtəsi ilə qurtaran qəzəlindən də aydın olur ki, ġəkili Nəbi həm klassik, həm də folklor danıĢıq üslubuna aid olan ədəbi janrlara dərindən bələd olmuĢdur. XVIII əsr ġəki ədəbi mühitinin ġəkili Nəbidən sonra ikinci görkəmli nümayəndəsi Məhəmmədhüseyn xan Həsən ağa oğlu MüĢtaqdır. Məhəmmədhüseyn xan Həsən ağa oğlu MüĢtaq 1759-1780-ci illərdə xanlıq etmiĢdir. Məhz onun xanlığı dövründə M.P.Vaqif, M.V.Vidadi, ġəkili Nəbi, ġəkili Raci, Ağcayazılı Zari,Kəlbirli Rafei dostluğu və münasibətləri ədəbiyyatımızın inkiĢafına təkan vermiĢdir. M.P.Vaqiflə Məhəmmədhüseyn xan MüĢtaq arasındakı dostluq əlaqələri ədəbiyyatımızda epistolyar janrın ən mükəmməl nümunələrinin yaranmasına səbəb olmuĢ, XIX əsrdə isə Q.Zakirin, M.F.Axundovun yaradıcılığında müvəffəqiyyətlə davam etdirilmiĢdir. Məhəmmədhüseyn xanın M.P.Vaqifə bağıĢladığı kürkün müqabilində yazılan müxəmməs-təĢəkkürnamə bu sözlərlə bitir: Vaqifa çox lütf qılmıĢ həzrəti-sübhan sənə, Kürk irsal eyləmiĢ ol sahibi-ġirvan sənə. Fəxr qıl kim, padiĢahlardan gəlir paĢaya kürk.(13.193; 8.89) Fətəli Ģah ƏfĢar tərəfindən ġəki və ġirvan bəylərbəyi elan edilən xanın hədiyyəsini padiĢahın sərkərdəyə təltifi kimi qiymətləndirən M.P.Vaqif ġəkidə olarkən Məhəmmədhüseyn xan MüĢtaqdan zağlı bir tüfəng istəyir. 61

Xan M.P.Vaqifə tüfəng vəd etsə də, “Ģair” və “tüfəng” sözlərinin bir o qədər də uyuĢmadığını xəyal edərək, vədini gecikdirir. Tüfəngin gecikməsindən narahat olan M.P.Vaqif ġəki xan sarayında yaĢayan və tez-tez Qarabağa gedib-gələn Kəlbirli Ģair Rafei ilə MüĢtağa belə bir namə-müxəmməs göndərir və tüfəng həsrəti ilə yana-yana qaldığını, “tüfəngdən söz düĢəndə içindən qıvrıldığını”, üstəlik Bu Qarabağ içrə çox çıxdım tələb meydanına, MüĢkül oldu çünki yol bulmaq onun imkanına, Eylədim bu müĢkülü izhar ġirvan xanına (13.194;8.90) deməklə özünə, adına-sanına layiq bir tüfəng istəyini ərkyana-dostcasına bir Ģəkildə təkrar-təkrar xatırladır. Elə ki, M.P.Vaqifin məktubu oxunur, onda xan Rafei ilə üstündə bir cövlan at olmaqla M.P.Vaqifə qızıl suyuna çəkilmiĢ tüfəng göndərir və bu müxəmməs-cavabı da bunlara əlavə edir. “Ona tayı-rərabəri olmayan” bir tüfəng göndərdiyini, eyni zamanda “Ģuxi-Ģər tüfəngin” üzərindəki naxıĢların nəyə xidmət etməsini yoza bilmədiyini, həm də M.P.Vaqif Ģeirinə heyran qaldığını yazır: ġeirinə əhsən ki, yetməz heç bir əĢar ana, Hər kimin var isə həddi, söyləsin göftar ana. Kimsə ləb tərpətməsin kim gəlməz istifsar ana, Eybidir MüĢtaqidən bu sözləri izhar ana, Tutmasın nəzmi rəkakət var isə kəmtər tüfəng. (8.91) XVIII əsr poeziyada M.P.Vaqif əsri olduğundan bu dövrün Ģairləri klassik ədəbi janrlarda olduğu kimi xalq Ģeiri Ģəkillərində də qələmlərini sınamıĢlar. Onların qoĢmalarında bəzi hallarda formant eyniliyi diqqəti cəlb edir. Bununla bərabər orijinallıq da yox deyildir. Bu, hər halda M.P.Vaqifin dövrünün Ģairlərinə çox güclü təsirindən əmələ gəlmiĢdir.Məhəmmədhüseyn xan MüĢtaqın: Badi-səba, apar mənim peyğamım, BaĢın üçün o dildarə xəbər ver. Yalvar, yapıĢ, ağla, sızla, yavınçı, Ərzi-halım, sitəmkara xəbər ver. (12.281;14.429-430) bəndi ilə baĢlanan qoĢması həm də ikinci bəndin sonundakı “Dön baĢına, varə-varə xəbər ver” misrası ġəkili Nəbinin eyni rədifli qoĢması ilə üst-üstə düĢsə də, aĢiqanə-lirik mövzuda yazılmıĢ müvəffəqiyyətli nümunələrdən biridir: 62

ÇeĢmim döndü neysan təki yağına, Rəhmin gəlsin sinəm üstə dağına. Yetcəyin öp əlin, düĢ ayağına, Dön baĢına varə-varə xəbər ver. Çərxi-fələk xub durubdur qəsdimə, Ya ilahi, dəstin yetir dəstimə. Qəm təĢnəsi hücum etdi üstümə, AliĢana, o sərdara xəbər ver. Dərdü-qəm əlindən çəkərəm əman, YetiĢ fəryadıma, ya Sahib-zaman. Ġqbalım sərnigün, bəxtimdir yaman, Məni mindaq günü qara xəbər ver. MüĢtaqiyam ömrüm yetdi talana, QarqamıĢam məni dərdə salana. Ġllər ayrısına həsrət qalana, Gözü yolda intizara xəbər ver. (12.281) Haqqında söhbət gedən qoĢmanın üçüncü bəndinin ikinci misrası Azərbaycan klassik ədəbiyyatından seçmələrin III cildində ”Xudam, sən də bir əl yetir dəstimə” Ģəklində verilmiĢ, dördüncü bənd isə unudulmuĢdur. (14.429-430) Elə buradaca xatırladım ki, Məhəmmədhüseyn xan MüĢtaqın “XoĢ gəldin” rədifli müxəmməsi aĢıqanə-lirik ovqata malik olub, məlum qoĢmasındakı məzmunu nəticə baxımından tamamlayır: Səni badi-səbamı eylədi agah halımdan, EĢitdin yoxsa bir səs naleyi-bietidalımdan? Bu müddətdə xəyalın çıxmıĢdı xud xəyalımdan, Deyim kim ol, sənə gətdi xəbər verdi məlalımdan, Kim ərz etdi gətirmək dərdimə dərmanı, xoĢ gəldin. Məhəmmədhüseyn xan müxəmməsləri, qoĢmaları, təcnisi və qəzəlində bir qayda olaraq gah “MüĢtaq”, gah da “MüĢtaqi” sözündən təxəllüs kimi istifadə edir. Bu mənada S.Mümtazın onu “El Ģairləri”ndə “MüĢtaqi” adı ilə təqdim etməsi təqdirəlayiqdir. Məhəmmədhüseyn xan MüĢtaqın “DüĢmüĢ”, “Qurban olduğum” rədifli qoĢmalarında ədəbi-bədii-estetik səviyyə qənaətbəxĢdir: Sinəm o gözəlin çarpaz dağıdır, 63

Məclisi eyĢ içrə türfə çağıdır. ġux nazü qəmzəsi can almağıdır, Müjgan sadağına qurban olduğum. Ağ üzdə xalları filfilə nisbət, Can quĢu bağında bülbülə nisbət. Ləbləri çiy düĢmüĢ bir gülə nisbət, Əhmər yanağına qurban olduğum. Bununla belə əsərlərinin bir çoxu müəyyən münasibət, situasiya və məqamla bağlı olduğundan tədqiqatçı üçün bəzi mətləbləri bilmək zərurəti yaranır. Əvvəl gündən lənət olsun Ģeytana, Ondan ötrü fitnəsi var, feli var. Mən də bitab oldum ol dəmdən bəri, Ol səbəbdən böyük, kiçik yolu var. Lənət olsun kor Ģeytanın gözünə, Ol zaman ki, qürur verər özünə. Hər kimsə ki, baxır onun sözünə, Nə iĢinin sağı, nə də solu var. Əzizim, ol dəm ki, incitdim səni, Günahım əfv eylə məzur dut məni. Çox olur beynində cahilin qanı Guya ki, əlində Ġran eli var. Baxıban Ģad olur dost-duĢmanlar, Sana qurban olsun nazənin canlar. Bərtərəf olublar çox xanimanlar, Özü Ģeyda bülbül, qönçə gülü var. PəĢmanlıq əl verdi, göndərdim qasid, Düçar olsun dərdü bəlaya hasid. Əhdü iqrarında olmasın kasid, Yaxanda MüĢtağın düĢmüĢ əli var. (12. 282) AĢiqanə-lirik ovqat təsiri bağıĢlayan bu qoĢmada “Ģeytana uymuĢ” xanın kimi incitdiyini, kimin yanında özünü xan kimi deyil “əlində Ġran eli olan” Ģah kimi apardığını, nəyə görə “düĢman sevindirdiyini”, “peĢiman olub kiməsə qasid göndərdiyini”, nəhayət, MüĢtaqın kimin “yaxasında sınıb64

düĢmüĢ əlinin olduğunu” bilmədən həqiqi məzmunun açıqlanması qeyrimümkündür. XVIII əsr Azərbaycan, o cümlədən, onun tərkib hissəsi kimi ġəki ədəbi mühitinin canlı mənzərəsini yaratmaq üçün dövrün ədəbi Ģəxsiyyətlərinin qələmindən çıxan əsərlərin tam nəĢri ilə yanaĢı onların müqayisəli Ģəkildə tədqiqinə baĢlamağın necə böyük elmi-ədəbi əhəmiyyət daĢıdığını izah etməyə ehtiyac qalmır. ġəkiyə layiq bir hamam, bir məscid və bir mədrəsə inĢa etdirən babası Hacı Çələbi xanın ənənələrini yaĢadan Məhəmmədhüseyn xan MüĢtaq Ağcayazılı Hacı Məhəmməd Çələbi Əfəndi “Zari” təxəllüsün Ģeirlərində mədh edilən imarətin və məscidin binasını qoymaqla (8.88) Ģöhrətinin ən yüksək zirvəsinə qalxmıĢdır. Məhəmmədhüseyn xandan üzü bəri bütün zamanların sarayına çevrilən ġəki xan sarayı daĢın və kərpicin, ağacın və Ģəbəkənin, rəngin və naxıĢın, ölçünün və simmetriyanın poeziyası kimi gözləri və könülləri ovsunlamaqda, insan ruhunu və xəyalını qanadlandırmaqdadır. ġöhrətli xan, istedadlı Ģair kimi özünü təsdiq edən Məhəmmədhüseyn xan MüĢtaq paxıllıqlar və qısqanclıqlar çevrəsindən çıxmağa can atsa da, taleyin amansız hökmünə məruz qalmıĢdır – “təlimatını Qarabağ xanı Ġbrahim xandan və digərlərindən alan”, ona gizlində həsəd və kinlə düĢmənçilik hissləri bəsləyən əmisi Hacı Əbdülqadir xan “ƏrəĢ və ġəki bəylərbəyi ilə gəlib öz dəstəsini qalanın dalında, dağ arasında gizlətmiĢ və günorta çağı divan əmələcatı dağılarkən .... otağna daxil olaraq MüĢtaqı öldürmüĢ və ev-eĢiyini də mənimsəyərək özünü xan elan etmiĢdir.”(8.95) Salman Mümtazın təbirincə desək “ömründə kimsəni tərif, tövsif etməyən Molla Vəli Vidadi” bu müsibəti öz “Müsibətnamə”sində ürək ağrısı ilə təsvir etmiĢdir. Ev-eĢiyi ilə bərabər “məcmueyi-əĢarı” da arada məhv olub gedən Məhəmmədhüseyn xan MüĢtaqın qəbri özünün tikdirdiyi birinci Cümə Məscidinin mehrabı içərisindədir (8.99) M.V.Vidadi “Müsibətnamə”də hadisələri son dərəcə dəqiqliklə açıqlayaraq əmisi Hacı Əbdülqadir ilə kinli Hacı Məhəmmədin ondan aralandığını, barıĢıq üçün göndərdiyi oğlu Məhəmmədhəsən xanın onların əli ilə Ġbrahim xan CavanĢir tərəfindən həbs edildiyini, düĢmənlərinin gah Fətəli xana, gah da Ağası xana yalandıqlarını, “nanü nəmək bilməyən”, “arsız, hörmətsiz, Ģeytan kimi fitnəkar” olan bu adamların “Ģir ürəkli”, “xoĢxasiyyət”, “dili Ģirin”, “təbi həlim”, “mərdi-meydan”, “əhli-ürfan”, “mülki qədim”in baĢçısı Məhəmmədhüseyn xana xaincəsinə edilən qəsdin Gürcüstan Valisi tərəfindən dəstəkləndiyini, bu xəyanətə rəvac verən Hacı Məhəmmədin iĢ tamam olduqdan sonra Hacı Əbdülqadir xanın əmriylə həbs edildiyini, bir il orada qalıb öldüyünü göstərir. Rusiyada, Ġranda belə bir biabırçı müsibətin görünmədiyini vurğulayan M.V.Vidadi sanki gələcəkdə 65

müstəqilliyini itirəcək bir ölkənin daha böyük müsibətlərə düçar olacağını hiss edirdi: Belədir dövran iĢi, hər gündə bir al eyləmiĢ, Aqili nadan ilə pəjmürdə əhval eyləmiĢ. Üz verib namərdə, hər dəm mərdi pamal eyləmiĢ, Ey Vidadi, gəl ki, bu dövran məni lal eyləmiĢ, Gör nələr qıldı fələk MüĢtaqi tək insanə bax. XVIII əsr Ģairləri sırasında Ģair Süleymanın da adı çəkilir. S.Mümtaz Ģair Süleymanın Ģeirinə M.P.Vaqifin nəzirə yazdığını göstərir. (15.101) Ey simi bədən, mehri dürəĢxəndə, Züleyxa, Ey kami məlahət, təbi pürxəndə, Züleyxa, Qılma saçını bunca pərakəndə, Züleyxa. Ey gözləri Ģəhla, Ey qaməti rəna, Ey saneyi Leyla. Rüxsarı gözəldir, Rəftarı gözəldir. Tuti kimi hər ləhmeyi-göftarı gözəldir, Kim gördü ki, yüz ruh ola bir təndə, Züleyxa. Göründüyü kimi Ģair Süleymanın Ģeirlərində lirik ruh aparıcı mövqe tutur. Etiraf edilməlidir ki, Azərbaycan xanlıqlarının, o cümlədən, ġəki xanlığının XVIII əsrdən XIX əsrə keçidi Gürcüstanın 1783-cü ildə Rusiyanın himayəsini qəbul etməsi Ģəraitində zamanın bütün Qafqazı nehrə kimi çalxaladığı bir dövrə təsadüf etdi. 1780-ci ildə Məhəmmədhüseyn xan MüĢtaqın qətlinə qol qoyub xanlığı ələ keçirən əmisi Əbdülqadir xan elə 1783-cü ildə Rusiyaya sığınmaq eĢqiylə yaĢayan Fətəli xana yaxınlaĢmaqda davam etdi, Ġbrahimxəlil xana qarĢı müharibədə ona öz qoĢunu ilə köməyə gəldi. Nəticədə, Ġbrahimxəlil xan Məhəmmədhüseyn xan MüĢtaqın oğlu Məhəmmədhəsən xanı həbsdən azad etdi. O da əvəzində ġəkidə xanlığı ələ aldı. Ağası xanın yanına qaçmıĢ Əbdülqadir xanı gətirdib oğlanları ilə birlikdə qətl etdirdi. Məhəmmədhəsən xanın hakimiyyəti 1795-ci ilədək davam etdi. 1795-ci ildə Məhəmmədhəsən xan Ağa Məhəmməd Ģah Qacarın ġirvanı ələ keçirmək üçün göndərdiyi dəstəyə qoĢuldu. Bundan istifadə edən qardaĢı Səlim xan qalib gəldi. Ağa Məhəmməd Ģah Qacar Məhəmmədhəsən xanın məğlubiyyətini Ģübhəli qarĢıladı, Sərdar Mustafa xan Dəvəliyə onu kor edib Təbrizə göndərməyi əmr etdi. 66

Səlim xanın xanlığı isə iki il sürdü. 1797-ci ildə Ağa Məhəmməd Ģah Qacar ġuĢada öldürüldü. ġamaxı xanı Mustafa xan böyük qoĢunla ġəkiyə hücum edib yenidən Məhəmmədhəsən xanı xanlığa gətirdi. Beləliklə, ġəki Məhəmmədhəsən xanın xanlığında XIX əsrə daxil oldu. ġamaxı xanı Mustafa xanın 1801-ci ildə Məhəmmədhəsən xanla arası dəydi, onu həbs etdirib ġirvana göndərdi. Məhəmmədhəsən xan Qubaya, Dərbəndə, Cara, nəhayət, rusların yanına getdi. (17.45) 1804-cü ilin baĢlanğıcında Fətəli Məhəmmədhüseyn xan oğlu iki-üç ay xanlıq etsə də, Səlim xan yenidən hakimiyyəti ələ aldı, 1805-ci ilin martında Mustafa xan ġəkiyə hücum etdi, Rusiyadan ġəkiyə kömək gəldi, mayor Akimovun köməyi ilə Mustafa xan məğlubiyyətə uğradı. (17.49) Görün, Azərbaycan xanlıqları nə gündə olmuĢ, kim-kimə qılınc çəkmiĢ, kim-kimə kömək etmiĢdir! 1805-ci il Gəncə yaxınlığında, Kürəkçay sahilində ġəki xanlığının Rusiyanın himayəsi altına keçməsi haqqında müqaviləyə Səlim xan imza atmıĢdır. Ġran Ģahı Fətəli Ģah buna etiraz etmiĢ, Səlim xan bunu Sisianova xəbər vermiĢdir. Kürəkçay müqaviləsindən bir ay sonra Səlim xan Rusiyadan üz döndərmək qərarına gəlmiĢdi. 1806-cı ilin iyun ayında çar zabiti Lisaneviçin əmri ilə Səlim xanın bacısı, əri Ġbrahim xan və ailə üzvləri Xankəndində qətlə yetirildi. Bu zaman ġəki yaxınlığında baĢda mayor Parfyanov olmaqla Tiflis alayının iki rotası yerləĢdirilmiĢdi. Səlim xan mayor Parfyanovu və onun kazaklarını əsir alıb ġəkidən çıxmağa məcbur etdi. Sisianovun ölümündən sonra general Gudoviç Qafqazda baĢ komandan təyin edildi, ona ġəkiyə dərs vermək tapĢırılsa da, o bunu təxirə salmağı imperatora yazdığı məktubda etiraf etmiĢdi. Səlim xan öz növbəsində çar I Aleksandra məktub yazıb bağıĢlanmasını istəmiĢdi. Buna baxmayaraq, 1806-cı il oktyabrın 22-də general Nebolsinin dəstələri ilə döyüĢdə Səlim xan basıldı, əvvəlcə Kəldəyə, sonra isə Abbas Mirzənin düĢərgəsinə qaçdı. Bundan sonra Fətəli xan Məhəmmədhüseyn xan oğlu 1806-cı ilin sonu, 1807-ci ilin ilk ayı ərəfəsində yenə də iki-üç ay xanlıq edir. (10.109) Lakin çar Ġrandan üz döndərib Rusiyaya köçmüĢ Xoylu Cəfərqulu xan Dünbülünü ġəkiyə hakim təyin edir. ġəki Rusiyanın ixtiyarına keçir. 1813-cü il oktyabrın 12-də Qarabağın Gülüstan kəndində bağlanan müqaviləyə görə TalıĢ, ġirvan, Quba, Bakı, Gəncə, Qarabağ xanlıqları sırasında ġəki xanlığı Rusiyanın tərkibinə daxil olsa da, Cəfərqulu xan 1814cü ilədək, 1814-cü ildən isə onun oğlu Ġsmayıl xan 1819-cu ilədək ġəkidə xanlıq edirlər. 1819-cu ildə çarın əmri ilə Qazax-ġəmĢəddil sultanlığı, o cümlədən ġəki xanlığı ləğv edilir. (18.95-110) 1819-cu ildən 1826-cı ilədək ġəkidə komendant üsul-idarəsi fəaliyyət göstərir. Bir də 1826-cı ildə RusiyaĠran müharibəsindən istifadə edərək Hüseyn xan Səlim xan oğlu avqust ayından okytabr ayının 19-a qədərki ərəfədə ġəkidə xanlıq edir. Rus qoĢunu 1826-cı ilin oktyabr ayının 19-da yenidən ġəkiyə daxil olur, Hüseyn xan Səlim xan oğlu Ġrana qaçır, dekabrın 9-da Yermolov ġəkiyə gəlir, iĢğal baĢa çatmıĢ hesab olunur. 67

1828-ci il, fevralın 10-da bağlanmıĢ “Türkmənçay” müqaviləsinin mahiyyəti isə hamı üçün bəllidir. XIX əsrin birinci otuz ilini çaĢqınlıq içərisində, qeyri-sabit bir Ģəraitdə yaĢayan Azərbaycan və onun ġəki xanlığı siyasətdə, iqtisadiyyatda və ədəbiyyatda pərakəndəlik halları keçirməyə bilməzdi. Bu pərakəndəlik ədəbi əsərlərin hər Ģeydən əvvəl, Azərbaycan dili ilə yanaĢı gah ərəb, gah fars, gah da rus dillərində qələmə alınmasında özünü göstərirdi: çünki xalq nicat yolunu gah Ġranda, gah da Rusiyada axtarırdı. I.XIX əsr ġəki ədəbi mühitində xüsusi yeri olan Ģairlərdən biri və birincisi Molla Murad oğlu Molla Qasım Zakir olmuĢdur. Təvəllüd tarixi məlum deyildir. ġəkinin YuxarıbaĢ məhəlləsindən olduğu göstərilir. F.Köçərli onu ġəki Ģairlərinin ustadı kimi təqdim edir. “ġirvan mahalında Molla Zakiri Ģairə bir qız məğlub edibdir və Ģair bundan ziyadə mütəəssir olaraq zəhərlənib, orada dəfn olunubdur” desə də, bu rəvayətin doğruluğuna Ģübhə ilə yanaĢır və belə güman edir ki, elə bir Ģairə qız olsaydı, yəqin ki, adı dillər əzbəri olardı, unudulmazdı. Molla Qasım Zakirin “təxminən bundan altmıĢ beĢ və ya yetmiĢ sənə müqəddəm qırx beĢ sinində” vəfat etdiyini də yaddan çıxarmır(20.457) Əgər F.Köçərli əsərinin son variantını 1911-ci ilin əvvəllərində tamamlamıĢsa, onda Molla Qasım Zakirin 1796-1841-ci illərdə ömür sürdüyü aydınlaĢır. Eyni əsrdə yaĢasalar da, adları və təxəllüsləri eyni olsa da, Qasım bəy Zakirlə Molla Qasım Zakirin bir-birini tanımadıqlarını qeyd edən F.Köçərli onun bir çox əsərlərini Hüseyn əfəndi Qayıbovun “Məcmuəsi”ndən əldə etdiyini, “Qalsınmı” rədifli müxəmməsinin isə RəĢid bəy Əfəndiyev tərəfindən ona təqdim edildiyini yazır. Eyni zamanda Hüseyn əfəndi Qayıbovun Qasım bəy Zakirin Gözləyən kimsə, gözüm, həqqi deməz Ay sənə misrası ilə baĢlanan müsəddəsini Molla Qasım Zakirə aid etməsini qeyd edir. “Hər qisim aĢarü asar vücuda gətirən” Molla Qasım Zakirin müxəmməs, müsəddəs, müsəmməs və s. kimi janrlarda qələmə aldığı Ģeirlər aĢiqanə mövzudadır. Lakin onların ədəbi-bədii, estetik səviyyəsi F.Köçərlinin ona verdiyi qiyməti təsdiq edir: Bir mahvəĢin felinə düĢdüm, teli nazik, Rüxsarına həmta demək olmaz, gülü-nazik, Ətvari-əcaib, xuyu göyçək, halı nazik ġümĢadə bərabər deyil, əmma əli nazik, Bir gərdəni mina, sinə qaqüm, beli nazik. (16.46) Və ya: Könül əhli cahan içrə olub bir Ģux dustağı, O Ģuxun Ģux rəftarı çəkibdir sinəmə dağı. 68

Ləbi-ləli-Ģəkərbarı lətafətdə, təkəllümdə, Sanasan bağ ara titrər səbadan lalə yarpağı kimi təĢbehləri ilə qəzəllərində də molla Qasım Zakir metaforalardan məharətlə istifadə edir. Bir namə yazmıĢdın gözəllər Ģahı, Gəldi məni mübtəlaya yetiĢdi. GuĢeyi külahım fəxri-namədən Gedib çərxi-müəllaya yetiĢdi. Sən Molla Zakirin qibləgahısan, Məlahət Ģəhrinin padiĢahısan. AĢiqi-sadiqin nəzərgahısan, Səadətin Sürəyyaya yetiĢdi. (19.462) Göründüyü kimi Molla Qasım Zakir qoĢmalarında da ġəkili Nəbi, Məhəmmədhüseyn xan MüĢtaq kimi aĢiqanə ruhu qoruyub saxlayır. II. XIX əsr Azərbaycan, Yaxın və Orta ġərq ədəbi-fəlsəfi fikir tarixində xüsusi yeri olan böyük M.F.Axundzadə haqqında geniĢ danıĢmağa ehtiyac duymuram. Azərbaycanda ilk dram, ilk mükəmməl nəsr, ilk mükəmməl fəlsəfi trilogiya onun adı ilə bağlıdır. III. 1805-ci ilin baĢlanğıcında iki-üç ay, 1806-cı ilin sonu, 1807-ci ilin yanvar ayı ərəfəsində yenə iki-üç ay xanlıq eləmiĢ Fətəli xanın oğlu Kərim ağa Fateh 24 may 1829-cu ildə yazdığı “ġəki xanlarının müxtəsər tarixi” əsəri ilə daha çox məĢhurdur. F.Köçərlinin məlumatına görə Kərim ağa Fateh 1857-ci ildə 75 yaĢında ġəkidə vəfat etmiĢdir. (19.466) Belə olduqda onun 1782-ci ildə anadan olduğu anlaĢılır. BaĢqa bir mənbədə isə bu tarixlər belədir: 1788-1859. Kərim ağa Fatehin mükəmməl bir divanı vardır, lakin oradakı əsərlərin çoxu fars dilindədir. F.Köçərli onun türkcə iki qəzəlinin olduğunu göstərir. Birinci qəzəlinə görə Nabi əfəndiyə, ikinci qəzəlinə görə Qasım bəy Zakirə yaxınlığını qeyd edir. Atası Fətəli xan “Möhnəti” təxəllüsü ilə yazırmıĢ. (10.20) IV. XIX əsr ġəki ədəbi mühitini təmsil edənlərdən birisi də Hacı Mahmud əfəndi Nafedir. ġəkinin Dodu məhəlləsində 1811-ci ildə anadan olmuĢ, 1876-cı ildə 65 yaĢında vəfat etmiĢdir. (20.259) Nəsillikcə ruhani olduqlarından dini-ruhani əsərlər yazmıĢdır. V. Hacı Rəsul Rəsul ġəkinin YuxarıbaĢ məhəlləsində 1802-ci ildə anadan olmuĢ, 1882-ci ildə, 80 yaĢında vəfat etmiĢdir. O da Nafe kimi dini məzmunlu əsərlər yazmıĢ, gah mollalıq etmiĢ, gah ticarətlə, gah da çörəkçiliklə dolanmıĢdır. (20.261; 15.77) 69

VI. Rəsul Dülgər YuxarıbaĢlı Ġsmayılın oğludur. Sənətinə uyğun təxəllüs götürmüĢdür. 1825-ci ildə anadan olmuĢ, 1888-ci ildə, 63 yaĢında vəfat etmiĢdir. Çox sayda əsərləri vardır. Klassik ədəbi ruh onun əsərlərinə hakimdir: EĢq əhli olan tariki-dünya gərək olsun, Alsın nəzərə, mətləbi-mövla gərək olsun. Hər Qeys olub, sidq ilə Leylanı sevən kəs Məcnun kimi sərgeĢteyi-səhra gərək olsun. Dülgər, tut əlin rahi-Ģəriətdən usanma, Sail əlinə mötəbər əsa gərək olsun. VII. Xəstə Qədir adlı Ģəxsin Çayqırağı məhəlləsindən olduğunu, qırx yaĢında vəfat etdiyini göstərən F.Köçərli “əsərlərini ədəbiyyata layiq görməyib, məcmuəmizə nümunə salmadıq” deyə sözünü tamamlayır. (20.269) VIII. Mustafa ağa ġuxi Kərim ağa Fatehin sülbi oğludur. Anadan olduğu il məlum deyildir, 1895-ci ildə vəfat edibdir. Hüseyn xan məscidinin həyətində, atası Kərim ağa fatehin yanında dəfn edilmiĢdir. 1857-ci ildə onu atasından alaraq Peterburqa girov aparmıĢlar. Dörd il konvoy (məhbusları qoruyan və müĢayiət edən hərbçi) olub, 1861-ci ildə kornet (süvari qoĢunda bölük bayrağını aparan kiçik zabit) çini ilə qayıdıb. Sonra ġəkidə beĢ il murov köməkçisi iĢləyib. Özünə məxsus olan əmlakın mədaxili ilə dolanıbdır. Dövrün alim və Ģairləri ilə ovqat məclisləri keçirərmiĢ. (20.270;10.10-11) Ġki divanı vardır. Əsərləri dini-didaktik məzmundadır, lirik qəzəlləri də vardır. Hər təbəssüm ki, gər ol ləli-Ģəkərxəndə edər, Özünə yüz dili-Ģeydanı o dəm bəndə edər. Toxuna zülfünə nagah nəsimi-səhəri, ƏnbərəfĢan qılar, əqli pərakəndə edər. Aparar huĢumu məstanə dönüb baxması, Hər zaman naz ilə ol sərv xuraməndə edər. ġuxiya, vəqti-həlakimdə yetən dəm ləbdən Zində bir busə ilə ol büti-nazəndə edər. Onun “ġəkinin tərifi” Ģeirində təbii gözəlliklər vəsf edilir.(23.156) 70

IX. XIX əsr ġəki ədəbi mühitini təmsil edənlərdən birisi də Molla Hacıbala oğlu - Molla Məhəmməd Hüzni olmuĢdur. Əslən Küngütlüdür. Mollalıq etmiĢ, təbriknamələri, mərsiyələri, tərifnamələri və qəzəllərindən ibarət bir divan tərtib etmiĢdir. Lakin divanı əldə edilməmiĢdir. F.Köçərli əsərlərindən nümunələr vermiĢdir və 1901-ci ildə vəbadan vəfat etdiyini yazmıĢdır. X. Çarıqçı Məhəmməd ġəməmduz ġəki Ģairləri arasında Ģeirləri ilə Ģöhrət qazanmıĢ Ģairlərdən olmuĢdur. F.Köçərli “tavanasız, çarıqçı Ģairin” istedadlı olduğunu, 1899-cu ildə iyulun 4-də vəfat etdiyini göstərir. Qəzəllərinin birində deyilir: Çün qəza tiri səni etdikcə niĢan, ağlama! Bax, əlacın var isə, tut qarĢı qalxan, ağlama! Çərxi-kəcrəftar özü sən kimi bir məxluqdur, Sən də qıl öz dərdinə hər dəmdə dərman, ağlama!

Ey ġəməmduz, ol xuda müĢgülgüza olmuĢ bizə, Necə müĢkül karın olsa, eylər asan, ağlama! XI. ġəki Ģairlərindən Molla Ġbrahimxəlil Dodui XIX əsr ġəki ədəbi mühitində öz yeri olan Ģairlərdən biri hesab edilir. Doğulduğu məhəllənin adını özünə təxllüs götürmüĢ, 1900-cü ildə 40 yaĢında vəfat etmiĢdir.(20.281283) Ruhanilik etmiĢ, Ģeirlər yazmıĢdır, əsərləri divan halında cəm edilməmiĢdir: Dedim: - Könül, səni bu halə dərdi-yar salıb? Dedi: - Bəli, bəli, əlbəttə, bir nigar salıb. Dedim: - Bu möhnəti-hicranə yoxmu bir əncam? Dedi: - Nə çarə qəzayə ki, girdgar salıb. Dedim: - Doduiyə bais olan ədavət nə? Dedi: - Əbəs deyil, əlbəttə, vəchi var, salıb. S.Mümtazın “El Ģairləri”ndəki Molla Ġbrahim “çox güman ki, Doduidir” (15.16) XII. Təvəllüdü müxtəlif mənbə, qeyd və tədqiqat iĢlərində 1841, 1842 tarixləri ilə qeyd edilən “Nakam” təxəllüslü DərviĢ Məhəmməd ağa oğlu Ġsmayıl bəy Sədrəddinbəyov XIX əsr ġəki Ģairlərinin “ən məhĢuru və müqtədiri” (20.284) olub, Feyzulla Qasımzadənin “XIX əsr Azərbaycan 71

ədəbiyyatı tarixi” kitabında göstərildiyi kimi 1829-cu ildə anadan olmuĢdur. (21.480-482) Mərhum Xoçih qəbristanlığında dəfn edilmiĢdir. F.Köçərli onun cüt qafiyəli “xoĢməzmun” bir qəzəl inĢa etməsini göstərir: Cami-səfada qalmayıb artıq əsər-məsər, Mirati-dildə qət-qət olubdur kədər-mədər. MüĢkülə də iqamət əgər kuyi-yaridə, Mümkün deyil bu biqədəm, ey dil, səfər-məfər. Təzvirdir, fəribdir axır nəticəsi, Hər bir kəlamın ola nədi əgər-məgər. GetmiĢ qərar təndə Süleymani-ruhdən, Yoxdur hənuz hüdhüdi-dildən xəbər-məbər. Məcnun kimi kənar olub adabi-eĢqdən Hər LeylivəĢ cəmalına qılman nəzər-məzər. Mən aĢiqəm o Ģahidə kim, çıxsa pərdədən, Nabud olur süehhrdə xur-mur, qəmər-məmər. Nakam, yandın atəĢi-möhnətdə, bədər in Yaxmaz səni cəhimü-məhimü, səqər-məqər. Klassik ədəbi janrların demək olar ki, hamısında qələmini sınamıĢ Ģairin “Gənci-ədəb”, “Dastani-Fərhad və ġirin”, “Dastani-Məcnun və Leyli” adlı poemaları da vardır. Nakamın əsərlərinin külliyyat Ģəklində çap edilib oxuculara çatdırılması son dərəcə zəruridir. XIII. F.Köçərlinin “Ədəbiyyat”ında ġəkidə yaĢayıb-yaradan Ģairlər sırasında Mirzə Həsən Mirzənin də, Ġbrahim əfəndi Nicatinin də adı çəkilir. Mirzə Həsən Mirzənin əslən Qarabağlı olub, gənc yaĢlarından ġəkiyə gələrək yenicə açılmıĢ rus dəftərxanasında münĢilik etməsini, cavan yaĢında 1833-cü ildə vəfat etməsini, vəsiyyətinə əsasən ġuĢa Ģəhərində Mirzə Həsən qəbristanlığında dəfn olunmasını göstərən F.Köçərli onun AĢıq Pəri, Məhəmməd bəy AĢiq ilə yazıĢmalarını da qeyd edir. (19.307) F.Köçərli əslən Qazax mahalından olan Ġbrahim əfəndi Nicatinin valideynləri ilə ġəkiyə köçüb yaĢadığını yazır. (19.468) Təəssüflər olsun ki, onun təvəllüdü və vəfatı haqqında heç bir məlumat yoxdur. XIV. XIX əsrdə ġəki Ģairlərinin bir qismi təxəllüslərini məĢğul olduqları sənətin adından götürmüĢdülər. ġəkili Rəsul Dülgərin 72

müasirlərindən biri ġəkili Lətif NəqqaĢ idi. Onun tərcümeyi-halı haqqında heç bir məlumatımız yoxdur. S.Mümtaz onun “Milçək” Ģeirini “El Ģairləri” kitabına daxil etmiĢdir.(12.76) S.Mümtazın “El Ģairləri” kitabında Dəhnəli Səməd Əfəndi Məhzunun “MiĢkat” (“Lampa”), (12.78), ġabalıdlı Molla Yusif Racinin “Qəhvə” Ģeiri və “Gəlmədi” rədifli qoĢması (12.95,198), Saraclı Ġmranın “Etdin fələk”(12.211), ġəkili Hüseyn Qəmnakın “Ağlaram”qoĢmaları (12.216) və ġəkili Dəli Bəbirin müsəddəs-müstəzadı (12.361) öz əksini tapmıĢdır. ġəkili Dəli Bəbirin Ģeirindəki xəlqi ruh və ritm onun rəvan təbə malik bir Ģair olmasından xəbər verir: Dilbər, sənin ol gülĢəni gülzarına qurban, On dörd gecəlik Ay təki ruxsarına qurban. Əyri qaĢına, tirrəyi-zərtarına qurban, Süzgün gözünə, nərgisi-xummarına qurban! Ey sevgili yarım, Ey türfə nigarım, Sənsən gülüzarım, Yox səbrü qərarım, Xəllaqına, peyğəmbərinə, tanrına qurban! Gər ərĢü fələkdən yenə yüz huri cahanə, Görməz sənə bənzər gözəli çəĢmi-zəmanə. Mürqani-çəmən gördü rüxun, çəkdi zəbanə, BaĢlandı gözəl nəğmə, xoĢ ahəngli təranə. Yandım mən, aman yar, QaĢları kaman yar. Ey ruhü rəvan yar, Zülmündən, usan, yar! On dörd gecəlik Ay kimi ruxsarına qurban! Xali-siyəhin qarə qılıb rəngi bəlalı, Göftari-ləbin Ģirin edib Ģəhdü zülalı. Əbrüilərin yay tək əyib göydə hilalı, Yengi ayının yoxdu bu dünyada zavalı! Ey cahü cəlalım. Ey mah cəmalım. Ey əbru hilalım, Gəl qadanı alım. Əyri qaĢına, türreyi-zərtarına qurban! 73

Çün dərdim olub ruzi-əzəldən-sənə məlum, Mövzum bayatı ilə qəzəldən-sənə məlum. Yoxdu üzümün fərqi xəzəldən-sənə məlum, Çəkməz əlin üĢĢaq gözəldən-sənə məlum! Ey dilbəri tənnaz, Ey sevləti Ģahbaz, Etmə Bəbirə naz, Gəl ol mənə həmraz. Xəllaqına, peyğəmbərinə tanrına qurban! XV. XIX əsr ġəki ədəbi mühitindən danıĢarkən Mah xanım və Mahtab xanımın adlarını çəkməmək olmaz. Sadəcə olaraq Həmidə xanım və Məshəti xanımdan üzü bu yana ara-sıra Ģairə qadınların adına rast gəlirik. Haqqında söhbət gedən Mah xanım heç Ģübhəsiz ki, XIX əsrin II yarısında yaĢamıĢdır. Bunu Ģair Mustafa ağa ġuxiyə yazdığı Ģeir də təsdiq edir. Görünür Mah xanımın gəncliyi və cazibədarlığı Mustafa ağa ġuxinin də diqqətini cəlb edibmiĢ. Ağaların bağçası var, bağı var. Ġlxısı var, atı, malı, varı var. Kasıbın da namusu var, arı var. Və ya Ağayi-ġuxinin qayğısı azdır. (22.100) misraları ġəki Ģairləri arasında da digər bölgələrdə olduğu kimi yazıĢmaların olduğunu göstərir. Mahtab xanım Mah xanımın müasiri olmuĢdur. Əldə bir qoĢması vardır, o da aĢıq Ģeiri tərzindədir. Onun qoĢmasında sevincin və nəĢənin lirikası özünü göstərir: Səhərdən varmıĢdım o gözəl bağa, Bir tuti quĢ gəlib qondu budağa. Mübarək qədəmin basdı otağa, Gizlicə sirrimi vermiĢəm bu gün. Mahtabam, yaman günüm keçildi, Dolandı saqilər, badə içildi. Gözün aydın olsun, baxtım açıldı, Bir ali nəsəbi sevmiĢəm bu gün. (22.103-104) XVI. XIX əsr Azərbaycan ədəbi mühiti həm də ədəbi məclislər və əlaqələr mühiti olmuĢdur. ġəkidə ədəbi məclisin hansı ad altında fəaliyyət göstərdiyini bilməsək də, ġəkili ədiblərin 1864-cü ildə 74

ġuĢada təsis edilmiĢ “Məclisi-üns”, 1865-66-cı illərdən “MəclisifəramuĢan” və ġamaxıdakı “Beytüs-səfa”, 1880-ci illərdən Bakıda fəaliyyət göstərən “MəcməüĢ-Ģüara” ilə əlaqə saxladığı aydın olur. Çox güman ki, ġəkili ədiblər həm də 1838-ci ildən Ordubadda təsis edilən “Əncüməni-Ģüara”, Qubadakı “Gülüstan”,Tiflisdəki “ Divani-hikmət” məclisləri ilə əlaqə saxlamıĢlar. Ədəbi əlaqələr baxımından Ġ.Nakamın, M.ġuxinin adları tez-tez çəkilir. (19.50,53;) Təzkirə, məcmuə və almanaxlarda Küngütlü Molla Məhəmməd Hüzninin, Dəhnəli Səməd əfəndi Məhzunun, Sarıcalı Ġmranın, ġabalıtlı Molla Yusif Racinin adlarının çəkilməsi ġəki Ģairlərinin vaxtaĢırı bir yerə yığıĢmağından və məclislər keçirmələrindən xəbər verir. “ġikəst” ləqəbli, “Zövqi” təxəllüslü, BaĢ Göynüklü Əhməd Əfəndidən danıĢarkən Salman Mümtaz onun “Ġbrahim bəy Purpələnglə, Hacı Abbasqulu ağa Qüdsi və Kərim ağa Fateh ilə həməsr, hətta səmimi bir dost” olduğunu xüsusi olaraq vurğulayır. Bu da yuxarıda dediyimiz məclislərarası əlaqələrin tarixən mövcudluğunu bir daha təsdiqləyir. S.Mümtaz Əhməd Əfəndi Zövqinin hicri 1285-ci ildə (1867) vəfat etdiyini yazır. (8.255) Oxuculara təqdim edilən müxəmməs-müstəzadı onun rəvan təbə malik bir Ģair olduğunu göstərir. Yüz zümreyi-ərbab gər məkan ola mövcud, könlüm səni istər. Yüz bəzminə ziĢərəfi-Ģan ola növcud, könlüm səni istər. Yüz hüsnü mələk tək özü insan ola mövcud, könlüm səni istər.... Və nəhayət Yüz dilbər ola mah kimi, Zövqi, sənə qurban, yüz Yusifi Kənan. Yüz gülĢənu, yüz sərv xuraman ola mövcud, könlüm səni istər. XVII. XIX əsr ġəki ədəbi mühiti həm də Azərbaycan aĢıq ədəbiyyatı tarixində Ģərəfli yerlərdən birini tutur. AĢıq Alı, AĢıq Ələsgər kimi azman aĢıqlarla bir əsrdə yaĢamaq və özünü təsdiq edə bilmək BaĢ Layısqılı aĢıq Molla Cumanın bəxtinə düĢmüĢdür. AĢıqdan daha çox Ģair-aĢıq kimi tanınan Molla Cuma, demək olar ki, aĢıq Ģeirinin bütün Ģəkillərində diqqətəĢayan nümunələr yaratmıĢdır. Özünü “Adəm atanın nəvəsi”, Adəmdən qalan aĢıqlığın varisi, “külli aĢıqların anası” adlandıran Molla Cuma özünün hərtərəfli hazırlığını belə ifadə edir:

Qanaram, ustaddan almıĢam dərsi, Oxudum türkinən ərəbi, farsı. Fikrim seyr eləyər ərĢnən kürsi, Dərin kitabların mənasıyam mən. Və ya AĢnayam, gedərəm doğru yolunan, Bülbüləm, söhbətim olar gülünən. DanıĢsalar yetmiĢ iki dilinən, Ol qədər arifəm, qanasıyam mən. Və yaxud Mənada Mollayam, molla Cümayəm, Ġsmi Pünhan oda Ģux pərvanəyəm, GəlmiĢəm cahana, bir gün fənayəm, Axırda Kərəm tək yanasıyam mən. Eyni bir fikir Molla Cumanın “Məndə” rədifli qoĢmasında da dolayısı ilə ifadə edilir: Hər kim istər isə qəvvasım olsun, Bəhri mühitlərin dəryası məndə. Fironlar durmayıb meydana gəlsin, ġüeybü Musanın əsası məndə. (15.366) Bu Ģeirin üçüncü misrası filologiya elmləri doktoru Mövlud Yarəhmədovun tərtibatında “Quzğun tək döĢ atan meydana gəlsin”, dördüncü misranın birinci sözü isə “sahibi” Ģəklində verilmiĢdir. (24.186) Əlbəttə ki, Salman Mümtazın varianti Molla Cuma səviyyəsini daha yaxĢı əks etdirir. Sonrakı bəndlərdə “ġeyda bülbülün həvəsi”, “ismi əzəmin duası”, “xəstələrin dəvası”, “həyalı ananın həyası məndə” deyən Molla Cuma fitrətən Ģair-aĢıq olduğunu bir daha bəyan edir. Ġsmi Pünhan, niyə məndən küsübsən? Dost-mehriban ya bir olar, ya iki. misraları ilə səmimiyyətin ən ilahi məqamını, Ġsmi-Pünhan köçdü fani dünyadan, Soldu yanaqları, üz hayıf oldu. Fələyin qisməti beləymiĢ bizə, QarıĢdı torpağa göz, hayıf oldu. deyə sızlamaqla ağrının az qala son səviyyəsini yaĢayan ustad Ģair “əvvəlaxır”ları ilə Azərbaycan aĢıq Ģeirinə çox böyük xidmət etmiĢ oldu. 76

1854-cü ildə BaĢ Layısqıda doğulan, Ġsmi Pünhan xatirinə “Bir gündə dörd dəfə ziyarət sandığı Göynüyün baĢına dolanan” Molla Cuma 1920-ci ilin may ayında içərisində ermənilərin də olduğu bolĢevik dəstəsi tərəfindən qətl edilmiĢdir. Hələ sağlığında “nadanlar arasında özünü qərib hiss” edən Molla Cuma bu dünyaya gözəlliyi və sevgini tərənnüm etmək üçün gəldiyini sanki əvvəlcədən hiss edərək yazmıĢdı: Ay ağalar, mən tək qərib öləndə Səs düĢsün ölkəyə, ellər ağlasın. Can gedibən cəsəd viran qalanda Yığılıb dost-aĢna, həm yar ağlasın. Anam yox, bacım yox, etsin ah-fəğan, Yasım tutsun Almalıda Tükəzban. ġotavarda Leyli, Marsanda Reyhan, Tasmalıda o gülüzar ağlasın. Cumaya yas tutsun Güllükdə Fətmət, Muxaqda Asiyət, Talada Həlmət. Qımırda Gülsənəm, Bazarda Əmnət, Çobankolda bircə Nigar ağlasın. Görünür, bu qoĢma, Molla Cumanın Molla Cuma kimi ağladığı ismi Pünhanın vəfatından sonra, Nigarın vəfatından əvvəl yazılmıĢdır. Təkcə Molla Cuma yaradıcılığına görə ġəki Azərbaycanın aĢıq ədəbiyyatının köklüköməcli yerlərindən biri hesab oluna bilər. XX əsr isə XIX əsrdən hadisələrinin gediĢi və məzmununa görə daha da rəngarəng oldu. Sadəcə olaraq XX əsrin rəngləri daha çox tünd idi. Milli münaqiĢələr, dünyanın bölüĢdürülməsinə yönələn qlobal səviyyəli hakimiyyət ehtirasları içərisində ölkədaxili çəkiĢmələr, çaĢqınlıqlar Azərbaycan məfkurəsinə, idealogiyasına və ədəbiyyatına öz təsirini göstərməyə bilməzdi. Hələ 1807-ci ildə Xoylu Cəfərqulu xanın Rusiyaya meyl etməsi, 556-sı erməni ailəsi olmaqla cəmi 1000 ailə ilə köç etməsi, nəticədə general-leytenant rütbəsi alaraq ġəkiyə xan təyin edilməsi, onun Ģərəfinə Cəfərabad kəndinin 100, DaĢbulağın 156, Göybulağın 134, Ağpilləkəndin 83, QayabaĢının 40, Aydınbulağın 31, Xanabadın 12 erməni ailəsi tərəfindən məskunlaĢdırılması (25.57-60;28.31) milli ideologiya və ədəbi düĢüncə tərzində ikrah və kin çalarları yaratdı. Bunun üstünə yüz il sonrakı hadisələri gəlsək, 1905-1907-ci illər rus inqilabının Azərbaycana təsiri Ģəraitində 1915-ci ildə Zəngəzurda ermənilər tərəfindən “yersiz gəldi, yerli qaç” siyasətinin yeridilməsi, daha sonra 1918-ci ildə həmən siyasətin 77

davamı kimi bütün ölkəni əhatə edən mart qırğınları milli-ədəbi məfkurəni dəyiĢdirdi, Rusiyaya olan inamı zəiflətdi. XIX əsrin əvvəllərində gah Ġrana, gah da Rusiyaya meyl edən Azərbaycan XX əsrin əvvəllərində Ġrandan daha çox Osmanlıya və Rusiyaya meyl etməklə, iki yol ayrıcında qalan və yol seçməkdə çətinlik çəkən, daha doğrusu, zamanın və dövrün qanlı caynaqlarında çırpınan, lakin təslim olmaq istəməyən bir ölkə timsalında idi. Dövrün qabaqcıl ədiblərindən Abdulla Əfəndizadə 1918-ci ildə “Ya ölüm, ya Türkiyə” mənzuməsini, yenə həmən ildə Salman Mümtaz “Ənvəriyyə” və “Öyün, millət” Ģeirlərini yazmıĢdılar. Onlar nicat yolunu Türkiyə ilə birləĢməkdə görürdülər. XIX əsr ġəki mühitində 1807-ci il Göynük üsyanı, 1814 və 1838-ci illərdə ġəki üsyanları ilə müĢaiyət olunmuĢdusa, XX əsr öz növbəsində 1930cu il ġəki üsyanı ilə daha çox əks-səda verdi, o “yalnız iqtisadi və siyasi hüquqsuzluğa qarĢı deyil, həm də .... mənəviyatsızlığa qarĢı yüksələn” (26.24) bir hərəkat kimi tarixə düĢdü. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan I Dünya müharibəsi ərəfəsini yaĢadı. 1918-1920-ci illərdə ADC-nin “bir kərə yüksələn” bayrağını seyr etdi, 1920ci ildən keçən 70 il ərzində sovet dönəmini gördü, 1937-ci ilin represiyasından keçib II Dünya müharibəsinə daxil oldu. SSRĠ tərkibində öz varlığını qoruyub saxlayan respublikamız 1923-cü ildə DQMV-nin necə yaradıldığının, 1948-ci ildə Azərbaycanlıların doğma torpaqlarından qondarmə Ermənistan tərəfindən necə deportasiya olunduqlarının Ģahidi olmaqla 1988-ci ilin məlum hadisələrinin, 1990-cı ilin 20 yanvar faciəsinin ağrılarından keçdi və 1991-ci ildən müstəqilliyinə qovuĢdu, 1993-cü ilin “tarixi qayıdıĢı” ilə “bir daha yüksələn bayrağın bir daha enməz” olduğunu sübut etdi. Bir sözlə XX əsr hadisələri ilə də, ədəbiyyatı ilə də yaddaĢlara əbədi həkk olunmuĢdur. Bu sözləri eyni ilə ġəki ədəbi mühitinə də aid etmək olar. XIX əsr ġəki ədəbi mühiti bənzərsiz M.F.Axundzadəsi ilə fəxr etdiyi kimi XX əsr ġəki ədəbi mühiti bənzərsiz S.Mümtazı, S.Rəhmanı, Ə.Dəmirçizadəsi, H.Ziyası, Y.Qarayevi və nəhayət B.Vahabzadəsi ilə fəxr edir. I. XX əsr ġəki ədəbi mühitinin ilk nümayəndələrindən biri R.Əfəndiyevdir. maarif xadimi, etnoqraf, tərcüməçi, Ģair, nasir və dramaturq kimi tanınan R.Əfəndiyev 1863-cü ildə, mayın 24-də ġəkidə anadan olmuĢ, 1942-ci ildə avqust ayının 31-də ġəkidə vəfat etmiĢdir. 1879-1882-ci illərdə Qori Müəllimlər seminariyasını bitirdikdən bir müddət sonra – 1895-1900-cü illərdə Tiflisdə - Aleksandovsk Müəllimlər Ġnstitutunda təhsilini davam etdirmiĢdir. 1900-1916-cı illərdə Qori seminariyasında Azərbaycan dili və Ģəriətdən dərs demiĢdir. 1918-1920-ci illərdə - Cümhuriyyət dövründə Bakı 78

müəllimlər seminariyasının, Sovet dönəminin ilk illərində isə ġəki pedaqoji texnikumunun direktoru olmuĢdur. 1924-cü ildə Azərbaycan I ölkəĢünaslıq qurultayında etnoqrafiya Cəmiyyətinin ġəki Ģöbəsinə elmi katib seçilmiĢdir. 1926-1933-cü illərdə rus dili müəllimi iĢləmiĢdir. Əsərləri Ġstanbul, Bakı və Tiflisdə nəĢr edilmiĢ, pyesləri Azərbaycan və Orta Asiya səhnələrində tamaĢaya qoyulmuĢdur. PuĢkindən, Lermontovdan, o cümlədən Ə.Firdövsinin “ġahnamə”sindən tərcümələr etmiĢdir. Dram əsərləri 1961, seçilmiĢ əsərləri isə 1979-cu ildə kütləvi surətdə nəĢr olunmuĢdur. (27.741742; 30.262-263) II. RəĢidbəy Əvəndiyevin qardaĢı Abdullabəy Əfəndizadə (ġəkili Abdullabəy) 1873-cü ildə ġəkidə anadan olmuĢdur. Tiflisdə Müəllimlər Ġnstitutunu bitirmiĢdir. Əmək fəaliyyətinə Bakıda müəllimliklə baĢlamıĢdır. 1904-cü ildə 4 saylı Bakı Ģəhər məktəbinə müdir seçilmiĢdir. 1912-ci ildə ġəkidə ilk oğlan, 1913-cü ildə ilk qız məktəbinin, 1914-cü ildə gimnaziyanın açılıĢı onun adı ilə bağlıdır. 1918-ci ildə ADC parlamentinə üzv seçilmiĢdir. Parlamentdə onun latın əlifbasına keçmək barədəki layihəsi bəyənilmiĢdir və “Son türk əlifbası” adı ilə nəĢr edilmiĢdir. Azərbaycan pedaqoji Ġnstitutunda məntiq fənnini tədris etmiĢdir. 1926-cı ildə ġəkidə vəfat etmiĢdir. UĢaqlar üçün Ģeirlər, hekayələr yazıb çap etdirmiĢ, bədii tərcümə ilə məĢğul olmuĢdur. (27.837) Onun 1918-ci ildə yazılmıĢ və ġəkidə “Mədəniyyət” mətbəəsində nəĢr edilmiĢ “Ya ölüm, ya Türkiyə” mənzuməsində müəllif Əbdü Əfəndizadə kimi təqdim olunmuĢdur. Mənzumədən əvvəl verilən “Bir neçə söz”də bir çox maraqlı məqamlar vardır: a) O “Binaən bərin bizlərdən bu halda hakim olmaz.... Osman bayrağı altında birləĢib Ģanlı Türkiyəyə ilhaq” olmağı qət edir. Bu, hər halda, müəllifin öz xalqına etinasızlığından daha çox 1918-ci ilin bir çox ziyalılarda yaratdığı çaĢğınlıqdan irəli gəlirdi. b) Kitabçadakı mənzumələrin “tək özününkü olmadığını” göstərir. Zaman və tarix göstərdi ki, Azərbaycan özünü idarə etməyə qadirdir, üstəlik Azərbaycan və Türkiyə “bir millət, iki dövlət” olaraq həmiĢə birgədirlər. Abdullabəy Əfəndizadənin “Ya ölüm, ya Türkiyə” mənzuməsi Hər ürəkdə səbt olubdur: “Ya ölüm, ya Türkiyə!” ............................................................................. ............................................................................. Ən qəvi düĢmən bu gün olmuĢsa bərpa, Türkiyə! Səbrimiz artıq tükəndi, durma gəl, mərdanə gəl! Yurdumuz düĢmən əlində olmamıĢ viranə, gəl! çağırıĢı ilə bitir. Burada “ən qəvi düĢmən” dedikdə ermənilər və onların havadarları nəzərdə tutulur. 79

III. Salman Mümtaz deyiləndə ədəbiyyat toplayıcısı, bibliofil, tədqiqatçı nəzərdə tutulur. Bununla belə, Salman Mümtaz öz dövrünün ziyalıları arasında həm də Ģair kimi tanınmıĢdır. Əsgərov Salman Məmmədəmin oğlu (Salman MəĢədi Məhəmmədəmin oğlu Əsgərzadə) 1884cü ildə ġəkidə YuxarıbaĢda tacir ailəsində anadan olmuĢdur. Ailəsi ilə AĢqabada köçdüklərindən uĢaqlıq illəri orada keçmiĢ, ibtidai təhsilini orada almıĢ, ərəb, fars və urdu dillərini mükəmməl öyrənmiĢdir. Gənclik illərindən həm ticarətlə məĢğul olmuĢ, həm də bir azərbaycanlı kimi “Molla Nəsrəddin” jurnalının Türküstan, Ural və Sibir üzrə müvəkkili olmuĢdur. “Molla Nəsrəddin”, “Zənbur”, “Kəlniyyət”, “Tuti”, “QardaĢ köməyi”, “Açıq söz” və s. qəzetlərdə satirik Ģeirləri, mənzum felyetonları nəĢr edilmiĢdir.(1908-1909) (27.771;10.236) Salman Mümtaz 1910-cu ildə AĢqabaddan Bakıya köçmüĢdür. 19201930-cu illərdə “Füqəra Füyuzatı”, “Kommunist”, “Maarif və mədəniyyət”, “Azərbaycanı öyrənmə yolu” jurnal və qəzetləri ilə əməkdaĢlıq etmiĢdir. 1934-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü olmuĢ, 1934-cü ildə Sovet Yazıçılarının Birinci Qurultayına nümayəndə seçilmiĢ, 1938-ci ildə də davam edən repressiyaya məruz qalmıĢ , həbs edilmiĢ , 1941-ci ildə (10.236 , qeyd 1.) ölüm düĢərgəsində güllələnmiĢdir. Salman Mümtaz 1918-ci ildə yazdığı “Ənvəriyyə” adlı müsəddəsində türk ordusuna xilaskar kimi baxdığını, Ənvər paĢa (1881-1922) ilə fəxr etdiyini “YaĢa, ey qaziyi-əzəm, yaĢa, ey möhtərəm Ənvər! Səninlə fəxr edir Ģimdi böyük sultan, ulu qeysər” misraları ilə bildirmiĢdir. IX türk ordusunun komandanı Nuru paĢa (1889-1949) ġəkiyə gəldikdə bu Ģeiri ona təqdim etmiĢdir. “Öyün millət” Ģeirini isə Nuru paĢanın ġəkiyə gəlməsi münasibəti ilə qələmə almıĢdır. (1918, oktyabr. “Azərbaycan” qəzeti) Salman Mümtazın bədii əsərlərinin toplanıb nəĢr edilməsi günümüzün vacib məsələlərindən biri olmaqla, həm də borcumuzdur desəm, daha doğru olar. IV. Hüseyn KiĢli (Hüseyn əfəndi Hacı Ġshaq əfəndi oğlu Əfəndizadə) təxminən 1884-cü ildə anadan olmuĢ, 1944-cü ildə vəfat etmiĢdir. Qarayev familiyasını 1930-cu il hadisələri zamanı ulu babası Hacı Gərayın adından götürmüĢdür. Ġlk təhsilini atasından almıĢ, Ġstanbul Universitetini bitirdikdən sonra ġəkiyə qayıtmıĢ, daha sonra Azərbaycan Pedaqoji Ġnstitutunu bitirmiĢdir. ġəkidə yaradılmıĢ Sənaye texnikumunun direktoru olmuĢ, ġəki Pedaqoji texnikumunda dərs demiĢdir. Akademik Ə.Dəmirçizadə onun tələbəsi olmuĢdur. Ədəbi yaradıcılığı hekayələrdən, Ģeirlərdən və dini-ruhani risalələrdən ibarətdir. Ġlk kitabı 1915-ci ildə Tiflisdə nəĢr olunmuĢdur. ġəki ədəbi mühitində fəaliyyəti ilə bağlı çoxlu xatirələr vardır. Əsərlərinin toplanması və sistemləĢdirilməsi zəruridir. Elə buradaca onu da qeyd edək ki, Azərbaycanda baĢ verən hadisələrin, xüsusilə ədəbi hadisələrin heç biri ġəkidən yan keçməmiĢdir. 80

Hələ 1911-ci ildə ədəbi gəncliyin təĢəbbüsü ilə təsis edilən “Qafqaz türk ədəbiyyat cəmiyyəti”nin (bu dövrdə artıq ġəkidə mətbəə var idi), N.Nərimanovun 1914-1915-ci illərdə təsis etdiyi “Tənqid gecələri” və 19161917-ci illərdə “Ədəb yurdu” dərnəkləri, ziyalıların 1917-ci ildə yaratdıqları “Mühərrirlər və ədiblər cəmiyyəti”, S.Hüseynin öz həmkarları ilə 1919-cu ildə yaratdığı “YaĢıl qələm” və M.C.Cavadzadənin (PiĢəvərinin) “Qırmızı qələm” cəmiyyətinin təĢkili həm də ġəkidə əks-səda verirdi. Sovet dönəmində - 1923-cü ildə “Türk ədib və Ģairlər ittifaqı”, yenə həmən ildə “Qızıl qələmlər” təĢkilatının yaradılması dövrün ab-havasından irəli gəlirdi. 1925-ci ilin dekabr ayının 25-də “Qızıl qələmlər” digər ədəbi dərnəkləri öz ətrafında birləĢdirdi. 1926-cı ildə “Qızıl qələmlər”, 1927-ci ildə isə “Oktyabr alovları” adlı almanaxlar nəĢr etdi. 1927-ci ilin iyun ayının əvvəllərində bütün dərnəkləri birləĢdirmək təklifi verildi. 1928-ci ilin yanvar ayının əvvəlində Azərbaycan Yazıçıları Cəmiyyəti yarandı və yanvarın 13-də onun I qurultayı keçirildi. 1929-cu il oktyabrın 20-də isə onun II qurultayı çağırıldı. Məhz bu dövrdə ġəki ədəbi mühitinin daha dərindən öyrənilməsi qarĢımızda vacib məsələ kimi durmaqdadır. Ona görə ki, XX əsrlə bağlı adları çəkilən ġəkili ədiblərin bu proseslərdə bu və ya digər Ģəkildə iĢtirakı olmuĢdur. 1932-ci il aprel ayının 23-də Azərbaycan Yazıçıları Cəmiyyətini yenidən qurmaq və əvəzində Azərbaycan Yazıçılar Ġttifaqı təsis etmək məsələsi qaldırıldı. Məlum Ģeydir, burada ġura hökumətinin siyasi platforması öz iĢini görürdü. Nəhayət 1934-cü il, iyun ayının 13-də Azərbaycan Yazıçılar Ġttifaqının I qurultayı çağırıldı və o, bir təĢkilat kimi rəsmən elan edildi. Sovet dönəmində Azərbaycan Yazıçılar Ġttifaqı 1954-cü ildə II, 1958-ci ildə III, 1965-ci ildə IV, 1971-ci ildə V, 1976-cı ildə VI, 1981-ci ildə VII, 1986-cı ildə VIII qurultayını keçirdi. IX qurultay 1991-ci ildə çağırıldı, yeni nizamnamə layihəsi müzakirə edildi, Azərbaycan Yazıçılar Ġttifaqı rəsmən Azərbaycan Yazıçılar Birliyi adlandırıldı. 1997-ci ildə çağırılan X qurultayda mərhum öndərimiz Heydər Əliyev tarixi nitq söylədi, qurultayın iĢində əvvəldən axıradək iĢtirak etdi. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin XI qurultayı isə XXI əsrə - 2004-cü ilə təsadüf etdi və dövlətçiliyimizin varisi, möhtərəm prezidentimiz Ġlham Heydər oğlu Əliyevin xeyir-duasını aldı. Bu qısa, tarixiədəbi ekskurs Azərbaycan ədəbiyyatının hansı mərhələlərdən keçdiyini, az da olsa, gözlərimiz önündə canlandırır. V. Mustafa Quliyev Zəkəriyyə oğlu 1893-cü ildə, mayın 24-də ġəki Ģəhərində, xırda alverçi ailəsində doğulmuĢdur. ġəkidə ibtidai və realnı məktəbi, 1913-cü ildə isə Tiflisdə gimnaziyanı bitirmiĢdir. Tələbə ikən inqilabi hərəkata qoĢulmuĢ, RK (b) P Kiyev komitəsi müsəlman bölməsinə 1918-ci ildə sədr seçilmiĢdir. 1918-ci il Azərbaycan üçün mart qırğınları, türklərin köməyə gəlməsi və ADC-nin yaradılması ili idi. BolĢevik ideyası ilə 81

yüklənən M.Quliyev belə bir zamanda Azərbaycanda bolĢeviklərin gizli fəaliyyətində iĢtirak etmiĢ, 1919-cu ildə Lənkəran qəzasında yerli bolĢeviklərin köməyi ilə kəndlərdə partiya özəkləri yaratmıĢdı. ƏləĢrəf Kərimov (Ġsmayılzadə) “ġəki keçmiĢdə və indi” kitabında yazır” “Bu aralıq Quliyev Mustafa yoldaĢ da ġəkiyə gəlmiĢdi. Fəhlələrin nəfinə danıĢdığı bəzi sözlər və apardığı təbliğata görə qohumları Quliyev yoldaĢı qaçırtdılar.” (10.205) ADC-nin süqutunda xalqın milli Ģüur səviyyəsinin də müəyyən rol oynadığı danılmaz faktlardan biri kimi qeyd olunmalıdır. Buna görə də, M.Quliyev 1920-ci ildə Lənkəran qəza inqilab komitəsinin sədri təyin edilir; 1921-22-ci illərdə AK(b) P QaraĢəhər rayon partiya komitəsinin katibi seçilir. 1922-ci ildən 1928-ci ilədək Azərbaycan SSR Xalq maarif Komissarı olur. 1923-1926, 1929-1932-ci illərdə isə “Maarif və mədəniyyət” , “Ġnqilab və mədəniyyət” jurnallarının məsul redaktoru vəzifəsini icra edir. RK (b) P XI qurultayında iĢtirak etmiĢ, Zaqafqaziya partiya təĢkilatının bir qrup nümayəndəsi ilə V.Ġ.Leninin qəbulunda olmuĢ, Moskvada Kommunust Akademiyasını bitirəndən sonra Qarayazı MTS-in siyasi Ģöbə rəisi, Qazaxıstanın Çimkənd Ģəhər Partiya Komitəsində 1937-ci ildə Ģöbə müdiri olmuĢdur. Azərbaycan MĠK , Zaqafqaziya MĠK , AK(b)P MĠK və BK üzvü seçilmiĢdir. 1934-cü ildən AYB üzvüdür. 1938-ci ildə cəza tədbirləri dövründə həbs edilib , ölüm hökmü almıĢdır. (27.632) Ə.Əbülhəsənin “Dünya qopur” romanı haqqında”, “S.Vurğunun yaradıcılığı yüksəliĢ yolunda”, “Sabir füqəra Ģairidir”, “YoldaĢ Nərimanov haqqında”, “Azərbaycanda teatro və teatr məsələləri”, “Hazırki Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında” və s. məqalələri vardır. 1930-cu ildə “Oktyabr və türk ədəbiyyatı” adlı kitabı nəĢr edilmiĢdir. Onun yaradıcılığı sovet dövrü Azərbaycan ədəbi tənqidi və ədəbiyyatĢünaslığının ilk nümunələri kimi tarixi-ədəbi əhəmiyyət daĢıyır. VI. Ənvər Qazıyev Məmməd oğlu 1910-cu ildə ġəkidə, kiçik məmur ailəsində anadan olmuĢdur. 1922-ci ildə ġəki Pedaqoji məktəbinə daxil olmuĢdur. 1926-cı ildə oranı bitirib ġəki nümunəvi zəhmət məktəbində müəllimlik etmiĢdir. 1927-1928-ci illərdə QutqaĢen kəndli gənclər məktəbinin təĢkilində fəal çalıĢmıĢ, bir il orada müəllim iĢləmiĢdir. 19281931-ci illərdə Mahaçqala Ģəhərində “Dağıstan füqərası ” qəzeti redaksiyasında müxtəlif vəzifələrdə iĢləmiĢdir. 1931-1935-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Ġnstitutu ədəbiyyat fakültəsinin jurnalistika Ģöbəsində təhsil almaqla yanaĢı “Yeni yol” qəzeti redaksiyasında iĢləmiĢdir. 1936-cı ildən “Ədəbiyyat qəzeti” redaksiyasında əməkdaĢlıq etmiĢdir. 1920ci illərdən Ģeir, hekayə və oçerklərini “Dağıstan füqərası” qəzetində və “Maarif yolu” jurnalında dərc etdirmiĢdir. “Ədəbiyyat qəzeti”ndə teatr və incəsənətə aid məqalələri çap olunmuĢdur. 1938-ci ildə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinə üzv seçilmiĢ, “Sidqi Ruhulla” monoqrafiyasını bitirmiĢdir. Sonrakı taleyi barədə məlumat yoxdur. (27.285) 82

VII. Sovet dönəmində Bakıya ziyalı axını XIX əsrlə müqayisədə misli görünməmiĢ bir səviyyəyə qalxmıĢdı. Bu, hər Ģeydən əvvəl əyalət sıxıntılarından uzaqlaĢmaq, sovet diktaturasının təqibindən yayınmaq məqsədi güdmüĢdür. Bir çox ailələr isə 1920-ci ildə ġura hökumətindən qaçaraq mühacirətə getmiĢdilər. Ġstər ġəkidən Bakıya köçən, istərsə də Türkiyəyə və s. yerlərə mühacirət edən ailələrin yetirmələri içərisində yaradıcılığı və ədəbi fəaliyyəti ilə nüfuz qazanan simalar da olmuĢdur. Onlardan biri də 1911-ci ildə ġəkidə anadan olmuĢ və 1920-ci ildə ailəsi ilə birlikdə Ġstanbula köçmüĢ Fuad Əmircan Əbdüləli oğludur. Qalatasaray liseyini bitirib Parisdə ali siyasi, Berlində isə ali hüquq təhsili alan Fuad Əmircan Türkiyədə məĢhur olsa da, ġəkidə və Azərbaycanda tanınmamıĢdır. O, 1995-ci ildə vəfat etmiĢdir. (27.334) ġəkidə doğulub, Bakıda pərvəriĢ tapan ġəkili ədiblərin bir çoxu öz yaradıcılıqları ilə ümumazərbaycan ədəbiyyatının inkiĢafına təkan vermiĢlər. 1924-cü ildə ġəkidə, QıĢlaqda doğulub 1998-ci ildə Bakıda vəfat edən Əhməd Həsən oğlu Rəhimov , 1903-cü ildə, mayın 5-də ġəkinin BaĢ Göynük kəndində anadan olmuĢ, ġəki Pedaqoji texnikumunu bitirdikdən sonra doğma kəndində müəllimlik etmiĢ bolĢevik ideologiyasına xidmətdə uğurlar qazanmıĢ, nəhayət, milli ruhda yazılmıĢ, “Bir sarayın tarixi” kitabını redaktə etdiyinə, H.Cavid, Ə.Cavad, S.Hüseynlə əlaqə saxladığına görə əksinqilabçı millətçi təĢkilatın fəal üzvü kimi 1938-ci ildə, iyulun 23-də həbs edilmiĢ, 1939-cu ildə, iyunun 9-da Sibirə sürgün olunub orada 1941-ci ildə vəfat etmiĢ Gülarə Qədirbəyova – Göylü qızı belələrindəndir. 1929-cu ilin 13 mayında ġəkidə təvəllüd edib 1995-ci ilin avqust ayının 2-də Bakıda vəfat etmiĢ, təmsil janrının inkiĢafında xüsusi rolu olan Hikmət Ziyanı, 1937-ci ildə, sentyabrın 10-da ġəki Ģəhərində anadan olmuĢ, publisist və tərcüməçi kimi bu gün də fəaliyyət göstərən Ġsmət Səfərovu, 1920-ci ilin 1 sentyabrında ġəki Ģəhərində dünyaya gəlib 2002-ci ildə, avqustun 16-da Bakıda dünyasını dəyiĢən Ģöhrətli tarixçi və yazıçı Mahmud Ġsmayılovu, 1902-ci ilin 17 noyabrında ġəkidə anadan olub, 1987-ci ildə Bakıda vəfat edən nasir, dramaturq Məmmədiyyə Yusizfzadəni, 1939-cu ildə ġəkidə doğulub, ali təhsil aldıqdan sonra da ġəkidə fəaliyyət göstərən, əmisi akademik Ə.Dəmirçizadənin vəfatından sonra Bakıya köçmüĢ istedadlı Ģair Rövzəti, 1910-cu ildə, martın 26-da ġəkidə doğulub, 1970-ci ildə, dekabrın 5-də Bakıda əbədiyyətə qovuĢan, nasir və dramaturq kimi XX əsri Ģərəfləndirən Sabit Rəhmanı, 1945-ci il sentyabrın 30-da ġəkidə dünyaya göz açan, 1983cü ildə Sumqayıtda faciəli Ģəkildə həlak olan Vaqif Ġbrahimi, 1925-ci il dekabrın 27-də ġəkinin Dağ Qaraqoyunlu kəndinin Kəhriz obasında doğulub 2004-cü ildə Bakıda vəfat edən Nəzir Eltəkini, 1936-cı il martın 5-də ġəkidə doğulub, 2002-ci il avqustun 25-də Bakıda vəfat edən dahi filoloq-alim YaĢar Qarayevi, 1944-cü ildə yanvarın 16-da ġəkinin KiĢ kəndində dünyaya gəlib, 1991-ci ilin 19 aprelində faciəli surətdə həlak olan Ģöhrətli türkoloq, tənqidçi, 83

ədəbiyyatĢünas Aydın Məmmədovu, 1940-cı ilin aprelin 5-də ġəkidə anadan olmuĢ, 2002-ci il mayın 31-də dünyasını Bakıda dəyiĢən Ģair, nasir və ədəbiyyatĢünas Arif Abdullazadəni və nəhayət, 1925-ci ildə ġəkidə doğulub, bütün türk dünyasına səs salan və bu gün də sözümüzün ağsaqqalı hesab etdiyimiz Bəxtiyar Vahabzadəni(bu məqalə yazılarkən rəhmətlik hələ sağ idi.O,13 fevral 2009-cu ildə əbədiyyətə qovuĢmuĢdur.) bu siyahıya əlavə etsək, onda ġəki ədəbi mühitinin necə geniĢ parametrlərə malik olduğunu görərik. Hal-hazırda ġəkidə doğulub boya-baĢa çatanlardan f.e.d. Baba Babazadə, f.e.d. Fikrət Xalıqov, Ģairə Qiymət Məhərrəmli, istedadlı Ģair Mübariz Məsimoğlu, folklorĢünas Ramil Əliyev, publisist və nasir Tofiq Yusifov, folklor toplayıcısı H.Əbdülhəlimov, Ģair Akəm Xaqan, Ģair və nasir Akif Salamoğlu öz fəaliyyətlərini Bakı Ģəhərində davam etdirirlər. Dramaturq və nasir kimi fəaliyyət göstərən Çingiz Məmmədov isə Sumqayıtda yaĢayır. VIII. Sovet dönəmində həyatı və fəaliyyəti təkcə ġəki mühiti ilə məhdudlaĢan ədiblərimizdən biri də Müseyib Sadıqovdur. Sadıqov Müseyib Əlibaba oğlu 1906-cı ildə ġəkidə fəhlə ailəsində anadan olmuĢdur. 19261929-cu illərdə ipək fabrikində iĢləmiĢdir. 1927-ci ildə ədəbi fəaliyyətə baĢlamıĢ, 1930-cu ildə ġəki Ģəhər partiya komitəsində iĢləmiĢdir. 1934-cü ildən AYB üzvü olmuĢdur. ġeirləri, “Çoban qız” adlı poeması və bir sıra oçerkləri vardır. 1930-1937-ci illərdə “Nuxa iĢçisi” qəzeti redaksiyasında partiya Ģöbəsinin müdiri vəzifəsini icra etmiĢdir. 1938-ci ildə həbs edilib güllənmiĢdir. (27.638) IX. ġəki ədəbi mühitində Lütfəli Həsənov imzası bir vaxtlar çox məĢhur olmuĢdur. Həsənov Lütfəli Əkbər oğlu 1916-cı ildə, mayın 10-da ġəki Ģəhərində doğulmuĢdur. 1931-ci ildə Ģəhər yeddiillik məktəbini bitirib, N.Nərimanov adına Azərbaycan Dövlət Tibb Ġnstitutunda 1932-1937-ci illərdə təhsilini davam etdirmiĢdir. AğdaĢda iki il həkimlik etmiĢdir. Ədəbi yaradıcılığa Ģeir və hekayə ilə baĢlamıĢdır. “Qızıl Bakı”, “Gecənin təranəsi” Ģeirləri 1937-ci ildə “Ədəbiyyat qəzeti”ndə çap olunmuĢdur. “QardaĢ torpağı” pyesi isə 1956-cı ildə “Azərbaycan” jurnalının 6-cı sayında dərc edilmiĢdir. 1939-cu ilin sentyabrında hərbi xidmətə çağırılımĢ və 8 il hərbi xidmətdə olmuĢdur. 1953-cü ildən ġəki rayon birləĢmiĢ xəstəxanasında həkim iĢləmiĢdir. onun “GünəĢ” pyesi 1957-ci ildə Gəncə Dram teatrında tamaĢaya qoyulmuĢdur. 1976-cı ildə, avqustun 4-də ġəkidə vəfat etmiĢdir. X. Teymur Abuzər (Xəlilov Teymur Abuzər oğlu) 1935-ci ilin 18 sentyabrında ġəkidə anadan olmuĢ, 1999-cu ilin 2 sentyabrında ürək çatıĢmazlığından vəfat etmiĢdir. 2 saylı Ģəhər orta məktəbini gümüĢ medalla bitirmiĢ, 1952-1957-ci illərdə ADU-nun filologiya fakültəsinin jurnalistika Ģöbəsini fərqlənmə diplomu ilə baĢa vurmuĢdur. 1958-ci ilin mart ayından 1963-cü ilədək “Nuxa fəhləsi” qəzetində korrektor, Ģöbə müdiri, redaktor müavini vəzifələrini icra etmiĢdir. 1963-1973-cü illərdə ġəki rayonu radio veriliĢləri redaksiyasının məsul katibi olmuĢdur. 1973-1975-ci illərdə 84

“Bakinskiy raboçi” qəzetinin bölgə müxbiri olmaqla 1993-cü ildən 1998-ci ilədək Azərbaycan Yazıçılar Birliyi ġəki bölməsinin ilk sədri olmuĢdur. 1998-ci ilin avqustunda ġəki Ģəhər Ġcra Hakimiyyəti baĢçısının humanitar məsələlər üzrə müavini kimi fəaliyyət göstərmiĢdir. 1960-cı illərdən dövri mətbuatda felyetonları və publisist məqalələri ilə çıxıĢ etmiĢdir. 1985-ci ildə onun “ġəki” kitabçası Kaunasda (Litva) çapdan çıxmıĢdır. N.Morozovdan tərcümə etdiyi “Yuta” povesti 1975-ci ildə nəĢr olunmuĢdur. (27.864) “Əl quzuları” kitabı isə vəfatından sonra – 2005-ci ildə iĢıq üzü görmüĢdür. ġəki ədəbi ictimaiyyəti yazıçı və bölməmizin ilk sədri kimi onun xatirəsini həmiĢə əziz tutur. XI. Hal-hazırda Ģair və istedadlı tərcüməçi Qoca Xalid, Ģair-tədqiqatçı Ramiz Orsər , yazıçı Yusif ġükürlü, jurnalist-yazar hacı Sabir Əfəndiyev və ya hacı Sabir ibn Məhəmməd Tahir Ġlisuvi və yaxud hacı Sabir Əfəndi ibn Məhəmməd Tahir, Ģair Veysəl Çərkəz, Ģair Abbas Əmbala Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü kimi ġəkidə yaĢayır və fəaliyyət göstərirlər. ġəkidə yazıb-yaradan Ģairlərin sırasında xüsusilə Mayis Səlimin, ġahid Məmmədkərimovun, Yaqub Mahirin adları Respublika ədəbi ictimaiyyətinə yaxĢı tanıĢdır. Bununla belə həyatı və mühiti ġəki ilə bağlı olan ədəbi adlar içində ƏləĢrəf ġayanın, NurpaĢa Hümmətovun, Tofiq Qaffarovun, Ənvər Mirzənin, Məmməd ġəkilinin (Çələbiyevin) adları və xatirələri bu gün də əziz tutulmaqdadır. Əlbəttə ki, gələcəkdə onların əsərlərinin tədqiqinə və nəĢrinə nail olmaq qarĢımızda duran vacib məsələlərdəndir. Bu günki ġəki ədəbi mühitini təmsil edənlər sırasında Ģair Ağa Ramazanın, Ģairə Ġradə Gülfirin, Asim Həsənoğlunun, Almaz Məmmədovanın, Araz Səmədin, , QurtuluĢ Süleymanlının, Ģair Nizami AdıĢirinin, ədəbiyyat tədqiqatçısı Kamil AdıĢirinovun adlarını qeyd etmək yerinə düĢərdi. Azərbaycan Yazıçılar Birliyi ġəki bölməsi bu yaxınlarda “Söz, söz,... söz!” aımanaxının I buraxılıĢına nail olmaqla – çağdaĢ ġəki ədəbi mühitinin iĢıqlandırılmasında ilk addımını atmıĢ oldu. Cəmi otuz beĢ müəllifi əhatə edən “Söz, söz,... söz!” almanaxında ġəkidə həm satirik, həm də lirik Ģeirləri ilə məĢhur olan Yaqub Mahir 1924cü il təvəllüdlü Əli Baba, 1992-ci il təvəllüdlü, gənc Dünya Kərimli, o cümlədən yaradıcılığı ilə hamının rəğbətini qazanmıĢ Mayis Səlim, Bəhram Oxudlu, Akif Salam, Akif Salamoğlu, Hədiyyə ġəfagül, Ruhangiz Rəhimli, Ġlham Abbasov, ġahid Məmmədkərimov, Əbülfət Həsənoğlu, Yusif ġükürlü, Rahib Aslanoğlu, Əhməd Musa, Kamil Manafov, Akəm Xaqan, Mehriban Niymət, Niyazi Ġdrisli, Bahar Səmin, Sadəddin Cumayev, Günel Yusifova, Ağa Ramazan, Rasim Ġsaqov, Aynur Həmid, Mürsəl Həsənov, Ġsmayıl Valehoğlu, Almaz Məmmədova və b. təmsil olunmuĢlar. Almanaxın “Dünya, səndən kimlər keçdi?” bölməsində Teymur Abuzərin, NurpaĢa Hümmətovun, Zabit Əkbərovun, Nusrət Kamiloğlunun əsərləri verilmiĢdir. (31.9-279) 85

ġəki ədəbi mühitinə bu qısa ekskurs az və ya çox dərəcədə bölgənin ədəbi-bədii səviyyəsini izləmək imkanı yaradır. Bütün ömrü boyu bölgədə yaĢayıb-yaradan insanların əsərlərində onların arzu və istəkləri, düĢüncə tərzləri özünü göstərir. Bölgə ədəbiyyatının ayrı-ayrı tarixi mərhələlərdə və dönəmlərdə izləmək, ədəbiyyat tariximiz və ədəbiyyatĢünaslığımız üçün xüsusi əhəmiyyət daĢıyır. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin ayrı-ayrı bölmələrində olduğu kimi ġəki bölməsi də bölgə ədəbiyyatının ümumazərbaycan ədəbiyyatının tərkib hissəsi kimi dünya ədəbiyyatının nailiyyətlərindən bəhrələnərək inkiĢaf etməsini milli, dövləti və ideoloji hadisə hesab edir Ədəbiyyat 1. Y.Qarayev. “Prototip – Ģəkilidir, yaxud, nəfəsdə zümzümə, tələffüzdə rəqs-ġəki Ģivəsi”. Azərbaycan folkloru antologiyası,IVc. ġəki folkloru. Bakı,“Səda”-2000 2. T.Hacıyev. “ġəki folklorunun dil özəlliyi haqqında bir-iki söz”. Azərbaycan folkloru.Toplama, nəĢr və tədqiq problemləri. 19-22 oktyabr 1993-cü il. ġəki. Respublika folklor müĢavirəsinin materialları.Bakı, “Sabah”,1994. 3. Ə.Dəmirçizadə. “Əlli söz” B., 1968. 4. Q.Təbrizi. “Divan” B.,1967. 5. N.Gəncəvi. “Leyli və Məcnun” B, 1982 6. Kamandar ġərifli, Aysel ġərifli “Mehri və Vəfa” (Ədəbiyyatımızın və dilimizin nadir abidəsi) B., 2001 7. Ġsa .“Mehri və Vəfa” B., 2005 8. S.Mümtaz “Az.ədəbiyyatının qaynaqları” B., 1986. 9. Kərim ağa Fateh. “ġəki xanlarının müxtəsər tarixi” B., 1958. 10. Ədalət Tahirzadə “ġəkinin tarixi qaynaqlarda” B., 2005. 11. H.Araslı “XVII-XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” B., 1956. 12. S.Mümtaz “El Ģairləri” IIc. B., 1935. 13. M.P.Vaqif. əsərləri. B., 1968 14. Azərbaycan klassik ədəbiyyatından seçmələr IIIc. B., 2005 15. S.Mümtaz .“El Ģairləri” I cild, B., 1928. 16. Hüseyn Əfəndi Qayıbov, Azərbaycanda məĢhur olan Ģüəranın əĢarına məcmuədir. IIIc. B., 2002 17. Mahmud Ġsmayıl, Maya Bağırova. “ġəki xanlığı” B., 1997 18. Ġstoriya Azerbaydjana. B., 1979. 19. F.Köçərli. Azərbaycan ədəbiyyatı.Ic. B., 1978. 20. F.Köçərli. Azərbaycan ədəbiyyatı.IIc. B., 1981. 21. F.Qasımzadə. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. B., 1956. 22. Azərbaycanın aĢıq və Ģair qadınları. B., 1974. 23. S.Ə.ġirvani. Əsərləri. III c. B., 1974 86

24. Molla Cuma. Əsərləri .I cild. B., 2000. 25. Z.Ə.Cavadova. ġimal-qərbi Azərbaycan B., 1999. 26. Həbibulla manaflı. “ġəki üsyanı” B., 2004. 27. XX əsr Azərbaycan yazıçıları. B., 2004. 28. RəĢid bəy Ġsmayılov. Azərbaycan tarixi. B., 1993. 29. Abdulla Əfəndizadə. Ya ölüm, ya Türkiyə. B., 2006. 30. M.Cəlal, F.Hüseynov. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. B., 1974. 31. Söz, söz,.. söz! B., 2006. Bax həmçinin:Azərbaycan MüəllimlərĠnstitutununXəbərləri№3,2008; №3,4,2009. “Elitar press” qəzeti,№06(19), 24 may 2007-ci il; №07(20), 28 iyun 2007-ci il; №08(21), 27 iyul 2007-ci il; №09(22),26 avqust 2007. “Elimiz,Günümüz” qəzeti,№10(10), oktyabr,№11(11) noyabr, №12(12) dekabr 2009-cu il; №1(13), yanvar,№2(14),fevral, №3(15), mart, №4(16) aprel 2010-cu il.

ġəki ədəbi mühiti. (Son dövr)

II 1993-cü ilin payızında – ulu öndərimiz Heydər Əliyevin tarixi qayıdışından bir qədər sonra böyük şair Bəxtiyar Vahabzadənin, böyük ədəbiyyatşünas Yaşar Qarayevin, böyük yazıçı Anarın təşəbbüsü ilə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin (AYB-nin) Şəki bölməsi yaradıldı. Respublikamızın şimal-qərb bölgəsi üzrə ədəbi qüvvələri birləşdirməyi qarşısına məqsəd qoyan AYB Şəki bölməsi coğrafiyasına görə Qəbələ, Oğuz, Şəki, Qax, Zaqatala və Balakən rayonlarını əhatə edir və ictimai əsaslarla fəaliyyət göstərir. Tanınmış jurnalist – yazıçı Teymur Abuzər (18.11.1935-02.09.1999) AYB Şəki bölməsinin ilk sədri olmuşdur və 1993-1998-ci illərdə çox səmərəli fəaliyyət göstərmişdir. Mərhum jurnalist – yazıçı ömrünün son ilini Şəki şəhər İcra Hakimiyyəti başçısının humanitar məsələlər üzrə

müavini kimi yaşamış və 1999-cu il sentyabrın 2-də qəfil ürək çatışmamazlığından vəfat etmişdir. AYB Şəki bölməsinin hal-hazır ki sədri şair-publisist Vaqif Aslandır. O, Azərbaycançılıq təlimini yaradan ulu öndər Heydər Əliyev başda olmaqla AYB Şəki bölməsinin təməlini qoyan pozulmaz imza sahiblərinə sonsuz hörmət və ehtiram hissi ilə üzərinə düşən missiyanı davam etdirməkdədir. Elə bu məqsədlə də AYB Şəki bölməsi bölgədaxili ədəbi əlaqələri möhkəmləndirmək üçün tədbirlər keçirir, poeziya axşamları təşkil edir, görkəmli ədiblərin yubileyləri ilə yanaşı yerli yazarların da yubileylərini və yaradıcılıq günlərini qeyd edir, məktəblərdə, hərbi hissələrdə ədəbi-bədii görüşlərə, müzakirələrə xüsusi diqqət yetirir, digər bölmələrlə - Mingəçevir, Aran, Gəncə, Qazax bölmələri ilə sıx-sıx əlaqələr saxlayır. AYB Şəki bölməsi nəzdində fəaliyyət göstərən ədəbi dərnək də isə yerli ədəbi qüvvələr birləşir, yaradıcılıq müzakirələri keçirilir. Təkcə Şəkidə deyil, həm də ölkəmizin şimal-qərb bölgəsini təmsil edən regionlarda da ədəbi dərnəklər fəaliyyət göstərir. AYB Şəki bölməsi ədəbi dərnəklər arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin daha da möhkəmləndirilməsinə xüsusi önəm verir. Birgə keçirilən tədbirlər bədii dilimizin daha da cilalanmasına, ifadə və düşüncə tərzimizin daha da kamilləşməsinə xidmət edir. Şəki bölməsi yarandığı gündən aşağıda adları qeyd edilən AYB üzvləri ilə təmsil olunmuşdur: 1. Xəlilov Teymur Abuzər oğlu (Şəki 18.09.1935-Şəki 02.09.1999). O, 1993-cü ildən AYB üzvüdür. “Teymur-Abuzər” təxəllüsü ilə tanınır. AYB Şəki bölməsinin ilk sədri kimi üzərinə tarixi bir missiya götürən Teymur Abuzər hələ 1975-ci ildən N.Morozovun “Yuta” povestini rus dilindən tərcümə və nəşr etdirməklə (Bakı., Gənclik, 1975, 161 səhifə, 13.000 nüsxə) geniş oxucu kütləsinin rəğbətini qazanmışdır. 1958-1962-ci illərdə “Nuxa fəhləsi” qəzetində, 1963-1973-cü illərdə Şəki şəhər radio verilişləri redaksiyasında, 1975-1996-cı illərdə “Bakinskiy raboçiy” qəzetində (şimal-qərb zonası üzrə xüsusi müxbir) jurnalistlik fəaliyyətilə yanaşı ədəbi fəaliyyətini də davam etdirən Teymur Abuzər “Kirpi” jurnalında felyetonları və “Gülməli əhvalatlar”ı ilə çıxış etmişdir. Şəkinin tarixi abidələrindən bəhs edən üç dildə - Azərbaycan, rus və ingilis dillərində çap olunan “Şəki” adlı kitabça 1985-ci ildə onun redaktorluğu ilə çap edilmişdir. 1990-cı illərdə qələmə aldığı “Axı, sən türksən”, “Qır-saqqız”, “Həvəs və mərəz”, “Aşiqlik istedadı”, “Çətin suala cavab” hekayələrində 88

milli və şəxsi düşüncənin zamanına görə səviyyəsinə münasibətini bildirmiş, oxucusunu həyata açıq gözlə baxmağa dəvət etmişdir. Teymur Abuzər yaradıcılığının zirvəsi kimi iki əsərin adını qeyd etmək olar: “Şəki qaçaqları” və “Əl quzuları”. “Şəki qaçaqları” əsəri “Qaçaqlar” adı ilə müəllifin vəfatından sonra 2005-ci ildə (250 səhifə, 100 nüsxə, Bakı., “Adiloğlu” MMC-nin mətbəəsi) eyni adlı kitabda çap edilmişdir. Müəllifin sağlığında “Şəkinin səsi”, “İpəkçi” qəzetinin səhifələrində povest kimi təqdim edilən bu əsər kitabda roman kimi təqdim edilmişdir. Əsərdə 1930-cu il Şəki üsyanı və onun aparıcı qüvvələri öz əksini tapmışdır. Burada Molla Mustafa, Ana, Mirbala, Hüseynbala, Alıxan, İsrafil və başqa obrazlar sadəcə olaraq, bədii təxəyyülün diktəsi ilə deyil, həm də yazıçının çox çətinliklə əldə etdiyi arxiv materialları, topladığı xatirələr əsasında yaradılmışdır. Bu əsər vətən tariximizin çox şanlı səhifələrindən birini – şura hökumətinə qarşı xalq mübarizəsini əks etdirir. M Teymur Abuzərin “Əl quzuları” hekayəsində isə insan və cəmiyyət problemi öz əksini tapır. Hansısa bir rayona birinci katib təyin edilən şəxs yazışmaqda ad çıxaran bir ailənin üzvlərini “yağlı vəzifələrə” irəli çəkməklə “çətinliyi” aradan qaldırmış olur. Həmişə düzlükdən, ədalətli olmaqdan dəm vuran ailə başçıları – ata və ana ilə öz övladı arasında ziddiyyət get-degə dərinləşir. “Əl quzuları”na dönən valideynləri ilə uyuşmayan övlad yaşadıqları yeri tərk etməyə məcbur olur. Bu əsərdə ictimai mənəvi deformasiyanın forma və məzmunu obrazlar vasitəsilə məharətlə açılır. 2. Zəkəriyyəyev Namizəd Xalid oğlu (Şəki, Kiçik Dəhnə kəndi, 25.03.1954) 1993-cü ildən AYB üzvüdür. “Namizəd Xalidoğlu”, “Xalid Qoca” imzaları ilə şeirlər yazır. Hal-hazırkı təxəllüsü “Qoca Xalid”dir, şair və tərcüməçidir. “Şəki fəhləsi” qəzeti redaksiyası yanında fəaliyyət göstərən “Səbuhi” ədəbi dərnəyinin fəal üzvlərindən biri olmuşdur. İlk şeirləri “Şəki fəhləsi” qəzetində çap edilmişdir. Yaradıcılığındakı təbiilik və orijinallıq onu oxuculara sevdirmiş, tezliklə “Azərbaycan” jurnalında (1981, N: 5) şeirləri dərc olunmuş, “Çinar pöhrələri (1981)”, “Bahar çiçəkləri (1982)” almanaxlarında şeirləri ilə təmsil edilmişdir. İlk kitabı “Sakit çöllərin mahnısı” (Bakı, 1986, “Yazıçı” nəşriyyatı, 56 səhifə, 500 tirajla) adlanır. Burada şairin insana və təbiətə həsr etdiyi şeirləri toplanmışdır, “Bu su Dəhnədən gəlir” şeirlər toplusunu (Bakı, 200 “Şirvan nəşr”, 100 səhifə, 500 tirajla) isə şairin ilk kitabının davamı kimi qiymətləndirmək olar. 89

Pərişan – pərişan susub çinar da, Dərdimi üzümə deyəmmir mənim. Bəlkə kəndimizdə əkinçilər də Heç bircə misramı bəyənmir mənim, Kövşən ətri gəlir şeirlərimdən şəklində şeirə və sənətə qarşı tələbkarlığını ifadə edən Qoca Xalid şairin söz qarşısındakı məsuliyyətini heç vaxt unutmur. Qoca Xalidin rus ədəbiyyatına üz tutması qarşılıqlı ədəbi əlaqələr şəklində öz bəhrəsini verməkdədir. Qələm dostu Yuri Kuznetsov tərəfindən rus dilinə tərcümə edilən şeirləri “Dojd vospominaniy” adı ilə (Moskva, 1999, izdatelstvo, “Akademiya”, 500 tirajla) nəşr edilmişdir, Rusiya xalqları VII artiadasının laureatı adına layiq görülmüşdür. Rusiyada nəşr edilən “Yunost”, “”Literaturnaya uçyoba”, “Rossiyskiy pisatel”, “Literaturnaya qazeta” və s. kimi jurnal və qəzetlərdə çap olunan Qoca Xalid bir çox rus ədiblərinin əsərlərini dilimizə tərcümə etmişdir. Məhz onun tərcüməsində Azərbaycan oxucusu Nikolay Rubtsovun (“Kənd axşamları”, Bakı, 2007, “Şirvannəşr”, 140 səhifə, 500 tirajla), Vladimir Vısotskinin (“Zirvədə izim qalıb”. Bakı, 2006, 160 səhifə, 1000 tirajla), Yuri Kuznetsovun (“Şeirlər”, Bakı, 2008, Şirvannəşr, 40 səhifə, 300 tirajla) yaradıcılığı ilə tanış olmuşdur. “Bir dənizdən yeddi damla” (Bakı, 1993, Şirvannəşr, 100 səhifə, 1500 tirajla), “Rus klassik poeziyasından tərcümələr” (Bakı 2006, Şirvannəşr, 40 səhifə, 500 tirajla) adlı kitabları da Qoca Xalidin tərcüməçilik fəaliyyətinin nəticəsi kimi işıq üzü görmüşdür. Qoca Xalidin Azərbaycan – rus ədəbi əlaqələrinin qurulmasında göstərdiyi xidmətlərindən biri də 2008-ci ildə (mayın sonu – iyunun əvvəlləri) Rusiya Yazıçılar İttifaqının katibi Aleksandr Ananiçevi və Moskva Yazıçılar İttifaqının katibi, ədəbiyyatşünas, akademik Yola Zvonaryovanı AYB-yə dəvət etməsi olmuşdur. Moskvada Yuri Kuznetsovun yaradıcılığına həsr edilmiş beynəlxalq Konfransa (12-13 fevral 2009-cu il) dəvət edilməsi də Qoca Xalidin ədəbi əlaqələrimizə göstərdiyi xidmətlərin nəticəsidir. 3. Əfəndiyev Sabir Tahir oğlu (10.03.1933, Qax rayonu, İlisu kəndi) 1993-cü ildən AYB üzvüdür. Şair, nasir, dramaturq, publisist, tədqiqatçı-alim, bibliofil kimi tanınır. 1955-ci ildən Şəkidə yaşayır. Dövri mətbuatda Sabir Əfəndiyev, Sabir Əfəndi, Sabir Tahir oğlu, Sabir Tahirzadə imzaları ilə çıxış edir. Onun “Məhəmməd peyğəmbərin (ə.s.) merac səfəri” (Bakı, 1999, “Göytürk” nəşriyyatı, 62 s, 200 tirajla) adlı kitabı 90

Hacı Sabir ibn Məhəmməd Tahir İlisuvi, “Təsbehnamə” (Bakı, 2008, “Sabah” 128 s., 300 tirajla) kitabı isə Hacı Sabir Əfəndi ibn Məhəmməd Tahir imzası ilə çap edilmişdir. Onun “Dərinamə” (nəsrlə) , “Öyüdnamə” (nəzmlə) əsərləri geniş oxucu kütlələrinə daha çox məlumdur. Sabir Əfəndiyev 15 kitabın, 100-dən çox elmi məqalənin müəllifidir. Şəxsi kitabxanasında 10000-dən çox kitab vardır. 1979-cu ildən filologiya elmləri namizədidir, 1957-ci ildən Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvüdür. Halhazırda AMEA Şəki Arxeologiya və Etnoqrafiya Mərkəzinin rəhbəridir, AMİ Şəki filialında dərs deyir. 2003-cü ildə onun 70 illik yubileyi AYB Şəki bölməsi tərəfindən təntənəli surətdə qeyd edilmişdir. 4. Çərkəzov Veysal Xancan oğlu (15.03.1944, Dağıstan, Rumul rayonu, Borç kəndi) 1993-cü ildən AYB-nin üzvüdür. Şair və dramaturq kimi fəaliyyət göstərir. Ədəbi yaradıcılığa 1960-cı illərdən başlamış 19611966-cı illərdə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun filologiya fakültəsini bitirmiş, təyinatla Şəkiyə gəlmiş və taleyi Şəki ilə bağlanmışdır. Veysal Çərkəz imzası ilə Şəkidə tanınan şair, əsasən, lirik şeirləri ilə daha çox məşhurdur. Onun şeirlərində təbiət və kənd həyatının özəllikləri təsvir edilir. “Göylərdə sevinir günəş doğanda” (Bakı, 1986, “Yazıçı” nəşriyyatı) kitabında şairin lirik şeirləri toplanmışdır. Dramaturgiyaya meyl edən Veysəl Çərkəz “Qədir gecəsi” pyesini qələmə almışdır. 5. Əhmədov Nəzir Laçın oğlu (Şəki Dağ Qaraqoyunli kəndinin Kəhriz obası, 27.12.1925-05.03.2005, Bakı) 1996-cı ildən AYB üzvüdür. “Desələr xatırlayın” (Bakı, “Elm” 1995, 160s, 1.500 nüsxə), “İzim qala” (Bakı, “Ulduz” nəşriyyatı, 1995, 99 s, 500 nüsxə), “Sarı Laçın” (Bakı, Azərnəşr, 1996, 54 s, 2000 nüsxə), “Ömür körpüsü” (Bakı, Azərnəşr, 1998, 640 s, 1000 nüsxə), “İsmipünhan sorağında” (Bakı, Şirvannəşr, 1998, 149 s, 1000 nüsxə), “Qaçaq Abbas” (Bakı, Gənclik, 2001, 226 s, 500 nüsxə) kitablarının müəllifidir. AYB Şəki bölməsi vaxtaşırı olaraq mərhum şair və yazıçıların xatirəsini yad edir və xatirə gecələri keçirir. 6. Bəxtiyarov Abbas Şəhliyar oğlu (Şəki, 15.08.1950) 2005-ci ildən AYB üzvüdür. “Həsrətim” (Bakı, “Ozan”, 2000, 64 s. 1250 tirajla), “Üzünü sıxma köksümə” (Bakı, “Ağrıdağ”, 2005, 86 s., 2000 tirajla) kitablarının müəllifidir. Əsasən lirik şeirlər yazır. Şəkili yazarların əsərlərindən ibarət olan “Söz, söz, ... söz!” almanaxın tərtibçilərindən biridir. Ənənəvi: forma və məzmun üzərində yaradıcılığını davam etdirməkdədir. 6 mart 2009-cu il

tarixdə AYB-nin “Qadınlara həsr olunmuş ən yaxşı şeir” müsabiqəsində “Azərbaycan xanımı” şeirinə görə üçüncü yeri tutmuşdur. 7. Zəkəriyyəyev Tahir Xalid oğlu (1957, Şəki, Kiçik Dəhnə) 2007-ci ildən AYB üzvüdür. “Adına üz tutmuşam” (Bakı, “Şirvannəşr” 2005, 128 səhifə, 500 tirajla) kitabının müəllifidir. 8. Şükürlü Yusif Hacıbala oğlu (25.07.1948. Şəki, Baş Şabalıd kəndi) 2007-ci ildən AYB üzvüdür. “Yetti” (Bakı, “Ozan” 1998, 14, 25 ç v) elmi fantastik povestini “Çəhrayı gödəkcə” (Bakı, “Tural” NPM, 14. 5 ç v) adlı şeirlər və hekayələr toplusunun müəllifidir. Fizika – riyaziyyat elmləri namizədidir. AMİ-nin Şəki filialının “Təbiət elmləri və tədrisi metodikası” kafedrasının müdiridir. Bölgədaxili və xarici əlaqələrin yaradılmasında fəallıq göstərir. 9. Məmmədov Tacəddin Abdulla oğlu (29.03.1928, Qəbələ, Xırtala kəndi) Tacəddin Şahdağlı imzası ilə tanınır, AYB və AZB-nın üzvüdür. “Qəbələ” rayon qəzeti redaksiyasında uzun müddət çalışmış, “Qəbələ” ədəbi məclisinə rəhbərlik etmişdir. “İki yuva” (Bakı, Gənclik, 1970, 24 s, 4500 nüsxə), “İşıqlar, .... uşaqlar” (Bakı 1983), “Yaxşılıq” (Bakı 1990), “Salam, dağlar” (Bakı, 2001), “Ərəş elləri” (Bakı, 2003) və bir çox kitabların müəllifidir. Şairin 80 illik yubileyi Qəbələdə təntənə ilə qeyd olunmuşdur. AYB Şəki bölməsi şairi təbrik etmiş, mərasimdə iştirak edən görkəmli şairimiz Musa Yaqub və digər şəxslər ona öz sevgilərini bildirmişlər. 10. Hüseynli Nazim İsa oğlu (07.03.1953, Oğuz rayonu, Xaçmaz kəndi) 2001-ci ildən AYB üzvüdür. Oğuz rayonunda fəaliyyət göstərən “Qönçə” ədəbi birliyinə rəhbərlik edir. “Şabalıdlı dərə” (Bakı, “Yazıçı” 1991, 160 s, 4000 tirajla) “Oğuz lətifələri” (Bakı, “Nasir”, 2000, 50 s, 250 tirajla), “Uzun hörüklü qız” (Bakı, “Nasir” 2001, 96 s, 250 tirajla), “Oğuzdur elim mənim” (Bakı, “Nasir”, 2008, 368 s, 350 tirajla) kitablarının müəllifidir. Xüsusi olaraq qeyd edilməlidir ki, Nazim Hüseynli bölgə ədəbiyyatının inkişafında və təbliğində fəallıq göstərir. Məhz onun redaktorluğu və tərtibçiliyi ilə “Kövrək addımlar” (Bakı, “Nasir” 2002, 94 s. 200 tirajla), “Oğuzun sözü” (Bakı, 2006, “Nasir” 120 s, 200 tirajla) almanaxları nəşr edilmişdir. 11. Ramazanov Mustafa Camal oğlu (16 avqust 1946, Zaqatala, Muxax kəndi) 2005-ci ildən AYB üzvüdür. Mustafa Camal imzası ilə yazır. “Unutma məni”(Bakı, 2003, “Araz”), “Nur saçan ömürlər” (Bakı, 2006, MBM), “Bax, bu ömürdür” (Bakı, 2006, MBM), “Qafqaz qartalı” (Bakı, 2006, MBM), “Qılınclar toqquşanda” (Bakı, 2006, MBM), “Bir kəndin şəhidləri” 92

(Bakı, 2007, MBM), “Sabunçunun yaşadanlar” (Bakı, 2009, MBM), “Sədaqət” (Bakı, 2009, MBM) adlı kitabların müəllifidir. Qarabağ döyüşlərində qəhrəmanlıqla həlak olmuş şəhid – şair Müzəffər Məmmədoğlunun arxivindəki şeirləri toplayaraq “Mən ölsəm də, sən yaşa, Vətən!” adlı kitabının çap etdirmişdir. Mustafa Camal bölgə üzrə keçirilən ədəbi tədbirlərdə müntəzəm iştirak edir. 12. Xutrayev Ramazan Mahama oğlu (17 avqust 1948), Balakən rayonu, Şərif kəndi) 2008-ci ildən AYB üzvüdür, Xutra Ramazan imzası ilə yazır. “Könlüm bahar istəyir” (Bakı 2007) onun ilk kitabıdır, şeirlər və poemalardan ibarətdir. “Gecikən nəğmələrim” adlı ikinci şeir kitabı isə çapa hazırlanır. Hal-hazırda “Azərbaycanın şimal – qərb bölgəsində yaşalyan avarların mədəniyyəti, ədəbiyyati, folkloru, adət-ənənələri” adlı toplunu nəşrə hazırlayır. Həm avar, həm də Azərbaycan dillərindən şeirlər yazır. Vətən, dostluq və insana sevgi şeirlərinin əsas mövzusudur. 13. Tahirə Sultan (01 aprel 1962, Balakən) 2009-cu ildən AYB üzvüdür. “Ayrılıq biz” (Bakı, 2001), “Niyə susursan” (Bakı 2003), “Əgər görüşəcəyiksə” (Bakı 2005), “Mavi yuxu” (Bakı 2007), “Mənim ömrüm” (Bakı 2007) adlı kitabların müəllifidir. Hal-hazırda Balakəndə yaşayır, bölgə üzrə ədəbi qüvvələrin əlaqələndirilməsində fəallıq göstərir. 14. Şahmirov Abdulla Abdulhəmid oğlu (1958, Qax rayonu) Abdulla Şahmir imzası ilə yazır, AYB üzvüdür. “Bir ömür yaşayıram”, “Dəymədağlı dinimiz, inamımız, qibləgahımız”, “Can, Azərbaycan”, “Qoru məni, ulu tanrım” kitablarının müəllifidir. “Ürək qocalmır” (Bakı, 2009) sayca onun beşinci kitabıdır. Qaxda fəaliyyət göstərən “Kürmük nəğmələri” ədəbi məclisinin rəhbəridir. II. AYB Şəki bölməsinin işi əlbəttə ki, rəsmi şəkildə AYB üzvü kimi fəaliyyət göstərən şəxslərin yaradıcılığı ilə məhdudlaşmır. Qəbələdə “Qəbələ” (rəhbəri Tacəddin Şahdağlıdır), Oğuzda “Qönçə” (rəhbəri Nazim Hüseynlidir), Qaxda “Kürmik nəğmələri” (rəhbəri Abdulla Şahmirdir), Zaqatalada “Yurdun bəs xəzinəsi” (rəhbəri Mustafa Camal), Balakəndə “Sultan” (rəhbəri Xutra Ramazan) ədəbi dərnəkləri fəaliyyət göstərir. Bunların üzərinə AYB Şəki bölməsinin nəzdindəki ədəbi məclis də əlavə etsək, onda ədəbi çevrəmizin necə böyük olduğunu daha aydın görərik. Onlarla yaradıcı insanları birləşdirən bu ədəbi dərnəklərdə yetişən, cilalanan şairlər və yazıçılar dövri mətbuata çıxdıqca oxucu rəğbəti qazanır, poetik ruhumuzun daşıyıcılarına çevrilirlər. Beləliklə, ədəbi-bədii, tarix-genetik yaddaş kodlarının nəsildən-nəslə, zamandan-zamana 93

ötürülməsi davamlı hala gəlmiş olur. Artıq Şəki mühitində Yaqub Mahirin, Akif Salamın, Bəhram Oxudlunun, Hədiyyə Şəfagülün, Şahid Məmmədkərimovun, Almaz Ariflinin, Mayis Səlimin, Ruhəngiz Rəhimlinin, Əbülfət Həsənoğlunun, Akəm Xaqanın, Əhməd Musanın, Araz Səmədin, Akif Salamoğlunun, Bahar Səminin, Ağa Ramazanın, Qurtuluş Süleymanlının, Ələsgər Davudoğlunun, Ramiz Orsərin və başqalarının adlarını geniş oxucu kütlələrinə yaxşı tanışdır. Qəbələdə Emin Baratoğlu, Qismət, Əmir Məmməd, Nargilə Qaffarova, Günel Tapdıqqızı, Mehriban Ümid, Rəfiqə Püstə, Oğuzda Yusif Rzayev, İmarət Cəlilova, Solmaz Ağdamlı, Firuzə, Vüsal Oğuz, Qəsidə Abdullayeva, Qaxda Abdulla Şahmir, Solmaz Əfəndiyeva, Pərvanə Həsənova, Nəzir Güman, Almaz Həsrətli, Günay Səmum, Zaqatalada Şirin Qəlbinur, Abdulla əfəndi, Həşim İsmayılov, Muxaxlı Ramazan, Həvva Adəmsoy, Gülnigar Məmmədova, Balakəndə Əsabəli Osmanlı, Zakir Qarayev, Bayram İsmayıl və onlarca yaradıcı insanlar ədəbi dərnəklərdə birləşirlər. AYB Şəki bölməsi öz fəaliyyəti ərzində milli, ədəbi-bədii, tarixigenetik, bəşəri yaddaş kodlarının qorunmasına xidmət edən əsərlərin yaranmasına xüsusi diqqət vermişdir. Qocaman, orta və gənc nəsli təmsil etməsindən asılı olmayaraq, şou-ədəbiyyata qarşı sərt mövqe tutmuşdur. Müstəqilliyimizin bizə bəxş etdiyi demokratiya və söz azadlığından ən yüksək mənəvi əxlaqi, ədəbi-bədii səviyyədə bəhrələnməyi, milli və dövləti atributları qürur hissi ilə tərənnüm etməyi, tarixi hadisə və faktlara sədaqət prinsipi əsasında yazıb-yaratmağı əsas prinsip kimi götürən AYB Şəki bölməsi sağlam ədəbi qüvvələri öz ətrafında birləşdirməyə daim cəhd etmişdir. Rəsmi şəkildə AYB üzvü olmasa da, əsərlərinin məzmun və mündəricəsinə görə təqdirə layiq olan bir çox yaradıcı insanlar haqqında qısa da olsa məlumat vermək istəyirəm. 1. Yusifov Ramiz Rəhim oğlu (1956, Şəki, Qoxmuq kəndi) Ramiz Orsər imzası ilə yazır. Hal-Hazırda Şəki Pedaqoji Texnikumunda Azərbaycan dili və Ədəbiyyatından dərs deyir. Dövri mətbuatda müntəzəm çıxış edir və “Adına qurban”, “Məhəbbət ovu”, “Mamay – Məmməd”, “Vətən nəğməsi”, “Çingiz kamerası və yaşıl səs”, “Yaxşılıq” adlı kitabları çap olunmuşdur. Onun yaradıcılığının ana xətti yurda, insana və bütövlükdə dünyaya sevgi təşkil edir. Qorumadığım torpaq Məni başa yetirməz. 94

Qəbrimi göydə qazın, Məni bu yer götürməz. deyən Ramiz Orsər torpağın da insan dərdi və kədərinə tab edə bilməyəcəyindən ehtiyat edir. Telereportyor Çingiz Mustafayevə həsr etdiyi poema da, bütün şəkililərin hörmət və ehtiramla yad etdiyi Mamay dayı haqqında topladığı xatirələr də Ramiz Orsərin yarardıcılıq qayəsindən xəbər verir. Azərbaycan ağrısı və sevgisi ilə yüklənən şair səadətin yolunu sevgidə görür: Odlanıram gecə-gündüz odunnan, Çiçəkləyib açılıram adınnan. Bu sözümü çıxarma heç yadınnan, Səndən özgə dərdlərimə çarə yox. 2. Mayis Səlim 1962-ci ildə Şəkidə anadan olmuşdur. APU-nun filologiya fakültəsini bitirmişdir. İlk şeiri 1979-cu ildə “Şəki fəhləsi” qəzetində çap olunmuşdur. Hal-hazırda Şəki şəhər 20 saylı orta məktəbin direktorudur. Şeirləri “Söz, söz, .... söz!”, “Türkün səsi” almanaxlarında, “Azərbaycan” və “Ulduz” jurnallarında və s. çap olunmuşdur. Mayis Səlim “Mən hardan biləydim” (1998), “Dəniz ömrü” (2005) kitablarının müəllifidir. Şeirləri lirik – fəlsəfi ovqatdadır. Bir uzaq yol başlamışam, Düşmüşəm izə, gedirəm. Şeytanları daşlamışam, Əyridən düzə gedirəm. və ya Elə toy tutdular ki, Yadımdan çıxdı adım. Hamını tanısam da, Özümü tanımadım. Şeirlərində hiss idrakla əqli idrakı birləşdirmək cəhdi duyulan Mayis Səlim ciddi ədəbi yaradıcılığa malikdir. Onun “Sabirin heykəli önündə” şeirində sənətə və sözə münasibət açıqlanmır. Sənin hüzurunda qalın kitablar 95

Bir anın içində gözümdən düşür Görmüşəm, zəhmindən yer yarılanlar Adın çəkiləndə necə büzüşür. 3. Alxasov Yaqub Vahab oğlu (1927, Şəki, Oxud kəndi) Yaqub Mahir imzası ilə yazır. “Şəkililər” və başqa kitabların müəllifidir. Halhazırda təqaüdçüdür. 1938-ci ildən ədəbi yaradıcılıqla məşğuldur. Həyat daim olacaqdır, Mən olsam da, olmasam da. ovqatı ilə yazıb-yaradan Yaqub Mahirin yaradıcılığının ilkin mərhələsi satirik, sonrakı mərhələsi isə lirik şeirləri ilə şərtlənir. Şair yaradıcılığında tez-tez qəzəl janrında da müraciət edir. Orta əsrin qalibləşmiş ifadələrindən qaça bilməsə də, bəzən uğurlu beytləri olur. Bayatı yazmaqla xalq hikmətinə dərindən yiyələnmək istəyi ilə qələmə aldığı yazılar da belədir: Of, sağım dərd, solum dərd .. Buz bağlayan yolum dərd. Məndən nə istəyirsən, Sənə məlhəm olum, dərd? 4. Məmmədkərimov Şahid Məmmədiyə oğlu (1939, Şəki, Qışlaq) hal-hazırda Şəki şəhər 11 saylı orta məktəbdə Azərbaycan dili və ədəbiyyatını tədris edir. Ədəbi yaradıcılığa 1960-cı illərdən başlayan Şahid Məmmədkərimov şeir, hekayə, məqalə, oçerk və felyetonları ilə yerli mətbuatda çıxış edir “Məhəbbətlər arasında” (Mingəçevir, 2006) kitabının müəllifidir. Onun ən ümdə cəhəti adi danışıq tərzinin şirinliyini poetik şəkildə canlandırmaq, ədəbi dilimizin qanunlarına riayət etmək şərti ilə Şəki şivəsinin dadını-duzunu saxlamağındadır. Gəlin otağını bəzədi yengə, Əvvəlcə qapıya bağladı pərdə. Sanki axar sudu, saf qaynamadı, Gör necə də coşdu, çağladı pərdə. 5. Ramazanov Ağəli Məmməd oğlu (1964, Şəki, Dağ dibi) Ağa Ramazan imzası ilə şeirlər yazır. 1981-1986-cı illərdə Azərbaycan Neft Akademiyasında təhsil almış, 1986-1989-cu illərdə təyinatla Qırğızıstanın Frunze (Bişkek) şəhərində mütəxəssis kimi fəaliyyət göstərmişdir. Halhazırda ticarətlə məşğuldur. Ağa Ramazan “Ayrılıq serenadası” (Bakı, “Ozan” 2006) şeirlər kitabının müəllifidir. Dövri mətbuatda vaxtaşırı çıxış 96

edir. Mövzularının əhatə və məzmun dairəsinə görə məhəbbət lirikası onun yaradıcılığında əsas yer tutsa da, ictimai motivlər də orada öz əksini tapır: Ürəyim sıxılır, yaman incidir Bağlayıb qatbaqat yara dərdlərim Sayı da bilinmir bu neçəncidir. Çəkir daim məni dara dərdlərim. 6. Salamov Ələsgər Davud oğlu (1945, Şəki) Ələsgər Davudoğlu imzası ilə yazır. Hal-hazırda ticarətlə məşğuldur. Gənc yaşlarında lirik şeirlər və qəzəllər yazsa da, əsasən nəsrlə məşğul olur. Hekayələri “Ulduz”, “Azərbaycan” jurnallarında, yerli qəzetlərdə çap edilir. Ələsgər Davudoğlu yaratdığı obrazları hissi-psixoloji ovqatda təsvir etməyə daha çox diqqət yetirir. 7. Süleymanov Qurtuluş Məmmədiyyə oğlu (1942, Şəki) Qurtuluş Süleymanlı imzası ilə yazır. 1968-ci ildə ADPİ-nin “Azərbaycan dili və ədəbiyyatı” 1974-cü ildə isə Bakı Marksizim-Leninizm Universitetinin “Fəlsəfə” fakültəsini bitirmişdir. Bir çox məsul vəzifələrdə işləmişdir. Hal-hazırda təqaüdçüdür. “Günəşli dünyam” (Bakı, 2003), “İnsan ol” (Bakı, 2004) kitablarının müəllifidir. “Avropa nəşr mətbu evi”, “İnsan ol” kitabına görə onu 2004-cü ildə “İlin şairi”, 2006-cı ildə isə “Ən yaxşı vətənpərvər şair” elan etmiş, özünün diplomları və xüsusi medalına layiq bilmişdir. “Avropa nəşr mətbu evi” 2007-ci ilə şairin “Şəkim mənim” adlı üçüncü kitabını nəşr etmiş, onu 2008-ci ilin “Ən yaxşı vətənpərvər şairi” diplomu və qızıl mükafatı ilə təltif etmişdir. Qurtuluş Süleymanlı “Vətən sərhəddən başlanır” mövzusunda Respublika müsabiqəsində üçüncü yeri tutmuş, pul mükafatı almışdır. Min gözəllik gətirir dörd yandan dağlar Şəkiyə, Övlad tək qəlbimizi məhəbbət bağlar Şəkiyə. Baharda seyrinə çıx, ömrünə yazlıq gəlsin. Yaraşıqdır bar verən çiçəkli bağlar Şəkiyə. deyən Qurtuluş Süleymanlı tanıdığı insanlara da sevgisini şeirlə bildirir. 8. Ədilov Əbülfət Həsən oğlu (1951, Şəki, baş Göynük kəndi) Əbülfət Həsənoğlu imzası ilə yazır. Hal-hazırda Mingəçevirdə məsul vəzifədə işləyir. “Kamilliyə gedən yol” (Bakı, 1999), “Nəsimi əməlhəqqinin 97

kökləri” (Bakı, 2004) kitablarının müəllifidir. Ədəbiyyatda sufizmin böyük nümayəndəsi İ.Nəsimi yaradıcılığını tədqiq etməyi və öyrənməyi qarşısına məqsəd qoymuşdur. Şeirləri, əsasən lirik məzmundadır. Sevgilim, laləni sorsalar məndən, Deyərdim ki, sənin yanağındadır. Əgər beçə balı keçsə qəlbimdən, Yerini bilirəm, dodağındadır. 9. Məmmədov Akəm Xanbaba oğlu (Şəki, Kiş kəndi, 1966) Akəm Məmmədzadə, Akəm Xaqan imzaları ilə şeirlər yazır. “”Sənin dünyaya baxmağa dəyər” (Bakı, 1998) kitabının müəllifidir. Məhəbbət, vətən lirikası onun yaradıcılığının əsas motividir. Mən elə bilirdim hər kəsin yeri, Həyəti, bacası, öyüdü Vətən. Oxudum, öyrəndim, gözümdə sanki, Kənd-kənd, şəhər-şəhər böyütdü Vətən. Akəm Xaqan qələmini həm də nəsrdə sınayır. Dövri mətbuatda müntəzəm çıxış edir. 10. Həbillah Kamil Şəkinin Baş Zəyzid kəndində yaşayır. “Nə yaxşı ki...” şeirlər kitabının müəllifidir. İxtisasca kənd təsərrüfatı mütəxəssisi olsa da, şeir-sənət vurğunudur. Lirik-ictimai motivlər onun yaradıcılığını şərtləndirən amillərdir: Qürrələnmə tikanınla, kolunla, Yalın görüb ayağımı, qolumu Əzəl-axır gələn olar dalımca, Qaratikan, nə kəsmisən yolumu? Həbillah Kamilin “Nə yaxşı ki...” (Bakı, 2008) kitabına daxil edilən şeirləri oxucu rəğbəti qazanmışdır. 11. Məmmədov Bəhram Ələkbər oğlu doğulduğu kəndin adını özünə təxəllüs götürmüşdüır. Oxuculara Bəhram Oxudlu adı ilə tanış olan şair hal-hazırda Oxud kənd orta məktəbində direktor müavinidir. O, ədəbi yaradıcılığa 1974-cü ildən başlamışdır, “Dünya, məndən xəbərin yox” (Mingəçevir, 2007) kitabının müəllifidir: lirik şerlər yazır. Suyunu canımdan, qanımdan içib, Ürəkdə cücərən sünbüllərim var. 98

Ağsaqqal babamın dilindən keçib, Dilimdə bəslənən söz güllərim var. Onun yazıları özünəməxsusluğu ilə seçilir. Bura qədər haqqında söhbət gedən yazarların hər birində vətən və Qarabağ mövzusunun aparıcı mövzulardan biri olmasını da xüsusi vurğulayıram. Şəki bölməsinin nəzdindəki ədəbi dərnəkdə yaradıcılıq məktəbi keçənlərin sırasına Bahar Səminin, Hədiyyə Şafagülün, Almaz Ariflinin, Vüsalə Süleymanovanın, Əhməd Musanın, Kamil Manafovun, Mehriban Niymətin, Niyazi İdrislinin, Ruhəngiz Rəhimlinin, Mürsəl Həsənovun, İsmayıl Valehoğlunun və başqalarının adlarını əlavə etsək, onda çox uzun bir siyahı alınmış olar. Haqqında bir qədər geniş məlumat verilən Ramiz Orsərin, Şahid Məmmədkərimovun, Ağa Ramazanın, Akəm Xaqanın, Bəhram Oxudlunun hər birinin ilk kitabına AYB Şəki bölməsinin sədri Vaqif Aslan redaktorluq etmiş və ön söz yazmışdır. Dərnək üzvlərindən Şahmirova Nərgiz ikinci, Kərimova Nigar üçüncü yeri tutmaqla “Vətənpərvərlik” mövzusu üzrə keçirilən (Müdafiə Nazirliyi tərəfindən) müsabiqənin qalibləri olmuşdur. 12. İsmayılov Həşim İsmayıl oğlu (Zaqatala) 1970-ci illərdə ədəbipublisistik fəaliyyətə başlamışdır. On bir kitab müəllifidir. Məzmun etibarilə onun yaradıcılığı ədəbi-tənqidə və ictimai-siyasi publisistikanı əhatə edir. Həşim İsmayılovun “Varxiyanlı Aşıq Məhəmməd” və “Zaqatala aşıqları” (hər iki kitab folklorçu Qurban Şabanovla birlikdə hazırlanmışdır) kitabları ədəbi tədqiqat xarakterlidir, bölgə ədəbiyyatını öyrənmək baxımından xüsusi əhəmiyyət daşıyır. “Zaqatala” seriyasından olan kitabları regionun yazarları, maarifçiləri, şöhrətli insanları haqqında geniş məlumat verir. “Zaqatala xanımları” kitabında isə şöhrətli qadınlardan söz açılır. Əlbəttə ki, bir yazıda Şimal-Qərb bölgəsinin ədəbi şəxsiyyətlərini bütövlükdə əhatə etmək qeyri-mümkündür. Buna baxmayaraq, imkanımız daxilində yaradıcılığı ilə diqqəti çəkən şəxslər haqqında məlumat verdik. Bəlkə də, haqqında məlumat verilməli daha çox şəxslər vardır, lakin indiki imkanımız bu qədərdir. Yerdə qalanlarını sabahların işığında görəcəyimizə şübhə etmədən görülmüş işlər barədə danışmaq istəyirəm. III. AYB Şəki bölməsi ədəbiyyatın milli şüura, əxlaqa və mənəviyyata, estetik zövqün səviyyəsinə təsir etməsini daim diqqət mərkəzində saxlayır. 99

Bu günki keçid dövründə xarici təsirlərdən ədəbiyyatı qorumaq üçün çox ciddi mövqe tutur. Şou ədəbiyyatın, modernist və postmodernist adıyla Sabirləri, Mirzə Cəliləri inkar edənlərin, yaxud ürfanilik bayrağı altında fanatizmi dəstəkləyənlərin mövqeyini qəbul etmir. AYB Şəki bölməsi “meyar-şəxsiyyətdir” prinsipindən çıxış edərək bədii əsərlərə millilik, ümumbəşərilik, tarixi həqiqətlərə sədaqət. ədəbibədii yaddaş kodlarının qorunması ölçüləri ilə yanaşır. O, ədəbiyyata həm konkret zaman kəsiyində (deyək ki, 1920-1991-ci illərdə), həm də konkret olmaqla bərabər daha böyük zaman kəsiyində (çünki zaman ölçüsüdür) baxışı vacib sayır. AYB Şəki bölməsi ictimai əsaslarla fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, nəzdindəki dərnəyin işini müntəzəm olaraq davam etdirir. təkcə Şəki daxilində deyil. Şəkinin yaxın və uzaq kəndlərində, o cümlədən Oğuzda, Zaqatalada, Qəbələdə (əlbəttə ki, yerli yazarlarla birlikdə) dərnək üzvlərinin ictimaiyyətlə ədəbi görüşlərini edir, yeri gəldikcə, yeni nəşrlərin təqdimatlarını keçirir. AYB Şəki bölməsi öz tədbirlərinə AYB-nin digər bölmələrini dəvət edir və ya onların tədbirlərində iştirak etməyi lazım bilir. Bu mənada Mingəçevir, Qazax, Gəncə, Aran bölmələrinin sədrləri-İsmayıl İmanzadə, Barat Vüsal, Məmməd Alim, Sərvaz Hüseynoğlu ilə şəxsi və ədəbi əlaqələrimizin səmimiliyi tədbirlərimizin əhəmiyyətini daha da artırır. Ümumşəhər səviyyəsində keçirilən tədbirlərdə bir qayda olaraq bölgədən və paytaxtımızdan dəvət olunanların iştirakı ədəbi səviyyəmizin yüksəlməsinə xüsusi təsir göstərir. “Bir millət, iki dövlət” kimi təsdiq və qəbul edilən AzərbaycanTürkiyə arasındakı ədəbi əlaqələr Şəki bölməsindən yan keçmədiyi üçün ayrı-ayrı türk ədiblərlə qurduğumuz əlaqələr ədəbiyyatımızın, o cümlədən bölgə ədəbiyyatımızın zənginləşməsinə təkan verir. Adanadan Ahmet Kaytançı, İstanbuldan Asim Yekeler, İzmirdən Şevki Dinçal və T.Turan Atasevər, əslən Sivasdan olan Ahmet Şafak, Aydın ilindən Şükrü Öksüz, yenə İstanbuldan Muzaffer Tekbıyık ilə qurulan əlaqələrimiz üçün şairə Gülnarə Əliyar qızı Əsgərzadəyə (artıq o, Bursada yaşayır və Tamər Özçeliklə ailə qurmuşdur) xüsusi təşəkkürümü bildirirəm. AYB Şəki bölməsinin nəzdindəki ədəbi dərnəyin ən fəal üzvlərindən biri kimi Gülnarə Əsgərzadə bu gün də öz missiyasını davam etdirməkdədir. Dəfələrlə AYB Şəki və Mingəçevir bölmələri birgə tədbirlər keçirmişlər: “Rəsul Rza - 90” (2000-ci il), “Nigar Rəfibəyli-90” (2003-cü il)

100

yubileyləri, “Novruz poeziya axşamları” (2004-cü ildən üzü bəri) belə tədbirlərdəndir. 2009-cu ilin Şəki Novruz şənliklərində Qazax bölməsinin sədri Barat Vüsalın iştirakını da buna əlavə edirəm. “Səməd Vurğun-100” (2006-cı il) yubiley tədbirində xalq şairi Zəlimxan Yaqubun, Gəncədən Məmməd Alimin. Mingəçevirdən yenə İsmayıl İmanzadənin, Aran bölməsindən Sərvaz Hüseynoğlunun, Oğuzdan, Qəbələdən, Zaqataladan olan qonaqların iştirakı şeirin və sənətin təntənəsi idi. “Süleyman Rüstəm-100” tədbiri də ümumşəhər səviyyəsində keçirilmişdir. “Almas İldırım-100” (2007-ci il) tədbiri isə milli, ədəbi-bədii yaddaşın təzələnməsinə xidmət etmişdir desəm, doğru olar. “Mir Cəla-100” yubiley tədbiri Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun Şəki filialının akt zalında sırf elmi-ədəbi ruhda keçirilmir, ölməz yazıçının bədii yaradıcılığına hərtərəfli nəzər salınmışdır. “Məmməd Araz-75” tədbiri poetik ruhun uçuşu təsiri bağışlamışdır (2008-ci il). Böyük ədəbiyyatşünas Yaşar Qarayevin 70 illik yubileyində AMEA-nın əməkdaşları Hüseyn İsmayılov, Rəhim Əliyev, Teymur Kərimli, Asif Rüstəmli, Şirindil Alışanov, xalq şairi Zəlimxan Yaqubla birlikdə yerli yazarlar da iştirak etmişlər (2006-cı il). “Mehdi Hüseyn-100”, “İsa Hüseynov (Muğanna)-80” tədbirləri də (2009-cu il) xüsusi qeyd edilmişdir. Yuxarıda deyilənlərlə yanaşı yerli yazarların əsərlərindən ibarət olan “Söz, söz,..., söz!” almanaxının I buraxılışının təqdimatı (2006-cı il) Şəkidə, “Kövrək addımlar” və “Oğuzun sözü” almanaxlarının (2002-ci və 2006-cı illərdə) və Nazim Hüseynlinin “Oğuzdur elim mənim” kitabının (2008-ci il) təqdimatları Oğuzda ümumşəhər səviyyəsində keçirilmişdir. 2007-ci ildə Zaqatalada, şəhər parkında, açıq havada keçirilən poeziya axşamında, hətta, turistlər belə şeirlər oxudular. 2007 və 2008-ci illərin avqustunda AYB Şəki bölməsinin qonağı olan Adanalı (Sayımbeyli rayonundan) Ahmet Kaytançı o zamanlar Şəkidə istirahətdə olan ölməz Bəxtiyar Vahabzadənin mübarək əllərindən öpmək istəyini bildirmiş və bir qrup yazarla böyük şairin görüşündə olmuşdur. Şəkidə 2007-ci ildə Ahmet Kaytançının “Siyaha çaldı düşlerim” şeirlər kitabı müzakirə edilmiş və AYB Şəki bölünməsinin sədri Vaqif Aslanın “İnsana və torpağa deyilən türkülər” adlı məqaləsi böyük marağa səbəb olmuşdur. Ahmet Kaytançı bu məqaləni gələcək kitabına ön söz kimi qəbul etmişdir.

101

2008-ci ilin avqust ayında yenə də Ahmet Kaytçının “Haçın oldu kanlı kuyu” kitabı müzakirə edilmişdir. Tüklərin ermənilər tərəfindən 1905-1920-ci illərdə qətliama məruz qalmasını təkzibolunmaz faktlarla açıqlayan bu kitaba öz münasibətini bildirən bölmə sədri Vaqif Aslan “Yer kürəsi: insana baxış və insanın insanı görmə bucağı” adlı məqaləsi ilə çıxış etmişdir. Bu məqalə Türkiyədə “Maqazin qazetesi” nin 442, 443, 444-cü saylarında, 31 aralık 2008, 14 və 21 ocak 2009-cu il tarixlərində dərc edilmişdir. 2008-ci ilin dekabr ayında AYB Şəki bölməsinin İstanbullu qonağı Asim Yekelərin “Atımızı alan yolumuzu almadı ya” kitabı müzakirə edilmişdir. Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun iclas zalında Asim Yekelerin görüşü keçirilmiş, İstanbullu qonaq “Mutlu olmanın yolları mövzusunda konfrans vermişdir. Asim Yekeler vətəninə qayıtdıqdan sonra “Mesaj TV” nin “Könül dostları” verilişində AYB sədri Anara, birinci katib Fikrət Qocaya, onu hərarətlə qarşılayan insanlara dəfələrlə sevgilərini bildirmiş, Azərbaycandan apardığı kitabları ekrandan nümayiş etdirmişdir. AYB Şəki bölməsi vaxtaşırı olaraq Bakıda yaşayan və fəaliyyət göstərən alim və yazarla əlaqələr saxlayır. AYB üzvlərindən Gülxani Pənahın, Gülnigar Rəhimlinin, Ədalət Əsgərzadənin əsərləri Şəki bölməsində müzakirə edilmişdir. Vüqar Tapdıqlının hekayələri Şəkili oxucuların ürəyincə olmuşdur. Respublikamızın görkəmli elim xadimləri və ziyalıları sırasında Nazimi Cəfərovun, Qara Namazovun, Fərman İsmayılovun, Bəkir Nəbiyevin , Tofiq Hacıyevin, Zeydulla Ağayevin, Hüseyn İsmayılovun, Rəhim Əliyevin, Asif Rüstəmlinin AYB Şəki bölməsi ilə həm birbaşa, həm də dolayısı ilə olan əlaqələri ümum ədəbi inkişafda səviyyəmizi qorumaq imkan vermişdir. AYB Şəki bölməsi müstəqil Respublikamızın bu günü və sabahı naminə döyünən ürəklərin poetikliyini özündə əks etdirən əsərlərin ərsəyə gəlməsi üçün hissi və əqli idrakın tam gücündən bəhrələnməyi arzu edir. 20 iyun 2009-cu il.

102

103

104

Azərbaycan-Türkiyə ədəbi-mədəni əlaqələri ġəki kontekstində. Biz bir millət , iki dövlətik. (Heydər Əliyev.)

Ulu və möhtəĢəm , Ģərəfli və Ģöhrətli ümumtürk tarixinin istər qılıncla , istərsə də qələmlə yazılan Ģanlı səhifələrində bizim bir millət kimi bir imzamız , iki dövlət kimi isə iki möhrümüz olmuĢdur. Ortaq svilizasiya və mədəniyyət , ortaq adət və ənənə , ortaq həyat və düĢüncə tərzi , ortaq mənəviyyat və əxlaq üzərində qurulmuĢ bu iki dövlət bir olan millətimizin mövcudluq və özünütəsdiq formasıdır. Qan və gen , soy və boy eyniliyindən gələn bu birgəlik üzərində digər türk respublikaları kimi Azərbaycanımızın və Türkiyəmizin tarixi təməl daĢları qoyulmuĢdur. Sakit okeandan Atlantik okeanadək dünya ağacı Ģəklində kökləri ilə torpağın , budaqları ilə səmanın ən dərin qatlarına nüfuz etmiĢ ulu türkün böyüklüyü qarĢısında vahimə keçirənlər onu budaq-budaq qırmaq istəmiĢlər. Bu gözəl , bu sevimli yer üzünü qlobal unutqanlığa , qlobal yaddaçsızlığa sürükləyənlər insanlara məlum olan ilk ocaq yerinin Azıx mağarasında , ilk insan qəbrinin Qobustanda olduğunu bilməzliyə vuranlar elə bizim Azərbaycanımızın və Türkiyəmizin timsalında türk ruhunun saflığına , türk yaddaĢının ilkinlikdən gələn ümumbəĢəri , tarixi , ədəbi-bədii , genetik kodlarına kölgə salmaq istəmiĢlər. Həqiqətdə isə istər irqi , istər dini , istərsə də siyasi ambisiyalar ən təhlükəli məqamlarda belə ümumtürk , o cümlədən Azərbaycan-Türkiyə birgəliyini poza bilməmiĢdir. Tarixlər boyunca olduğu kimi son iki yüz ildə də AzərbaycanTürkiyə birliyi çox ağır və çox məkrli sınaqlardan çıxmıĢdır. Lap elə XIX yüzilliyin baĢlanğıcından iki Ģaqqa edilmiĢ Azərbaycanımızın Ģimal hissəsi rus imperiyası tərəfindən iĢğal edilmiĢ , Türkiyəyə gedən yollar sərhəd dirəklərinə bənd edilmiĢ tikanlı məftillərlə hörülmüĢdürsə də , könüldən –könülə gedən yollar həmiĢə açıq olmuĢdur. XX yüzillikdə isə bütünlüklə türk-islam dünyasında ilk demokratik cümhuriyyət Ģimali Azərbaycanda qurulmuĢ və 1918-ci ilin may ayının 28-dən 1920-ci ilin aprel ayının 28-dək fəaliyyət göstərmiĢdir.Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin mövcudluğunu ilk tanıyan dövlət isə məhz Türkiyə olmuĢdur. Rus sovet imperiyası çarizmin iĢğalçılıq siyasıtini dolayısı ilə davam etdirərək 1920-ci ilin aprel ayının 28-dən yenidən ölkəmizi iĢğal etmiĢdir və bu iĢğal 71 illik dövrü əhatə edir. 71 il ərzində , xüsusilə adına repressiya deyilən o qanlı illərdə qanına rus Ģovinizmi və hayk həyasızlığı hopan bolĢeviklər Azərbaycan türklərini türk olmaqda ,dolayısı yolla isə pantürkizmdə günahlandıraraq güllələsələr də , sürgünlərə göndərsələr də , türklüyümüzü güllələyə , sürgünə göndərə bilməmiĢlər. Azərbaycan terkləri həmiĢə türk olaraq qalmıĢlar. Hətta , sovet dönəmində də “formaca milli , məzmunca sosialist” qəlibə salınan , marksist- leninçi ideologiyanın daçıyıcısı olmaq məcburiyyətində qalan və əsas yaradıcılıq metodu sosializm realizmi olan sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı öz türklüyünü qoruyub saxlamıĢdır. 105

Bir sözlə , XIX və XX yüzilliklərdə Azərbaycan-Türkiyə ədəbi əlaqələri həqiqətin özü kimi nazilsə də , üzülməmiĢdir.Bu sözləri eyni ilə ġəki – Türkiyə ədəbi əlaqələrinə aid etmək olar. Əlbəttə ki , ölkə və ya əyalət çərçivəsində olmasından asılı olmayaraq , ədəbi əlaqələr ədəbi Ģəxsiyyətlərin fəaliyyəti sayəsində qurulur. Bu mənada, AzərbaycanTürkiyə ədəbi əlaqələrinin yaranmasında və inkiĢafında əslən ġəkili olan ədiblərin də tarixi xidmətləri danılmazdır. Burada Mirzə Fətəli Axundzadənin yeri son dərəcə möhtəĢəmdir. XIX əsrin Azərbaycanı öz taleyini yaĢadığı kimi , bu əsrin 12- ci ilində ġəkidə doğulub 78- ci ilində Tiflisdə ömrünü baĢa vuran və orada dəfn edilən M.F. Axundzadə də öz ədib və ziyalı taleyini yaĢamıĢdır. Elə buradaca qeyd etmək istəyirəm ki , 1794- cü ildə Bakının Əmirhacıyan qəsəbəsində doğulub , ilk gənclik illərini Qubanın Əmsar kəndində keçirən və 1847- ci ilin əvvəllərində Mədinə ilə Məkkə arasındakı Vadiyi – Fatimədə vəba xəstəliyindən vəfat edən Abbasqulu ağa Bakıxanov taleyi ilə M.F.Axundzadə taleyi arasındakı oxĢarlıqlar tarixi Azərbaycan taleyindən irəli gəlir. ĠĢğal olunmuĢ bir yurdun iki ədib oğlu bütün səylərini millətin maarifləndirilməsinə doğru yönəltdilər. A.Bakıxanov həcc ziyarəti zamanı yolunu Türkiyədən salır. Ərzrum yolu ilə Ġstanbula gəlir. 1846-cı ildə türk sultanı Sultan Əbdülməcidlə görüĢür. Ərəb dilində yazdığı “Əsrarül – mələkut” əsərini ona təqdim edir. Həyatizadə Seyid ġərif bu əsəri türk dilinə tərcümə edir və bu əsər A.Bakıxanovun vəfatından bir il sonra – 1848-ci ildə Ġstanbulda nəĢr olunur. M.F.Axundzadə də öz sələfi A.Bakıxanov kimi Rusiya imperiyasının Qafqaz caniĢinliyində ġərq dilləri üzrə baĢ mütərcim vəzifəsini icra edir. Lakin o “Ərəb əlifbasının islahına dair” əsərini fars dilində yazır.”Öz millətinin ürəyinin tarlasında qeyrət, namus , millət dostluğu , vətənpərəstlik , ədalət və bərabərlik toxumu əkmək” istəyən , “millətin arasından zillət və fəqirliyin rəf olunmasını” arzu edən M.F.Axundzadə ümid yolunu rus imperiyasında deyil , Türkiyəyə üz tutmaqda görür. A.Bakıxanovun Ġstanbul səfərindən 17 il sonra – 1863-cü ildə ġəkili M.F.Axundzadə Qafqaz caniĢini Mixail Nikolayeviçin – çar II Aleksandrın kiçik qardaĢının icazəsi ilə Ġstanbula səfər edir. Ġstanbuldakı rus səfirinin vasitəsi ilə Sədri-əzəm Fuad paĢaya farsca yazdığı kitabçasını azərbaycanca qələmə aldığı “Yusif Ģahın hekayəti” ilə birlikdə təqdim edir. A.Bakıxanovdan fərqli olaraq M.F.Axundzadənin Türkiyədəki görüĢlərinə ciddi , həm də dövlət səviyyəsində maneçiliklər törədirlər. Ġranın Tiflisdəki baĢ konsulu Mirzə Hüseyn xan M.F.Axundzadəni dinin və müsəlman dövlətlərinin düĢməni kimi qələmə verir. Bununla belə , Türkiyədə M.F.Axundzadə Ģəxsiyyətini qiymətləndirirlər , ona “Məcidiyyə” niĢanı , fərmani-təhsin və hədiyyələr verirlər. M.F.Axundzadənin bu ərəfədə islam əlifbasından tam imtina edərək latın əlifbasına keçmək təĢəbbüsünə sağlığında qol qoyulmasa da , sonralardan Azərbaycanın və Türkiyənin Ģəxsində bu , bir reallıq və yaĢanan həqiqət oldu. Azərbaycan – Türkiyə ədəbi – mədəni əlaqələrinin inkiĢafında ġəkinin də özünəməxsus yeri vardır. “Əlyazma və qədim çap kitablarının toplanması , mühafizəsi , bərpası və təbliği böyük iĢlər görmüĢ” Əbdülqəni Nuxəvi Xalisəqarızadənin adı ilə bağlıdır. O , 1817-ci ilin 8 martında ġəkidə doğulub , 106

1879-cu ilin 17 mayında ġəkidə vəfat etmiĢdir. O , birinci dəfə 1839-cu ilin mayında , ikinci dəfə isə 1873-cü ildə Ġstanbulda olmuĢdur. Türk Ģairi Ġsmayıl Həqqinin Qara dənizdə , gəmidə qələmə aldığı “Divan”ını ġəkiyə gətirmiĢdir. Bu da , əlbəttə ki , o dövrdə ġəkili oxucuların türk ədəbiyyatı ilə tanıĢlığına səbəb olmuĢdur. XIX əsrin II yarısının və XX əsrin 30-cu illərinin ali ruhani təbəqəsini təmsil edən ġəkililər sırasında , Əhməd Nabi Əfəndi (1850-1935) Bursada və Ġstanbulda 15 il mükəmməl təhsil almıĢdır. Nurməhəmməd Əfəndi Ġmamzadə (1869-1930) Bursada və Konyada ali dini təhsil almıĢ , ġəkidə islami ədəbiyyatın yayılmasında , maarifçilyin inkiĢafında xüsusi rol oynamıĢdır. Ali ruhani təhsilli din xadimləri sırasında Axund Fərəcullah PiĢnamazzadənin (1870-1952) özünəməxsus yeri və məqamı vardır. XX əsrin 18-ci ili həm də Azərbaycanlıların ermənilər tərəfindən kütləvi surətdə genosidi , soy-kökünün kəsilməsiilə müĢayiət olunan mart qırğınları ərəfəsi idi. Azərbaycanın digər ruhaniləri kimi ġəkili ruhanilər də xilas yolunu Türkiyədə görürdülər. “Türkün türkdən baĢqa dayağı yosdur”qənaətinə gəldiyinə görədir ki , 1918-ci ildə Azərbaycanlıların yer üzündən silinməsinin qarçısını almaq məqsədi ilə yardıma gələn türk ordusunun ġəkiyə yönələn bölümünü Axund Fərəcullah PiĢnamazzadə fərəhlə qarĢılamıĢ , Xan sarayının həyətində Nuru paĢa ilə çiyinçiyinə dayanıb nitq söyləmiĢdir. 1918-ci ilin mart qırğınlarının dəhçətlərini yaĢayan ġəkili ədiblər də türk hərbiyyə naziri , BaĢkomandan vəkili , birinci fəriq (tam general-or general) Damad Ġsmət Ənvər paĢanın (1881-1922) kiçik qardaĢı fəriq (general-leytenant) Nuru paĢanı (1889-1949) həyəcanlı Ģeirlərlə qarĢılamıĢlar. Hətta , Abdulla bəy Əfəndizadə (1873-1928) “Ya ölüm , ya Türkiyə” mənzuməsini yazmıĢdır. Xudavənda , hər iqlimə qılıbsan çarə yüz yerdən. Nədəndir pəs bizim millət olub biçarə yüz yerdən? sualından sonra Ģanlı türk tarixini varaqlayan Ģair Ey nəcib övladın ordusu , ġəki , ġirvanə gəl! Tiflüsü , Bakivü , ġiĢə , Gəncəvi Səlyanə gəl! deyərək Türkiyəyə üz tutmuĢdur: Hər ürəkdə səbt olubdur : “Ya ölüm , ya Türkiyə!” Hər ağısdan yüksəlir fəryadi-Ģeyda , Türkiyə! Səbrimiz artıq tükəndi , durma gəl , mərdanə gəl! Yurdumuz düĢmən əlində olmamıĢ viranə , gəl! 1918- ci ildə qələmə alınmıĢ bu əsər tarixçi-tədqiqatçı H.Manaflının qeyd etdiyi kimi ilk dəfə 1919- cu ildə ġəkidə , “Mədəniyyət” mətbəəsində , son dəfə isə 107

2005-ci ildə Bakıda çap edilmiĢdir. Əsərin müəllifinin tərcümeyi-halından bəlli olur ki , o , 1918-ci ildə Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti parlamentinə üzv seçilmiĢ , əslən Zaqataladan olan parlament üzvü Bayram Niyazi Kiçikxanlı birgə fəaliyyət göstərmiĢ , orada onun latın əlifbasına keçmək barəsindəki layihəsi bəyənilmiĢ , “Son türk əlifbası” adı ilə nəĢr edilmiĢdir. Bu dövrün digər bir ġəkili ədibi Salman Mümtaz adı ilə ədəbiyyatımızda məĢhur olan bibliofil Salman MəĢədi Məhəmmədəmin oğlu Əsgərzadədir. O 1884cü ildə ġəkidə anadan olmuĢ , sovet dönəmində repressiyaya məruz qalmıĢ , 1941ci ildə sürgündə güllələnmiĢdir. Salman Mümtaz 1918-ci ildə “Ənvəriyyə” Ģeirini nəfis tərtibatlı böyük bir vərəqədə nəĢr etdirib ġəkidə Nuru paĢaya oxuyub təqdim etmiĢdir. ġeir müsəddəs formasında , Osmanlı ləhcəsində qələmə alınmıĢdır: YaĢa , ey qaziyi-əzəm , yaĢa , ey möhtəĢəm Ənvər! Səninlə fəxr edir Ģimdi böyük sultan , ulu qeysər ! Salman Mümtazın ikinci seiri isə “Öyün , millət” adlanır və Nuru paĢaya həsr edilmiĢdir. “Ziyasız rus zülmündən o yüksək ruhu ölmüĢ” , “qanı ĢiĢəyə Ģərab kimi tökülmüĢ” xalqına Nuru paĢanın gəliĢi münasibətilə Ģairanə bir dillə göz aydınlığı verirdi. Digər bir ədib – Hüseyn KiĢli (Hüseyn əfəndi Hacı Ġshaq əfəndi oğlu Əfəndizadə) ali təhsilini Ġstanbul Universitetində almıĢdır. O , 1884-1944-cü illərdə yaĢamıĢdır. Onun ilk kitabı 1915-ci ildə Tiflisdə nəĢr olunmuĢdur. Hüseyn KiĢli də Abdulla bəy Əfəndizadə , Salman Mümtaz və baĢqaları kimi ədəbi yaradıcılıqla məĢğul olmuĢ , türk ordusunu salamlamıĢdır. Sovet dönəmində isə ġəki ziyalıları Ģura hökumətinin yürütdüyü siyasətin iç üzünü dərhal , ona ikrah hissi ilə yanaĢmıĢlar. Dini heysiyyətin tapdalanmasına , məscidlərin dağıdılmasına doğru yönələn sovet siyasəti 1930-cu ildə ġəkidə baĢlayıb Qax , Zaqatala , Balakən və digər qəzalara yayılan üsyana səbəb oldu. H.Manaflının qeyd etdiyi kimi bu üsyanın baĢında “dərin zəkaya və poetik ilhama malik” BaĢ ġabalıdlı Molla Mustafa ġeyxzadə dururdu. 1930-cu ilin ġəki üsyanına ümumazərbaycan üsyanının baĢlanğıcı və tərkib hissəsi kimi baxanlar doğrudurlar. Üsyanı amansızlıqla yatırdıqdan sonra Sovet Hökuməti Qafqazda Azərbaycanı, Azərbaycanda isə ġəkini ən təhlükəli zona kimi diqqət mərkəzində saxladı. Nəticə etibarilə 1937-ci il Azərbaycana qarĢı genosid səviyyəsində tətbiq edilən repressiyalar ili oldu. Repressiyalara məruz qalanları əsasən iki Ģeydə panislamizmdə və pantürkizmdə ittiham etdilər. Sovet genosidi fiziki genosid olmaqla bərabər həm də intellektual , ruhi-mənəvi genosid idi. Ə.Cavadların, M.MüĢfiqlərin , H.Cavidlərin , S.Mümtazların simasında qəlblər və beyinlər məhv edilirdi. Elə bu illərdə mühacir ədəbiyyatımızın çevrəsi daha da geniĢləndi. Azərbaycanlı mühacir ədiblər – Ə.Hüseynzadə , Ə.Ağayev və baĢqaları Türkiyəyə vətən deyib sığındılar. Bu günlərdə 100 illiyini həm Türkiyədə , həm də Azərbaycanda qeyd etdiyimiz Almas Ġldırımın həyatı və yaradıcılığı buna əyani misaldır. 1960-cı illərdə qan və gen yaddaĢımız yenidən oyandı. 1925-ci ilin 16 avqustunda ġəkidə dünyaya göz açan və hal-hazırda ömrünün ahıl çağlarını 108

yaĢayan , milli , ədəbi-poetik təfəkkürümüzün aparıcı siması kimi hamımızın iftixarı olan B.Vahabzadə elə sovet dönəminin özündə “Gülüstan” , Köklər və budaqlar” əsərlərini yazdı. BaĢda Türkiyə olmaqla türk-islam dünyasının ən ünlü Ģairi B.Vahabzadə milli müstəqillik dövründə “Özümüzü kəsən qılınc” pyesini yazmaqla yaddaĢımızı yenidən silkələyib oyatdı. 1936-сı ildə ġəkidıə təvəllüd tapan , 2002-ci ildə Bakıda vəfat edən , milli müstəqillik dövründə AMEA Ədəbiyyat Ġnstitutunun direktoru olmuĢ , filosofədəbiyyatĢünas YaĢar Qarayev Azərbaycan-Türkiyə ədəbi əlaqələrini ən yüksək səviiyəyə qaldırmıĢdır. 1997-ci ildə Ankarada “Türk edebiyatları antolojisi”nin V cildini Nevzat Kösoğlunun baç redaktorluğu ilə ġəkili YaĢar Qarayev hazırlamıĢdır. Məhz onun təĢəbbüsü və təĢkilatçılığı ilə M.Füzulinin 500 , “Kitabi - Dədə Qorquggd”un 1300illik yubileyləri ən yüksək səviyyədə keçirilmiĢdir. Elə buradaca qeyd edim ki , Türkiyıdı çox məĢhur olub 1924-2001-ci illərdə ömür sürmüĢ Ahmet Kabaklı beĢ cilddən ibarət “Türk edebiyatı”nın III və IV cildlərində Azərbaycan ədəbiyyatına xüsusi yer ayırmıĢdır : III cilddə M.F.Axundzadəyə , IV cilddə isə B.Vahabzadəyə geniĢ yer vermiĢdir. XX yüzilliyin sonu , XXI yüzilliyin əvvəlləri Azərbaycan – Türkiyə müstəvisində həm də ġəki – Türkiyə ədəbi – mədəni əlaqələrinin yüksələn xətlə inkiĢafı dövrüdür.Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin tarixi xidmətlərindən biri ədəbiyyatlarımızın daha da doğmalaĢmasına təkan verməsi olmuĢdur. Hal-hazırda möhtərəm prezidentimiz Ġlham Əliyevin ədəbiyyatımıza göstərdiyi gayğı qardaĢlaĢmıĢ ədəbiyyatlarımızın qarĢılıqlı Ģəkildə zənginləĢməsi üçün etibarlı zəmin yaradır. Hələ 1999-cu ildə Bakıda qastrolda olmuĢ Ġstanbul BələdiyyəTeatrı iki günlüyə ġəkiyə səfər etmiĢ , burada teatr tamaĢaları vermiĢdir. ġəki teatrı isə Əziz Nesinin “Toros canavarı” , hələ 1962-ci ildə ġəki Xan sarayını “dünya memarlığının nadir incisi” adlandıran Nazim Hikmətin “Bayramın birinci günü” əsərlərini tamaĢaya qoymuĢdur. ġəki isə bir Ģəhər kimi Türkiyənin həm Giresun , həm də Lapseki Ģəhərləri ilə qardaĢlaĢmıĢ Ģəhərdir : əlbəttə ki , qardaĢ ölkələrin Ģəhərləri də qardaĢ Ģəhər olur. Elə bu ilin oktyabr ayının 23-dən noyabr ayının 1-dək ġəki teatrının Türkiyənin Giresun Ģəhərində qastrolda olması da deyilənləri bir daha təsdiq edir. Polyak dramaturqu Slavomir Mrojekin “XoĢbəxt hadisə” əsərinin ġəki Dövlət Dram Teatrı tərəfindən Ģəxsən mənim tərcüməmdə Türkiyədə tamaĢaya qoyulması məni sevindirir. Amma hər Ģeydən əvvəl onunla fəxr edirəm ki , “tarixlə , yaddaĢla dialoq” Ģəklində qələmə aldığım “Ruhlarla söhbət” poeması “türkün əzəməti haqqında dastan” kimi qiymətləndirilmiĢdir. Məni sevindirən hadisələrdən biri də bir-iki ay bundan əvvəl , dəqiq desəm , 2007-ci ilin avqust ayının 10-u və 11-də Sayımbeyli ilk okul yatılı bölgə məktəbinin müdiri , Ģair-araĢdırmaçı Ahmet Kaytançının ġəkidə olması , AYB ġəki bölməsində onunla keçirdiyimiz ədəbi görüĢdür. Məhz ġəkidə Ahmet Kaytançının “Siyaha çaldı düĢlerim” (“Qaraya çaldı yuxularım”) kitabını müzakirə etdik , mən orada Ģairin yaradıcılığına həsr etdyim məqaləni oxudum. Ahmet Kaytançını ġəki ədəbi – ictimaiyyəti ilə yaxından tanıĢ etmək üçün yenidən Ģəhərimizə dəvət etməyi nəzərdə tuturuq. Ġstanbuldan Asim Yekeler , Ġzmirdən 109

ġefki Dinçal və b. Ilə olan ədəbi əlaqələrimizi də buna əlavə edirəm. 18 dekabr 2008-ci ildə Azərbaycan Müəllimlər Ġnstitutu ġəki filialının akt zalında Asim Yekələrlə keçirilən konfransda Zaqatala , Balakən , Oğuz rayonlarından gələn yazıçı və Ģairlər də iĢtirak edirdilər. Azərbaycan Türkiyə ədəbi əlaqələri öz tarixi davamını bundan sonra da yaĢayacaqdır. Bir zamanlar Azərbaycanımızı erməni genosidindən qoruyan və məzarı hər yerdə qədirbilən xalqımız tərəfindən bir səcdəgaha çevrilən Ģəhid türk əsgərinin müqəddəs ruhuna həsr etdiyim bir Ģeirlə sözümü tamamlayıram : Sən ey Ģərə , fitnəyə sinəsi sərhədd əsgər ! Pisliyə , yamanlığa sipər əsgər , sədd əsgər ! Sənə qəribsən desəm , Hardan gəlibsən desəm , yurdum məndən inciyər. Sən – qəlbsən , sən – can ciyər. Haqqa dost , haqqa qardaĢ , nahaqqa qənim əsgər ! Fəxrimsən mənim əsgər ! Min doqquz yüz on səkkiz yaman ilimdi mənim. Torpağım kəsik-kəsik , dilim-dilimdi mənim. Kənd-kənd tüstülənirdim , Ģəhər-Ģəhər yanırdım. Gəldin ,.. gözünlə gördün mən nə təhər yanırdım. Dar gündə , dar ayaqda dadıma çatan əsgər ! Mənim Ģəhid qanıma qanını qatan əsgər ! Qoymadın təbəssümüm , gülüĢüm güllələnsin. Nur yağsın məzarına , gün düĢsün , gül ələnsin. Oyaq ruhun Ģad olsun , dönüb daĢ olan əsgər ! DaĢımla , torpağımla vətəndaĢ olan əsgər ! 02.XI.2007.

110

ġəki folkloru I Hər hansı bir xalqın folkloru o xalqın tarixi coğrafiyasının ,təcrübəsinin , biliyinin , kosmoqonik görüĢlərinin , zövqünün , təsəvvürünün və nəhayət təfəkkür tərzinin güzgüsüdür. Beləliklə , animizm , totemizm , fetiĢizm , atəĢpərəstlik , bütpərəstlik , zərdüĢtilik , xaçpərəstlik , müsəlmanlıq kimi tarixi inanclardan keçib gələn Azərbaycan xalqının təfəkkür tərzi və dünyagörüĢü folklor nümunə- lərində özünü göstərir. Azərbaycan folklorunun ġəki mücrüsündə isə ən sirli,ən sehirli nümunələr vardır ki , onların açılıĢı maraq və mübahisə doğurmaya bilməz. Nəzərə almaq lazımdır ki , bütün yer kürəsində mövcud olan on bir iqlim qurĢağından doqquzu Azərbaycandadır. Bizim də təsəvvürümüzdə göy doqquz qatdan ibarətdir və dilimizdə nə az,nə cox – düz doqquz sait vardır,üstəlik doqquz türkün müqəddəs rəqəmidir.1 Doqquz rəqəmi üç-üç olmaqla üç yerə bölünür. Deyək ki , padĢahın üç oğlu var , bağındakı alma ağacı üç ildən bir bar verir , özü də üç dənə alma gətirir. Qaranlıq dünyada , əslində isə Azərbaycan türkünün yaddaĢının gün düĢməyən ən aĢağı qatında üç div , üç qız və üç otaq vardır ki , bunların da cəmi doqquz edir. Elə buna görə də , atalar üçdən deyib. Bir halda ki,folklor onu yaradan xalqın özünü ifadə edir və “xalq ədəbiyyatı millilikdən fəzlə bəĢəridir2”, o zaman xalq ədəbiyyatı nümunələrində ümumbəĢəri inkiĢafın izlərini görmək və araĢdırmaq mümkündür. Və bir halda ki,Azərbaycan xalqı Azərbaycan torpağının ilkidir , onda o özünün arxantropluğunu , paleantropluğunu və nəhayət , neantropluğunu öz folklorunda əks etdirir. Əgər hər hansı bir xalq yaĢadığı torpağın doğma övladıdırsa , aborigen və avtoxtondursa , o xalqın yaddaĢ qatları ilə o torpağın arxeoloji qatları üst-üstə düĢməlidir. O torpaqda tarixən baĢ vermiĢ hadisələr bu və ya digər Ģəkildə o xalqın yaratdığı əfsanə , rəvayət və nağıllarda öz əksini tapmalıdır. YaddaĢımız və təfəkkür tərzimiz kimi sözlərimiz də coxqatlıdır. Elə bunun nəticəsidir ki , bir cox tədqiqatçılar ”Azərbaycan Ģifahi xalq ədəbiyyatında elə sözlər vardır ki , onların etimoloji anlamını araĢdırmaq mədəniyyət tariximizi öyrənmək baxımından günün vacib məsələsidir3” qənaətinə gəlmiĢlər. Dilimizdə elə sözlər , elə ifadələr vardır ki , onları ancaq və ancaq Azıxda çatılmıĢ ilk ocağın istisinə qızına-qızına üzü bəri fasiləsiz , mütəmadi gələn nəsillərin həqiqi varisləri deyə bilərlər. O cür deyimləri bədiiləĢdirmək , poetikləĢdirmək də elə onların öz iĢidir. Təbii ki , ilk insan - o bütün xalqların və millətlərin əcdadı da olsa belə - təbiətlə üzbəüz dayanmıĢ , üzünə doğan GünəĢin parıltısından gözləri qamaĢmıĢ və onun qəlbinə və beyninə iĢıq düĢmüĢdür. O,GünəĢin qarĢısında səcdə etmiĢ , ən gözəl sözlərlə onu öymək istəmiĢdir. Nəticədə gün iĢığının təsiri ilə qəlbində və beynində kök atan ilk söz dilinin ucunda göyərmiĢdir. Türkün sözündən gələn iĢıq həmin o iĢıqdır. Gecələr Ulu Tanrının gözləri kimi uca səmalardan Yerə baxan ulduzların və Ayın , gündüzlər GünəĢin iĢığından nur alan sözümüz çəmən çiçəkləri kimi rəngarəng və ətirli olmuĢdur. Dilimizdəki təĢbehlərin , metaforaların zənginliyində bitki və heyvanat aləminin,iqlimin , havanın və suyun həlledici rolu olmuĢdur. BənövĢə , nərgiz , lalə , 111

süsən , çinar , qovaq , palıd , ceyran , maral , Ģir , aslan və s. birbaĢa müqayisə üçün bir vasitəyə çevrilmiĢdir. Bitki və heyvanat aləminin zənginliyi Azərbaycan türkünün bilik və təcrübəsinin geniĢliyinə səbəb olmuĢ , lalə ilə qanqalın , ceyran və donuzun , Ģir ilə çaqqalın , lap elə at ilə eĢĢəyin fərqini öz tarixi təcrübəsində sınaqdan keçirən xalq qızına da , oğluna da ad qoyanda bitki və heyvanlara xas olan cəhətlərin ən yaxĢısını seçmiĢdir. Çox Ģükür ki , türkün qanqal , sarmaĢıq adında qızı , tülkü , donuz adında oğlu olmamıĢdır.Təbiəti bu cür dərindən öyrənə bilmək böyük təcrübənin əsasında mümkün ola bilərdi.Türk dilinin Azərbaycan özbək , qazax , qırğız , tatar və s. kimi ləhcə və dialektlərə bölünməsi , bu ləhcə və dialektlərin isə öz növbəsində milli-ədəbi dil səviyyəsinə qalxması tükənməz ömür yolunun , ölçüyəgəlməz tarixi təcrübənin nəticəsidir. Və bu tarixi təcrübənin ayrı-ayrı mərhələləri bizim sözümüzdə çox aydın ifadə edilir. Azərbaycan nağıllarındakı qəhrəmanlar qəzaya düĢdükdə,yolu azdıqda iĢığa doğru gedirlər. Bu günki tədqiqatçı da sözün iĢığına doğru getməlidir ki , özünü və sözünü qəzaya uğramaqdan , yolunu azmaqdan qorusun. Çünki söz xalqın tərcümeyi-halıdır4. Bu mənada xalq deyimləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir və onların vasitəsilə xalqımızın təfəkkür tərzinin , əxlaqietik görüĢlərinin , dilimizin poetikasının necə inkiĢaf etdiyini öyrənmək mümkündür. Əlbəttə ki , ümumtürk folklorunda Azərbaycan folklorunu öz yeri olduğu kimi , Azərbaycan folklorunda da ġəki folklorunun öz yeri vardır. Azərbaycan türkcəsinin ən Ģirin ləhcələrindən biri sayılan ġəki ləhcəsi folklor nümunələrinə sanki xüsusi bir rayihə , əlahiddə bir ətir verir , özünəməxsus koloritilə bərabər tarixi əhəmiyyət daĢıyır. Antropoloji baxımdan lap dərin qatlardan süzülüb gələn iĢıqlar Ģəkililərin iĢlətdikləri deyimlərdə Ģölə verməkdədir. Azərbaycan xalqının təfəkkür tərzinin,əxlaqi-mənəvi görüĢlərinin , bədii zövqünün inkiĢafı və formalaĢmasını öyrənmək üçün deyimlərimizə birbaĢa müraciət etməyi lazım bilirik. Əgər bu məsələyə lap elə bədii təfəkkür baxımından yanaĢsaq belə deyimlərdəki əsas xüsusiyyətlərin frazeoloji birləĢmələrə aid əlamətlərə yaxın olduğunu təsdiq etmək məcburiyyətindəyik. Frazeoloji qat deyim qatı üzərində qurulmuĢdur desək , səhv etmərik. Azərbaycan türkcəsinin , o cümlədən ġəki ləhcəsinin gözəlliyi ondan ibarətdir ki , ona xalqımızın təsəvvür , yaddaĢ və təfəkkür qatlarının ən aĢağı laylarından tutmuĢ ən yuxarı laylarınadək sözün iĢığında nəzər salmaq mümkündür. Əgər təsəvvür qatlarımızdan əsatirlərimiz , əfsanə , rəvayət və nağıllarımız yaranmıĢsa , yaddaĢ qatlarımızda arxantropluğumuzdan üzübəri Ģahidi olduğumuz yaxĢı-yaman Ģeylər çözələnə-çözələnə təfəkkür qatlarımızdan keçərək deyimlərə , frazeologiyaya gətirib çıxarmıĢdır. Folklor yaradıcılığında bitkin və mükəmməl bir janr olan lətifələr meydana gəlmiĢdir. Hər hansı bir lətifənin əsas məziyyəti əqli səviyyənin üstünlüyünü nümayiĢ etdirməkdən ibarətdir. XoĢ ovqat yaratmaq , insan ağlının itiliyini sübut etmək , dilin ifadə qabiliyyətini nümayiĢ etdirmək kimi xüsusiyyətlərə malik olan lətifələr təsəvvür , yaddaĢ və təfəkkür səviyyəsini vəhdətdə ifadə edir. ”Molla Nəsrəddin lətifələri” bütünlüklə Azərbaycantürk , ġəki lətifələri isə Ģəkililərin təfəkkür səviyyəsindən xəbər verir. Türkün təsəvvür dünyası kainat qədər geniĢ , yaddaĢ dünyası GünəĢ qədər iĢıqlı , təfəkkür dünyası isə onun təsəvvür , yaddaĢ və tarixi təcrübəsi əsasında formalaĢdığından təsəvvürü qədər geniĢ , yaddaĢı qədər iĢıqlı, təcrübəsı qədər böyükdür. Ġstər Oğuz xaqanın qadını göydən iĢıq Ģüası ilə düĢsün,istər ağac koğuĢundan çıxsın , istərsə də çayda çimən gəlin baĢını darayarkən qaynatasını görsün , utandığından bir daha üzə çıxmaq istəməsin və Ģanapipik quĢuna çevrilsin - fərqi yoxdur türkün təsəvvüründə insan təbiətin bir parçasıdır. Payızda yarpaq-yarpaq tökülən təbiət yazda yarpaq-yarpaq açırsa , olumlu və ölümlü dünyanı insan necə sevməsin ,gecəli və gündüzlü dünya ilə öz Ģəxsi həyatı arasında necə bir uyğynluq görməsin? Kimsə kimdənsə özünü üstün tuturkən:-Bəyəm sən göydən düĢmüsən? Yaxud da “Mən ağac koğuĢundan çıxmamıĢam 112

ki”dəməklə ġəkili öz tarixi təsəvvür tərzini ifadə etmirmi? ”Torpaxdan yaranmuĢux,torpağa da qərq olurux” Ģəklində deyilən ifadə xalq biliyinin yekunu və ümumiləĢdirilmiĢ nəticəsi deyilmi? Bu sətirlərin müəllifinin doğulub boya-baĢa çatdığı KiĢ kəndində belə bir əfsanə yaĢamaqdadır: ”Nuh tufanı zamanı hər yeri su basmıĢ , yüksəklikdə yerləĢdiyi üçün təkcə KiĢ salamat qalmıĢdır. Nuhun gəmisi gəlib kəndin burnundakı dağa iliĢmiĢdir”. Guya orada gəminin bənd edildiyi qarmaqların izi vardır. Təsəvvür baxımından belə nəticəyə gəlmək olar ki , buranın yerli əhalisi Nuh tufanından da əvvəl burada məskunlaĢmıĢdır. Üstəlik bu əfsanə belə bir Ģəhadət verir ki , Dəclə və Fərat , yaxud iki çay arasında baĢ verən tufan çox geniĢ miqyasda əks-səda vermiĢdir. Fakt baxımından Nuh tufanı tarixi faciə kimi elm tərəfindən təsdiq edilmiĢdir. Ġngilis arxeoloqu L.Vulli Uruqda və KiĢdə (Ġraqda) apardığı qazıntılarla bunu sübut etmiĢdir. Nuh tufanından sonra Babilistanı məskun edənlər və bu günki elm aləminə məlum olan ən qədim mədəniyyəti yaradanlar ġumerlər olmuĢlar5. Amerikan alimlərindən E.Spayzer , S.Kramer , ġ.Otten , rus alimi M.Nikolski dəfn adətlərinə görə ġumerlərin Qafqaz mənĢəli olduqları qənaətinə gəlmiĢlər6. ġumer dilinin aqlyutinativliyi7 də artıq məlum faktordur və onu türk mənĢəli hesab edənlərin haqlı olduqlarını həm də ġumer dastanı”Bilqamus”sübut etməkdədir8. Bu yandan da ġumerlərin Ģəhər dövlətlərindən biri KiĢ adlanırdı. Üstəlik Ģumer allahlar panteonuna daxil olan adların bir çoxu bu gün Azərbaycanda toponim kimi iĢlənməkdədir. ġəki ləhcəsinin leksik tərkibinə gəldikdə də eyniliklərlə rastlaĢırsan. ġumerlər tanrıya ” Tenqri” , ”Dingir” dedikləri halda , biz”Tanrı” , ”Tarı” deyirik. ”BaĢ”sözü “dınqıĢ” , ”daqıĢ” , ”dınqır” Ģəklində ifadə olunur. ġəkililər demiĢkən: “Dınquruu iĢlətsən , anniyərsən”. ġəki ləhcəsində “dəniz” sözü heç vaxt ”təngiz” Ģəklində iĢlənməsə də , qızlara ”Tangiz” adı qoyurlar. Türkün yaddaĢından süzülüb gələn iĢıqda sözümüz və ifadələrimiz daha da doğma görünür. ”KiĢ batan kimi batmaq ” , ”Tufana düĢmək” , ”Tufana salmaq” , ”Tufan salmaq” görüb-götürən bir xalqın yaddaĢında pozulmaz iz salmıĢ tarixi hadisələrlə bağlı yaranmıĢ ifadələrdir. Hansı türk qövmünə üz tutsan , onun ləhcəsində doğmalıq görəcəksən. Azərbaycan türkcəsinin qərb ləhcəsində ”nq” samit qrupunun ”q”-sı düĢdükdə ”manqa” demirlər , ”mana” deyirlər. Qax-Zaqatala-Balakən Ģivəsində “n” düĢür , ”mağa ” deyirlər. ġəki ləhcəsində “nq” bütövlükdə düĢür , ”maa” , ”məə” deyirlər. Və ya “nq” düĢmür , ”üzünqə” , ”gözünqə” , ”özünqə” Ģəklində deyiliĢlərə rast gəlmək olur. ”Donq” , ”donquz” , ”donquldanmaq” və s. də bir artıq. Ancaq “nq”-nın iĢlənməsi artıq nadir fonetik hadisəyə çevrilmiĢdir. Məsələnin mahiyyəti ondan ibarətdir ki,müxtəlif fonetik hadisələr (eliziya . qaplologiya , proteza , epenteza , metateza və s.) və intonasiya Azərbaycan türkcəsinin Ģivə və ləhcələrinə rəngarənglik gətirsə də , onlar vahid leksik , semantik , qrammatik , morfologi əsasa malikdir. Üstəlik ġəki ləhcəsi son dərəcə zəngin leksikaya malik olmaqla bərabər mühafizəkar ləhcədir. Onu demək kifayətdir ki , M.KaĢğarinin “Divanü Lüqat-ittürk”ündə öz ifadəsini tapan bir çox sözlər eynilə bu gün də ġəki ləhcəsində iĢlənməkdədir. M.KaĢğari “bayquĢa” qıpçaqların “ühi” dediyini göstərir. ġəki ləhcəsində “ühilləmək” , ”ühi-ühi eliyif ağlamaq” sözləri ən iĢlək sözlərdən biridir. ”Divanü Lüqat-it türk”də “yemək” mənasında iĢlənən “uva” , ”ufa”sözünü ġəki ləhcəsindəki “üfə” variantında , ”dayı (dayçanı) çağırmaq üçün” ”kürrih”,”kourrih” kəlməsinin isə adətən ev heyvanlarına su içirərkən ”qurr ho , qurr ho! ” variantında ifadə olunması dil yaddaĢımızın necə dayanıqlı olmasını göstərir. Burada az qala min il qabaqkı deyiliĢ və deyimdəki semantika özünü olduğu kimi qoruyub saxlamıĢdır. Yuxarıda deyildiyi kimi ümumazərbaycan türkcəsi al-əlvan naxıĢlı , son dərəcə zərif və simmetrik ilmələrlə toxunmuĢ sehirli bir xalı kimidir. Onun naxıĢları və ölçüləri eyni olsa da , rəngi , ətir və rayihəsi fərqlidir. Təkcə “qadan alem” , ”a bajı” , ”üzüm ülüm” , ”gözüü yiyim” 113

ifadələri kifayətdir ki , kimin hansı ləhcəni təmsil etdiyini aydınlaĢdırasan. Digər ləhcələrimiz kimi ġəki ləhcəsinin də gözəlliyi elə bundadır. ġəki ləhcəsinin digər bir gözəlliyi onun yaddaĢ qatlarının daha da dərində olmasıdır. Gərək Məlik Məmməd olasan ki , Zümrüd quĢunun qanadlarında oturub ”qa” deyəndə ət , ”qu” deyəndə su verə-verə yaddaĢ və təsəvvür qatlarının ən aĢağı layınadək enə biləsən. O zaman bilərsən ki , nə üçün Ģumerləri “qarabaĢlar9” (черноголовых) adlandırırlar və nə üçün”Dədə-Qorqud”qəhrəmanları suya , torpağa , yurda qurban deyəndə” Qara baĢım qurban olsun10”deyirlər. O dərinliyə enmək üçün iĢıq gələn sözlərimiz təsəvvürümüzün , yaddaĢ və təfəkkürümüzün hansı qatına qədər iĢıq salırsa , ora qədər enməliyik. Onda görəcəyik ki , ġəki ləhcəsində ”qaqa” sözü vardır və bu söz “yeməli Ģey” mənasındadır. Adətən, xırda uĢaqlara verilən noğul , konfet , bir cüt nar , qoz , fındıq və s. ümumi bir adla - “qaqa” adı ilə ümumiləĢdirilir. Bundan əlavə ”qaqa” sözü ”meyvə” mənasında ”itburnu qaqası” birləĢməsində iĢlənir. Bir adamı çox gözümçıxdıya saldıqda ġəkililər deyirlər: ”adamı alma-qaqa , ĢiĢ-qaqa eləmiyin”. Göründüyü kimi ”Məlik Məmməd”dəki ”qa” sözü ilə ġəki ləhcəsindəki ”qaqa” sözü eyni semantikaya malikdir. “Qu” sözü isə bu gün də ”su” mənasında iĢlədilməkdədir. ”Qu quĢu” əvəzinə “su quĢu” deyən Ģəkililər suyu , çimməyi çox sevən adam haqqında belə deyirlər: ”Elə bil ki , su quĢudur”. Mənə elə gəlir ki , ”güzgü” və “kuzə” sözlərinin tərkibində “qu//ku//gü” tərkibləri vardır. Çünki su insanın ilk aynasıdır.Elə əslində , ”ayna”sözü də”Ay”sözündən törəmiĢdir. Məhz bu qədər dərin köklərə malik olduğundandır ki , ġəki ləhcəsində “Tarı salan daĢ kimi düĢmax” , ”baĢaa daĢ düĢsün” , ”Səə doğunca qara bi daĢ doğeydim” kimi ifadələr vardır. Bunlar böyük tarixi təcrübənin məhsullarıdır. ”Kitabi-Dədə Qorqud”un ən qədim boylarından biri sayılan ”Basat Dəpəgözi öldürdigi boyu bəyan edər , xanım hey” boyundakı Təpəgöz də son nəfəsində “Göydən baĢıma düĢən daĢla ölüm , - diyirdim” deyir. ġəki deyimlərinə məxsus olan ”Tarı salan daĢ” , ”Göydən daĢ yağmır , yaxĢıdı” , ”Gözdəri göyə baxır” , ”otdamax” , ”ot yonmax və ya yondurmax” kimi ifadələr söz gəliĢi deyilirmi? Ümumazərbaycan nağıl və əfsanələrindəki Div obrazı xalq fantaziyasının məhsuludurmu? Bəlkə , o , nağıllaĢmıĢ və əfsanəviləĢmiĢ bir varlıqdır. Lap elə bizim özümüz də antropoloji dil ilə desək ki , 140-150 min il bundan əvvəl arxantrop deyilən ən qədim fiziki tip öz yerini paleantropa , 40 min il bundan əvvəl isə paleantrop öz yerini neantropa - müasir insana vermiĢdir , onda aĢağıdakı mülahizələri də çözələməyə ehtiyac yaranır: I. Neantrop paleantropu , paleantrop arxantropu assimilyasiya etmiĢdir. II. Bu assimilyasiya prosesi həm də əqli-mənəvi-əxlaqi üstünlük Ģəraitində baĢ vermiĢdir. III. Neantrop paleantropun , paleantrop isə arxatropun varisidir. Neantropda paleantropa və arxantropa aid fiziki və mənəvi xüsusiyyətlər vardır , lakin həm fiziki , həm də mənəvi formalaĢma onu əcdadlarından xeyli fərqləndirmiĢ və uzaqlaĢdırmıĢdır. IV. Assimil yasiya prosesi bir günün və ya bir saatın içərisində baĢ verməmiĢdir , uzun və davamlı bir proses olmuĢ , bəlkə də , min illər boyunca davam etmiĢdır. Arxantropla paleantrop yan-yanaĢı yaĢamıĢ, paleantropun nəzərində arxantrop kor-kobud , vəhĢi həyat tərzinə malik , geri qalmıĢ bir varlıq olmuĢ və onun təsəvvüründə elə-beləcə də qalmıĢdır.Daha sonra paleantropla neantrop birgə ömür sürmüĢ və neantropun yaddaĢında da paleantrop geriliyin , köhnəliyin simvolu kimi canlanmıĢdır. Əgər yaddaĢın da irsiliyini qəbul etsək , onda müasir insanın yaddaĢı neantrop və arxantropun yaddaĢı üzərində qurulmuĢdur qənaətinə gəlmiĢ olarıq. Təsəvvürümüz də , inaclarımız da , adət-ən`ənələrimiz də , təfəkkür tərzimiz və dünya görüĢümüz də beləcə zamanzaman cilalanmıĢ və pardaxlanmıĢdır. Basat Təpəgözə: ”Anam adın sorar olsun ,- Qaba ağac! Atam adın deyirsən , - Qağan 11 Aslan !” deyərkən səhv deyirdimi? Əlbəttə ki , yox. O , həqiqəti deyirdi. Axı antropogen 114

dövrünün məhsulu olan insan təbiətin bir parçasıdır. Ġnsanın təbiətlə qohumluğu onun yaratdığı folklor nümunələrində öz əksini necə tapırsa , onun əcdadı sayılan paleantrop və arxantrop tipli insanlarla qohumluğu da öz əksini deyim , nağıl və əfsanələrimizdə eləcə tapır. ”Basat Dəpəgözü öldürdigi boyu bəyan edər , xanım , hey!” boyundan məlum olur ki , çoban ilə pəri qızının izdivacından Təpəgöz doğulur. Aruz qoca Təpəgözün təpəgöz olduğunu bilə-bilə onu oğulluğa götürür , oğlu Basat ilə süd qardaĢı edir. Nə üçün? Çünki o da insan qövmündən idi. Elə ki , Təpəgöz böyüdü , ”kiminün burnın , kiminün qulağın yeməgə baĢladı ,.. Aruz Dəpəgözi dögdi – sögdi ,..evindən qodı12. Yenə nə üçün? Ona görə ki , arxantropluğundan , kanibalizmdən əl çəkmək Təpəgöz üçün qeyri-mümkün idi. Onun Ģüur səviyyəsi süd qardaĢı Basatdan aĢağı idi. Alnı yastı , çənəsi qabağa çıxan arxantropun gözləri paleantropun nəzərində təpəsində bitmiĢ kimi görünürdü. ġəkililər demiĢkən: ”Buna bax a , gözləri göyə baxır , ağzı günəə biridir”. Nağıl və əfsanələrimizdəki “div” xalqımızın öz əcdadlarına verdiyi addır. Ona görə də divlərlə insanlar daim izdivacda olurlar. Ġndi bir baxın,elə ki , Basat Təpəgözə qalib gəlir , Təpəgöz ona: ”Əmdi qardaĢıq , qıyma mana13” deyə yalvarır. Təpəgözün özü də Basatla süd qardaĢı olduğunu etiraf edir. “ġahzadə Mütalib”nağılında da belədir. ġahzadə Mütalibin pənah gətirdiyi qarının da oğlanları divdirlər.Anası baĢa salanda ki , ġahzadə Mütalib onların doğma bacısı oğludur. Oğlanları: ”Tay biz öz doğma bacımız oğlunu yeməyəcəyik ki?!” - deyə cavab verirlər. Basat Təpəgözün süd qardaĢı , ġahzadə Mütalib isə divlərin bacısı oğludur. Əlbəttə yeni insan tipi ilə qədim insan tipinin qohumluğu ana xətti ilə - kimin əmcəyindən süd əmməsi ilə müəyyən edilə bilərdi. Ana xaqanlığı (matriarxat) dövrünün qanunları beləydi və bu , olklorumuzda öz əksini çox aydın Ģəkildə tapır. Bzim nağıllarımızdan biri “Dartan və Yırtan” adlanır. Burada ananın iki uĢağından biri divdir. Bunun məntiqi mənası müasir insanla qədim insanın eyni bir ananın döĢündən süd əmməsinə iĢarədir. Div Basatın süd qardaĢı , ġahzadə Mütalibin dayısıdır , “Dartan və Yırtan” nağılında isə qəhrəmanın bacısıdır. Arxantropdan neantropa gələn yol necə də aydındır. Folklor nümunələrimizin əksəriyyətidə divlərin canı ĢüĢədə olur.ə o ĢüĢədə olan göyərçini öldürməklə divlər məhv edilir.Zəriflik baxımından”ürək” və “könül” ĢüĢəyə bənzədilir.Bayatılarımızdan birində deyildiyi kimi: Göy üzü damar-damar, Göydən yerə nur damar. Ürək ki,var,ĢüĢədir, Sınsa,onu kim yamar? Divin canı deyiləndə isə ruh və kodlaĢdırılma nəzərdə tutulur. Söhbət bir insan tipinin cismani məhvi ilə ruhani məhvvindən , fiziki və mənəvi assimilyasiyasından gedir. Burada duyğu və düĢüncənin , adət və ənənənin , həyat tərzinin tamamilə dəyiĢməsi nəzərdə tutulur , həm də ruhun ölməzliyinə iĢarə edilir. Divlər ağır yuxuya gedirlər. ġəkililərin deyimləri içərisində belə bir deyim var: ”Bu laf div yuxusuna geyitdi ki!” Adətən ətrafında baĢ verən hadisələrdən xəbəri olmayan , yaxud da yuxudan ayıla bilməyən adamlar haqqında belə deyirlər. Bərk xoruldayanlar barədə ”elə xorulluyur ki , elə biləsən divdir” , çox yeyən qarınqulular haqqında isə “bu laf divdir , əə , doymax bilmir” kimi ifadələr iĢlədirlər. Eyni zamanda ayıltmaq istəsələr də , ayılmayan , yuxucul adamlar barəsində incik-incik “Görmisəən ulğuza geyitdi” deyirlər. Bəzən də ”Ulğuza 115

geyəsən ” deyə qarğıyırlar. Burada “Ulğuza geyəsən” ifadəsi ”yatıb , yuxulayıb ayılmayasan” mənasındadır. Ġndi sual olunur: Nə üçün həm div , həm də oğuz yuxusu ağır olur? Bunun cavabını onların qan və süd (süd-sümük) qohumluğunda axtarmaq lazımdır. ġəkililər demiĢkən : - Onların hər ikisi bi məmədən süt əmmiĢlər və hər ikisi çiy süt əməndilər”. Bu çiy süd əməndən o çiy süd əmənə qədər çox böyük zaman məsafəsi vardır. Hələ hər Ģeyi qırağa qoyub nəzərə alsaq ki , Azıxda yandırılan ilk ocaq ġell qatına düĢür və ġell dövrünün mütləq yaĢı 700-400 min il bundan əvvələ aiddir , onda Ģüur və idrakının rüĢeymləri homo habilislə bağlı olan homo sapiensin yaddaĢ və təfəkkürünün dərinliyinə söz quĢunun (nağıl və əfsanələrimizdə isə Zümrüd quĢunun) qanadlarında enmək mümkündür. ”Söz quĢ kimi Ģeydir , ağızdan çıxdı - qurtardı. Gərək sözün dalında durasan , üstündə dayanasan , yıxılmiyəsən”. Ulğuz və ya Oğuz14 ilə Div arasındakı genetik əlaqə həm də onların yuxu tərzində özünü göstərir. 1664-1677 illərdə Səfəvi imperiyasında səyahətdə olan Fransız səyyahı J.B.ġardən bir mağarada yeddi yuxuculun üç əsr imiĢ ki , yuxuladığını və bir itin onlara keĢik çəkdiyini təsvir edən bir əfsanə15 eĢitdiyini yazır. ”Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında ”yuxu tutdu” deyilir və səbəbi belə izah edilir: ”Oğuz bəkləri yedi gün uyırdı. Anunçin”küçicik ölüm”deyərlərdi16.” Onu da əlavə edək ki , Koroğlu da yatanda üç gün-üç gecə yatırmıĢ. ġəkililərin “Uğuza və ya ulğuza gedəsən” ifadəsi ”Oğuz yuxusu”nun , obrazlı desək , yeddi yuxuculun , Qazan xanın , Koroğlunun yuxusunun folklor ifadəsidir. Bütün bu yuxuların alt qatında isə Div yuxusu durur. Oğuzun ölçüləri ilə Divin ölçüsü də bir-birinə uyğundur.Yenə nəhəng adamlara rast gələn ġəkililər deyirlər: ”Habı laf Oğuz ölüsünə oxĢiyir”. Bu da Oğuzların hündürboylu , cüssəli və saxalı olmasına iĢarədir. Azıx mağarasında , təkcə Azıxda yox , həm də Tağlar , Damcılı , Avey dağ , Tamtama mağaralarında yandırılan ocaqların iĢığına doğru gedən nağıl qəhrəmanlarımız bir qayda olaraq fiziki cəhətdən özlərindən daha güclü adamlara rast gəlirlər. ġəkililərin təbirincə desək , ”özlərindən qıllısı” ilə rastlaĢırlar. Bədənləri tük ilə örtülü , mağara həyatı keçirən əcdadlarımızın portreti sözlərimizdə necə də sərrast əks olunur. Özündən bədgüman adamlara qınaq vuraraq ”özünnən qıllısına rast gəlməmisən ” , Ģuluq uĢaqları qarğıyaraq “görüm səə heĢ tühlənmiyəsən” , ”ha-yox” qanmayanlara iĢarə edərək ”elə bil , ayidi , küyüldən çıxıf” , ”elə bil , dağdan düĢüf” , kiminsə natərəsliyini vurğulayaraq ”bu maa laf ot yondurdu” , ”Əlimnən qanqal diddiyəsi oldum” , ”bu ki , dağdan düĢən ayidi” deyirlər.Bu deyimlər içərisində ”tüklənmək” sözü müasir dövrümüzdə semantikasını bir qədər geniĢləndirmiĢdir.O həm də “varlanmaq”mənasında iĢlənir: ”Allah qoysa , bizim də tühlənən vaxtımız olar”. Baxaq. Özümüzdən “qıllılar” və ya “tüklülər” əcdadlarımız , qədim insan tipləridir. ”Ağzı günələr” , ”ot otlayanlar” , ”ot yolanlar” , ”küyüldən çıxanlar”, ”mağaradan çıxanlar” , ”dağdan düĢənlər” , ”div yuxusuna” , ”ulğuza gedənlər” də həmçinin. Biz isə onların törəmələriyik. Xatırladım ki , çox vaxt ġəkidə “olmaq” mə`nasında “törəmək” sözü iĢlənir.Qoca arvadlar: “HeĢ bilmirəm , habı uĢax kimnən töriyif” - deyə zarafat da edirlər. Qarayaxa adamlara rast gəldikdə isə: “Bu haraa törəməsidir?” - deyə təəccüblə özləri-özlərindən sual edirlər. Əlbəttə ki , ”bu uĢağın kimdən törəməsi ” madərĢahlıq dövrü üçün vacib deyildi. Nağıl və əfsanələrimizdəki divlərlə,pərilərlə izdivacın qabarıq verilməsi ataxaqanlıq (patriarxat)-qohumluğun südlə deyil , qan ilə müəyyən edilməsinə iĢarədir.Qohumluqda əsas əlamət kimi belindən gəlmək , kimdən törəmək və ya kimin torunu olmaqdan ibarət olduğu üçün “anasının balası” , ”ciysiiin oğlu” kimi ifadələr get-gedə lağ , qınaq mə`nasında iĢlənməyə baĢlamıĢ , ”Bəkil oğlu Ġmran” , ”UlaĢ oğlu Qazan” , ”Duxa Qoca oğlu Dəli Domrul” , ”Aruz qoca oğlu Basat” kimi ifadələr meydana çıxmıĢ və bu forma indi də iĢlənməkdədir. Əslində bunlar törəniĢə aydınlıq gətirmək üçündür. 116

”Olmaq” mə`nasında iĢlənən “törəmək” sözünün “törək” forması ”qövm” , ”nəsil”bildirdiyi üçün “törək” , ”türk” Ģəklində xalq , millət adı kimi iĢlənmiĢdir. Ġndi aydın olur ki , Azərbaycan türkünün əcdadları prototürklərdir - Qobustandakı Qaval daĢı ilk çalanlar , Quru çay mədəniyyətinin binasını qoyanlar , Azıx mağarasındakı ilk ocağı yandıranlardır. Məhz onların törəmələri ġərqə və Qərbə , ġimala və Cənuba buradan yayılmıĢlar. Onların içində ”Qal oğlu Qal”da olmuĢ , min-min illərdən sonra Sabir , Hun , Xəzər , Eftalit , KuĢan və s.adlarla ġərqdən Qərbə üz çevirənlər də. Bu gözəl dünyanın bir çox ölkələri , o cümlədən bütünlüklə Zaqafqaziya onların zaman-zaman hakimiyyəti altında olmuĢdur. Qafqazın yerli xalqları heç vaxt tam assimilyasiyaya uğramamıĢlar. Az ər ocağının törəkləri (törəmələri , torunları) isə onların simasında qan , süd və dil qohumlarını görmüĢlər. Dil yaddaĢımız da , el yaddaĢımız da bunu sübut edir. Axı nece ola bilər ki , köçəri türk tayfalarının gəliĢi ilə təkcə Azərbaycan türkləĢsin , Gürcülər , Ləzgilər , Darginlər , Saxurlar türkləĢməsin? Bu, mümkün deyil. Sadəcə olaraq, Azərbaycan ən qədim prototürk dövründən doğma türk vətənidir. Bu Azərbaycanın türk olaraq qalmasının əsas və baĢlıca Ģərtidir.Üstəlik Azərbaycan ümumtürk mədəniyyətinin beĢiyidir , çünki o , Quruçay mədəniyyərinin və Azıx ocağının törəyi-törəməsidir. Türk-kökü Azərbaycanda , qol-budağı ġərqdə və Qərbdə , ġimalda və Cənubda olan bir ağacdır. GünəĢə meyilli olduğundan onun budaqları günçıxana və günbatana daha çox uzanmıĢdır. Azərbaycan türkünün dünya mədəniyyətində misilsiz və inkaredilməz rolu vardır. Bu gün “mədəniyyət” mənasında beynəlxalq miqyasda iĢlədilən “kultura” , ”kültür” sözlərinin izahı Avropa dillərinin məntiqinə uyuĢmur. O Ģey kültür adlana bilər ki , onun əmələ gəlməsində qol iĢtirak etmiĢ olsun. Ġlk ocağın yandırılması da , ilk yazının yazılması da belədir. Böyük ədəbiyyatĢünas Y.Qarayev demiĢkən: ”Kültürlə insanın təmasından ocaq yaranır”.O,”kultura” və ya ”kültür”sözünün “qol” və “törə” sözlərindən əmələ gəldiyini , ”qoldan törəyən” mənasında olduğunun göstərir.Doğru izahdır! BəĢər tarixində odun və ilk ocağın kəĢfindən böyük kəĢf yoxdur , ”odu itif külnən oynamaxdan” da böyük fəlakət ola bilməz. Azıx adamının “qoltərəsi” öz təsdiqini ilk ocaqda tapmıĢdır. ġəkililər bəzən “ata yurdu ” , ”ata evi” mə`nasında “bavam ocağı” ifadəsini də iĢlədirlər. ”Ocağın itsin ” ifadəsində isə “nəslin kəsilsin ” məfhumu yatır. Əgər folklor nümunələrindəki sonsuzluğa münasibəti araĢdırsaq , görərik ki , nağıl qəhrəmanlarımızı ən çox qorxudan Ģey “ocağı yandıracaq” varisin olmamasıdır. Nə üçün onlar “ocağın itməsindən , qaralmasından bu qədər qorxurlar? Min illər boyunca çallaĢıb , əlləĢib ilk ocağı qalayanlar bunun nə olduğunu bilirlər. Elə buna görə də , ”ocağın itməsi”qorxusu hələ də canımızdan çıxmır. Həm də bu qorxu o qorxudur ki , yaddaĢımızda , təsəvvürümüzdə yaĢayır.Və bütün kültürlərin alt qatından Azıx ocağının iĢığı gəlir. Bəlkə də bu iĢığın təsiridir ki , ingilis Ġsaak Teylor (1874) , Fransız Bauke de Kara (1917 , avstraliyalı Vilhelm BrandenĢteyn (1937) , türk Adilə Ayda (1985) yunan , etrusk , Roma mədəniyyətlərinin yaradıcılarının prototürk olduğu qənaətinə gəlmiĢlər.XVI əsrdə Fransada yaĢayıb yaratmıĢ ensiklopedik publisist MiĢel Monten “həyat təcrübələri” kitabının I cildində Sultan Məhəmməd Fatehin” biz də troyalıların övladlarıyıq” sözlərini misal gətirmiĢdir ki , bu da prototürklərə iĢarədir. Heç Ģübhəsiz ki , bu , Sultan Mehmed Fatehin qan yaddaĢından gəlmiĢdir. ġəki ləhçəsində qan yaddaĢından gələn və bizim artıq yuxarıda xatırladığımız “Qal oğlu Qal” ifadəsi getdiyi yerdən qayıtmayan adamlar barəsində iĢlədilir. Belələri barəsində “at ölli , it ölli , gəlmədi” deyirik. ”Qal oğlu” formatında isə etnosla bağlılıq vardır. Ġstər-istəməz qallarla maraqlandım. Mə`lum oldu ki , Fransa qədimdə Qalliya adlanmıĢdır , sakinlərinə isə qallar demiĢlər. Qallar Türküstandan - Amu-Dərya çayı sahillərindən köçüb gələnlərdir17. Fransız ensiklopediyasının verdiyi məlumat belədir. Xatırladım ki , ”bəbə” , ”las”, , ”lırd” , ”lodır” , sözləri Fransız leksikasında da “bebe” , ”las” , 117

”lurd” , ”lodur” Ģəklində eyni və yaxın mənada iĢlənir. ġəki ləhcəsində “las toyuq” , ”lırd adam” ifadələri çox iĢləkdir. Belə təsəvvür etmək olar ki , qalların taleyi etruskların taleyi kimi açıqlanmamıĢ qalır.Ancaq bir Ģey həqiqətdir ki , ”türk xalqlarının tarixi həyat yolu çox-çox qədimlərdən baĢlamıĢ , Avrasiyanın müxtəlif xalqlarının və dünya sivilizasiyalarının tarixi inkiĢafında əhəmiyyətli rol oynamıĢdır. Məhz elə ona görə də dilçi tarixçisiz bir addım da ata bilməz qənaətinə gələnlər haqqlıdırlar. Bəs folklorĢünas? Axı Azərbaycan türkü öz zəngin folklor xəzinəsini keçib gəldiyi bu tarixi yolda yaradıb. O bu yolun bir hissəsini gün iĢığına tapınmaqla - Gün çıx , gün çıx , kəhər ata min çıx!- deyə-deyə , bir hissəsini mağaraya sığınmaqla , bir hissəsini yandırdığı ilk ocağın istisinə qızınmaqla , gah GünəĢdən , gah dağdaĢdan , gah ağacdan törəndiyini təsəvvür edə-edə , bir hissəsini bütpərəst kimi Yel babaya , Göy babaya inana-inana , bir hissəsini atəĢpərəst kimi oda sitayiĢ edə-edə , bir hissəsini ZərdüĢti kimi Əhriməndən qaça-qaça , Hörmüzə əl aça-aça , bir hissəsini xristian , daha bir hissəsini müsəlman kimi keçib gəlmiĢdir. Tarixçisiz folklorĢünas nəinki bir addım da ata , heç yerindən tərpənə də bilməz , heç nədən savayı , folklor nümunələrimiz təsəvvür və təfəkkür səviyyəmizi əks edir.Həmən səviyyələri isə sözün iĢığında görmək mümkündür. Bunun bir səbəbi Azərbaycan dilinin genoloji baxımdan ən qədim köklərə malik olmasında , tipoloji və ya morfoloji baxımdan isə iltisaqi olmasındadır. Dilimizin Söz yaradıcılığı prosesində sözün kökü dəyiĢmir , sabit qalır. Mingəçevirdən (Samuxdan) aĢkar edilmiĢ Ģamdanlardan birinin yazısı deĢifrovka edilərkən ”iltisaqi dil mühafizəkar olar” fikri bir daha təsdiqlənmiĢ olur. Qırıq-qırıq da olsa , o Ģamdandakı yazılar belə oxunmuĢdur: ”B\enq yü\T\anrı\Ġ\osen\K\risti\Ozyün bizi sayaqı kilasın Bundja amen Sanin nökerin blan biz18”. Göründüyü kimi 1500-2000 il bundan əvvəlki sözlərimiz bu gün də elə o cür iĢlənməkdədir. Dil , yaddaĢ , təsəvvür , dünya görüĢümüzdəki mühafizəkarlıq istər-istəməz folklor nümunələrimizdə də özünü göstərməkdədir. Əslində dilimiz həyatımızın ən bitkin ensiklopediyasıdır , orada hər hansı bir suala cavab tapmağımız mümkündür. Dilimizin iltisaqiliyi o deməkdir ki , sözün kökü dəyiĢmədiyindən sözün semantikası tam mə`nada dəyiĢmir. Söz köklərində gedən fonetik dəyiĢmələr , sait-samit əvəzlənmələri və ya səsartımı , səsdüĢümü yenə də semantikaya təsir edə bilmir. Bünövrəsi də daxil olmaqla sözümüzün birinci mərtəbəsindən sonuncu mərtəbəsinədək aydın görünür.Qədim türklər və hindavropalılar arasındakı əlaqələri araĢdıranlar türk və hind-avropa dillərinin mənĢə cəhətdən eyni kökdən törədiklərini qeyd edirlər. ”Bud” , ”ər” , ”el” , ”yük” sözlərinin həm türk , həm də hind-avropa dillərində eyni semantikaya malik olduğunu göstərən Y.Yusifov onların ümumi əcdad dildən ayrıldıqlarını , ayrıldıqdan sonra birinin aqqlyutinativ struktur , digərinin isə flektiv struktur üzrə inkiĢaf etdiyini , bu ayrılma prosesinin e.ə.VIII-VI minilliklərdə baĢ verdiyini gəstərir19. Y.Yusifov əcdad türklərin Ön Asiyadan yayıldığını iddia edir , lakin bu sətirlərin müəllifi kimi mən Qobustanın və Azıx mağarasının ən qədim insan məskənlərindən biri olmasını, bununla bərabər Tağlar , Damcılı , Avey dağ , Tmtama kimi qədim insan məskənlərinin də Azərbaycanda mövcudluğunu əsas götürərək Azərbaycanı əcdad türklərin əzəli və əbədi Vətəni sayır , əcdad türklərin ancaq və ancaq Azərbaycandan yayıldığını deyirəm. Azərbaycan dilinin yuxarıda qeyd edilən xüsusiyyəti ayrı-ayrı adlarda və ifadələrdə də özünü göstərir. Bizim müqəddəs yerlərimizin adlarına inanclar baxımından nəzər salaq . Ocaq atəĢpərəstliyin , pir ZərdüĢtiliyin , ziyarət isə islam dininin məhsuludur. “Allaxın yoxdur?” , ”Allah ağzunnan eĢitsin” kimi ifadələr bütpərəstliklə bağlıdır. ”Dərduu suyə söylə” , ”Dərduu dağa-daĢa di” ifadələri də həmçinin suya,torpağa inancla əlaqədardır. 118

“ġaxın qara bezənsin” ifadəsindəki “Ģax” sözü ”ağac” , “tabut” mənasındadır”: yəni “öləsən , tabutun qara bəzənsin”. “ġax” sözü həm də “düz”, “vüqarlı” (özünü vüqarlı , Ģax tutmaq”) mənasında iĢlənir. “ƏĢĢi , bu –cana Ģeydir” ifadəsindəki “cana”sözü ”pis” mənasındadır və bu günki semantikada çox qəribə görünür.”Avesta”ya görə meyidlər natəmiz hesab edilirdi. Ruhun çıxdığı can murdar hesab edildiyindən ona toxunmaq günah sayılırdı20. O vaxt meyidlərin xüsusi qüllərdə saxlanması da bununla əlaqədar idi. “Cəmdəyuu qurt-quĢ yisin”. (“söksün” , ”dağıtsın” və s.)ifadəsi də atəĢpərəstlik və zərdüĢtilik dövrünün dəfn adətlərindən gəlmədir. “Ətin tökülüb,simiyün ağara-ağara qalsın” ifadəsi də belədir. ”Andıra qalsın” , ”andıra qalasan” ifadələrindəki “andır” sözü də “Avesta”dan gəlmədir. ġər allahı Əhrimənin Anqura Maynanın adı ilə bağlıdır. Söhbət burada nəyinsə , kiminsə Anqura //Andıra - Ģərin ümidinə qalmasını vurğulamaqdan gedir. “Gorun çatlasın” ( Ģübhəsiz ki, küp qəbir çatlaya bilər) , ”Küliyən küp olasan” (yandırılıb külün güpə qoyulması) , ”Günün dalınnan doğsun” (ölünü üzü qibləyə basdırarlar , gün isə Ģərqdən doğur) kimi ifadələrdə inanc , dünyagörüĢümüz necə aydın əks olunur. Bədii təfəkkür baxımından isə buna heyrətlənməmək mümkün deyildir. QarğıĢın da poetikası varmıĢ!.. Poetik təfəkkürümüz yaddaĢ , inanc , təsəvvür qatlarımızdan gəlir. Hələ xristianlığa qədərki dövrdə Azərbaycanda səkkiz qəbir tipinin (torpaq , çala , gil , sarkofoqlar , güp qəbirlər , çiy kərpic qəbirlər , qutu qəbirlər , katakombalar , daĢ qutu qəbirlər21) olması da qarğıĢların poetikasına tə`sir etmiĢdir. Azərbaycan , o cümlədən ġəki qarğıĢlarının qatbaqat olmasının təbiiliyini etiraf etməliyik. Mirəli Seyidov demiĢkən: “Hər bir xalqın soykökündə duran soy , qəbilə , qəbiləbirləĢməsinin təfəkküründə elə düĢünmə , çevrəyə elə münasibət , inamlar aləmində , zövqündə elə nəsnələr var ki,onları... qəbilənin qan-yaddaĢı adlandırmaq olar22”. Bu mənada ġəki deyimlərini çoxqatlı qan yaddaĢımız hesab etməliyik. Və bu çoxqatlılıq folklor nümunələrimizin əksəriyyətinə (tapmacalar , lətifələr , bayatılar və s.) aiddir. Böyürtkənə (bəzi yerlərdə ona mürəkkəf də deyirlər) aid tapmacanın mətninə nəzər salaq: Ağ uzatdım, Qırmızı toxudum, Qara kəsdim. Bütün proses - əmələ gəlmə , yetiĢmə və dərilmə prosesi dəqiq , lakonik və poetik Ģəkildə təsvir edilir. Bal sapı , balta sapı BeĢ budağı , bir yarpağı. Əl , qol , barmaqların tapmaca ilə ifadəsi necə yığcam , necə bədii və necə də məntiqi verilmiĢdir. Bu xüsusiyyət bayatılarımıza da xasdır. ġəki ləhcəsinə xas olan Ģirinlik , incə yumor , portret yaratmaq burada da özünü göstərməkdədir. Alma atana qurban, Atıb tutana qurban.

119

AĢiq öz sevgilisini çağırmaq qəsdi ilə alma atır. Alma isə bədii təfəkkürümüzdə cənnət meyvəsi kimi formalaĢıb , təsəvvürümüzdə həyat meyvəsi kimi canlanmıĢdır. Alma eyni zamanda elçilik rəmzidir , çağırıĢ bildirir. ”Qızıləhməd alma göndərməmiĢik ki?!” ifadəsində olduğu kimi.ġəkili oğlan da məhz belə bir təfəkkür sahibi olduğundan alma atmaqla sevgilisini çağırır və o əlindəki almanı atıb - tutmaqla özünü niĢan verir. Bu iki misranın yaratdığı poetik mənzərəyə baxın. Sonrakı iki misra isə daha poetik və daha emosionaldır. Burada sevdalı bir qızın həm ürək çırpıntısı , həm ürək yanğısı , həm də qayğıkeĢliyi təsvir edilir: Məxmər döĢək,gül yastıq... Yalqız yatana qurban. O məxmər döĢək və gül yastıq ilə yalqızlıq arasında necə də böyük bir təzad vardır! Sanki adamın canına üĢütmə düĢür. Bu soyuqluğu isə iki sevdalı gəncin birliyi aradan qaldıra bilər. ġəki bayatısı belədir. Dörd misralıq bir nümunədə iki poetik mənzərə... Alma atıb sevgilisini görüĢə çağıran oğlanın sevinci və həyəcanı ilə görüĢə çıxan qızın sevdiyi oğlanın tənhalığından üĢüyən və əsim-əsim əsən məhzun görkəmi gözlərimiz önündə canlanır. Digər bir bayatıda isə deyilir: QaranquĢ havadadı, Əl çatmır , yuvadadı. Bi əlim yar qoynünnə, Bi əlim duvadadı. Görün , ġəkili aĢiq hansı məqamda Allaha dua edir. Onu yar qoynuna girmək üçün dua edən aĢiqdən məhz bu cəhəti fərqləndirir. O , bu məqamda da Ģükr etməyi unutmur , görməmiĢlik eləmir. ġəki bayatılarında Ģəkililərə xas olan zarafatcıllıq da özünü göstərməkdədir: Mən aĢıx , bu dağınan, ĠĢim yox irağınan. Sənə yaxĢı diməzlər, Mən ölsəm bu dağınan. Hətta,ġəki psixologiyasını da özündə əks etdirən bu poetik parçada “iĢim yox irağınan” misrası təkcə qafiyə naminə iĢlənməmiĢdir. ġəki mühafizəkar yerdir. Azərbaycan dili və psixologiyasında olduğu kimi mühafizəkar. ”Uzax yerin göyçəyini qov , öz yeruun axsağını tut” deyimindəki psixologiya burada da hakimdir , amma bununla belə sevgilisini zarafatyana bir Ģəkildə yola gətirmək istədiyindən ”rəhimsizliyi üzündən kimisə bada verəcəyi” təqdirdə baĢqalarının da gözündən düĢəcəyini ona xatırladır. Mühafizəkarlıq , zarafat və Ģuxluq , həm də müdrüklik sinkretik Ģəkildə bu bayatıda özünü biruzə verir. ġəki ləqəbləri də belədir. Buradakı ləqəblər aid olduğu Ģəxsin təkcə xarici görünüĢünü deyil , həm də xarakterini müəyyənləĢdirir. Bu baxımdan Ģəkililər adamları iki qrupa bölürlər: adı üstündə olanlar və üstündə ad olanlar. Üstündə ad olmaq və ya üstünə ad almaq eyib sayılır. Məsələn ġir Əhmədin də ləqəbi var , inəy Əhmədin də. ġirlik Əhmədin adının üstündə olmağına , inəklik ( acizlik 120

mə`nasında) Əhmədin üstündə ad olmağına dəlalət edir. ġəkililər demiĢkən: ”KiĢinin adı üstündə olar” və “ adı üstündə olmiyən”ə etibar yoxdur. Onu deyək ki,uĢaq oyunlarının əsasında yaddaĢlardan silinmiĢ xalq tamaĢaları durur. Bunlar vaxtilə müəyyən ayinlərin icrası zamanı ifa edilən mərasim və etiqadla bağlı (bəlkə Ģamanizmlə) nəğmələrin bizə qədər gəlib çatmıĢ hissələridir. Yəqin gələcək tədqiqatçılar bu barədə daha qəti fikirlər söyləyəcəklər. ġəkidə qismən də olsa , öz ifadəsini tapan digər bir folklor janrı aĢıq poeziyasıdır. AĢıq poeziyası Göyçə , Tovuz , Qazax , ġəmkir və s. regionlardan fərqli olaraq , ġəki folklorunda geniĢ yer tutmasa da , layiqli mövqeyə malikdir. XIX əsrdə yaĢamıĢ Mah xanım , Mahtab xanım kimi Ģair və aĢıq qadınlarımızın23 olduğu mə`lum olsa da , aĢıq poeziyası ġəkidə Molla Cümə , AĢıq Ġsmayıl , AĢıq Sirac (hal-hazırda Gəncə Ģəhərində yaĢayır) və baĢqalarının yaradıcılığı ilə təmsil edilir. Sözümüzün canı ondadır ki , lətifələri ilə tanınan ġəkidə aĢıqlıq geniĢ yayılmasa da , aĢıq poeziyası Molla Cümənin timsalında həmiĢə yaĢar və təzə-tərdir. Molla Cümənin Ģeirlərində ġəki təfəkkürü öz dərinliyi ilə heyrət doğurur. Görün bu böyük sənətkar sövqi-təbii olaraq öz kökünün dərinliyini necə də aydın görür: AĢıqlıq Adəmdən icad olubdur, Ol Adəm atanın nəvəsiyəm mən. Nə qədər dünyaya aĢıq gəlibdir, Küllü aĢıqların anasıyam mən. Dini təsəvvürlər baxımından bəĢər övladının atası Adəmin Allah , iĢıq və Həvva qarĢısındakı heyrətindən yaranan aĢıqlıq Molla Cümənin nəzərində ən qədim və ruhani sənətlərdən biridir. ”AĢıq” sözünün semantikasında “iĢıq” məfhumu vardır. Əslində elə aĢıq da iĢıqdır. ĠĢıq qaranlığa nur saçır , aĢıq isə duyğuya , hissə , düĢüncəyə. Bəs yaxĢı , Molla Cümə “özünü yer üzünə gələn bütün aĢıqların anası” saymaqla Azərbaycan türkünü əcdad hesab edir , onu hamıdan qədim sayır , mükəmməlliyinin soy-kökündən gəldiyini göstərir. AĢnayam , gedərəm doğru yol ilən, Bülbüləm , söhbətimə olar gül ilən. DanıĢsalar yetmiĢ iki dil ilən, Ol qədər arifəm , qanasıyam mən. Buradakı “aĢna” sözü “aĢina” sözünün fonetik variantıdır , mətn baxımından “xəbərdar” , “bələd olan” mənasındadır. Göytürkü xilas edən , ona doğru yol göstərən qurdun adının AĢina olduğunu da unutmayaq. ”YetmiĢ iki dildə” danıĢsalar belə onu anlamaq iqtidarında olduğunu göstərən M.Cümə hər necə olursa-olsun qan yaddaĢının digtəsilə danıĢır. Ġndi onun digər bir Ģeirinə nəzər salaq: Haray dostlar , haray qohum-qardaĢlar, Bu dərdimin dəvasını axtarın. Qara bəxtim mənə nə sitam iĢlər, Hümay quĢun yuvasını axtarın. Və nəhayət: Cümə ölsə , tanılmasa meyidi Ġsmi-Pünhan obasını axtarın, - deyir. 121

Buradakı “Humay”sözü də maraqlıdır.Umay ilahəsinin “Hümay quĢu” (ġəki ləhcəsində indi //hindi //hayindi və ya umay // humay deyimləri səciyyəvidir) kimi ifadə edilməsi , görünür , həm də ilahələrin qanadlı təsəvvür edilməsi ilə bağlıdır.Türk yaddaĢı Umayı ana ilahə kimi qoruyub saxlamıĢdır24. Təbii ki , bu misralar M.Cümənin elmi biliklərinin deyil , qan yaddaĢının məhsulu idi. Ġndi də lap islanmıĢ adamlar barəsində “ana bülbül oluf” , çox sızıldayan adamlar barəsində isə “ana bayquĢ kimi uluyur” deyirlər. Deməli sözün də soyköklə bağlılığı vardır.Molla Cüməni “Adəm atanın nəvəsi” , ”külli aĢıqların anası” edən də həmən bağlardır. Bu genetik əlaqə Azərbaycan folklor təfəkküründə daha aydın görünür. Poetik təfəkkürümüzün gözəlliyi həm də məntiqi gözəlliyə malik olmasındadır. Məntiq qatlarımızda da haqqında danıĢdığımız genetik əlaqə mövcuddur. Ġndi uĢaq folkloru nümunəsi kimi yaddaĢlarda yaĢayan poetik parçaya fikir verək: Zalxa, Zibeydə... Ġkisi bi öydə. Zalxa dalaĢdı, Zibeydə qaĢdı, Təndirə düĢdi, Qırmızı biĢdi. Buradakı Zalxa Ayın , Zibeydə GünəĢin rəmzi deyilmi? Təndir səmanı təmsil etmirmi?Ay ilə GünəĢin hərəkəti , onların daim bir-birini izləməsi ilə Zalxa və Zibeydənin bir-birini qovub qaçırması eyni Ģey deyilmi? Səma evi onların birgə evidir. Elə bu mahnını deyənlər də fərqinə varmadan , sadəcə olaraq , deyirlər. Zənn korĢalsa da , yaddaĢ korĢalmır ki , korĢalmır. O ki , Azərbaycan yaddaĢı ola , o heç korĢalmır. Torpağımızın arxeoloji qatları nəyi deyirsə , yaddaĢımız və dilimiz də onu deyir. ”Div yuxusu” , ”oğuz yuxusu ” və “aca çimir” ifadələrindəki həqiqətləri daim diqqət mərkəzində saxlayaq. Bu günki yaddaĢ , təsəvvür , inanc , dünyagörüĢü və təfəkkürümüz məhz o qədim laylardan , qatlardan süzülə-süzülə gəlib durulaĢmıĢdır. Lap elə qayalardan süzülən damcılar , yerin təkindən qaynayan çeĢmələr kimi. Ədəbiyyat: 1. J.B.Çəmənzəminli,əsərləri. III cild , Bakı-1977. səh.46. 2.Yenə orada.səh.58. 3.”Xalqımızın deyimləri və duyumları” (toplayıb yazıya alanı və tərtib edəni:F.e.d. M.Ġ.Həkimov.) Bakı.-1988. səh.5. 4. Yenə orada , səh.88. 5. К.Матвеев. А.Сазaнов. Земли Древнего Двуречья. Moskva-1986. стр.47. 6.Yenə orada.səh.35. 7. yenə orada. səh.36. 8. Bax:O.Süleymenov. Az və Ya. Bakı-1993. səh.162-204. A.Mamedov.Тюркские согласные: анлаут в комбинаторика. Бakу-1985. səh.5-42. 9. К.Матвеев,А.Сазанов. Земля Древного Двуречья. Москва-1986,стр.35. 10. Kitabi - Dədə Qorqud, Bakı-1988. səh.44-45. 11. Kitabi-Dədə Qorqud.Basat Təpəgözi öldürdigi boyı bəyan edər , xanım hey. Bakı-1988.” səh.102. 12.Yenə orada.səh.99. 122

13. Yenə orada.səh.102 14. o // u əvəzlənməsi ġəki ləhcəsində özünü ən çox göstərən fonetik hadisələrdən biridir. Ona // una , onu // unu və s. ”O” Ģəxs əvəzliyi orta əsrlərdə “ol” Ģəklində tələffüz edilirdi. ”Ulquz” sözünün “ul” tərkibi “ol” tərkibinin fonetik variantıdır ,”Oğuz” deməkdir. 15. Jan ġardən. Səyahətnamə. (V.Aslanın tərcüməsində) Bakı-1994. səh.61 16. Kitabi-Dədə Qorqud. SalurQazan tutsaq olub oğlu Uruz çıxardığı boyı bəyan edər. Bakı1988. səh.116 , 214. 17. Memanto Larousse. Paris- 1900 , librairie larusse , page 144. 18. Azərbaycan tarixinin problemləri , müasir tədris və elmi nəĢrlərdə onların əksi. Konfrans materialları. K . Aлиев. Oтрaжeние в нaучнoй литерaтуре вoпрoсoв Mингeчаурскoй эпиграфики. Bakı , 15 aprel 1995-ci il. Xəzər Universitetinin bülleteni , səh.13-14. 19. Yenə orada. Yusif Yusifov. K вoпpoсу o праpoдине пpoтoтюрkoв, səh.49-50. 20. А.О.Маковельский. Авеста. Баку-1960 , səh.128-132. 21. Р.Б.Геюшев. Христианство в Кавказской Албании. Баку-1984. стр.20-21. 22. M.Seyidov. Azərbaycan xalqının soykökünü düĢünərkən. Bakı-1989. səh.432. 23. Azərbaycanın aĢıq və Ģair qadınları. Tərtibçi: Ə.Cəfərzadə , xüsusi redaktor : N.Rəfibəyli. Bakı-1974, səh.100-104. 24.M.Seyidov. Azərbaycan xalqının soykökünü düĢünərkən. Bakı-1989, səh.118-119; 434-435. ġəki-KiĢ kəndi, 1996.

ġəki folkloru II Ümumdünya folklorunun tərkib hissələrindən biri olan Azərbaycan folkloru varlığımızın əsas etiketidir desək, səhv etmərik. Hər hansı bir coğrafi regionun məskunlaĢma tarixini dəqiqləĢdirmək üçün arxeologiyaya müraciət edirlər, çünki torpağın yaddaĢı möhkəmdir, mühafizəkardır və bu yaddaĢı qazıyan arxeoloq külüngünü elə məharətlə iĢlətməlidir ki, ən incə qatları belə aĢkarlayıb üzə çıxara bilsin. Azərbaycan torpağı haqqında arxeologiya elmi artıq öz sözünü demiĢdir: bəĢəri tarixdə məlum olan ilk ocaq yeri Azıx mağarasında, ilk insan qəbri Qobustanda – “Ana zağa” mağarasındadır.1 Arxeoloq üçün tədqiqat obyekti torpaqdırsa, folklorĢünas üçün tədqiqat obyekti xalqın yaddaĢıdır. YaddaĢ da torpaq kimi qat-qatdır və yaddaĢ qazıntısı ilə məĢğul olan Ģəxs daha dərin qatlara endikcə, “qa” deyəndə “ət”, “qu” deyəndə “su” istəyən bir Zümrüd quĢunun qanadları arasında əyləĢib məqsəd və məramına doğru Ģığıyan Məlikməmmədə bənzəyir. Qan yaddaĢı deyilən Ģey həmən o Zümrüd quĢudur, deyimlərimiz, əsatir, əfsanə, nəğmə, mahnı və bayatılarımız isə bu Zümrüd quĢunun bər-bəzəkli lələkləridir. Bizim nağıllarımızda belə bir məqam da vardır: qəhrəman çətinliyə düĢəndə Zümrüd quĢunun lələyini yandırır və o dəqiqə Zümrüd quĢu qəhrəmanın hüzurunda hazır olur. Azərbaycan deyimləri də belədir. 123

Deyimlərimizin köməyi ilə yaddaĢ iĢığında ən dərin qatlara enmək mümkündür. Bir Oğuz atalar sözündə deyildiyi kimi: “Söz torpaq kibidir, eĢdikcə örər.2” YaddaĢ qazıntısını dilin arxeologiyası da adlandırmaq olar. Azərbaycan folklorunun üstün cəhəti ondadır ki, torpaq yaddaĢı ilə dil yaddaĢı üst-üstə düĢür. Dünyanın bir sıra arxeoloqlarının linqvistik saat üzrə iĢləməsinin bir səbəbi də məhz bu prinsiplə bağlıdır. Arxeoloji lay maddi-mədəni, folklor layı isə mənəvi-idrakı dəyərləri əks etdirir. Hal-hazırda çapdan çıxmıĢ Naxçıvan folkloru toplusuna, eləcə də nəĢri nəzərdə tutulan Gəncə, Qarabağ, ġamaxı, Lənkəran, ġəki və sair folklor toplularına ümumazərbaycan folklorunun Naxçıvan qatı, Gəncə qatı, Qarabağ qatı, Lənkəran qatı, ġəki qatı kimi baxmaq gərəkdir. Arxeoloji baxımdan hər bir mədəni qat konkret olaraq müəyyən tarixi dövrü və ya yaĢayıĢ səviyyəsini əks etdirdiyi kimi, folklor baxımından yaddaĢ qatları da konkret olaraq xalqın inkiĢaf səviyyəsini və ya təfəkkür tərzini əks edir. Aydın məsələdir ki, heç bir xalq birdən-birə millət səviyyəsinə qalxmır. Bu səviyyəyə çatmaq üçün insan bəĢəri inkiĢafın ən ibtidai mərhələlərindən keçərək bu günə qədər yol gəlmiĢdir. Və çox qəribədir ki, Azıx adamının yandırdığı ilk ocağın Ģöləsi hələ də folklor yaddaĢımızda bərq vurur. Dilimizdə elə deyimlər vardır ki, baĢqa xalqlar üçün qeyri-adidir. Hətta Azərbaycan daxilində də belə bir qeyriadilik özünü göstərməkdədir. Bir-birinə rast gələn iki Ģəkili söhbət edir: - A gözünqi yiyim, niyə görsənmirsən? - BaĢım açılır ki? - Xalam nağayrır? - Nağayracax? Hax yerinə tafĢırdıx. - Ba,...a! Allah rəhmət eləsin. Nə olli ki? - HeĢ nə. Gəlinnər yığıĢıf arvadın baĢını yidilər. - Dəyi dinən ki, oduuz itif, külnən oyniyisuuz. “YığıĢıf arvadın baĢını yidilər” ifadəsinə diqqət yetirək. Təbii ki, burda manyaklık və vandalizmdən söhbət getmir. Bu ifadə “qəsd etmək”, “hücum çəkib öldürmək” və s. mənalarda da iĢlənmir. Burada “baĢını yidilər” yəni, “ölümünə səbəb oldular” mənasındadır. Bəs bu ifadə yaddaĢ və təfəkkür qatının hansı layından gəlir? Bəs bunun real kökləri varmı? Bu suala cavab vermək üçün Azərbaycan torpağının arxeoloji qatları ilə Azərbaycan xalqının folklor yaddaĢı qatlarını müqayisəli Ģəkildə, qısaca da olsa, nəzərdən keçirək. I. a) Arxeologiya elmi təsdiq edir ki, Azərbaycanda daĢ dövrü özünün bütün inkiĢaf mərhələlərindən keçmiĢdir3. Azıx, Tağlar, Tamtama, Damcılı, Aveydağ mağaralarından, Kültəpədən aĢkar edilmiĢ maddi dəlillər bunu sübut edir. b) Dilimizdə belə ifadələr vardır: “BaĢaa daĢ düĢsün”, “Elə bil tarı salan daĢdı” və sairə. Söhbət “baĢa dəyən” və ya “baĢa atılan daĢ”dan deyil, məhz “baĢa düĢən” yaxud “tarı salan daĢ”dan gedir. Yer kürəsinin bu və ya digər yerlərinə müxtəlif vaxtlarda meteoritlərin düĢməsi faktı artıq hamıya məlumdur. Bu cür təbii hadisələrin Ģahidi olan insan təbii ki, bunları öz yaddaĢına həkk edir. c) Dünyanın bütün qədim xalqları, o cümlədən azərbaycanlılar öz insan kökləri ilə paleantrop və arxantrop deyilən insan tiplərindən törəmiĢlər. Neantropun əcdadı paleantrop, paleantropun əcdadı isə arxantropdur. Və bugünki 124

müasir insan dilindən, dinindən, irqindən asılı olmayaraq neantrop adlanır. Bugünki insanın həyat və məiĢətində müasir svilizasiyalı dünyamızın bütün sahələri öz əksini tapmaqdadır. II. a) Neantrop tipli insan paleantropu, paleantrop isə arxantropu həm fiziki, həm də idraki cəhətdən mənimsəmiĢ və ya assimilyasiya etmiĢdir. Əks halda evolyusiya və sviliziyasiyadan söhbət gedə bilməz. Yəni paleantropun yaratdığı mədəniyyət və ya kültür, arxantropun məiĢət və həyat tərzi ilə qərarlaĢmıĢ vərdiĢlər əsasında , mədəni irs üzərində qurulmuĢdur. Təfəkkür və idrak prosesi də beləcə inkiĢaf etmiĢdir. b) Ġbtidaidən aliyə, sadədən mürəkkəbə doğru inkiĢaf qanununu qəbul ediriksə, insanın həm fiziki, həm də əqli-mənəvi inkiĢafı prosesini də təbii saymalıyıq. Deməli, insan da öz inkiĢafında elə bir mərhələyə gəlib çatır ki, YaĢar Qarayevin təbirincə desək, “Ölümünü ruha, iztirabını isə Ģeirə çevirə bilir”. Məhz belə bir ali pillədə dayanan insan öz körpəlik çağına-palentropluq və arxantropluq dövrünə baĢqa bir təfəkkür tərzi ilə baxır. Ġndi yenidən iki Ģəkilinin söhbətində rast gəldiyimiz “gözünqi yiyim”, “arvadın baĢıı yidilər” ifadələrinə qayıdaq. “Gözünqi və ya gözuu yiyim” ifadəsi bu gün oxĢama, əzizləmə mənasında iĢlənir. Bu qədimdən olan oxĢama və əzizləmələrin “ürəyuu, diluu, bördəyuu, canuu və canınqı yiyim”, “səə yiyim” kimi variantları vardır. “BaĢını yidilər” ifadəsi artıq əzizləmə mənasında deyildir. Eyni zamanda müstəqil məna da daĢımır, semantik məzmununa görə əslinə yaxın olsa da, məcazi mənada iĢlənmiĢdir. Bəs bu ifadənin həqiqi mənası ilə bugünki mənasının arasında bir uyğunluq varmı? Vardır. Çünki arxantrop tipli insanlarda kannibalizm - bir-birinin ətini yemək adəti mövcud idi və bunu arxeologiya elmi artıq sübut etmiĢdir. Beyin tutumu 650 sm3 və ya 770775sm3, yaxud 850-990sm3 olan arxantropla, beyin tutumu 1000 sm3, ya da 1200sm3 olan palenatropun və nəhayət beyin tutumu 1456 sm3 olan neantropun bunların hər ikisindən fərqi deyimlərin semantikasında özünü göstərməkdədir. Təfəkkür tərzimiz də beləcə mərhələ-mərhələ cilalanmıĢ, bugünki səviyyəsinə gəlib çatmıĢdır. ç) “oduuz itif, külnən oyniyisuuz” ifadəsi də son dərəcə maraqlıdır. Odun itməsi, ocağın itməsindən qat-qat dəhĢətlidir. Ocaq itsə , od tapıb qalamaq olar. Od itəndə insanın əli heç nəyə çatmır. Bəli, ġəki deyiminə xas olan digər bir cəhət də ondan ibarətdir ki, istər yaxĢılığa, istərsə də pisliyə deyilsin, maksimum səviyyə ifadə olunur. Bəs görəsən ġəki deyimindəki bu dərinlik özünü digər folklor nümunələrində göstərirmi? Əlbəttə və Ģübhəsiz ! Ümumiyyətlə nağıllara xas bir cəhəti yada salmaq istəyirəm. Adətən nağıl qəhrəmanları bir qayda olaraq iki yol ayrıcında qalır, həm sağdan, həm də soldan iĢıq gəlir. Və çox vaxt onlar sol tərəfdəki iĢığa doğru gedirlər, divlərlə rastlaĢırlar. Deməli, divlərin də odu varmıĢ!!! Divlər də nağıl qəhrəmanları kimidir. Sevirlər... Bir gözəlin dizlərinə baĢ qoyub uyuyurlar...insanlara kömək edirlər... həm də “adam - badam iyisini” lap tez duyurlar, ...ocaq baĢında qızınırlar. q) Arxeologiya deyir ki, ilk ocaq yeri Azıxda ġell qatında tapılmıĢdır. Qeyd edim ki, Azıxantrop deyilən insan tipinin çənə sümüyü də bu qatdan (5-ci qatdan) aĢkar edilmiĢdir. YaĢı 700-400 min il bundan əvvələ aid edilən ġell dövründə isə arxantrop tipli insanlar, yəni kannibalizmə adət edən insanlar yaĢayırdılar. 125

Paleantrop isə 40 min il bundan əvvəl öz yerini müasir insana vermiĢdir. Və bu proses tədriclə olmuĢ, paleantropla arxantrop, neantropla da paleantrop uzun müddət birgə yaĢamalı və mübarizə etməli olmuĢlar. Deməli, div obrazları arxantrop və paleantrop tipli insanları təmsil edir. Bunu divlərin mağara həyatı keçirməsi də sübut edir. Azıx, Tamtama, Tağlar, Damçalı və digər mağaralarda yaĢayan neandertallar neantroplarla müqayisədə div idilər. Divlərlə insanların yaxınlığı da onların bir kökdən gəlməsi ilə bağlıdır. Divlərlə insanların uzaqlığı isə təfəkkür səviyyələri ilə əlaqədardır. III. Belə bir deyim də vardır: - “Ged otdamağuun dalıncan” bu ifadədə “sənin bu iĢdən baĢın çıxmır”, “sənlik iĢ yoxdur” və sairə mənalar vardır. Səviyyəsi müəyyən bir məsələni həll etməyə çatmayan Ģəxs nə üçün “otdamağa” getməlidir? “Get oynamağuun dalıncan”, “Get iĢuun dalınca” və sairə Ģəkildə deyilən ifadələrdə müasir insana məxsus əlamətlər var. “Otlamaq” isə qeyri adidir. Həm də qeyri-adi deyil. Ġnsan meyvə, giləmeyvə toplamaqla, yığıcılıqla öz arxantrop və paleantrop varlığını qorumuĢ , nəslini məhv olmaq təhlükəsindən xilas etmiĢdir. “Get otdamağuun dalıncan” ifadəsində “Sən hələ arxantrop səviyyəsindəsən” mənası ifadə edilmiĢdir. Deyimlər yaddaĢ qatlarından süzülüb gələn iĢıq Ģüaları kimi xalqın tarixi təcrübəsini və təfəkkür tərzini daha gözəl ifadə edir və deyimlərin həqiqəti digər folklor nümunələri ilə təsdiq edilir. “Xalq ədəbiyyatımızın tədqiqinin yalnız bizim üçün deyil, bunun insaniyyət tarixi üçün səhifələr əlavə edəcəyinə inam bəsləyən “Y.V.Çəmənzəminli “xalq ədəbiyyatı millilikdən fərzlə bəĢəridir” qənaətinə gələrək yazırdı ki , “əlimizdə material olsaydı, bəlkə məsəl və atalar sözlərinin daha qədim olduğunu isbat edərdik”4. Burada məsəl və atalar sözlərinin əvəzinə deyimlər sözünü iĢlətmək daha doğru olardı. Və xoĢbəxtlikdən əlimizdə material vardır və deyimlərimizin daha qədim olduğunu isbat edirik. Deyimlər dedikdə, alqıĢ-qarğıĢ, salamlaĢma – vidalaĢma, frazeologiya-bir sözlə, bu məzmunu ehtiva edən bütün söz və ifadələr nəzərdə tutulur. Folklor materiallarının tədqiqində materialın məzmunu ilə əlaqəli nəzəri prinsipləri əsas tutmaq , mifoloji (əsatiri),iqtibas, müqayisəli-tarixi, poligenizm, antropoloji, etimoloji nəzəriyyələrdən istifadə etmək daha faydalıdır. ġəki dilimizin və ənənələrimizin qorunub saxlandığı ən qədim guĢələrdən biridir. Bu ərazidə yaĢayan xalqın son dərəcə zəngin bir folklora malik olması isə təbii və qanunidir. Ümumtürk folkloru kontekstində Azərbaycan folkloru ayrıca bir sahə kimi anlaĢılmadığı kimi ümumazərbaycan folkloru kontekstində də ġəki folkloru ayrıca bir sahə kimi anlaĢıla bilməz. ġəki folklorunun əsas məziyyətləri məhz ġəki dialektinə və ġəkililərin təfəkkür tərzindəki çalarlara aid olan məziyyələridir. Buna görə də ġəki folkloruna xas olan alqıĢ, qarğıĢ, deyimlər və atalar sözlərində elə xüsusiyyətlər vardır ki, onların tədqiqi Ģifahi ədəbiyyatın hansı mərhələlər üzrə inkiĢaf etdiyini aydınlaĢdırmaq, Azərbaycan xalqının tarixən keçdiyi yolu, onun tarixi təfəkkür tərzini izləmək imkana verir. Bu fikri Azərbaycan, o cümlədən ġəki folkloruna aid edilən bir çox nümunələrə Ģamil etmək olar. ġəki folkloru nümunələrini tədqiqata cəlb etməklə təkcə Azərbaycan xalqının deyil, həm də ümumbəĢəri inkiĢafın ən dərin qatlarına nəzər salmaq mümkündür. 126

Y.V.Çəmənzəminli vaxtilə belə bir qənaətə gəlmiĢdi və fəxrlə deyirdi: “Xalq ədəbiyyatımızın tədqiqinin yalnız bizim üçün deyil, ...bütün insaniyyət tarixinə yeni səhifə əlavə edəcəyinə iman edənlərdənəm5”. Bu, bir həqiqətdir ki, folklor bəĢəri tarixi yaĢatmaqla bərabər, milli-tarixi yaddaĢı da əks etdirir. Deməli, folklor elə bir güzgüdür ki, nəinki bütün bəĢəriyyət, hətta ayrılıqda götürülmüĢ hər bir millət bu güzgüdə öz milli simasını görə bilər. Folklor xalq yaradıcılığının hər bir sahəni əhatə etdiyi üçün folklor nümunələrinin tədqiqində bir çox nəzəri mülahizələr irəli sürülmüĢdür. Bəzi tədqiqatçılar folklor materiallarının tədqiqində əsatiri və ya ari nəzəriyyəyə6, bəziləri “iqtibas7” , digərləri “tarixi”, bir baĢqaları isə poligenzm və antropoloji nəzəriyyələrə müraciət etmiĢlər. Məncə, deyimlərin, alqıĢ və qarğıĢların , münasibət bildirən ifadələrin və ya frazeoloji birləĢmələrin tədqiqində tarixi nəzəriyyəyə müraciət etmək daha çox faydalı olardı. Buna görə də, “ġəki folklor antologiyası”na daxil ediləcək deyimlər və s. nümunələr son dərəcə maraqlı tədqiqat obyektidir. Qeyd edim ki, Azərbaycanda daĢ dövrü özünün bütün inkiĢaf mərhələlərindən keçmiĢdir8” deyənlər haqlıdırlar. Bu, o deməkdir ki, Azərbaycan folklorunun daĢıyıcısı olan xalq da bəĢəri inkiĢafın bütün mərhələlərindən keçmiĢdir. Bunun sübut edən qaçılmaz bir fikir vardır ki, o da Azıx və Tamtamanın Azərbaycanda olmasıdır. Türk xalqlarının ulu tarixə malik olduqlarını bnir çox elm xadimləri təsdiq edirlər. N.K. Antonov yazır: «Исторический путъ жизни тюркских народов начался в глубоной древности, с древнекаменного века и имел важное значение в развитии истории других нарадов Евразии и мировой цивилизации9» торгологи. Ġkinci və ən əsas sübut isə Azərbaycan o cümlədən ġəki folklorunun daĢıyıcılarının danıĢığında bəĢəri inkiĢafın bütün mərhələlərini əks etdirən nümunələrin mövcudluğudur. Elə buradaca əlavə edim ki, insanın fiziki-tarixi inkiĢaf mərhələsi 3 dövrə ayrılır: axrantropluq, paleantropluq, neantropluq. Arxantrop və paleantrop tipli insanlar bacarıqlı insanlar sayılırdılar, çünki primitiv alətlər düzəldə bilirdilər. Neantroplar isə bacarıqlı olmaqla bərabər həm də Ģüurlu insanlar idilər. 40 min il bundan əvvəl öz əcdadlarından ayrılmıĢdılar. Qısası, müasir insanın arxantrop və neantrop tipli insanlardan 40 min illik belə məsafə ayırır. Bəs hansı mülahizələrə əsasən deyirik ki, bir sıra folklor nümunələri bəĢəri inkiĢafın ən qədim qatlarına nüfuz edir və bizim yaddaĢ iĢığımızda bu sirli və sehirli məqamlar aydınca görünür? Bu suala cavab verməmiĢdən əvvəl artıq elm tərəfindən qəbul edilmiĢ bir sıra faktlara nəzər salaq: 1) Avstraliopitek tipli insanlarda kannibalizm adəti mövcud idi. Əlbəttə ki, bir-birinin ətini yemək təbiət qarĢısında aciz qalan arxantrop üçün həyati tələbat idi. Bu gün ġəki dialektində iĢlənən “canuu yiyim”, “gözinqi” və ya “üzünqi yiyim” kimi ifadələr məhz belə qədim bir yaddaĢın məhsuludur. Bəzən dalaĢan adamlar bir-birinə deyirlər: “ətuu yiyif, qanuu iĢsəm, üreyim soyumaz”. “ətuu çiyçiy yiyərəm” və s. 127

Göründüyü kimi “ətin çiy-çiy yeyilməsi” odlar diyarı Azərbaycanda odun kəĢfindən əvvəlki dövrün məhsulu olub, yaddaĢımızda bu gün də yaĢamaqdadır. 2) Nəinki arxantrop və paleantrop tipli insanlar, həm də neantropların ilk nəsilləri mağaralarda yaĢamıĢlar. Bu da öz növbəsində bizim tarixi yaddaĢımızda öz əksini tapmıĢdır. Yeni yaranan köhnəlmiĢi, öz dövrünü baĢa vurmuĢ adət ənənələri inkar etdiyi kimi, yeni təfəkkür tərzi də köhnə təfəkkür tərzini inkar etmiĢdir. Buna görə də insanın öz qədim əcdadı ilə bağlı təsəvvürləri daha çox mənfi münasibətlərin ifadəsində özünü göstərir. Adətən, yerini bilməyən adamlar barəsində deyirlər: - Elə bil, dağdan düĢüf. - Ayidi də, küyüllən çıxıb. - Dağdan düĢən ayını qandırmax olar, bunu yox. BaĢa gəlməyən iĢ dalınca göndərilən adam öz fikrini belə ifadə edir. - ƏĢi, məni mağara daĢı dalınca göndərirlər. 3) Əkslərin vəhdəti və mübarizəsi deyilən fəlsəfi qanun dil vahidlərində də yaĢamaqdadır. Arxantrop və paleantropa məxsus kannibalizm əlamətləri bu günki təfəkkür tərzi baxımından məzmun və mahiyyəti dəyiĢmiĢ Ģəkildə, xüsusilə oxĢama formasında qalmaqda olsa da, mənfi münasibət ifadə edən ifadələrdə öz əski kökünə daha da yaxınlaĢır: - Öz baĢuu yiyəsən. Hətta uĢaq dil - boğaza qoymadan ağlaya-ağlaya durduqda deyirlər: - Bu adam baĢı yicaxdi. 4) Yuxarıda deyilənlərlə əlaqədar olaraq öz mülahizələrimi belə yekunlaĢdırmaq istəyirəm ki, heç də arxantrop tipli insan öz yerini bir saatın, bin anın içində paleantropa verməmiĢdir. Heç Ģübhəsiz ki, bu proses paleantrop və neantrop arasında da eyni qayda üzrə getmiĢdir. Bəlkə də, arxantropla paleantrop, paleantropla neantrop 100 illər, 1000 illər boyunca yan-yanaĢı, lakin ayrı-ayrı mənəvi qütblərdə yaĢamıĢlar. Bu barədə nağıl süjetləri ilə əlaqədar olan yazılarımızda daha geniĢ danıĢacağıq. Onu qeyd edim ki, paleantropun yaddaĢ güzgüsündə arxantrop, neantropun yaddaĢ güzgüsündə isə paleantrop öz əksini müəyyən mənada tapa bilmiĢdir. Kamil Vəliyev “dilin yaddaĢı-elmi yaddaĢı” ifadəsini iĢlətməklə bu sahəyə olan meyli dərinləĢdirmiĢdir. Vaxtilə folklorĢünas Ə.Axundov “Azərbaycan folklor antologiyası”na yazdığı ön sözdə deyirdi: “...folklor nümunələrinin əmələ gəlməsi, mənĢəyi haqqında heç bir tədqiqat aparmamıĢıq. Onları araĢdırmaq, ....mənĢəyi haqqında fikir söyləmək gələcək tədqiqatçıların vəzifəsidir.10” Dil və el yaddaĢı baxımından Azərbaycan xalqının neçə qədim və ulu köklərə bağlı olması göz qabağındadır. Qaçılmaz bir faktdır ki, paleantrop arxantropun, neantrop isə paleantropun varisidir. Azərbaycan xalqının canlı danıĢıq dilində hər üç insan tipi ilə bağlı əlamətlər vardır. Bir halda ki, belədir, Azərbaycan xalqının mənĢəyi ilə bağlı olub bu günə qədər davam edən bəzi mülahizələrin dərin təfəkkür süzgəcindən keçmədiyi və tamamilə yanlıĢ olduğu göz qabağındadır. Qədim insan məntəqələrinin aĢkar edilmədiyi ərazilərdən yayılan, o cümlədən, nə vaxtsa sonralardan Azərbaycanda məskunlaĢan bir xalqın yaddaĢında Azərbaycan ərazisində tarixən cərəyan edən bütün proseslərin əks olunması qeyri-mümkündür. 128

Yaxud eramızın III-V əsrlərindən baĢlayaraq hərbi yürüĢlər edən, X-XI əsrlərdən etibarən Zaqafqaziya və Ön Asiyanı bütövlükdə fəth edən tayfaların təkcə Azərbaycanda yerli əhalini tamamilə assimilyasiya etməsi isə həm qeyri-mümkün, həm də qeyri-təbiidir. Necə ola bilər ki, Azərbaycanın yerli əhalisi türkləĢdiyi halda , xırda etnoslar türkləĢməsin? Bir qayda olaraq nüfuzlu tədqiqatçılar türkü kökü ġərqi Türküstanda və Orta Asiyada olan, gövdəsi Azərbaycan və Qafqaza, budaqları isə ġərqi Avropaya və Kiçik Asiyaya düĢən ağaca bənzədirlər11. Burada kökün Azərbaycana düĢdüyünü xüsusi qeyd etmək lazımdır. Çünki əks halda da ortaya daha bir sual çıxır: - Məhz ən qədim insan düĢərgəsi Azərbaycanda ola-ola və üstəlik Azərbaycan dilində insanın formalaĢmasının bütün əlamətlərini ifadə edən sözlər və ifadələr ola-ola türk ağacının kökləri nə üçün Azərbaycanda olmasın? Əgər söhbət yayılmadan gedirsə, xalqların böyük yerdəyiĢməsi mezolit dövründən baĢlayır. Bu da e.ə. XIII minillikdə iqlimin istiləĢməsi ilə bağlıdır. Əslində bu, ö dövrdür ki, insan artıq mağara həyatından uzaqlaĢır, yəni “dağdan düĢür”. Heç Ģübhəsiz ki, bu “dağdan düĢmə” prosesi də uzun müddət davam etmiĢdir. Əsas ondan ibarətdir ki, dilimizdə mağara həyatından uzaqlaĢmaqla bağlı ifadələr yaĢamaqdadır. Tərs və nataraz adamlar barəsində dediyimiz kimi: “Elə bil ki, dağdan düĢüb”. “Özündən qıllısına rast gəlməyib” və s. Bunlardan əlavə, tarixən qəbul etdiyimiz və yaĢadığımız bütün əqidə formaları -totemizm, animizm, qamlaq və Ģamanlıq, çoxallahlılıq, bütpərəstlik, atəĢpərəstlik, zərdüĢtilük, xristianlıq və müsəlmanlıqla bağlı deyimlər və ifadələr ġəki folkloru nümunələrində özünü göstərməkdədir. Dünyanın digər qədim xalqları kimi Azərbaycan xalqı da özünü Adəm atanın və Həvva ananın övladı sayır. “Adəm” və “adam” sözlərinin eyni semantik mənada – “insan” mənasında iĢlənməsi də Azərbaycan dilinin əcdad dillərdən biri olmasını sübut edir. AlqıĢlar kimi qarğıĢlar da yaddaĢımızın ən dərin qatlarından süzülüb gəlir. “Uzaa gün doğsun” deyib alqıĢ etdiyimiz kimi, “Günün dalınnan doğsun” deyə qarğıĢ da edirik. Söhbət günün batmasından getmir, əslində burada “öləsən , üzü cənub-qərbə , yəni qibləyə tərəf dəfn ediləsən” Ģəklində edilən qarğıĢdan gedir. Qocaman bir xalq ancaq və ancaq “qarğıĢdan bədii abidə”12 yarada bilərdi. ġəxsən mənə elə gəlir ki, qarğıĢ yaddaĢı, alqıĢ yaddaĢından daha güclüdür. Görünür, əsəb gərginliyi sinirlərin səfərbər olunmasına, yaddaĢ mərkəzlərinin sürətli oyanıĢına səbəb olur. Bir qədər əsəbiləĢmiĢ adam, -Molla yanaa gəlsin, deyirsə, daha çox əsəbiləĢmiĢ adam, - Ətin tökülüb, sümüyün ağara-ağara qalsın, deyir. Artıq ikinci ifadə tarixi yaddaĢdan süzülüb gəlir. Özü də necə? ġıdırğı leysandan sonra axıb gələn boz-bulanıq sellər kimi. AtəĢpərəstlik və ZərdüĢtilük dövründə ölülərin xüsusi qüllələrə atılması , qırx gündən sonra sür-sümüyünün götürülüb küpdə dəfn edilməsi artıq məlum faktdır. Xüsusi tarixi səciyyə daĢıyan deyimlərin izah və Ģərhinə ayrıca yer verməyə ehtiyac vardır : - Günün göy eysiyə bükülsün. - Qara bulud, göy çüyüd olasan. 129

Bu gün ġəkidə qəribə bir ifadə iĢlənir və münasibət bildirir: - Cana adamdır. Burada “cana”, “pis”, “yaramaz”, “murdar” və s.mənalardadır. “Cana” sözünün etimoloji mənĢəyini izah edərkən O.Süleymenovun “Dilçi tarixçisiz bir addım da ata bilməz”13 sözləri yadıma düĢür. Bu sözləri təkcə dil tarixçisinə deyil, həm də folklor tədqiqatçısına aid etmək lazımdır. Nə isə, qayıdaq mətləbə. “Cana” sözü kök və Ģəkilçidən ibarədir. “Armud”-“armudu”, “Qızıl” “qızılı”, “GümüĢ”-“gümüĢü” sözlərində olduğu kimi “can” sözü də “a” Ģəkilçisi qəbul edib, bənzərlik, oxĢarlıq bildirən düzəltmə sözə çevrilmiĢdir. Bəs nə üçün “cana” sözü “can” mənasında olduğu halda, mənfi çalar kəsb etmiĢdir? AtəĢpərəstlik əqidəsinə görə ölüm məqamında ruh canı tərk edir. Ruhu olmayan can natəmiz hesab olunur. Onlar hətta meyidə toxunmağı belə günah hesab edirdilər. Məhz tarixin bu mərhələsini yaĢayan xalq hiyləgər adamları ruhundan ayrılmıĢ can kimi murdar hesab edib, ona “cana adam” deməliydilər. ġəkililər özlərinə məxsus yumor hissi ilə “cana” sözünün yanında “adam” sözünü iĢlətməyi məqbul saymırlar, əksər hallarda “cana Ģeydir” deyirlər. R.S.Lipets: - “На oснове…погребального обряда вполне обоснованно решаются проблемы происхождения норода, их этногенетические и 14 етнокультурные связи с другими народами» - deməklə milli adət-ənənələrə xalqın etiketi kimi baxırdı. Məhrum dilçi və folklorĢünas alim M.Seyidov “Hər bir xalqın soykökündə duran soy, qəbilə, qəbiləbirləĢməsinin təfəkküründə elə düĢünmə, çevrəyə elə münasibət, inamlar aləmində, zövqündə elə nəsnələr var ki, onları .... qəbilənin qan yaddaĢı adlandırmaq olar”15 qənaətinə gəlmiĢdir. Böyük ədəbiyyatĢünas Y.Qarayev ġəki folklorunu milli-mənəvi genetik fondumuz adlandırmaqla bu fikri daha da inkiĢaf etdirmiĢdir.16 Bəli, folklor nümunələrini toplamaq, tədqiq və nəĢr etməklə gələcək nəslə ən nadir bir xəzinə qoyub getmiĢ olarıq. Bu xəzinədə gələcək nəslin mənəvi tələbatını ödəyəcək hər bir Ģey olacaqdır. Kimliyini və mənliyini bilən xalq qürurlu və təmkinli, yenilməz və həmiĢəyaĢar olur. AlqıĢ və qarğıĢlara “ġəki folkloru antologiyasın”da xüsusi yer verməyimizin bir səbəbi də bundadır. Bilək ki, sevincimizi necə bölüĢür, hirsimizi necə tökürük? YaxĢıya və pisə münasibətimizi necə ifadə edirik? Azərbaycan xalqının böyüklüyü ondadır ki, alqıĢı alqıĢ yerində, qarğıĢı da tədqiqat, xüsusi elm tələb edir. Ġfadə vasitələrimiz o qədər zəngindir ki, ən acı sözü də elm və mərifət sahibi onlanlar ən zərif sözlərlə ifadə edə bilirlər. Sadəcə olaraq belə bir müqayisə vermək istəyirəm. Aldadıldığını hiss edən Ģəxs tərəf - müqabilinə deyir: - “Siz mənim gözümə kül üfürürsünüz”. Bu ifadə fransızca belədir: “ Vous me jetez du tabac dans l „oeil”, yəni “Siz mənim gözümə tütün atırsınız”. Müqayisə aydın olsun deyə hərfi tərcüməyə müraciət etdim. Məsələ burasındadır ki, hər iki dildə təfəkkür tərzi baxımından fikir eynidir, lakin eyni fikrin necə ifadə olunması baĢqa-baĢqadır. “Kül üfürmək” tütün atmaqdan daha incə bir hərəkətdir, xüsusi ustalıq tələb edir. “Kül” mənĢəcə daha qədimdir, odun kəĢfi ilə bağlıdır. “tütün atmaq” praktik və açıq-saçıq hərəkətdir. Təbii ki, daha dərin qan yaddaĢı olan xalq “kül üfürmək” ifadəsini iĢlətməlidir. Doğrudan da söz iĢığında bəĢəri yaddaĢın ən dərin qatlarına enmək mümkündür. Çünki söz iĢığı yer kürəsindəki ən qədim ocaq yeri olan Azıxdan 130

gəlir. O ocağa tapımb ilk dəfə odun istisindən canında və qanında bir hərarət duyan əcdadlarımızın ilk sözü nə olmuĢdur? Bəs hələ ondan da min illər əvvəl ilk dəfə GünəĢi salamlayan əcdadlarımızın ilkdən də ilk sözü nə olmuĢdur? Hər halda GünəĢ və Ocaq onları söz tapmağa vadar etmiĢdir. Ġndi isə Ulu Tanrının köməyi ilə üzümüzü sözümüzün iĢığına tutaq : 1. Adı ilə böyüsün – Türk xalqları ali mədəniyyət və yüksək tərbiyəyə həmiĢə üstünlük vermiĢlər. Adqoyma, adseçmə ənənəsi bununla bağlı olmuĢdur. “Kitabi –Dədə Qorqud” və s. dastanlarda ad ilə Ģəxsiyyətin əlaqəsi öz əksini tapmıĢdır. DaĢıdığı ada layiq olmaq türk əxlaqının əsasını təĢkil edir. Türk qızlarına ən zərif adların seçilməsi, türk oğlanlarıına isə ən güclü və qüdrətli adların verilməsi bununla əlaqədardır. 2. Qavağında ölüm – Ġnsanın qurban verilməsi bütpərəstlikdən baĢlayaraq, atəĢpərəstlik və ZərdüĢtilik dövründə də davam etmiĢdir. Qurban veriləcək insan bir il əvvəlcədən müəyyən edilir, təmtəraqla bəslənir, nəhayət boynuna müqəddəs zəncir salınaraq kahin tərəfindən meydana-camaatın gözü qabağına gətirilirdi. Sağ və soldan bir adam çıxaraq əllərindəki nizəni qəfildən onun böyrünə sancardılar. Qurbanlıq adam hamının qarĢısında çökərdi. “Qabağında ölüm”, yəni müqəddəs bir ölümlə ölüm” mənasındadır. Bu gün yalvarıĢ bildirən söz kimi iĢlənir. 3. Allah ağzından eĢitsin – Bütpərəstliklə əlaqədardır. Bütlərlə danıĢmaq, yalvarmaq mənasındadır. Qam –Ģaman mərasimlər ilə də bağlıdır. 4. Cəmdəyuu qurt-quĢ yisin – AtəĢpərəstlik və ZərdüĢtilik dövründə meyitləri xüsusi qüllələrə qoyurdular. 40 gündən sonra baxardılar. Əgər ölünün əti təmiz yeyilməyibsə, daha 12 gün də gözləyirdilər. Ətini qurd-quĢ yeməyən ölü pis hesab olunurdu. 5. Ulquza gedəsən – “Ulquz” burada “oğuz” mənasındadır. “Oğuz yuxusu ağır olar” ifadəsini xatırlayaq. Bu söz kinayə ilə iĢlənir. Yəni “yuxudan ayılmayasan” 6. Sonsuz qalasan – “Son” qədim türk dilində “övlad” mənasındadır. ġəkidə övladı olmayanlara həm “sonsuz”, həm də “lələ” deyirlər. 7. Boynun qırılsın – monqol-tatarların cəza üsulundan biri də boynun və belin qırılması idi. Bu ifadə monqol-tatar yürüĢündən sonra meydana gəlmiĢdir. 8. Andıra qalsın – “andır” sözü Anqura Mayna – Əhirmən sözünün fonetik variantıdır. ZərdüĢtiliyə görə Anqura Mayna Ģər allahıdır. Yəni yamanlıq sevənlərin əlinə düĢəsən. 9. ġaxın qara bəzənsin – “ġax” ağac mənasındadır. “Tabutun qara bəzənsin” mənasını ifadə edir. Dünyanın bir çox xalqlarında da buna bənzər ifadələr vardır. Fransızlar kiməsə ölümü xatırlatmaq istədikdə deyirlər: “Sənin küknarın hələ böyüyür” 10. Qəbrin od tutub yansın – Kurqan, qorqan qəbirlərlə əlaqəlidir. Ölülərin yandırılması ilə bağlıdır. Semantik mənası dəyiĢilmiĢ Ģəkildə iĢlənir. 11. Gorun çatlasın – Məlumdur ki, ancaq küp qəbir çatlaya bilər. 12. Külliyən küf olasan – AtəĢpərəstlik dövründə ölünü yandırıb külünü küpə qoyardılar. 13. Günün göy əysiyə bükülsün – “Göy” rəng əski türklərdə matəm rəngi idi. “Günün yas içində keçsin” mənasındadır. 131

14. Gəlin gedəsən – “Getmək” burada “ölmək” mənasındadır. 15. Heç bacadan baxmayasan – “baca” “pəncərə” mənasındadır. 16. Ġdimin itsin – “Ġdim” “Ģəkil” “surət”, “sinç”, “görünüĢ” mənasındadır. 17. Pir haqqı – ZərdüĢtlükdə müqəddəs yerlər “pir” adlanırdı. 18. Ziyarət haqqı– müsəlmançılıqda müqəddəs yerlər “ziyarət” adlanırdı. 19. Ocaq haqqı– AtəĢpərəstlikdə müqəddəs yerlər “ocaq” adlanırdı. Əsatiri və ya ari, yaxud da meteorik nəzəriyyəyə görə nağıl, əfsanə və epik mövzular əsatirdən doğulmuĢdur. Dil müəyyən ailəyə mənsub olduğu kimi, əsatirlər də müəyyən qruplara ayrılır. Deməli, bu və ya digər əsatirin də mənsub olduğu tayfa və nəsil vardır. Bu tayfa, bu qövm ürüyüb-artaraq xalq, millət mərtəbəsinə yüksəldikcə öz əsatir və mifləri əsasında nağıllar sistemini yaradır, onun tarixi – milli dünyagörüĢü məhz bu sistemdə əks olunur. Xalq ədəbiyyatının təhlilinə tarix və məiĢət izlərini aramaq baxımından yanaĢdığımız üçün tarixi nəzəriyyəyə, Odlar yurdu adlanan bu torpağın antropogenez zonası olduğunu daim diqqət mərkəzində saxladığımız üçün antropoloji nəzəriyyəyə müraciət edirik və eyni zamanda poligenizm, iqtibas, əsatiri və ya meteorik nəzəriyyəyə də biganə qalmırıq. “Nağıl” deyilən ədəbi janr heç də həmiĢə xəyal və illüziyaların məhsulu olmamıĢdır. Bugünki Ģüur baxımından insan təsəvvürünə sığıĢa bilməyən Ģeylərbir-birinin ətini yemək, xaltasız tazıların və ya arxalı köpəklərin qurd basması, qumdan sap düzəldib daĢdan köynək, yəni səbir köynəyi tikmək, atın qabağına ət, itin qabağına ot qoymaq , xəlbirlə su daĢımaq, kipriyi ilə od götürmək zamanzaman mövcud olan adi, bəlkə də çox adi həqiqətlərdən biridir. Bəli, real gerçəkliklər, adi həqiqətlər nağıllaĢıb, nağıllaĢdıqca əfsanəviləĢib, əfsanəviləĢdikcə əsatirləĢib. Bu günki Azərbaycan öz nağıl güzgüsünə baxır, özünü iĢığa doğru gedən görür, təəccüblənir, özündən törəyən adamyeyən övladına baxır, gözlərinə inanmır, xəlbirlə su daĢıdıqca kipriyiylə od götürdüyünü az qala xatırlaya bilmir. Özünü tanıya bilmək üçün yaddaĢ tozunun silinməsi vacibdir. Elə buna görədir ki, nağıl güzgüsünə baxandan sonra Azərbaycan türkü öz-özündən soruĢur: - Xaltasız tazılar, Darğa, qazılar, Kimdir, nəçidir? Hansı qarıĢqadır o Ģıllaq atan? Bəs hansı dəvədir dizləri batan? Bu nə möcüzədir, nə bilməcədir? O nə baltaçıdır yoxdur baltası? MeĢəni kol-kosdan təmizləyəmmir? O nə hamamçıdır itibdir tası? Adamı kir-pasdan təmizləyəmmir Daha deyilməyən söz qalıbdımı? Çəkimiz bu qədər azalıbdımı? Axı o kimdir ki, qov kimi yüngül? Milçəyə minməsə çay keçə bilmir. Kül sənin baĢına, Alp Ər, yan, tökül, 132

Övladın o çaydan su içə bilmir. O kimdir boğulur zaman içində, Bu gündən sabaha gümanı yoxdur? Kimin xəlbiridir saman içində? Di gəl ki, içində samanı yoxdur. Kimdir hamam tikən hamam içində? Hamam yiyəsinin hamamı yoxdur. Yanıb-yaxılsaq da öz içimizdən, ġortur atlarımız , dördnala çapmır. Tutur öz itimiz öz qıçımızdan , Görəsən nə üçün özgəni qapmır17? Yəqin, bir çox nağıllardan əvvəl deyilən qaravəllilərin də söz oyunu olmadığı yavaĢ-yavaĢ bəlli olur. Və o da bəlli olur ki, divlər nə isə sırf əfsanəvi varlıq deyildir. O necə divdir ki, insanı cavanlaĢdıran almanı oğurlayır? Sadəcə olaraq , insanla div arasında yaĢamaq , əbədi mövcud olmaq uğrunda mübarizə getmirmi? Nağıl süjetlərinə daha dərindən nüfuz etdikdə görürsən ki, divlə insan arasında yaxınlıq vardır. Ġnsan divin tükünü yandırır. Div o saat hazır olur və insana kömək edir. Yəni, divlə insan birgə fəaliyyət göstərir. Özü də od vasitəsi ilə. Divlər hissiyyatdan məhrum deyillər. Onlar da sevinə , kədərlənə , hətta vurula , sevə bilirlər. Bunlar o divlərdir ki, ən gözəl qızların dizləri üstə baĢlarını qoyub xoĢbəxtcəsinə uyumaqdan daha çox zövq alırlar. Nağıl süjetlərində bu, div yuxusu, yəni ağır yuxu adlanır. Belə bir səadətdən nəinki arxantrop və paleantrop tipli insanların obrazı kimi təqdim edilən divlər, heç neantropun özü , yəni müasir insan da imtina etməzdi. Ən qədim əcdadlarımızla aramızda min-min illər məsafə olsa da, bu günki ən yüksək poetik təfəkkür gözəlliyə münasibətdə öz bakirəliliyini və təravətini saxlamaqdadır. Bu günün insanı min illər boyunca xəyalında və idrakında yaĢatdığı “cənnət” adlı ən müqəddəs bir diyarı belə həqiqi gözəllikdən üstün hesab eləmir. Həqiqi gözəlliyə qovuĢan insan cəhənnəmdə də olsa belə, yenə özünü xoĢbəxt sayır. Əsrimizin ən böyük poetik dühası M.ġəhriyarın: Getmə, tərsa balası, mən də sənə sayə gəlim, Damənindən yanıĢım, mən də kəlisaya gəlim. mətləli qəzəlindəki Mən cəhənnəmdə də baĢ yastığa qoysam sən ilə, Heç ayılmam ki, durub cənnəti-məvaya gəlim. misralarına nəzər salaq. Ġnsan fantaziyasının yaratdığı ən müdhiĢ yer-cəhənnəmdir. Və heç Ģübhəsiz ki , orada insanın gözünə yuxu getməz , lakin bir tərsa gözəli ilə cəhənnəmdə uyuyan Ģairin özü belə ayılıb cənnətə getmək istəmir. Necə ki, baĢqa bir Ģair demiĢkən: 133

- Cənnətə gir, bara dəymə, Gülü üzmə, nara dəymə... Gözün baxsın, Ġçin axsın... Allah haqqı , zülümdür bu. Baxa-baxa ölümdür bu18. Deməli , div obrazı ilə müasir tipli insanın əcdadı olan ən qədim və qədim insan nəzərdə tutulur. Gəlin, qısaca bəĢər tarixinə ekskurs edək. Dünyada ilk ocaq yeri Azıx mağarasında tapılmıĢdır. Ġlk ocaq yeri və Azıxantrop deyilən insan tipinin çənə sümüyü eyni qatdan (V qat) aĢkar edilmiĢdir. Deməli, Azərbaycan həqiqətən od məskəni , od diyarıdır. Ġlk ocaq yeri isə arxeolojii, terminlə desək ġell qatına aiddir. ġell dövrünün mütləq yaĢı isə 700-400 min il bundan əvvələ aiddir. Yəni ilk ocaq yerinin mövcud olduğu dövrdə müasir tipli homo sapiens deyil, məhz homo habilis yaĢayırdı və o , oda yiyələnmiĢdi. Genetik əlaqə baxımından qədim insan ən qədim insanın, müasir insan isə qədim insanın törəməsidir. Müasir insanın Ģüur və idrakının rüĢeymləri arxantropdan gəlmədir. Müasir insan bu günki Ģüur səviyyəsində məhz arxantrop və paleantropun varisidir. 140-150 min il bundan əvvəl beyninin həcmi 770-775 sm3 olan arxantrop, öz yerini daha yüksək Ģüur sahibi olan paleantropa , 40 min il bundan əvvəl isə beyninin həcmi 1200 sm3 olan paleantrop öz yerini neantropa beyin həcmi 1456 sm3 olan müasir insana vermiĢdir. Ġndi Azərbaycan nağıllarına baxaq. Adətən iĢıq gələn yerlərdə div olur. Müasir insanın nağıl təfəkküründə divdən əvvəl, Ģübhəsiz ki, iĢıq görünməliydi. Ən qədim nağıllarda bir yerdən iĢıq gəlir və orada mütləq div yaĢayır. Daha sonrakı nağıl süjetlərində iki yerdənsağdan və soldan iĢıq gəlir. Və Div o iĢıq gələn yerin birində ola bilər , digərində isə insan yaĢayır. Təbiidir ki, insan Ģüurca özündən aĢağı olana doğru deyil, özünə bərabər və uyğun olana doğru getməlidir. Deməli , qədim insan öz yerini birdənbirə müasir insana vermir. Onların arasınbda yüz illər, bəlkə də min illər boyu mübarizə gedir. Bu mübarizədə təkamül prosesində olan insan qalib gəlir. Müasir insan bu mübarizədə əqlinin gücündən tam mənada istifadə etmiĢdir. Arxeologiyada ikinci emal texnikası termini ilə tanınan dövrdə qədim insan 60 növdən çox daĢ alət hazırlaya bildiyi halda , Mustye dövründə meydana çıxan müasir oturaq həyata keçir, heyvanları, birinci növbədə iti (bunu “Avesta” da təsdiq edir) əhlilləĢdirir, sonrakı dövrlərdə ox və yayı kəĢf edir , əkmək-biçmək öyrənir. Gəlin bir nağıl süjetini izləyək. Bir qadın bir divdən hamilə qalır. Burada kimin kimdən törədiyi əsas Ģərtdir. Yəni qadın baĢqa bir insan tipindən hamilə qalır və Ģübhəsiz ki, onun dünyaya gətirəcəyi övlad irsi əlamətlərə malik olmalıdır. Artıq məlumdur ki , bu dövr ana xaqanlığı dövrüdür, qohumluq ana xəttiylə müəyyən edilir, yəni söhbət anasının balalarından gedir. Ana da öz növbəsində dünyaya div təbiətli qız gətirir. Üç aylıq körpə xəmiri çiy-çiy yeyir. Anası qızı aparıb uzaq bir yerə qoyur. Ananın bir oğlu da var. Oğlanın isə iki iti - Dartanı və Yırtanı. Üstəlik bu oğlan tütək çalmağı bacarır. Bacı ilə qardaĢın əqli və fiziki fərqləri göz qabağındadır. Deməli , qədim insanla müasir insanın arasındakı 134

qohumluq əlaqəsi bu nağıl süjetində özünü ata-oğul, ana-qız, bacı-qardaĢ, ər-arvad (bəsit mənada olsa da) və s. Ģəkillərdə göstərir. Nəhayət , oğlan bacısını görmək fikrinə düĢür. Lakin anasından xahiĢ edir ki, yanıqlı bir tütək səsi eĢitsə, itlərin zingildəyib dartındıqlarını görsə , o zaman onları açıb buraxsın. Bir baxın, insan artıq yanıqlı çalmağı - hissiyata təsir etməyi bacarır. O, mənəvi keyfiyyətlərə malik insandır və o, atına minib bacısını görməyə gedir. Deməli , bu insan təkcə iti deyil , həm də atı əhlilləĢdirib. Ġndi elm aləmi atın ilk dəfə türklər tərəfindən əhlilləĢdirildiyini qəbul edir. QardaĢının gəldiyini görüb bacı qarĢıya çıxır. -Bacın ölsün, ay qardaĢ, - deyərək onu qucaqlayır, öpür, atını aparıb tövləyə bağlayır. Qayıdıb qardaĢından atının üç qıçlamı gəldiyini soruĢur. QardaĢı məsələnin nə yerdə olduğunu baĢa düĢür, “bəli” cavabını verir. Hadisələr bu qaydada davam edir. Axırda qardaĢ bir yol tapıb qaçır. Elə ki , bacısının arxadan onu səsləyə-sələyə gəldiyini görür, bir quvanq (qovaq) ağacına çıxır. Yanıqlıyanıqlı tütək çalır, nəhayətdə itləri gəlib çıxır. Dartan dartır, Yırtan yırtır. QardaĢ bacısının qanından bir damcını yarpağa bükür, cibinə qoyur. Qan da onu yeməyə baĢlayır , nəhayət o , bacısının son damcı qanını da itlərə yalatdırır. Baxın, ən qədim nağıllarda tükünü yandırmaqla (odla bağlı) divlərin köməyinə arxalanan , insan sonrakı nağıllarda divlərlə ölüm-dirim mübarizəsinə girir. Arxantroplardakı adətlər bir çox nağıl süjetlərində özünü təsdiqləyir. Divlər bir qayda olaraq hər cür heyvan və üstəlik insan əti də yeyirlər. Belə ibtidai adətlər indi də dünyanın bir çox geridə qalmıĢ xalqlarında vardır. Ancaq Azərbaycan xalqı o ibtidai mərhələni min-min illər bundan əvvəl keçmiĢdir. “Divin canı ĢüĢədə olar?” məsəli ilə əlaqəli bir-iki söz demək yerinə düĢərdi. Söhbət burada divlərin həm fiziki , həm də mənəvi məhvindən gedir. Divlərin assimilyasiya edilməsi burada əsasdır və “can” termini ilə “ruh” baĢa düĢülməlidir. Burada fiziki və ruhi assimilyasiya nəzərdə tutulur. Arxantroplara xas olan adətənələlərin məhvindən söhbət gedir. Ədəbiyyat: 1. R.GöyüĢov. Azərbaycan arxeologiyası. Bakı-1986, səh.14-16. 2. Oğuznamə. (tərtibçi - S.Əlizadə) Bakı-1987, səh.112. 3. R.GöyüĢov. göst.əsəri,səh. 14. 4. Y.V.Çəmənzəminli. Əsərləri. III cild, Bakı-1977, səh 44-45,58-60. 5. Yenə orada , səh 44-45. 6. Bu nəzəriyyəyə görə nağıl, əfsanə və epik əsərlər əsatirlərdən yaranmıĢdır. Buna “günəĢ nəzəriyyəsi” də deyirlər. 7. Bu nəzəriyyəyə görə Avropa Ģifahi ədəbiyyatı nümunələri ġərq Ģifahi ədəbiyyatından götürülmüĢdür. 8. R.GöyüĢov. Göst.əsəri , yenə səh. 14. Kannibalizm – bir-birinin ətini yemək, əlavə məlumat üçün bax. R.GöyüĢovun. göst.əsəri, səh.15. 9.Антонов Н.К. Лекции по тюркологии. Якутск , 1984, с. 17 10.

Azərbaycan folkloru antologiyası , Bakı-1968 , səh. 5. C.Qəhrəmanov və ġ.Xəlilov. “Mustafa Zərir. “Yusif və Züleyxa” (Poemanın mətni və tarixi – qrammatik oçerk. Bakı-1991, səh 13. 12.A.Nəbiyev. El nəğmələri, xalq oyunları. Bakı-1988, səh. 6. 11.

135

13.

O.Süleymenov. Aз и я. Алма –Ата, 1975, стр. 176. Р.С.Липец. «Отражение погребального обряда в тюрко – монгольском эпосе» .«Обряды и обрядовый фолклор». Москва-1982, стр 213. 15 . “Azərbaycan xalqının soykökünü düĢünərkən” B.- 1989. 16. Q.Qarayev bu fikri 1994-cü ildə 12 avqustda ġəki Regional Elmi Mərkəzində olarəkən söyləmiĢdir. 17.Vaqif Aslan . “Ruhlarla söhbət”. Bakı-1997, səh.191. 18.Yenə orada , səh.124. 14.

ġəki-KiĢ kəndi,1996.

Novruz-ağlın və ruhun bayramıdır. (F.e.d., professor Hüseyn Ġsmayılovla birlikdə) Hamının və hər Ģeyin alnında Yaradanın öz əli ilə vurduğu möhür vardır ki, yaradılanın Yaradana məxsus olduğunu bildirir. Buna “alın yazısı”, “tale yazısı” deyirlər. Dağlar və daĢlar, ölkələr və xalqlar da alın yazılarına görə bir-birindın seçilirlər. Burada oxĢarlıq, bənzərlik olsa da, eynilik yoxdur. ġərqdən doğan günəĢ Qərbdə batsa da, hər yerə eyni vaxtda iĢıq saçmır. BaĢdan-binadan Yer üzünün cənnət guĢəsində bərqərar olan Azərbaycanın taleyinə il ərzində öz vaxtında gələn dörd fəsil düĢmüĢdür. Bu da onun alın yazısıdır. Çox təbiidir ki, tropik və arktik iqlimdə yaĢayan xalqlar heç zaman Üçü bizə yağıdı, Üçü cənnət bağıdır. Üçü yığıb gətirir, Üçü vurub dağıdır. qənaətinə gələ bilməzdi. Zəngin relyef quruluĢuna malik olan ölkəmizdə hər bir fəslin vaxtlı-vaxtında gəlməsi, konkret bir zaman müddətində hökm sürməsi Azərbaycan türklərinin zaman və məkan, təbiət və cəmiyyət haqqındakı nəzəri və təcrübi biliklərinin bütün parametrlərdə dərinləĢməsinə və dəqiqləĢməsinə gətirib çıxarmıĢdır. Azərbaycan xalqının dəqiqlik ölçüsü sözdür. Çünki sözdə səmanın aydınlığı, günəĢin hərarəti və baharın təravəti vardır. Bahar bayramının qeyd olunması da bu səbəbə görə türkün sözünün dəqiqliyinə söykənir. Qədim mənbələrdə Novruz haqqında verilən məlumatlara gəldikdə isə bu qədim mənbələrin heç biri Azərbaycan, ümumtürk mühitindən kənarda olmamıĢdır. Yer kürəsisindəki ən qədim ocaq yerinin Azərbaycanda olması artıq hamıya məlum olan həqiqətdir. O da həqiqətdir ki, Azərbaycan türkünün etnogenezisində 136

gah “maq” gah da “muğ” adları ilə xatırlanan türk mənĢəli tayfalar iĢtirak etmiĢlər. Maq tayfasından çıxan kahinlər isə “Avesta”nın ilkin yaradıcıları və təbliğatçıları olmuĢlar. Səmanı Tanrı, GünəĢi bayraq kimi qəbul edən əcdadlarımız ümumbəĢəri sivilizasiyaya bu günün özündə də heç bir kəĢflə müqayisəyə gəlməyən odu bəxĢ etməklə və od, iĢıq, istilik semantikasına istinad edən dini-fəlsəfi təlimi – “Avesta”nı yaratmaqla özünü təsdiq səviyyəsinə qalxmıĢlar. Bu təlimi dünyanın bir çox xalqları qəbul etmiĢ, doğmalaĢdırmıĢ, hətta özəlləĢdirmiĢdirlər də. Təqvimə gəldikdə isə türkün dəqiqliyindən yan keçə bilməmiĢlər. “Avesta” təqvimlərində Novruz bayramı xüsusi qeyd edilmiĢdir. Fars sülalərinin, xüsusilə Əhəmənilərin, daha sonralardan Sasanilərin hakimiyyəti illərində “Avesta” farslaĢdırılsa da, Miladdan əvvəl 505-ci ildə І Daranın dövründə ZərdüĢti səlnaməsi bərpa edilsə də, Novruz haqqındq elm aləminə məlum olan ilk yazılı məlumat da məhz bu səlnamədən gəlsə də, Avesta dilinin hansı dil olması hələ də sual altındadır. Sual altında olmayan Ģey odur ki, hansı dövlətləri qurmasından, hansı imperiyaların tərkibində olmasından, hətta hansı dini, məzhəbi, təriqəti qəbul etməsindən asılı olmayaraq, Azərbaycan türkü Novruzsuz olmamıĢdır. Günün və saatın deyil, məhz anın dəqiqləĢdirilməsi təqvim tərtib etmək ehtiyacı doğurmuĢdur. Qədim “Avesta” təqviminə görə, ilin uzunluğu hər ay 30 gün olmaqla 360 gün olmuĢdur. Dəqiqlik itməsin deyə ilə hər 6 ilin tamamında 1 ay, hər 120 ilin tamamında isə daha 1 ay əlavə edilmiĢdir. “Yeni Avesta” təqvimində isə hesablamalar daha da dərinləĢdirilmiĢ, ilin uzunluğu 365 gün qəbul edilmiĢ, ilə hər 4 ildə 1 gün, hər 120 ildə 1 ay əlavə olunmuĢdur. Bütün bunlar ağlın qəbul və təsdiq etdiyi Ģeylərdir.Burada göylərə və yerlərə xas olan Tanrı dəqiqliyi qalib gəlmiĢdir. Sonra Azərbaycan türkü Ġslam dinini qəbul etmiĢ, Miladın 636-cı ilində Xəlifə Ömərin zamanında 622-ci il birinci il kimi qəbul olunmuĢ və Hicri-Qəməri təqvimində öz əksini tapmıĢdır. Bir tərəfdən dövri olaraq, Novruz hərlənib-fırlanıb Məhərrəmin birinə düĢdüyündən, digər bir tərəfdən, Hicri-Qəməri təqvim nəzərdə tutulan an dəqiqliyinə imkan vermədiyindən yenidən GünəĢin hərəkətinə əsaslanan təqvimə ehtiyac yaranmıĢ, nəhayət, Hicri-Qəməri təqvimin təsdiqindən 447 il sonra tarixdə “Cəlali Təqvimi” adı ilə məhĢur olan və ümumiyyətlə, Hicri-ġəmsi deyilən təqvim yaradılmıĢdır. Bu böyük tarixi hadisə türk hökmdarı Atabəy Məlik ġah Cəlaləddin Səlcuqinin /1072-1092/ dövründə baĢ vermiĢ, mənbələrdə gah Hicri 468, gah da Hicri 475 rəqəmləri ilə öz əksini tapmıĢdır. Hicri 468, Hicri 475 rəqəmləri Miladi tarixdə 1076 və 1083 rəqəmlərinə uyğun gəlir və Məlik Ģahın hakimiyyəti illərinə düĢür. Miladın XI əsri yenidən türkün özünütəsdiq əsri olmuĢdur. Novruz bayramının bir daha dövləti səviyyədə rəsmiləĢdirilməsi türk ruhuna qayıdıĢ idi. Cəlali təqviminə görə ilin uzunluğu 365 gün 5 saat 49 dəqiqə 15 saniyə 48 rəbiə olub, əvvəlki təqvimlərə görə daha dəqiqdir. Hicrəti yeni il kimi qəbul edən Ġslam dünyasında türk təqviminin rəsmiləĢdirilməsi elmi dəqiqliyə və türk ruhuna əsaslanırdı. 7 planetin - Səkəntir /Saturn/, Onqay /Yupiter/, Kürüd /Mars/, YaĢıq /GünəĢ/, Sevit /Venera/, Arzu /Merkuri/, Yalçıq /Ay/, 12 bürcün – Quzu yaxud Qoç /Həməl/, Ud yaxud Buğa /Sur/, Ərəntir, Ərəntiz yaxud Əkizlər /Cövza/, Quçuq yaxud Xərçəng /Sərətan/, Aslan yaxud ġir /Əsəd/, BuğdabaĢı, Qız yaxud BaĢaq /Sünbülə/, Ülgü yaxud Tərəzi /Mizan/, Çayan /Əqrəb/, Yay yaxud Oxatan və ya Yay ,Qövs və Kaman 137

/Qövs/, Oğlaq /Cədid/, Könək yaxud Dolça /Dəlv/, Balıq /Hut/ adlarının XI əsrdə türkcə mövcudluğu dediklərimizə əyani sübutdur. Böyük türk mütəfəkkiri Yusif Balasaqunlu Ulu Xas Hacib /1017-1077/ “ Kutadqu- bilik”də /1069- 1070/ planet və bürcləri bu adla xatırlamıĢdır. Bu adlar içərisində elələri vardır ki, bütünlüklə həm klassik, həm də müasir variantlarda türkcədir. Məsələn, BuğdabaĢı – Qız – BaĢaq – Sünbülə, YaĢıq – GünəĢ, Yalçıq – Ay. Bir ildə iki dəfə yeni il qeyd edən Azərbaycan türkü rus imperiyasına daxil olandan sonra bir ildə üç dəfə yeni il keçirməyə məcbur olmuĢdu: Məhərrəmin 1-də, yanvarın 1-də və Novruzda. ġah ІІ Abbasın 1666-cı ildə Novruzun keçirilməsi haqqında verdiyi qərar vəfatından bir az sonra unudulmuĢdu. Bu hadisədən 135 il keçdikdən sonra rus təcavüzünə məruz qalmıĢ Quzey Azərbaycanı 117 il ərzində əlahəzrət rus imperatoru Novruz münasibətilə bir dəfə də olsun təbrik etməmiĢdi. Novruzu Azərbaycan türkü özü yaratmıĢdır. Müsəlman – türk dünyasında müstəqil respublika olub, cəmi 23 ay yaĢayan ADC bir daha Novruzu dövlət səviyyəsində rəsmiləĢdirdi. ġah ІІ Abbasın qərarı ilə 1918-ci ildə verilən bu qərar arasında 252 illik məsafə var idi. 1920-ci ildə ateist ideologiyaya əsaslanan ġura höküməti nəinki islami bayramlara, hətta milli bayramlara qarĢı da sərt mövqe tutdu. 1967-ci ildə Novruzun xüsusi qərarla dövlət səviyyəsində keçirilməsinə nail olan ġıxəli Qurbanov bayramın 7-ci günü martın 27-də qəflətən vəfat etdi. Yenidən Novruzun qeyd edilməsi qadağan edildi. 1988-ci ildə Azərbaycanda milli istiqlaliyyət mübarizəsi yenidən canlandı. Xalqın təzyiqi nəticəsində 1991-ci ildə Novruz yenidən dövlət qərarı ilə rəsmiləĢdirildi. Məlik ġah Səlcuqinin verdiyi fərmandan bura qədər 908 il keçirdi. Novruz yaz gecə- gündüz bərabərliyi anında göylərdən yerə enən Tanrı vəhyidir. Buna görə də o, ruh və mənəviyyat məsələsi olub, türk təfəkkür tərzini və dünyagörüĢünü müəyyən edir. Buraya türkanə adət-ənənələr, əxlaq və davranıĢ normaları da daxildir. Ruh və ürək, təb, ilham bayramı olan Novruz türkə ilahi ruh, ilahi ürək, ilahi təb və ilham vermiĢdir. 1012-1088-ci illərdə ömür sürən Qətran Təbrizi “Əhrimənin qəlbi kimi qəra”, “Ceyranın döĢü kimi ağ” olan bahar buludunu belə bir ilahi ilhamla tərənnüm etmiĢdir. Qətran Təbrizinin həməsri Yusif Balasaqunlu “Bahar yelinin gündoğandan əsib gəldiyi” , “Dünyanı bəzəyərək cənnət yolunu açdığı”, “GünəĢin balıq quyruğundan Quzu burnuna dönüb yenə öz yerinə” qayıtdığı anda Qara Buğra xanı mədh edir. Həmən o Tanrı vəhyidir ki, bir əlində qılınc, bir əlində qələm tutan Ģah Xətaini vəcdə gətirir: Qış getdi yenə bahar gəldi, Gül bitdi və laləzar gəldi. Quşlar qamusu fəqanə düşdü, Eşq odu yenə bu canə düşdü.. Ġliyində, sümüyündə bahar havası dolaĢan ulu Füzuli Tanrı yaradıcılığının zirvəsi olan “Gül rüxsarlı” bir gözəlin gözəlliyindən qamaĢıb yaĢaran gözlərindən axan yaĢları bahar sularına bənzədir: 138

Gül rüxsarına qarşu, gözümdən qanlı axar su, Həbibim fəsli-güldür bu axar sular bulanmazmı? Ġlahi bənzətmədir, elə deyilmi? Novruz fənalığa, çirkinliyə, kinəküdurətə, bir sözlə, qeyri-ilahi, qeyri-insani, qeyri-təbii nə varsa bunların hamısına qoyulan Tanrı nidasıdır. Süpürülüb təmizlənən ev-eĢik, həyət-baca deyil, gərək ürəkdən keçən duyğular, hisslər, arzular, beyində yuva salan fikirlər,düĢüncələr də təmiz olsun. Axı fikir insanın yol yoldaĢıdır: YaxĢı fikir yaxĢı yoldaĢdır, pis fikir pis yoldaĢ. Ürəyə və beynə çökən his və pas qatlarını qazıyıb atmadan köhnəlmiĢ bədən və ərp bağlamıĢ ruh ilə yaza çıxmaq qeyri-məntiqidir. Novruzda göyərən ot, açan yarpaq, çağlayan su keçənilki deyil. Təzəliyi köhnəliklə qarĢılamaq olmaz. O elə andır ki, qıĢda ağ gəlinlik duvağına bürünən dünyanın baĢından örpək götürülür. Təptəzə otlara, çiçəklərə, sulara və yellərə heyrət! Heyrət və heyrət! Bu heyrəti heyrət kimi yaĢadığına görə böyük ġəhriyar Azərbaycan gözəlini Novruza bərabər tutur. ġair o qədər vəcdə gəlir ki, xahiĢ və minnəti unudur, ərk edir: Başdan at yaylığı, əfşan eylə süsən sünbül, Sən bizim bayramımızsan, qışı yaz eyləmisən. Bu anda yerin göyə, göyün yerə möhtaclığına son qoyulur.Yerlərdəki nizam göylərin ilahi nuruna boyanır. B. Vahabzadə demiĢkən: Nur atəşə, atəş göyə,göylər yerə möhtac, Yerlərdəki ahəngü nizam göylərə möhtac. Novruzda təbiətlə həmahəng olan insan 4 ünsür – hava, su, od, torpaq kimi təzələnir. Axır çərĢənbəni “atıl-batıl çərĢənbə” kimi oxĢayır. Bəxtinə: - Açıl!- deyə müraciət edir. Bahar ətirli təzə söz eĢitmək həvəsinə düĢür. Bəxtini sınayır. Qıfıl və düyün açmaq, Ģal sallamaq, kuzə falına baxmaq da bir yandan təbiətin nazlı qızı bahar kimi vəsməli, xınalı qızlarımız rənglərin və boyaların bayramı Novruzu: alma atdım nar gəldi, - deyərək vəsfi - hallar oxuya- oxuya qarĢılayırlar. Bahar təbiətli nənələrimiz və analarımız bahar rənglərinə boyanmıĢ, al-əlvan yumurtalar hazırlayırlar. Qattama, qoğal yapır, fəsəlli salır, yeddi löyün xörək biĢirirlər. Təhvil süfrəsi açırlar. Köhnə ildən yığılıb qalmıĢ həm cismani, həm də ruhi, mənəvi ağırlığı, ətaləti və yorğunluğu oda tökmək üçün Novruz tonqalları üzərindən atılırlar. Bəd nəzərləri, yaman gözləri, pis nəfəsləri yandırmaq üçün isə oda üzərlik atırlar. Novruz təzə səslər, təzə nəfəslər bayramıdır. Təzə Ģırıltılar, təzə pıçıltılar, təzə cəh-cəhlər, Novruz zilli, Novruz bəmli, Ģaqraq və həzin nəğmələr ecazkarlıq və füsunkarlığın kamil nümunəsi deyilmi? Yəqin elə buna görədir ki, GünəĢ Qoç bürcünə daxil olan anda astronomlar əlləri ilə iĢarə edir və o saat neylər, qara neylər, Ģeypurlar,borular səslənir, nağaralar döyülür, carçılar bayram xəbərini xalqa çatdırmaq üçün hər tərəfə yola düĢürdülər. Novruzun gəliĢindən hər Ģey və hər kəs xəbərdar olurdu. O bütün bayramların baĢlanğıcı olduğundan ona Sultan Novruz, hər gəliĢində daha da təzə göründüyündən “təzə paltar bayramı” deyirdilər. 139

Deyirdilər də, deyəcəklər də. O ilahi təzələnmə, ilahi gözəlləĢmə və ilahi təmizlənmə bayramıdır. GünəĢ qızılı , Ay gümüĢü gülüĢü ilə – bir sözlə, göylər naxıĢlarıyla, ulduzlar baxıĢlarıyla, yerlər alqıĢlarıyla o qədər təzə Ģeylər deyir ki, bunları ilahi saflıq və Ģəffaflıq sayəsində yadda saxlamaq, qavramaq və duymaq mümkündür. Elə buradaca yadıma bir Novruz adəti düĢür. Axır çərĢənbədə bir qız, bəlkə də bütün qızlar səhər tezdən oyanır, dinib-danıĢmadan, səssizcə, barmaqlarının ucunda həyətə çıxır. BoĢ səhəngi götürüb bulağa yollanır. Bulaq baĢında kimsənin olmadığı bir məqamda səhəngini su ilə doldurur. Axar suyun səhəngə dolandan sonra danıĢmayacağına əmin olaraq, gətirib səhəngin ağzını örtür və bir tərəfə qoyur. Belə suya lal su deyirlər. O suyun eĢitdiyi eĢitdiyi yerdə qalacaq, heç kəsə sirr açmayacaqdır. Ġndi mənə deyin görüm, sirr verməyin və danıĢmağın bundan da poetik bir forması varmı? Əgər, iĢdir, susamıĢ və Novruz katarsisi keçirən bir adam bu səhəngə rast gəlib ondan bir fincan su içmək istəsə və qabdan-qaba tökülərkən o su qul-qul etsə, nələr deyəcəkdir? O qız sevirsə, gizli bir sevda, həsrətindədirsə, yanıqlı bir həsrət, gileylidirsə, həzin bir giley, Ģəhid bacısıdırsa – qürur və fəxarət qarıĢıq acı bir fəryad, niyyətlidirsə xoĢ bir niyyət aĢkar olcaqdır. /Onsuz da Tanrı bəd niyyətləri qəbul etmir/. Novruz görünən və görünməyən rənglərin, eĢidilən və eĢidilməyən səslərin, oxunan və oxunmayan nəğmələrin bayramıdır. O bayramın baĢlanğıcında – yaz gecə-gündüz bərabərliyi anında və bütün ruhlar, o cümlədən görünməyən rənglərlə sehrli tablolar yaradan, eĢidilməyən səslərlə Novruz katarsisindən keçənlərin qulağına vəhy pıçıldayan, oxunmayan nəğmələrlə nəğməkarlara ilham verən ruhlar da oyaq olur. Yəqin ki, Biruninin (973-1048/51) “Asar əl- Baqiyyə” əsərində Novruzun ata-baba ruhu günü kimi xatırlanması bununla əlaqədardır. XoĢbəxtik ki, ağırlığımızı-uğurluğumuzu tökə-tökə üzü Novruza doğru gedirik. Ġlk bahar nəsiminin əsəcəyı ana az qalır. O an dağlar, daĢlar və ağaclar baĢ əyib Tanrıya salam verəcəklər. Məni bu dünyaya bəxĢ etməklə neçə-neçə Novruz görməyimə səbəbkar olan xalqıma yaz gecə-gündüz bərabərliyi anının təzəliyini, qədir gecəsinin qismətini, oyaq ruhların xeyir- duasını, ilk bahar nəsiminin bar-bərəkətini, bir sözlə, ağlın və ruhun təntənəsini arzulayıram. “Günaydın” qəzeti. № 28 (124) 18-19 Mart 1999- cu il.

Mifik alma. (Xəyalə Ġsayeva ilə birlikdə)

Dünyanın digər xalqları kimi Azərbaycan xalqı da zəngin mifologiyası ilə fəxr edə bilər.Ġnsan , təbiət və kainat haqqında olan ilkin bilgilərimiz öz əksini mifologiyamızda tapmaqdadır və bu bilgilər rəmzləĢmələrlə müĢayiət edilir. RəmzləĢmə mifologiya üçün xarakterik əlamət hesab edildiyinə görədir ki , mifik təfəkkürümüzdə GünəĢ qızı , Ay oğlanı təmsil edir və bu proses tarixi düĢüncə tərzimizə o qədər sirayət edir ki , özümüz də daxil olmaqla ətraf aləm bütünlüklə rəmzləĢir.Göy tanrının , ulduz bəxtin , dağ əcdadın simvoluna çevrilir. Bugünkü 140

düĢüncə tərzimizə , fəlsəfi və ədəbi-bədii baxıĢlarımıza görə hər Ģeydən daha çox mifologiyamıza borcluyuq. Son dərəcə zəngin folklorumuz mifik təfəkkür tərzimizin qorunmasında və onun bu günə qədər gəlib çatmasında həlledici rol oynamıĢdır. Orada daĢ , torpaq , ağac , su , bir çox quĢlar və heyvanlar , hətta bitkilər belə mifləĢmiĢdir. Elə buna görədir ki , ”Dədə Qorqud” qəhrəmanları da ağaca , suya , dağa ”qara baĢım sənə qurban” deyə müraciət edirlər. Vaxtilə mifik təfəkkürümüzün qaynaqlarını tədqiq edən M.Seyidov quĢlardan Humay quĢunun , ağaclardan isə qayın ağacının mənĢə ilə bağlılığını geniĢ izah etmiĢdir. Folklor nümunələrimizə mifik təfəkkür tərzimizdən baxdıqda ağaclar və meyvələr arasında almanın daha çox mifləĢdiyinin Ģahidi oluruq. Folklorumuzda alma aĢağıdakı mifoloji xüsusiyyətləri kəsb edir. Alma əbədiyyət və əbədi gənclik , həyat ağacının meyvəsi , həyat , elçilik , dirilik , sonluluq simvolu kimi demək olar ki , bütün xalq ədəbiyyatı nümunələrində özünü göstərir. Nağıllarımızda , o cümlədən , ”Məlikməmməd” nağılında almalar insanları cavanlaĢdırır , onlara əbədi gənclik gətirir. Almaları oğurlayan divə qarĢı Məlikməmmədin apardığı mübarizə əbədiyyət mübarizəsidir. Bizim diqqətimizi cəlb edən cəhətlərdən biri budur ki , burada almaların mənĢəyi ilahidir. Bir qayda olaraq , Azərbaycan nağilları” göydən üç alma düĢdü” sözləri ilə tamamlanır. Bu , görəsən , meyvələr arasında almanın ilkinliyi iləmi , yoxsa onun zaman-zaman magik keyfiyyətlər qazanması iləmi bağlıdır? Çünki digər meyvələr ilə bağlı ”göydən düĢdü” ifadəsi iĢlədilmir. Bizə belə gəlir ki , türk mifologiyasında dünya ağacının doğum və uĢaq ilahəsi hesab olunan Humayla birgə yerə endiyi təsəvvür edildiyinə görə 2 və bu təsəvvür , təfəkkür və dünya görüĢü səviyyəsinə qalxdığına görə bizim nağıllardakı alma ağacdan dərilmir , göydən düĢür. Ümumtürk mifologiyasında ağacın səmaviliyi və ilahiliyi almanın da səmaviliyinə , ilahiliyinə və müqəddəsliyinə gətirib çıxarmıĢdır. Alma magik xarakter kəsb etmiĢ və müqəddəs meyvələr sırasına daxil olmuĢdur. Müsəlmanların müqəddəs kitabı olan “Qur`ani-Kərim”də göstərilən müqəddəs ağacı3 bir çox ilahiyyatçılar alma ağacı hesab edirlər. Almaya baxıĢ müqəddəs və ilahi xarakter almıĢ , dini-ruhani görüĢümüzdə xüsusi yer tutmuĢdur. Alma buta və elçilik rəmzi kimi də diqqəti cəlb edir. Bu məzmunda olan süjetlər nağıllarımızda daha geniĢ əks olunmuĢdur. ”Ceyran” nağılında Zərğova xanım belə bir yuxu görür: ”On beĢ yaĢlı cavan bir oğlan gəlib onun dizinin üstündə oturur və ona bir alma verib gedir”. Səhər yuxudan oyanan Zərğova xanım yuxuda gördüyü oğlanın eĢqi ilə dəli-divanə olur4. ”Qurbani” , ”Abbas və Gülgəz” dastanlarında da aĢiqlər yuxuda buta alırlar , sevdikləri qızın əlindən eĢq badəsi içirlər. Burada “badə” sözü “alma”sözünün sinonimidir , həm badə , həm də alma butanın rəmzidir. XVI əsr Azərbaycan aĢıq ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi AĢıq Qurbani qoĢmalarının birində alma dərməyin özünü xoĢbəxt hadisə hesab edir. Alma dərən əllər almaya xoĢ niyyətlə və saf duyğularla uzanır. O meyvələr ki aĢiqlə yar arasında münasibət yaradır , onları dərmək səadəti hamıya nəsib olmur: Qurbaniyəm , mən sevərəm narıncı, Yar-yar deyib oldum belə zarıncı. 141

Almanı , heyvanı , narı , turuncu, Bu dördünü dərən əllər sevinsin. Əlin sevinməsi də bir ayrı ləzzətdir. AĢıq Qurbani də bu dörd meyvədən ilk olaraq almanın adını çəkir. Bu gün də xalq arasında “aĢıq”və ya “aĢiq alması” Ģəklində iĢlənən bir ifadə vardır. Yarısı qırmızı , yarısı sarı olan bu alma eĢqə düĢməyin , aĢiq olmağın simvoludur. Folklor qaynaqlarımızdan bol-bol bəhrələnən ġəhriyar ”Heydərbabaya salam ” poemasında bu ifadəni ustalıqla iĢlətmiĢdir: ġəngilava yurdu , aĢıq alması, Gahdan gedib orda qonaq qalması, DaĢ atması , alma-heyva salması Qalıb Ģirin yuxu kimi yadımda, Əsər qoyub ruhumda,hər zadımda5. Digər nağıllarımızda da alma çağırıĢ , elçilik bildirir. Bir ölkənin Ģahı digər bir ölkənin Ģahını sınamaq üçün ona almalar göndərir və onlardan hansının builki , keçənilki və iniĢilki olduğunu müəyyən etməsini tələb edir. Bayatılarımızda da almanın buta , elçilik , dilək , dəvət , çağırıĢ rəmzi kimi iĢlənməsi mifik düĢüncə tərzimizlə bağlıdır. Qıza olan sevgini bildirmək üçün ona alma göndərirlər. Alma əvəzində digər bir meyvənin göndərilməsi ”hə” cavabına bərabərdir. Alması müqabilində nar alan aĢiq axır çərĢənbədə vəsvi-hal kimi oxunan məĢhur bir bayatıda öz sevincini belə ifadə edir: Alma atdım , nar gəldi, Köynək aldım , dar gəldi. Qapıya kölgə düĢdü, Elə bildim , yar gəldi. Ġndi də dilimizdə iĢlənən ”Qızıl-Əhməd alma göndərməmiĢdim ki?!” ifadəsi almanın həm də çağırıĢ və dəvət rəmzi olmasına sübutdur. Bizim ġəkidə geniĢ yayılmıĢ bayatılardan birinin məzmunu son dərəcə maraqlıdır. Burada sevgilisinin atdığı almanı havada tutan qız qayğıkeĢliyi və canıyananlığı ilə diqqəti cəlb edir. Alma atana qurban, Atıb-tutana qurban. Məxmər döĢək , gül yastıq… Yalqız yatana qurban. Bayatının ikinci misrasındakı ”atıb-tutana qurban” sözlərindən mə`lum olur ki , alma atan oğlanın əlində daha bir alma da var imiĢ və qız çaĢqın vəziyyətdə qalmasın deyə əlindəki almanı atıb-tuturmuĢ. Yə`ni almanı atan mənəm. Alma mifoloji semantikası baxımından həm də sonluluq və bütövlük rəmzidir. Bir çox əfsanə , rəvayət , nağıl və dastanlarda sonsuzlar alma vasitəsilə 142

arzularına çatırlar. Adətən bir dərviĢ övladı olmayan Ģaha , yaxud övlad arzusu ilə yaĢayan hansısa bir Ģəxsə alma verir , onu yarı bölüb halalı ilə birlikdə yeməsini tövsiyyə edir (“Miskin Abdal və Sənubər ”dastaninda olduğu kimi)6. Almanın dərviĢ tərəfindən verilməsi mütləq deyil. Almanı hansısa pirani , nurani bir Ģəxs də verə bilər. Alma bir qayda olaraq , folklor nümunələridə veriləndə bütöv verilir , yeyiləndə isə yarı-yarı yeyilir. Almanın bütövlüyü Adəm-Həvva bütövlüyünə , yarı-yarı yeyilməsi isə tərəf müqabillərə iĢarədir. Azərbaycan təfəkkürünün qədimliyinin əyani sübutu kimi bir-birini sevən əlahiddə qadin və əlahiddə kiĢi ”yar” sözü ilə ifadə olunur və bütövün yarısını bildirir. Bir xalq mahnısında deyildiyi kimi: Bir almanın iki üzü, Biri sənsən , biri mən. Bir bulağın iki gözü, Biri sənsən , biri mən. Bu tərəfdən də bütöv bir əĢyanı iki yerə ayırmaq ”yarmaq” sözü ilə ifadə olunur. Buna görə də bir qayda olaraq , nağıllarımızda bütöv Ģəkildə təqdim edilən almanın yarısını kiĢi , yarısını qadın yeyir. Alma həm də Yer kürəsinin bütövlüyünə və formasına iĢarədir. X əsrin görkəmli alimi Biruni Yer kürəsinin necəliyini bildirmək üçün Sultan Mahmud Qəznəviyə alma göstərir. Almanın timsalında Ģimal qütbünün necəliyini izah edir 7. ġifahi ədəbiyyatımızda alma gözəllik ölçüsü kimi götürülür. AĢıq Alının bir gəraylısında deyildiyi kimi: Gərdən çəkib , oğrun baxıb, ġirin canım yar almadan. Bağban deyir , alma gözəl, Mən deyirəm , yar almadan8. Bu ən`ənə poetik düĢüncə tərzimizdə möhkəm kök saldığı üçündür ki , AĢıq Ələsgər də bulağın gözəlliyini su doldurmağa gələn “alma yanaqlı”larda görürdü: AxĢam-səhər , çeĢmə , sənin baĢına, Bilirsənmi , necə canlar dolanır? Alma yanaq , büllur buxaq , ay qabaq, Siyah zülfü pəriĢanlar dolanır. Folklorumuzda alma bu günə qədər rəmzi əlamətlərini qoruyub saxlamaqdadır. Təkcə rəvayət , nağıl və mahnılarımızda deyil , bu özünü həm də tapmacalarımızda göstərir: Ağac baĢında al yanaqlı yumru qız. (alma)

143

Sınamalarda alma yaxĢı əlamət kimi götürülür. Xüsusilə , yuxu yozmalarında bu əlamət daha qabarıqdır. Alma xoĢ taleyə , arzuya çatmağa , xeyrə, ucalmağa iĢarədir9. Almadan Azərbaycan mühitində türkəçarədə geniĢ istifadə olunur. Bu mə`nada qızıl-əhməd alma xüsusi yer tutur. Hətta qızıl-əhməd almanın qabığının qaynadılıb suyunun içilməsi müalicəvi əhəmiyyət daĢıyır. Alma , ümumiyyətlə , tənəffüs sisteminin yaxĢılaĢmasına , maddələr mübadiləsinin normalaĢmasına xidmət edir , ürək bulanmasının qarĢısını alır və s. Buna görə də el içində belə bir deyim var: “Almanı soy ye , armudu say ye”. Alma həm də süfrəmizdə , o cümlədən , Novruz xonçasında Ģərəfli yer tutur. Hətta Novruz mərasimi ərəfəsində səhnəyə çıxan Kosanın da heybəsində alma olur.Alma həyat və dirilik , həm də bahar rəmzidir. Bəlkə də , dirilik rəmzi olduğuna görə can verən adamın sinəsinə güzgü ilə yanaĢı alma da qoyurlar. Adətən belə deyirlər ki , güzgü və alma can verən adamın nəfəsinin kəsilib-kəsilmədiyini dəqiq göstərir. Həyat ağacını təmsil etdiyinə görədir ki , alma Azərbaycan mifik təfəkküründə və Azərbaycan məiĢətində ən geniĢ yerlərdən birini tutur. Almanın malik olduğu mifik xüsusiyyətlərə digər xalqların folklorunda da rast gəlmək mümkündür.Norveç mifologiyasında alma sonluluq , əbədiyyət və əbədi gənclik rəmzi kimi təqdim edilir. ”Böyük Edda”da belə bir süjet vardır: Reririn uĢağı olmur , sağ əlində iri qırmızı alma tutan gözəl qız ona kömək edir: alma verir və deyir: almanı ver arvadına , arzuna çat. Üç ildən sonra onun arvadı dünyaya övlad gətirir10. “Məlikməmməd” nağılında həyat almasını div , ”Böyük Edda”da isə qartal oğurlayır11. Müqayisə üçün gətirdiyimiz bu sitatlar dünya folklorunda oxĢar cəhətlərin olmasını təsdiq edir. Digər bir Norveç əfsanəsində isə alma əbədiyyət və əbədi gənclik simvoludur. ġairlər və aĢıqlar Allahı Braqinin arvadı Ġdundur. Ġdun əbədi gənclik ilahəsidir. Onun zənbilində həmiĢə alma olur12. Bu almalar onun daim gözəl və gənc qalmasına xidmət edir. Yunan mifologiyasında isə belə bir rəvayət vardır: Peleylə Fetidanın toyunda iĢtirak edən üç ilahənin arasına bir qızıl alma atılır. Almanın üzərinə isə “ən gözəl qadına” sözləri yazılmıĢdır. Baxmayaraq ki , bu üç ilahədən biri Afrodita və Afinanın anası Qera idi , gözəllik yarıĢında öz qızlarına belə güzəĢtə getmək istəmirdi. Ġlahələrin mübahisəsini kəsmək üçün məclisə də`vət olunan Paris qızıl almanı gözəllik və məhəbbət ilahəsi Afroditaya verir. Elə bu rəvayətdə də alma gözəllik rəmzi kimi çıxıĢ edir13. Digər bir yunan əfsanəsində isə mənĢəyi və rəmzi əlamətləri göstərilmədiyi halda , Heraklı üç qızıl alma gətirməyə göndərirlər. O gedib Atlantın bağından üç qızıl alma gətirir14. Elə buradaca qeyd edək ki,vaxtilə oğuz dastanlarını aĢkar edən alman türkoloqu Fon Dits oğuz Təpəgözü ilə yunan Siklopu arasında oxĢarlıq görmüĢdü. 144

Oğuz Təpəgözü ilə bağlı süjetin tamlığı , yunan siklopu ilə bağlı süjetin isə fraqmentar xarakter daĢıması onu belə bir qənaətə gətirmiĢdir: Oğuzların Təpəgözü daha qədimdir. Heraklla bağlı olan bu mifik motiv qızıl almanın Yunanıstana gətirilməsi üzərində qurulmuĢdur. Ġstər Azərbaycan , istərsə də ana kitabları”Edda”da “Azlar”ölkəsindən gəldiklərini e`tiraf edən Norveç xalqının mifologiyasında almanın kənardan gətirilməsi ilə bağlı heç bir təsəvvür yoxdur. Əksinə yunanlarda əsatiri süjetlər almanın oğurlanması üzərində qurulmuĢdur. Bu həm də onu sübut edir ki , Azərbaycan mifik təfəkküründə ağac-alma kultu xüsusi yer tutur.Atalar demiĢkən: ”Göydən üç alma düĢdü,üçü də bizimki oldu...” ƏDƏBIYYAT 1.M.Seyidov.Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqları. Bakı,1983; M.Seyidov.Azərbaycan xalqının soy-kökünü düĢünərkən. Bakı,Yazıçı,1989. 2.A.ġükürov.Mifologiya.VI kitab.Bakı,1997. 3.Qur`ani-Kərim.AzərnəĢr,1992,səh. 7. 4.Xalq ədəbiyyatı.I cild.Bakı,1982.səh.222. 5.Ustad S.M.H.ġəhriyar.Divani-Türki.Bakı,1993,səh.11. 6.Göyçə dastanları və aĢıq rəvayətləri.Bakı,Səda,2001.səh.85-86. 7.R.Özdək.Türkün qızıl kitabı.II cild.Bakı,Yazıçı,1993,səh.39-40. 8.AĢıq Alı.ġe`rlər.Bakı,1982,səh.83. 9.Yuxu yozmaları.Bakı,Gənclik,1992,səh.23. 10.Skandinav dastanları.1973,səh.112. 11.Yenə orada,səh.46. 12.Yenə orada,səh.21. 13.Homer.Ġliada.Odisseya.Bakı,1986,səh.650. 14.Heraklın on iki qoçaqlığı.Bakı,1946,səh.64-70 “Dədə Qorqud” №4 , 2003.s

Böyüklük (Ulu öndər Heydər Əliyevin parlaq xatirəsinə) (Oçerk – esse) Jurnalist dostlarımdan biri mənə zəng etdi: “Bilirsən də, kəndinizdə məktəb tikilir.” Dedim: “Prezident məktəbi tikilir” Dedi: “ĠĢin gediĢindən yazmaq lazımdır”. Dedim: “Mən müfəttiĢ deyiləm”. 145

Dedi: “Axı, sən yazırsan! Dedim: “Mən özüm kimi yazıram”. Dedi: “Olsun”. 23-24 yaĢım olardı. Yuxuma Bayron, PuĢkin , Mirzə Fətəli Axundov, Cəfər Cabbarlı , Səməd Vurğun girmiĢdilər. Onların hamısının bədəni tuncdan tökülmüĢdü, çox hündür, qıvraq idilər. Mənimlə də çox mehribancasına salamlaĢmalarına baxmayaraq , onların böyükülüyü qarĢısında üĢündüm və oyandım... Ġndi də Misir pramidaları , Himalay dağları , hətta kiĢilər demiĢkən hər gün gözümüz qabağında olan Qarlı dağlar və bir də ġəki Xan sarayının qarĢısındakı qoĢa çinar tez-tez yuxuma girir. Böyük Ģəxsiyyətlər haqqında yazmaq duyğusunu yaĢadıqca heyrətlənirəm... 2002-ci ilin noyabr ayının 9-u idi. Hamımızın, o cümlədən gəncliyimizin və sağlamlığımızın hamisi olan , eyni zamanda mərasimdə iĢtirak edən Ġlham Əliyevin təĢəbbüsü ilə inĢa edilən ġəki Olimpiya Kompleksinin açılıĢı günündə Heydər Əliyev çıxıĢ edirdi. Böyüklü-kiçikli bütün ġəki onun görüĢünə gəlmiĢdi. Bizim Qarlı dağlar oradan əzəməti ilə görünürdü. Gün düĢdükcə gen sinəsini sanki daha da qabağa verən Qarlı dağlar və keçirdiyi qürur hissindən köksü qabarıb daha da Ģax dayanan H. Əliyev üzbəüz idilər. Bəlkə də elə bunun təsirindən idi ki , o da ilk çıxıĢdan Ģəkililəri – Mirzə Fətəlini , R.Əfəndiyevi , Fətəli xan Xoyskini , Salmam Mümtazı , Sabit Rəhmanı , özləri orada olsalar da Bəxtiyar Vahabzadəni , Abid ġərifovla Yaqub Mahmudovu, ən nəhayətdə isə həm böyük fəxr , həm də böyük təəssüf hissi ilə artıq dünyasını dəyiĢmiĢ YaĢar Qarayevi xatırladı. KiĢ çayı üzərində salınan körpüləri qeyd edəndə key keçib, mat qaldım: axı bizim kəndimizdə hamı ona böyük çay deyir. Ġnsanböyük, dağ-böyük, çay-böyük... Böyüklüyün böyüklük ilə görüĢünü yaĢamaq nə ilahi məqam imiĢ!... Elə bu an yaddaĢıma güclü bir iĢıq düĢdü: görkəmli ədəbiyyatĢünas YaĢar Qarayev sağlığında yay istihatəni ya “Marxal”da, ya da “Gələrsən- görərsən”də keçirərdi. Hər dəfə görüĢünə gələndə onu Böyük çayın sahilində əyləĢərək nəsə düĢünüb yazan və arabir peyğəmbəri təbəssümlə gülümsəyən görürdüm. Bir gün ondan soruĢdum: YaĢar müəllim, biz kiĢlilər çayımıza Böyük çay deyirik. Böyük çayın böyük alimə nə dediyini bilmək istərdim. YaĢar Qarayev xeyli danıĢdı və son sözü belə oldu: “Böyük çay böyük alimə deyir ki, Vaqif Aslana etibar etmək olar”. Və o gün H. Əliyev mənim gözlərimdə Qarlı dağlar kimi uca, Böyük çay kimi ləngərli göründü. Qət etdim və inandım ki, hələ axĢamdan həm Qarlı dağlarımız, həm də Böyük çayımız o gecəki Ayın və ulduzların Ģahidliyi ilə ona demiĢdilər: “ġəkiyə etibar etmək olar, çünki böyük dövlətçilik tariximizin bir çox sahələri onun əli ilə yazılmıĢ-dır”. Əslində insanın, Ģəhərin, kəndin, dağın, daĢın, okeanın, dənizin, çayın böyüyü olan kimi talenin, qədərin və qismətin də böyüyü olur. Böyük bir tale yaĢadıqca özümün də böyüdüyünü hiss etdiyim üçün o böyük günün böyük qismətinə minnətdaram. 146

ġəkidə böyük günlər çox olub, amma onların rəngi heç vaxt ogünki qədər ağ və parlaq olmayıb. Böyük dövlətçilik təcrübəsi olan öndər ilə böyük dövlətçilik ənənələri olan ġəkinin görüĢü ancaq və ancaq belə isti, belə hərarətli ola bilərdi. H. Əliyevin çıxıĢlarında ġəki və KiĢ sözlərinin paralel iĢlənməsi də qan yaddaĢımızla bağlı məsələ idi. Axı tarixi mənbələrdə KiĢsiz ġəki, ġəkisiz KiĢ yoxdur. Elə ġəki xanlığının özü də ġəki-KiĢ birgəliyi üzərində qurulub və birgəlikbütövlükdür. ġəxsən mənim düĢüncəmə görə, böyüklük bütövlükdən irəli gəlir. ġəki tarixini daha da Ģanlı və Ģöhrətli edən ġəki-Azərbaycan bütövlüyüdür. Odur, H. Əliyev danıĢır... Mən isə böyüklüyün ölçüləri haqqında fikirləĢirəm. Ölçü demiĢkən, bəzən elə ölçülər olur ki, rəqəmlərə, hissə, ağla və idraka sığıĢmır. Buna görə də böyüklük-müqəddəslikdir və bu müqəddəslik həm də böyük insanların Ģəxsiyyətində özünü göstərir. Hələ ki min üç yüz otuz ildən də bir az çox bundan əvvəl bir dilənçi əl açıb: – Ey Böyük Ġsgəndər, mənə kiçik bir Ģey verin, - deyib. XahiĢin kiçikliyindən təəccüblənən hökmdar tez cavab verib: -- Böyük Ġsgəndər kiçik bir Ģey vermir. Onda dilənçi üzünü daha da sintararaq hazırcavablıq etmək istəyib: -- Elə isə, ey Böyük Ġsgəndər, mənə böyük bir Ģey verin. Hökmdar bu dəfə daha ciddi bit tövr alaraq: -- Böyük Ġsgəndər böyük Ģeyi böyük adamlara verir, - deyə üzünü yana çevirib. Əlbəttə, hədiyyə, bəxĢiĢ, ənam vermək, kimisə təltifə, fəxri ada layiq görmək, kiməsə təqaüd təyin etmək həmiĢə birinci Ģəxsin səlahiyyətlərində olan Ģeylərdir. Ġsgəndər dilənçidən ikrah hissi ilə üzünü yana ona görə çevirir ki, kiçilmiĢ insan həmiĢə iyrənc görünür və ona baxmaq dözülməzdir. Axı, hər bir böyük Ģəxsiyyətin böyüklüyə öz münasibəti olur. Mənə elə gəlir ki, Fironun pramidası, Semiramidanın bağı, hətta Nəmrudun qülləsi də böyüklüyə iĢarə kimi inĢa edilib. E.ə. 522-ci ildə І Dara öz tarixini Bisütün qayasına yazdıranda böyüklüyünü nümayiĢ etdirmək istəmiĢdi. Böyük türk hökmdarı Əmir Teymur isə böyüklüynü özünə qədərki Ģeyləri qoruyub saxlamaqda və özündən sonra böyük Ģeylər qoymaqda görürdü. Vaxtilə Qarabağda gördüyü və böyüklüyünə heyrət etdiyi bir ağacı kəsdirdiyinə görə oğlu MiranĢahı belə cəzalandırması, Misir ehramlarına nizələrinin ucu ilə toxunmaq istəyən əsgərlərinə: “Böyük Ģeylərə dəyməyin demiĢəm”, - deyə xəbədarlıq etməsi böyük Ģəxsiyyətin böyük Ģeylərə münasibətindən irəli gəlir. Özünü, dünyanı, Allahı dərk etmək istəyi də elə bu münasibətin məhsuludur. Ġnsanlar və əĢyalar beləcə müqəddəsləĢir. Müqəddəslər haqqında hörmət və ehtiramla danıĢmaq hər bir insanın müqəddəs borcudur. Hələ 17-ci əsrdə - Şah І Abbasın dövründə bir tacir gedib Hindistana çıxır. O zaman Hindistanı Böyük Moğol adlanan türk sülaləsi idarə edirdi. Necə olursa Böyük Moğol həmin o taciri qəbul edir və ondan soruşur: “Bizim Abbas necədir?” Tacir özünü eşitməzliyə qoyaraq deyir:” Şah sağ olsun, yaxşı eşitmədim.” Böyük Moğol “yaxşı eşitmədim” sözünün fərqinə varmadan sorğusunu davam etdirir: 147

--Vali Abbası deyirəm. Səfəvi taciri bu dəfə əlini qulağının dibinə qoyaraq: “Yenə yaxşı eşitmədim, bir az bərkdən deyin, hansı Abbası deyirsiniz?”- deyə şaha doğru bir qədər əyilir. Onda Böyük Moğol səsini ucaldaraq: - “Şah Abbası deyirəm, o necədir?” – deyə fikrini açıqlayır. Bu zaman tacirin rəngi açılır, gülümsəyə-gülümsəyə cavab verir: “Aha, şahım, qulağım indi eşidir. Şah Abbas yaxşıdır və Sizə salamlar göndərir”. Böyüklüyü dərk edən insan budur. Əvvəla ona görə ki, böyük insanın düĢüncəsi də böyük olur. Ġkincisi də böyük insanı bütövlükdə görmək hamıya qismət olmur. H. Əliyev tarixin yetirdiyi fenomen Ģəxsiyyətlərdən biri olduğu üçündür ki, onu zamanın yanıb-sönən iĢıqları fonunda seyr etmək çox azdır. Gərək o iĢıqların gur və zəif yanan mə-qamlarını tutub saxlaya biləsən ki, onun böyüklüyünə hissə-hissə nəzər salıb, sonra da bü-tövlükdə gözdən keçirə biləsən. Onu çox vaxt teleekranda görsəm də, Ģəxsən məni titrədən bir neçə məqam olubdur. Zərifə xanım Əliyevanı son mənzilə yola salmaq üçün “Novodeviçye” qəbiristanlığına yol alan dəfn alayının önündə H. Əliyevin yanaqlarından göz yaĢlarının axdığını görüb keçirdiyim ağrını indi də yaĢayıram desəm, həqiqəti etiraf etmiĢ olaram. Onda bildim ki, böyük adamların göz yaĢları da böyük olurmuĢ – lap elə bizim sellənə-sellənə axan Böyük çayımız kimi. Ġkinci titrəyiĢim məĢum 20 Yanvar ərəfəsinə düĢdü. Bu da televiziya vasitəsilə olmuĢdur. Hələ Moskvada, nəzarət altında olmasına baxmayaraq, baĢ vermiĢ faciəyə münasibətini bildirən H. Əliyev qəzəb və nifrət, gərginlik və əzginlik ilə sevgini, ağrını, təmkini və qətiyyəti cəmləĢdirib tarazlaĢdırmıĢdı. Onda necə də böyük güc var imiĢ... Üçüncü titrəyiĢim 1991-ci ilin yanvar sessiyasında olub: yenə də televiziya vasitəsilə. Onu vulkan kimi püskürən gördüm və heyrət qarıĢıq çaĢqınlıq keçirdim: püskürən vulkan kimsəyə zərər verməsin deyə, sanki kimsəsizlikdə axırdı. Dördüncü titrəyiĢim tarixi qayıdıĢ və tarixi çağırıĢ zamanı baĢ verdi: bu, xalqa qayıdıĢ və xalqı çağırıĢ idi, hər iki tərəf eyni hərarətlə bir-birinə səs verdi. O zaman səs bütövlüyü məqamı yaranmıĢdı. BeĢinci titrəyiĢim yazıçıların 10-cu qurultayına təsadüf etdi və artıq mən orada iĢtirak edirdim. O, ədəbiyyatımızın, dövlətimizin, gələcək vəzifələrindən danıĢdı. Elə bir məqam yetiĢdi ki, hərbi-siyasi durumla bağlı bir neçə söz deyərkən kövrəldi: “Mənə ağır gələn Ģey odur ki, bizim ordumuz... Dözümsüzlük göstərdi”. H. Əliyevə “ağır gələn”in ağırlığı onun özündən baĢqa kimsənin gücü müqabilində deyildi. Hər necə olsa da, o məqamda yazıqlaĢdım. Neynəyim ki, indinin özündə də ağırın və ağrının böyüklüyündən yazmaqda çətinlik çəkirəm. Növbəti titrəyiĢim ġəki-H. Əliyev görüĢlərində doğuldu. O tarım çəkilmiĢ sim kimi Ģax dayanıb: - “Mən bu axĢam daha yaxĢı yuxulamıĢam”, - deyə dövlətçiliyimizin gələcək taleyindən rahatçılığını ifadə edəndə də, daha sonra az qala hər Ģeydən danıĢanda da Qarlı dağlar ilə prezidentimizi müqayisə edirdim, onların bir-birinə bərabər olduğunu düĢünürdüm və bu mənə ləzzət verirdi. Yeddinci titrəyiĢim H. Əliyevin ġəki Xan sarayının həyətindəki Xan çinarın qarĢısındakı çıxıĢından yaranmıĢdı. O daha da sövq ilə danıĢırdı. Elə buradaca deyim ki, o çinarlar yaĢca Xan sarayının özündən 200 il böyükdür. Böyüklüyü ilə 148

insanı heyrətə gətirən, ucalığı ilə az qala baxıĢlara yol verməyən, qolları-budaqları uzunca, lakin sığallı və hamar gövdəli xan çinarlar zəriflik və nəhəngliyin bütövlükdə görüntüsü kimi H. Əliyev ölçülərini tamamlayırdı. Sən demə, böyüklüyün ölçüləri hər yerdə və hər Ģeydə eyni imiĢ!... Sevginin, dərdin, qəzəbin, borcun, ağrının, əminliyin, zövqün böyüklüyünü yaĢayan insanlar tək-tək olur. Və bu təklər içərisində öz təkliyi ilə seçilmək, bənzərsizliyi ilə diqqəti cəlb etmək nadir hadisədir. Ptolomeyin xəritəsində, Strobonun coğrafiyasında, Böyük və Kiçik Plinilərin sal-namələrində, lap elə Favstos Buzandın, Moisey Xorenlinin tarix kitablarında, Musa Ka-lankatlının “Albaniya tarixi”ndə adı çəkilən, Kərim ağa Fatehin, Hacı Seyid Əbdülhəmid Əfəndinin xronikalarında bizi heyrətə gətirən ġəkinin tarixi görünüĢləri çox olub... 1551-ci il... ġah Təhmasib ġəkiyə hücum edir. Səbəb: ġirvan-Səfəvi qarĢıdurmasında ġəki xanı DərviĢ Məhəmməd xan ġirvanın tərəfini saxlamıĢdır. Nəticə: KiĢ qalası bütünlüklə dağıdılır, yerlə-yeksan edilir. KiĢlilərin hələ də Qız və ya Qızlar adlandırdığı qalaya təcavüz edilir. DərviĢ Məhəmməd xanın baĢı kəsilir və ġah Təhmasibin ayaqları altına atılır. ġəki xanlığı ləğv edilir, onu Ģah tərəfindən təyin edilən məliklər idarə edirlər. Məntiq: Ölkədə sabitlik pozulmuĢdur, daxili çəkiĢmələr nəinki iqtisadiyyatımızı, həm də tariximizi dağıtmıĢdır. 1743-cü il... Nadir şah Şəkiyə hücum edir. Səbəb: Hacı Çələbi xan Ģah tərəfindən təyin edilən məliyin özbaĢınalığından bezərək özünü xan elan etmiĢdir. Nəticə: ġəkililər üç ilə qədər Qızlar qalasında mühasirədə qalmıĢlar. Əfqanıstanı, Hindistanı fəth edən Nadir Ģah bundan təəccüblənərək: “O necə qaladır?” – deyə soruĢmağa məcbur olmuĢdur. Bəlkə də, ġah Təhmasiblə bağlı hadisəni xatırladığı üçün Hacı Çələbi xan: Gələrsən, görərsən, - deyə ürəkağrısı ilə cavab vermiĢdir. Yenə, bəlkə də “Gələrsən, görərsən” sözündəki ağrı Nadir Ģahı qalanı mühasirədə saxlamaq, axır-axırda isə onu yerlə-yeksan etdirmək fikrindən daĢındırmıĢdır. Və... Nadir Ģah mühasirədən əl çəkmiĢdir. Məntiq: Öz əliylə zədələnmiĢ Vətən qalasına qələbə əhval-ruhiyyəsi ilə baxmaq Böyük Nadiri Kiçik Nadir edərdi. Buyurun, baxın! Bu da 2002-ci il... Heydər Əlirza oğlu Əliyev ġəkiyə səfər edir. Səbəb: ġəki tarixində ilk dəfə inĢa edilən nəhəng idman qurğusununOlimpiya Kompleksinin açılıĢı mərasimidir. Nəticə: Xalq onu öz prezidenti kimi qəbul etdiyi , onun simasında öz hamisini və öndərini gördüyü üçün 2002-ci illə müqayisədə 451 il bundan əvvəl ġah Təhmasibi, 259 il bundan əvvəl isə Nadir Ģahı qılınc, qalxan, nizə, yaba, balta, dəhrə və daĢ-kəsəklə qarĢılayan ġəki əlində üçrəngli bayrağımız və rəngarəng gülçiçəyimizlə Heydər Əli-yevin görüĢünə gedir. Məntiq: ġəxsiyyətin, məqamın və rütbənin böyüklüyü vəhdət təĢkil etdikdə xalq və rəhbər bütövlüyü, birgəliyi əmələ gəlir. Elə buna görə də Heydər Əliyevin ġəki səfəri təkcə ġəki Olimpiya Kompleksinin açılıĢ mərasimi ilə bitmədi. On minlərlə insanın müĢayiəti ilə bu görüĢlər ġəki Ġpək ġirkətinə, ġəki Xan sarayına 149

baĢ çəkməklə davam etdirildi: nəhayət, ġəki Ģəhər Ġcra Hakimiyyətinin iclas salonunda tamamlandı. Burada isə daha bir tarixi hadisə baĢ verdi. Ümümxalq sevgisinin ölçüsüzlüyü Heydər Əliyev böyüklüyünü çox təbii bir Ģəkildə tamamladı: - Kimin sözü vardır? – sualının müqabilində KiĢ kənd 1№-li orta məktəbinin di-rektoru Müzəkkir Qarayev Ģagirdsayağı əl qaldırdı. Rəhbər qarĢısında söz demək səlahiyyəti beləcə əldə edildi. Söz demək məsuliyyətinin həyəcanları isə onun səsinin titrəyiĢində özünü göstərirdi. Yadıma yenə Nadir Ģah və Hacı Çələbi xan əhvalatı düĢür. O zaman boynuna kəmənd atılmıĢ vəziyyətdə Nadir Ģahın hüzurunda danıĢa bilən Hacı Çələbi məhz dili tutulmadığı üçün hamını təəccübləndirmiĢdi. Bu nadir hadisədən hətta Nadir Ģahın özü də xoflanmıĢdı. .. Nə yaxĢı ki, hadisələr və müqayisələr vardır. Abidələri ilə maddi, adamları ilə mənəvi tarimizi yaĢadan KiĢ kəndi özünə və prezidentinə yaraĢan bir hədiyyə qazandı: Heydər Əliyev adına orta məktəb. Bu tarixi görüĢdən qazanan təkcə KiĢ kəndi deyil, bütövlükdə ġəki oldu. Regional iqtisadi inkiĢaf üçün Dövlət Proqramında ġəkinin kəndlərində altı, özündə isə iki orta məktəb binası, reabilitasiya mərkəzi, Ģəkər və konserv zavodları, təyyarə meydanı və s. öz əksini tapdı. Əsas odur ki, Heydər Əliyev böyüklüyü ümumxalq səviyyəsində bir daha təsdiq edildi. O da təsdiq edildi ki, Böyüklük böyük mirasdır və bu mirasa varisimiz də vardır. “Təhsil uğrunda” qəzeti, № 4 (15), aprel 2005-ci il,səh.4. “Azərbaycan uğrunda”qəzeti,№05(12), 25 avqust 2004-cü il,səh.4.

Məmur və dövlət: davamlı qarĢıdurma. Dünyanın hər yerində, hər hansı bir dövlətdə siyasi, iqtisadi, hərbi və mədəni vəzifələr məmurların vasitəsilə həyata keçirilir. Bütün hallarda məmurun baĢ vəzifəsi vətəndaĢ və dövlət arasındakı bağlantını günbəgün möhkəmləndirməkdən ibarətdir. Əlbəttə ki, həmiĢə və hər yerdə vəzifəsinə sadiq olan məmurlar vardır. Eyni zamanda Javer faciəsini yaĢayan – vətəndaĢ və dövlət arasındakı boĢluqda tək-tənha qalan, vətəndaĢa da, dövlətə də xəyanət edə bilməyən və nəticədə papağı havada yellənən məmurlara da təsadüf edilir. Qanuna, qərara, sərəncama, o cümlədən, vətəndaĢa və vətəndaĢ ləyaqətinə biganəliyin də xəyanətdən baĢqa bir Ģey olmadığını qət edən Javer (V. Hüqonun polis obrazı) katorqadan qaçmıĢ Jan Valjanın məhkum edildiyi cəzaya layiq olmadığını, özündən yuxarı məmurun yanlıĢ qərar verdiyini Ģüurlu Ģəkildə baĢa düĢdüyü üçün əvvəlcə prefekturaya tövsiyələrini yazır, sonra Ģlyapasını körpünün məhəccərinə qoyaraq, özünü Sena çayına atır, boğulur... V. Hüqonun yaratdığı ideal polis obrazı sularda boğulur. Əslində isə boğulan idealdır. Ġdealsızlıq isə yaĢamaq deyil, mövcud olmaqdır. 150

Xalqla dövlət arasında çaĢ-baĢ qalıb özünü çaya, dənizə atmadan, yaĢıllıqlar içində, oksigen bolluğunda boğulan məmurların mövcudluğu da danılmaz bir həqiqətdir. Daha bir həqiqət də vardır ki, uzun müddət öz dövlətçilik ənənələrindən tarixin hökmü ilə kənarlaĢdırılmıĢ xalqlar yenidən yaratdıqları dövlətə qovuĢarkən məmur səddi ilə qarĢılaĢırlar. Ona görə ki, uzun illərin ayrılığından sonra bir-birinə can atan dövlətin və xalqın yekdilliyi məmurları qorxudur. Xalqın dövlətə, dövlətin xalqa yaxınlaĢması onlara firəvanlıqlarının sonu kimi görünür. Onlar üçün məqbul sayılan Ģey dövlət və xalq arasında iĢğal zonası yaratmaqdır. Onlar istəyirlər ki, xalq və dövlət ötürücü rolunda çıxıĢ edən məmurun əlindən tutmadan bir-biri ilə əlaqəyə girə bilməsin. Eyni aksiyaya məruz qalan xalq ötən günlərin xiffətini çəksin. Müstəqilliyini özünütəsdiq kimi dəyərləndirə bilməsin. Demokratik- hüquqi dövlət keçid dövrünün məmuru üçün baĢı üzərində durub onu diqqətli olmağa dəvət edən Demokl qılıncından daha çox, baĢını kəsməyə hazır duran cəllad qılıncını xatırladır. O, bu qılıncın (hüququn) dəstəyindən tutan əli onu qaldıra bilməyəcək qədər zəif görmək istəyir. Dövlətini qoruya biləcək səviyyədə xalqın, xalqını qoruya biləcək səviyyədə dövlətin güclü olmasından ehtiyat edən məmurlar öz aralarında qarĢılıqlı anlaĢma koridorları yaradırlar. Bu koridor daha xırda, hətta gözəgörünməz koridorlar vasitəsi ilə əlaqələndirilir. Bu mənada keçid dövrü saydığımız bu illər ərzində baĢ verən bəzi hadisələr və məqamlar qabarıq görünür: onları görməmək korluqdur. 1988-ci ilin noyabrından 1990-cı ilin 20 Yanvarınadək olan dövr çaĢqınlıq, həyəcan və titrəyiĢ dövrü idi. Adətən, ağır zərbə keyləĢmə yaradır. 20 Yanvar zərbəsi isə bizi ayıltdı. 1991-ci ildə ümumxalq referendumunun nəticəsinə görə müstəqillik əldə etdik. 1993-cü ilin iyun ayının əvvələrinədək müstəqilliyimizi qoruyub saxlamaqdan daha çox onun dadını - əslində isə Ģitini çıxarmaqla məĢğul olduq. Ona görə ki, bütün sahələrdə məmurlar varlanmaq eĢqi ilə fəallaĢdılar. Hər Ģeyi – torpağı da, torpaqdakı əcdad sümüklərini də, xırım-xırça edilib ĢumlanmıĢ Ģəhidləri də, diri və ölü əsirləri də alqı-satqı vasitəsinə çevirdilər. 1993-cü ilin yayındakı tarixi qayıdıĢdan sonra daxili sabitliyin bərpası üçün aylar və illər gərək oldu. Hayıflar olsun ki, məmur və dövlət münasibətindən danıĢarkən heç vaxt “qarĢıdurma” terminindən istifadə edilmir. “QarĢıdurma” deyəndə iqtidar və müxalifət baĢa düĢülür. Ona görə ki, məmur müxalifliyini həm xalqdan, həm də dövlətdən gizləyir. Xidməti ustalıq göstərir: hər iki tərəfdən yararlanır – dövlətdən məvacib, xalqdan rüĢvət alır. Dövlətə dövləti sərəncamların icraçısı, xalqa isə onun xidmətkarı kimi görünən məmur – bu usta gözəl, əslində mələk donlu iblisdir. Yazıq donu oğurlanmıĢ mələklərin gününə! Hələ 1988-ci ildə “milli zəmində təxribat” baĢ verməsin deyə Qarabağdan çox-çox uzaq yerlərdə adamlardan ov tüfənglərini, orta məktəblərdən isə təlim silahlarını yığdılar. Bunu baĢa düĢdük... Sonra orta məktəblərdə gecələr oyaq qalmaq üçün növbətçilik cədvəlləri düzəltdilər. Bunu isə baĢa düĢmədik. Sən demə, tərk-silah edilib, əliyalın qalandan sonra müəllim otaqlarında nərd və Ģahmat oynaya-oynaya “milli zəmində” baĢ verə biləcək təxribatların qarĢısını almaq olarmıĢ. O zamanki ideoloji məmurun səviyyəsinə min əhsən!... 151

Yenə o dövrdə hamı bir nəfər kimi Qarabağın müdafiəsinə qalxdı. Adamları geri qaytardılar. Sorğu-suallar baĢ alıb getdi. Vətəni müdafiə vətəndaĢın deyil, məmurun öhdəsinə düĢdü. Nəticəsi də hamıya məlum oldu... 20 Yanvardan1991-ci il ümümxalq referendumuna gedən yolun çəkiliĢi belə baĢ-lamıĢdır. Məmurlar tikdikləri binaya haram qatan inĢaatçı dəstələrini xatırladırdılar. “Hamam tikib çimmək”, “qoz yeyib kiĢiləĢmək” fəlsəfəsi ilə xalqı çaĢğınlığa sürükləyən məmurlar müstəqilliyin özündən də özlərinə məxsus Ģəkildə bəhrələnmək üçün hər cür istifadə edirdilər. Bu arada hərbi məmurlar daha çox fəallaĢdılar: dövlət içində dövlət yaratmaq eĢqinə düĢdülər. Əslində isə kənd-kənd, Ģəhər-Ģəhər iĢğal edildik. Mühasirədə qalmıĢ hərbi hissələrimizə kömək adı ilə havaya qaldırılmıĢ təyyarələrimiz “oriyentasiyanı səhv salıb” öz baĢımıza bomba yağdırdı. Bu da bəs deyilmiĢ kimi Gəncədən Bakıya hərbi yürüĢ baĢlandı... Adına “qayıdıĢ” deyilən hadisə tarixi zərurət kimi gerçəkləĢdi. Xalqın ulu öndər Heydər Əliyev Ģəxsiyyətinə tapındığını görən məmurların çox böyük hissəsi buqələmun kimi rəngini dəyiĢməyə çalıĢdı və taktiki gediĢlərinin istiqamətlərini dəyiĢməyə səy göstərdi... Onsuz da 1988-ci ildə aparılan tərk-silah əməliyyatı və könüllülərin yarı yoldan qaytarılması siyasəti könülsüzlük və ya fərarilik üçün sosial baza yaratmıĢdı. Artıq məmur öz əli ilə hazırladığı təxribat planının ikinci hissəsini həyata keçirə bilərdi və onun keçirdiyi əməliyyat tibb məmuru üçün əlveriĢli Ģərait yaratmıĢdı. Xalqın və dövlətin necə təhlükəli qüvvələrə qabaq-qarĢı durduğu gün kimi aydın idi. Xidmət etdiyi hərbi hissələrdə laqeyd məmurlar tərəfindən lazımınca qaydaya salınmayan və ya gizlədilən, əslində isə həqiqi hərbi xidmətdə olmuĢ Ģəxslər, o cümlədən Prezidentin fərmanı ilə hərbi xidmətdən müvəqqəti azad edilmiĢ tək uĢaqlar nəticə etibarı ilə dövlətçiliyimizə qarĢı soyuqluq yaradan təzyiqlər hesabına hərbi, tibbi və polis mə-murları üçün yem bazasına çevrildilər. Çox qısa bir dövr ərzində “vərəmlərin”, “Ģikəstlərin”, “zobluların”, hətta “Qarabağ əlillərinin” sayı artdı. “Dəli kitabçasına maraq” digər kitabçalara olan marağı üstələdi. Hərbi, tibbi və polis məmurlarının bir qismi üçlük – koalisiya yaradaraq dövlət və xalq arasındakı iĢğal zonasını bir az da geniĢləndirdilər. Milli Ģüur səviyyəsi aĢağı olanları özlərinin əsir-yesirlərinə çevirdilər. Hərbi xidməti borcun 35 yaĢadək uzadılması hər üç ilədən bir olmaq etibarı ilə məmurlara imkan verdi ki, öz əsir-yesirlərini uzun müddət əllərində saxlasınlar. Dövlət hesabına əsiryesirlərinə müavinət verilməsinə nail olan məmurlar köləyə döndərdikləri kütlənin qürurunu və ideologiyasını (milli və dövlətçilik) girov götürdülər. Vaxtilə: - “Biz nazik bir sap üzərində yeriyirik” –deyən ulu öndərimiz Heydər Əliyev yuxarıda adını çəkdiyim üçlüyün imkanlarını xeyli məhdudlaĢdırdı. Məmur üçlüyü isə bunu heç üzə vurmadı da: o, yeni yollar axtarmağa baĢladı... Daxili sabitlik bərpa edilmiĢdir. Artıq fərari axtarmağa dəyməz. Dövlətlə xalq həmrəydir. Yeni demokratik özünüidarə strukturları yaranmıĢdır. Bəs neyləməli?! Hərbi məmurların deformasiyaya uğramıĢ hissəsi əli çatdığı yerlərdə dözülməz Ģərait yaratmağı qərar alır. Yerin “yaxĢı” və ya “az yaxĢı” olmasına görə 152

qiymətlər müəyyən edilir. Valideynlər də övladlarının hərbi xidmətdən sağ-salamat qayıtmalarına əmin olmaq üçün lazımi imkanı axtarıb tapırlar. Əhalinin pasportlaĢdırılması siyasətindən də məmurların bir qismi yenə də məharətlə faydalanırlar. Dövlət tərəfindən qoyulmuĢ rüsumun ödənilməsinin əhəmiyyətsiz bir Ģey olduğunu vətəndaĢa süründürməçilik, get-gələ salma yolu ilə sübut etməyə çalıĢırlar. Gömrük məmurları da bu yarıĢda onlara qoĢulurlar. Təbii ki, burada gözün rəngi, qan qrupu kimi (barmaq izləri hələlik yaddan çıxıb) məsələlər olduğundan tibb məmurları da onların köməyinə gəlirlər. VətəndaĢlar top kimi qapılardan-qapılara ötürülür. Paytaxt məmurları bu yarıĢların hakimi kimi çıxıĢ edirlər. “Kimliyinin təsdiqi” üçün məmur doğanağından keçən vətəndaĢ bir çox hallarda kimliyinə təəssüf edir. Nəticədə isə Vətəndə vətəndaĢ itkisi ilə qarĢılaĢırıq. VətəndaĢ itkisi çoxaldıqca dövlətlə xalq arasındakı zonaya biqeyrət məmurların yeni dəstələri daxil olurlar. Onda vergi məmurlarının əl-qol açması üçün geniĢ meydan yaranır. Su butkasından tutmuĢ korporasiyaya qədər alınan vergi alındığı miqdarda (vergi müfəttiĢi birinci növbədə öz payını alır) dövlət büdcəsinə daxil edilmir. Burada bir çox vətəndaĢlar üçün qaranlıq məsələlər olsa da, iĢıq məmurlarının qaranlıq əməliyyatları hamıya aydındır. ĠĢığı bir saat (bir neçə saat) vermək ayrı Ģeydir, iĢığı bir saat (bir neçə saat) ərzində təkrar-təkrar yandırıbsöndürmək bir ayrı. Onsuz da “iĢıq pulu” sayğacsız yığılır. Deyilənə görə, müasir sayğaclar 220 voltdan aĢağı iĢığı qeyd etmir. Onda ən yaxĢı yol adamlardan “iĢıq pulu” yığmaqdır. Bu halda “Bayva” həm dövlətə, həm də xalqa açıq-aĢkar meydan oxumaq, xoĢu gəlmədiyi icra baĢçısı ilə “kəllələĢmək” həvəsinə düĢməsin, bəs neyləsin?! Dırnağı ovcuna batır axı?! Ġcra baĢçısının ölkə Prezidentinin yerdəki səlahiyyətli nümayəndəsi olduğunu gör-məzliyə vurmaq məmur həyazsızlığının son həddi deyilmi? Çox təəssüflər olsun ki, təhsil məmurlarının bəziləri də yuxarıda adını çəkdiyim koalisiyanın həlqələrindən birinə çevrilmiĢdir. Ali məktəblərə qəbulun mərkəzləĢmiĢ test, texnikumlara qəbulun isə yerli test vasitəsilə keçirilməsi nəinsə bölüĢdürülməsi deyilmi?! Vahid dövlət, vahid xalq, vahid test (özü də ikinci tursuz) prinsipi artıq zərurətdir. Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin Ģəxsi həyatı və dövlətçilik fəaliyyəti dövlət və xalq birliyinə nail olmağın yollarını öyrənməkdə əvəzsiz məktəbdir. O bizə dövlət və xalq münasibətindəki məmur səddini mərhələ-mərhələ aĢmağın yollarını öyrətmiĢdir. Bunu da qeyd edim ki, Azərbaycan kiĢisinin damarlarında tarixi dövlətçilik qanı axır. 1673-cü ildə Səfəvi imperiyasında səyahətdə olan fransız taciri Jan Batist ġardən “Səyahətnamə”sinin 6-cı cildində belə bir hadisəni təsvir edir: “Adamların Ģəhər meydanına yığıĢdığını gördüm. Mən də oraya getdim. Əli-qolu zəncirlənmiĢ cavan bir oğlan qarĢısında qılıncını havaya qaldırmıĢ adama: - “Məni elə vur ki, heç nə hiss etməyim” –deyirdi. O, qılıncını elə çaldı ki, sanki onu ikiyə böldü. Öyrəndim ki, edam edilən gənc axĢam saray hərəmxanasına daxil olmaq istəmiĢdir. Saray qvardiyası rəisinin qardaĢı olduğu üçün Ģah edamın icrasını cəllada deyil, ona tapĢırıbmıĢ.” 356 səhifədən ibarət olub, 1811-ci ildə Parisdə nəĢr edilmiĢ bu kitabın 128 153

səhifəsini ana dilimizə çevirsəm də, təəssüflər olsun ki, “Səfəvilərin dövlət quruluĢu və idarəetmə sistemi”ndən bəhs edən vacib tarixi mənbənin xalqımıza çatdırılmasına nail ola bilməmiĢəm. Bir sözlə, dövlətin və xalqın məmur üzərindəki nəzarətini təmin etmək əsas Ģərtlərdən biridir. Dövləti xalqçılıq səviyyəsinə endirməklə deyil, xalqı dövlətçilik səviyyəsinə qaldırmaqla bunun öhdəsindən gəlmək olar. Bununla belə, yaddan çıxarmaq lazım deyildir ki, bunu hiss edən məmur addım-addım geri çəkilsə də, həmiĢə məqam gözləyəcəkdir. Xalqın və dövlətin həmrəyliyini artıq 1993-cü il hadisələrinin timsalında açıqay-dın görə bilirik. ġəkidə baĢ verən 18 noyabr 2000-ci il hadisəsində məmurlar tərəfindən döyülən bir qadına bir çox xarici ölkələrdən məktublar gəlirdi. Kimsə bu qadını mənim yanıma göndərmiĢdi ki, məktubları oxuyub tərcümə edim. Əsas məzmun belə idi: “Möhkəm durun, iradəli olun, mübariz olun! Biz sizin arxanızda dayanmıĢıq”. Bu qadın bir dəfə mənə çılpaq bədənindəki zolaqları göstərmək üçün Ģəkillərini qabağıma tökdü. Xeyli söhbətdən sonra ona dedim: “Yadın sığalından, xanım, bizim zopamız yaxĢıdır”. Bundan sonra o qadın bu tərəflərə hərlənmədi. Bununla belə, naĢı məmurun vurduğu ziyan öz iĢini görmüĢdü. Məmur və dövlət qarĢıdurması nə qədər davamlı olsa da, sağlam milli Ģüura və dövlətçilik ideologiyasına malik olan məmur nəsli öz yerini tutanadək davam edəcəkdir. Buna isə illər gərəkdir. Bu böyük və tarixi hadisə ulu öndərimiz Heydər Əliyevin zamanında baĢlamıĢ, bizim günlərdə isə davam etməkdədir. Heç Ģübhə ola bilməz ki, ən yeni tariximizin ən parlaq səhifəsi əmin-amanlığımızın qarantı, dövlətçiliyimizn layiqli varisi, möhtərəm Prezidentimiz Ġlham Əliyevin əli ilə yazılacaqdır. “ġəki” qəzeti. №5-6 (11.276) ,15 fevral 2005-ci il,səh.9. № 7-8 (11.278) ,28 fevral 2005-ci il,səh.9.

Ədəbi – nəzəri mülahizələr.

I “Unuda bilmirəmin”in müzakirəsi Ġki ildir ki, “Azərbaycan dili” kafedrasının nəzdində “Dilçilik” dərnəyi fəaliyyət göstərir. Dərnəyin rəhbəri f.e.n.,dos. Vilayət Əliyevdir... Bu günlərdə dərnək üzvləri Ġlyas Əfəndiyevin “Unuda bilmirəm” əsərinə baxmıĢ,..onu müzakirə etmiĢlər. AĢağıda çıxıĢlardan parçalar dərc edirik.

154

Sovet adamının ümumiləĢdirilmiĢ obrazı olan Kamran əməyi, sadəliyi, xeyirxahlığı sevir. O, xalqın, camaatın yolunda öz saf məhəbbətindən də əl çəkməyə hazırdır. Təhsilini baĢa vurandan sonra ucqar kəndə iĢləməyə gedən Kamranla sevdiyi qız Nərmin arasında gedən söhbət oğlanın mənəvi aləmini aydın göstərir. Onunla getmək istəməyən Nərmindən soruĢur. Kamran:-Sizin qarĢınızda dayanan nədir? Nərmin: - Mənim qarĢımda atam, anam dayanmıĢdır. Kamran: - Ancaq mənim qarĢımda xalqım, camaat dayanmıĢdır. Bəs, Nərmini özü ilə kəndə aparmaq istəyən Kamran haqlıdırmı? Məncə yox! Bu məsələni Kamranın təkbaĢına həll etməyə haqqı yoxdur. Axı, Nərmin onun niĢanlısı deyil. Xalqımızın adət-ənənəsi burada nəzərə alınmalı idi. Vaqif Aslanov “Alman-fransız-azəri dilləri” fakültəsinin І kurs tələbəsi. “Bilik” qəzeti. № 28,s.3. 7 dekabr 1968-ci il. M.F. Axundov adına APDĠ-nin rektorluğu , partiya , komsomol və həmkarlar təĢkilatlarının orqanı.

II Ədəbi mübahisə məclisi “Dilçilik” dərnəyinin növbəti məĢğələsi ədəbi mübahisə məclisini andırırdı. Dər-nək üzvləri təzəcə tamaĢa etdikləri Ġlyas Əfəndiyevin “Məhv olmuĢ gündəliklər” əsəri haqqında fikir söyləyirdilr. Dərnəyin rəhbəri dosent Vilayət Əliyev tez-tez çıxıĢlara isti-qamət verir, hələ öz fikrini çəkinə-çəkinə söyləyənləri ruhlandırır, beləliklə ədəbi mübahisə daha da canlanırdı. Əsər in baĢ qəhrəmanlarından biri olan Fəridə gənc qızdır. O,ali təhsilli mühəndisdir. Lakin onun iĢ və zəhmət haqqında fikirləri baĢqadır. O,iĢin çətinliyindən qorxur, ayaqlarının ağrısından yata bilmədiyi gecələri dəhĢətli sayır. O,rahat yaĢamağı daha üstün tutur. Piano, cürbəcür mebellərlə bəzənmiĢ otaqlar haqqında ağızdolusu danıĢır. YaĢadığı mühitlə ziddiyyət təĢkil edən bu fikirləri onun həqiqi xoĢbəxtliyinin üstündən xətt çəkir. Vaqif Aslanov “Alman-fransız-azəri dilləri” fakültəsinin II kurs tələbəsi. “Bilik” qəzeti. № 1 (70),s.3. 8 yanvar 1970-ci il. M.F.Axundov adına APDĠ-nin rektorluğu , partiya , komsomol və həmkarlar təĢkilatlarının orqanı.

155

III Ələ qələm alırsansa Hər gün çoxlu Ģeir alırıq. Müəlliflərin çoxu gənclərdir. Onların arasında müəllim, fəhlə, kolxozçu, məktəbli də var. Sevindirici haldır ki, poeziya artıq geniĢ zəhmətkeĢ kütlələrin mənəvi qidasına çevrilmiĢdir. ġerə, sənətə sonsuz məhəbbət onları ələ qələm almağa, arzu və istəklərini Ģerlə deməyə həvəsləndirib. Lakin bu Ģerlər öz məzmunu etibarilə bir-birinə çox oxĢayır. Müəlliflərin istəkləri də bir-birinin eynidir. Onlar Ģeirlərinin “ġəki fəhləsi” qəzeti vasitəsilə oxuculara çatdırılmasını arzulayırlar. Bu yazılarda bəzən tutartlı bənd, beyt, misralar olur. Lakin müəllif çox vaxt demək istədiyi fikri tamamlamaqda, bədii Ģəkildə həll etməkdə çətinlik çəkir. Nağdalı Səmədov ( Ġpək Ġstehsalat Birliyi ) “Fəhlə əlləri” Ģerində kəsərli ifadələr tapa bilmiĢdir. Lakin Ģerdə yerinə düĢməyən, Ģeirə ağırlıq gətirən sözlər, ifadələr iĢlədildiyindən, bu onun bədii dəyərini aĢağı salmıĢdır. ġer meĢĢan bir qıza xitabən yazılıb : Deyirsən: Qaradır fəhlə əllərin. Qaradır, yaradır fəhlə əllərin. Bəs niyə görmürsən, ay qaşı sürmə, Bil , nələr yaradır fəhlə əlləri?! Bu parçadan aydın görünür ki, müəllif dilimizin imkanlarından, bu zəngin xəzinədən bacarıqla istifadə edə bilməmiĢdir Müəlliflərdən Ziyafət Ġsmayılova (ġəki) “Lay-lay”, S. PaĢayeva (ġəki) “YaĢıdlarıma sözüm” Ģeirlərində bədii ümumiləĢdirməyə müvəffəq olmamıĢ və həyati detalları sadalama yolu ilə getmiĢlər. Redaksiyaya daxil olan Ģeirlər, bədii parçalar arasında bizi məyus edənləri də vardır. Ə. Ġsmayılovun(3nömrəli filial) “Mən kommunistəm”, C. Qazıyevin ( 9 nömrəli məktəb) “Yaltaq”, Y. Nurməmmədovun (4 nömrəli fəhlə-gənclər məktəbi) “Lalə”, “Məhəbbət”, M. Mustafayevin (Ġpək Ġstehsalat Birliyi) “Ana”, C.ġəkilinin (Cumakənd məktəbi) “Ġməcilik günü” Ģeirlərində nəinki təzə söz, təzə fikir deyilmir, adi texniki qayda-qanunlar belə pozulur, hətta orfoqrafiq səhvlərə də yol verilir. Onlar öz fikirlərini oxucuya çatdıra bilmirlər. Görkəmli Azərbaycan Ģairi Məhəmməd Füzuli Ģerə, sənətə qiymət verərkən deyirdi ki, elmsiz Ģer bünövrəsiz divara bənzəyir. Bu divar isə etibarsız olur.

156

ġeir yazmaq heç də qafiyələnən misraları, gəliĢi gözəl sözləri alt-alta düzmək deyildir. Bu misraları lazım gəlsə sevinc, gülüĢ, həyəcan kimi insani hisslər üzərində “kökləmək” lazımdır. Özü də hamının baĢa düĢəcəyi, hamının zövqünü oxĢaya biləcəyi bir tərzdə. Söhbətimizə yenə Füzulinin məĢhur bir kəlamı ilə yekun vurmaq istəyirik. Görkəmli söz ustası yazırdı ki, Ģer elmin müstəqil bir növüdür. Bu elmə yiyələnmək asan deyil. Bunu üçün çox oxumaq, çox öyrənmək lazımdır. “ġəki fəhləsi”№110 (8.460.) 16 sentyabr 1976.

Bədii ədəbiyyatın insanın tərbiyəsində rolu Ġlk nəğməni kim deyib , ilk mahnını kim oxuyub? Harada və necə deyib,oxuyub? Bu bir həqiqətdir ki , insan xislətinə uyğun olaraq gözəlliyi və zərifliyi yaĢatmıĢ , çirkinliyi və eybəcərliyi rədd etmiĢdir. Ən qədim nağıllarda od püskürən əjdahalar , təpəgözlər , nəhənglər və cırtdanlar vardır. Özü də burada çoban Ģahdan ağıllı , sıravi bir adam Ģahzadədən cəsarətlidir. Bu necə məntiqdir? Bu , insan hissiyyatının və idrakının dialektikasıdır. Aristotelin “Poetika” əsəri ədəbiyyat qıfılına ən etibarlı açardır. O yazır : “... ġairin vəzifəsi olub keĢənlərdən deyil , ola bilən Ģeylərdən , daha doğrusu , ehtimala və ya zərurətə görə mümkün ola bilən hadisələrdən bəhs eləməkdir... Buna görə də , poeziya tarixdən daha fəlsəfi və daha ciddidir1.” Burada “Ģairin vəzifəsi” sözünü “ədəbiyyatın vəzifəsi” sözü ilə əvəz etsək , məntiqə heç bir xələl gəlməz. Aristotel xarakterə xas olan dörd cəhəti– xarakterlərin nəcibliyini , bir-birinə yaraĢmasını , həyata uyğun olmasını və ardıcıllığını əsas götürürdü. Nəciblikdən danıĢarkən qeyd edirdi : “... Xarakter məhz o zaman nəcib ola bilər ki , iradənin də nəcib istiqamətini təmsil etsin2.” Məhz bu nəcibliyin təsir qüvvəsi insanlara sirayət etmiĢ , onu gələcək üçün hazırlamıĢ , nəcibliyi özündə əks etdirən ədəbiyyat insanın ən böyük tərbiyəçisi olmuĢdur. Lakin bu tərbiyəçi içində olduğu zamanı həmiĢə qabaqlamıĢdır. Bu , hər Ģeydən əvvəl insan təbiətinə xas olan romantika ilə bağlıdır. Hələ haçansa daĢ alətlə ehtiyacını ödəyən insan axĢamüstü alaqaranlığın , sübh tezdən alatoranlığın nə olduğunu bilmək istəmiĢ , gün batarkən üfüqlərin qızılı , gün çıxarkən yaqut rənginə boyandığını görmüĢ , qıĢda qarın soyuqluğunu , yazda dünyanın təravətini yaĢamıĢdır , göylərin ənginliyinin seyrinə dalmıĢ , ulduzlara baxıb xəyalında qəribə mənzərələr canlandırmıĢdır. Cəmiyyət inkiĢaf etdikcə , qullar və quldarlar , kəndlilər və feodallar , fəhlələr və kapitalistlər meydana çıxdıqca , nəticədə insan bir parça çörəyə möhtac olduqca romantika daha da çılğınlaĢmıĢdır , göy yerdən daha gözəl görünmüĢdür və insanı nəcibliyə səsləmiĢdir. Onda ədəbiyyatda Prometey odu insanlar üçün oğurlamıĢ , Herakl vəhĢi qabana qalib gəlmiĢ , “Kəlilə və Dimnə” kimi hind müdrikliyinin ölməz heykəli yaranmıĢ , “Dədə Qorqud” , “Koroğlu” meydana gəlmiĢ , “Leyli və Məcnun” hamını heyrətdə qoymuĢ , rəzilliyin zəlil etdiyi bir cəmiyyətdə Jan Val Jan və QavroĢ – sadə adamların və kimsəsiz körpələrin böyüklüyü üzə çıxmıĢ , “Ana” romanı yazılmıĢ , Mayakovskinin alovlu nəfəsi duyulmuĢdur.

157

Bununla belə K.Marksın : “Dünya ədəbiyyatına bitkin surətləri qədim yunan ədəbiyyatı vermiĢdir” sözlərini xatırlatmaq istəyirəm. Bu necə olur ki , Marksın dövrü əvvəlki dövrlərdən daha yüksək bir dövr olduğu halda , bitkin surətləri qədim yunan ədəbiyyatı verir? Məncə , bu , spiralvari inkiĢafla əlaqədardır. Bədii təfəkkürün səvyyəsi gah qalxır , gah da enir. Bu özünü həm Ģifahi , həm də yazılı ədəbiyyatda göstərir. Azərbaycan Ģifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrində ehtimal və ya zəruri ola bilən hadisələr vəhdətdə verilir. Əjdaha zorakıdır. Elə buna görə də o , məğlub olmalıdır. Hər halda nağıl qəhrəmanları uçan xalçalarda göyün yeddinci qatına qalxırlar. Müasir dövrümüzün elmi-fantastik əsərlərində də cazibədarlıq çoxdur. A.Belyayevin “Amfibiya adam” , “Professor Douelin baĢı” əsərləri bu baxımdan çox səciyyəvidir. Fantastika isə əsatir və əfsanələrdən , istək və arzulardan , xəyal və təsəvvürlərdən yaranır. Əsatir qəhrəmanları bədii əsərlərdə zaman-zaman insanların arzuladıqları keyfiyyətləri qazanmıĢlar. L.Ġ.Brejnev 27 oktyabr 1955-ci ildə Qazaxıstan KP MK-nın müĢavirəsində “Moskvada keçiriləcək qazax ədəbiyyatı və incəsənəti ongünlüyünə hazırlıq haqqında” söylədiyi nitqində demiĢdir : “Zənn edirəm ki , ədəbiyyat və incəsənət xadimləri üçün xalqın hünərini əks etdirməkdən daha maraqlı və daha ruhlandırıcı vəzifə yoxdur3.” YaĢayıb yaratdığı dövrdən asılı olmayaraq sənətkar xalq həyatını və xalq ruhunu ifadə etməlidir. Böyük proletar ədibi M.Qorki deyirdi : “Doğrudan da , qəhrəmanlığa ehtiyac hiss edilən bir zaman gəlmiĢdir. Bilirsiniz , hamı elə öyrədici , parlaq bir Ģey istəyir ki , o , həyata oxĢamasın , ondan daha yüksək , daha yaxĢı , daha gözəl olsun. Ġndiki ədəbiyyatımız həyatı mütləq bir qədər bəzəməlidir və o elə ki , bunu etməyə baĢladı – həyat gözəlləĢər də , baĢqa sözlə insanlar daha tez sağalar , daha gözəl yaĢarlar4.” V.Hüqonun “Səfillər” romanını dünya nəsrinin Ģah əsərinə çevirən yeganə amil orada real və ideal probleminin xarakterlər səviyyəsində ədəbi-bədii həllidir. Məhz yazıçının dindar bir obraz kimi yaratdığı keĢiĢ Miriel əxlaqi və mənəvi cəhətdən Jan Val Janın özünə gəlməsinə səbəb olur. Yazıçı təsvir etdiyi hadisələr fonunda Jan Val Janı vicdanının səsi ilə silkələyir , qəflət yuxusundan oyadır. Jan Val Jan lap elə Aristotel “katarsis”indən keçir. Bütün varidatını Kozettaya bəxĢ edib onu Mariusa ərə verəndən , özünün katorqalı olduğunu etiraf edəndən sonra hadisələr onun əksinə cərəyan etsə də , bir insan kimi əqidəsi sarsılmır. Öz qızı kimi baxıb böyütdüyü Kozettanın yaĢadığı evin qapısını artıq döyməyə belə əli gəlməyən Jan Val Jan cəmiyyət tərəfindən qəbul edilmədiyini bir daha yəqin edir , içindəki ideal və romantik dünya ilə içərisində olduğu real və rəzil dünya arasındakı ziddiyyətlərə dözə bilmir. O , insanları sevə-sevə və insanlar tərəfindən rədd edilə-edilə əbədiyyətə qovuĢur. Cəmiyyət səviyyəsində olan yaddaĢsızlıq və unutqanlıq V.Hüqoya görə ədalətsizliyin zirvəsi idi. Ədalətsizliyə qarĢı nifrət “Səfillər”ə qədərki və “Səfillər”dən sonrakı bütün nəcib əsərlərin leytmotivi olmuĢdur. 1917-ci ilin Oktyabr inqilabı adi inqilab deyildi , əsrlər boyunca hazirlanmıĢ bir inqilab idi. O həm də zehnin , Ģüurun , idealın reala qarĢı inqilabı olduğu üçün romantik və ədəbi xarakter daĢıyırdı. Elə buna görə də bu inqilab hər yerdə özünə tərəfdarlar tapdı. Sosializm yeni bir cəmiyyət olsa da , onun yaratdığı ədəbiyyatın kökləri tarixin dərin qatlarına iĢləmiĢdi. Bu ədəbiyyat sosializmi tərənnüm etməli , öz romantikası ilə onu qabaqlamalı , daha dəqiq desək , kommunizm qurucusuna xas olan keyfiyyətlərə malik obrazlar yaratmalı idi. Yaratdı da. Həm mövcud olan , həm də olması lazım gələn obrazlar yaratdı. Yenə də M.Qorkinin bir fikrini misal gətirmək istəyirəm : “Əgər Ģairlər musiqiçilərlə birlikdə indiyə qədər dünyada olmayan , olması lazım gələn yeni nəğmələr yaratmağı təcrübə etsəydilər , bütün dünya onların səsinə çox yaxĢı minnətdarlıqla qulaq asardı5.” M.Qorkinin bu sözləri zamanın tələbindən doğan həqiqətdir. Bu 158

belə də oldu. QardaĢ respublikaların ədibləri məzmun etibarilə yeni , həyatı və insanı arzu edilən və zəruri olan Ģəkildə təsvir etdilər. Azərbaycan ədəbiyyatında M.MüĢfiqin aĢağıdakı misraları bir çağırıĢ kimi səsləndi : Ey bizim dünyanın söz deyənləri, Ruhun dodağına tutun neyləri! Bir nəğmə çalın ki , heyrətdə qalsın Bütün dövrlərin müğənniləri6. Yeni yaranan ədəbiyyatın özünəməxsus xüsusiyyətləri meydana çıxdı. Kiçik bədii lövhədən tutmuĢ böyük həcmli əsərlərə qədər olan nümunələr Yeni Ġnsanın – sosializmin yaradıcısı və kommunizm qurucusunun əxlaqi-mənəvi keyfiyyətlərinin zənginləĢməsinə xidmət etməli , sovet adamının mübariz , inqilabi ruhunu əks etdirməli idi. Beləliklə yeni bir ədəbiyyat meydana gəldi , lakin o birdən-birə doğulmuĢ və hər Ģeyi qavrayan körpə olmadı , kökləri dərində olan yeni ruhlu ədəbiyyat oldu. V.Ġ.Lenin demiĢkən : “Proletar mədəniyyəti haradansa ortaya çıxmıĢ mədəniyyət deyildir... Proletar mədəniyyəti kapitalizm cəmiyyətinin , mülkədar cəmiyyətinin , çinovniklər cəmiyyətinin zülmü altında bəĢəriyyətin yaratdığı biliklər ehtiyatının qanunauyğun inkiĢafı olmalıdır... Kommunist aldığı bütün bilikləri öz Ģüurunda təhlil edib mənimsəməzsə , kommunizm bir heç olar , boĢ bir lövhəyə çevrilər7.” Tezliklə bu tələblərə cavab verən əsərlər yazıldı. V.Mayakovskinin siyasi lirikası , M.V.ġoloxovun romanları , C.Cabbarlının dram əsərləri , S.Vurğunun qartal qanadlı poeziyası buna parlaq misal ola bilər. M.ġoloxovun “Sakit Don” , “OyanmıĢ torpaq” , C.Cabbarlının “1905-ci ildə” , “Almaz” , “Od gəlini” , S.Vurğunun “Vaqif” , “Muğan” , “Bəsti” , “26-lar” , “Zəncinin arzuları” , M.Ġbrahimovun “Böyük dayaq” , “Gələcək gün” , M.Auezovun “Abay” , S.Rüstəmin “Yaxçı yoldaĢ” əsərləri , Y.YevtuĢenkonun , K.Simonovun publisist yazıları sovet ədəbiyyatına Ģöhrət gətirdi. Bu bəĢəriyyətin inkiĢafında irəliyə inamla atılan yeni və qalib bir cəmiyyətin addımıidi. Lap Leninin L.N.Tolstoy haqqında dediyi kimi : “Təhkimliliyin zülmü altında əzilən ölkələrdən birində inqilab hazırlanması dövrü Tolstoyun dahiyanə təsviri sayəsində bütün bəĢəriyyətin bədii inkiĢafında irəli atılan bir addım olmuĢdur8”. Bəli , həmin bədii inkiĢafın təsiri idi ki , 1941-1945-ci illərdə özünü bir daha doğrultdu. Çörək az tapılsa da , adamlar gücdən düĢmədilər. Çünki hər bir sovet adamının qəlbində bir Koroğlu , bir Çapayev var idi. Bu dövrün insanları kimi ədəbiyyatı da müharibəyə hazır idi. Qəhrəman sovet pionerləri Valya Kotik , Zoya Bondarovskaya özlərini Vətən üçün məsul bildilər. Hər an onların gözləri önündə canlanan qəhrəman insan obrazları – inqilabçılara kömək məqsədilə güllə yağıĢı altında öldürülmüĢ burjuaların patronlarını səbətə yığan , alnına dəyən güllənin zərbəsindən qənbər döĢənmiĢ küçəyə dəyib dikələn və o vəziyyətdə də yerə yuvarlanan QavroĢ , yaxud hətta kənardan-kənara sevdiyi Mariusa güllə dəyməsin deyə qabağa keçən , güllə əlinin qstündən dəyib sinəsini deĢsə də , son nəfəsində Mariusdan məhəbbətinə layiq öpüĢ istəyən Aponina obrazları onları qəhrəmanlığa səsləyirdi. Sovet adamlarının qəlbində bir qəhrəmanlıq duyğusu yaĢadığı üçündür ki , Qafur Məmmədov komandiri Sinetskini sinəsi ilə müdafiə etdi , Aleksandr Motrosov faĢist pulemyotunu köksü ilə susdurdu. Ġlya Svetlov faĢistləri də heyrətə saldı , gənc qvardiyaçılar misli görünməmiĢ fədakarlıqlar göstərdilər. Mehdi Hüseynzadə Adriatik dənizi sahillərində faĢizmin canına lərzə saldı. Belələri birmidir , beĢmidir , onmudur?.. Bu rəĢadət və möhtəĢəmlik sovet ədəbiyyatında ən xəlqi , ən real və ən fantastik əsərlərə çevrildi. M.Qorkinin : “Bizim incəsənətimiz varlıqdan yüksəkdə dayanmalı və insanı da varlıqdan ayırmayaraq ondan da 159

yüksəyə qaldırmalıdır9” fikri bir daha təsdiq edildi. S.Vurğunun “Ukrayna partizanlarına” , “Ananın öyüdü” , “Zamanın bayraqdarı” , M.ġoloxovun “Ġnsan” , Ç.Aytmatovun “Ana tarla” , Kuznetsovun “Rovno ətrafında” , Smirnovun “Brest qalası” , Ġ.Qasımov və H.Seyidbəylinin “Uzaq sahillərdə” , H.Abbaszadənin “General” , Ə .Əbülhəsənin “Dostluq qalası” , S.Rüstəmin Qafurun qəlbi” əsərlərində sovet adamlarının ədalət uğrunda mübarizəsi , qətiyyəti , hümanizmi və beynəlmiləlçiliyi yüksək sənətkarlıqla təsvir edilmiĢdir. Bu əsərlərdəki müsbət obrazlar gənc nəsil üçün ideal qəhrəmanlara çevrilmiĢdir. Ġndi iftixarla deyə bilərik ki , kommunizm qurucusu olan hər bir gəncin qəlbində bir Mehdi , bir Həzi , bir Oleq KoĢevoy yaĢayır , özləri də yeni keyfiyyətlər qazanaraq yaĢayırlar. Hələ neçə illər bundan əvvəl M.Qorki demiĢdi : “Tarix tamamilə aydın bir surətdə bizə göstərmiĢdir ki , insanpərvərliyin məntiqini iki ayaqlı qurd və qabanlar anlaya bilməzlər. Dünyada insanpərvərliyin ümumdünya , ümumbəĢəri əhəmiyyətini anlaya və hiss edə biləcək yalnız bir sinif vardır , bu da proletariatdır10.” Ġndi hərtərəfli inkiĢaf etmiĢ kommunizm qurucusu obrazı yaratmaq müasir ədəbiyyatımızın Ģərəfli vəzifəsidir. Düzdür , bəzi əsərlərdə real həyatdan uzaq hadisələr təsvir edilir. Məsələn , partiya iĢçilərini son dərəcə ciddi və zəhmli , ancaq səliqə ilə yığılmıĢ qovluqları həqiqət sanmaları və sair cəhətlərinə görə təsvir edən əsərlər gənc nəslin tərbiyəsini pozur , əxlaqına xələl gətirir , onların həyat zövqünü korlayır , duyğularını kütləĢdirir. Məncə , yazıçının surətindəki ifrat nəciblik də müsbət hadisə deyildir. Yazıçı qəhrəmanına hər necə olsa da haqq qazandırmaq istəyirsə , bu , sadəcə olaraq , fəzada çabalamaqdır. Mənə belə gəlir ki , alimi ancaq masa arxasında , yazıçını daim fikirli , fəhləni həmiĢə iĢ baĢında , kolxozçunu gecə-gündüz tarlada təsvir edən əsərlər savad və istedaddan məhrum , lakin cibində Yazıçılar Ġttifaqının biletini gəzdirsə də , çömçə ilə kömkürü qarıĢdıran Ģair və yazıçıların məhsuludur. Çox təəssüf ki , hələ də belə əsərlər çap edilir və məddahlar tərəfindən qiymətləndirilir , necə deyərlər , doĢab bal olur. Belə əsərlərin tərbiyəvi əhəmiyyətindən danıĢmağa dəyməz. Çünki hər Ģeydən əvvəl əsərin arxasında sözün əsil mənasında nəcib bir Mən dayanmalıdır. Bu mənada Boris Polevoyun “Əsil insan haqqında povest” əsərinin qəhrəmanı Meresyev bütün keyfiyyətləri ilə sələflərindən üstündür və ona oxĢamağa , onun kimi olmağa dəyər. Hər kənddə , hər Ģəhərdə müharibə əlillərinin olduğunu görmüĢük. Biz onları qəhrəman kimi tanıyırıq , lazım gəlsə , onlar kimi edəcəyimizi düĢünürük. Axı , onlar analar , qız-gəlinlər gözləri yaĢlı qalmasınlar deyə vuruĢublar, bütün dünya xoĢbəxt olsun deyə əllərini ayaqlarını , gözlərini itiriblər. B.Polevoyun Meresyevi isə gördüklərimizin hamısından bir pillə yuxarıda durur. Meresyev təyyarəçidir. O , ayaqlarını itirmiĢdir. Onu arxaya göndərmək istəyirlər. O isə bunu heç xəyalına belə gətirmir , protez ayaqlarıyla məĢq edir. Ġradəsi və cəsarəti onu bir an belə tərk etmir. Nə olsun ki , ayaqlarını itirmiĢdir , protez ayaqları ki vardır. O yenə də bir iĢ görə bilər , Vətənə gərək ola bilər. DüĢmənin sayını daha bir nəfər də azalda bilər. O bütün bunları edə bilərsə , arxa cəbhəyə qayıtmağa dəyərmi? Buna onun vicdanı yol verərmi? –Yox! Protez ayaqları ilə yeriməyə öyrəĢən kimi Meresyev öz sevimli peĢəsinə qayıtmaq üçün lazımi dairələrə müraciət edir. Onun xahiĢini qəbul edirlər. Etməsəydilər , nə olardı? –Ġnsan nəciblik və iradənin ən yüksək zirvəsindən üzü aĢağı yuvarlanardı və ömrü boyu gözü kölgəli yaĢar , özü öz xidmətlərini bir heç sayar , həyatını günah yığını , özünü cinayətkar sanardı. O , vəzifəsinə qayıdır. Vətəninin qalibiyyət gününü qələbələrlə qarĢılayır. Bax , qəhrəman budur , özü də ideal qəhrəman! Vaxtilə S.Vurğun yazırdı : “Ġdeal qəhrəmanın gücü tam bir nəslin , yaxud tam bir xalqın gücüdür. Ġdeal qəhrəman məhz özündə ən yüksək həyati keyfiyyətləri təcəssüm etdirən qəhrəmandır.11 ” Meresyev də iradəsinə görə ideal qəhrəmandır. 160

Ġndi əmin-amanlıq dövrüdür. Vəzifəmiz sülhü qorumaq , yeni insan tərbiyəsinə nail olmaqdır. Buna görə bədii ədəbiyyatın üzərinə böyük vəzifələr düĢür. Hələ 1954-cü ildə SSRĠ Yazıçılarının II Ümumittifaq qurultayındakı nitqində S.Vurğun demiĢdi : “Bizim həyatımız gözəldir və adamlarımız da doğrudan gözəldir. Bu – mübahisəsizdir , lakin insan adına layiq olan adam , xüsusən sosialist cəmiyyətinin adamı onunla böyükdür ki , onun idealları və irəliyə doğru arzusu , onun parlaq xəyalları və fantaziyası həmiĢə öz real mövcudiyyətini qabaqlayır12.” Bu belədir ki , vardır. Biz Füzuli kimi ağlamağı , Sabir kimi gülməyi bacarmalıyıq. Torpağın ətrini , yarpağın təravətini , çiçəyin zərifliyini duymalıyıq. ġam zülmətə iĢıq saçan kimi biz də iĢıq kimi gələcəyə axmalıyıq. Bəxtiyar Vahabzadə demiĢkən : YaĢamaq yanmaqdır , yanasan gərək, Həyatın mənası yalnız ondadır. ġam əgər yanmırsa , yaĢamır demək, Onun da həyatı yanmağındadır. Ədəbiyyat : 1.Aristotel. Poetika. Səh.63.”AzərnəĢr”, Bakı,1974. 2.Yenə orada.səh.79. 3.L.Ġ.Brejnev.Sov.ĠKP-nin aqrar siyasəti məsələləri və Qazaxıstanın xam torpaqlarından istifadə edilməsi. Nitqlər və məruzələr. Səh.78. Dövlət nəĢriyyatı , Bakı , 1974. 4.M.Qorki. (M.Qorki haqqında məqalələr məcmuəsi). Səh.212. AzərnəĢr , Bakı , 1968. 5.M.Qorki. SSRĠ Yazıçılarının I qurultayında nitq. Moskva , 1934. 6.M.MüĢfiq. SeçilmiĢ əsərləri , I cild , səh.366. Azərbaycan Dövlət NəĢriyyatı , Bakı , 1968. 7.V.Ġ.Lenin ədəbiyyat haqqında.(Gənclər Ġttifaqlarının vəzifələri. Rusiya KGĠ-nın III qurultayında nitq , 2.X.1920.) Səh.304. Azərbaycan Dövlət NəĢriyyatı , Bakı , 1970. V.Ġ.Lenin. Ədəbiyyat haqqında məqalələr. (Partiya təĢkilatı və partiya ədəbiyyatı , 1905-ci il) Əsərləri , X cild , səh.31-37.Azərbaycan Dövlət NəĢriyyatı , Bakı , 1952. 8.V.Ġ.Lenin. L.N.Tolstoy. (1910) Əsərləri , XVI cild ,səh.337-342. Azərbaycan Dövlət NəĢriyyatı, Bakı ,1970. 9.M.Qorki. (M.Qorki haqqında məqalələr məcmuəsi) Səh.212. Bakı , 1968. 10.M.Qorki. Məqalələr və pamfletlər. Səh.321. AzərnəĢr , Bakı ,1950. 11.S.Vurğun. Böyük sənət uğrunda. (SSRĠ Yazıçılarının II qurultayında nitq , Moskva ,1954) Səh. 30. Gənclik , Bakı , 1970. 12. Yenə orada.Səh.27. 4.II.1978.

IV 161

Tale: yaxud

ġəhriyar və Bəxtiyar Uzun dövr quzey Ģaqqası rus, güney Ģaqqası isə Ġran imperiyasına düĢən bir məmləkətin – Azərbaycanın acı taleyi öz ifadəsini hər Ģeydən daha çox poeziyamızda tapmıĢdır. Azərbaycan Ģeri tarixin hökm və iradəsindən daha yüksəkdə dayanaraq milli-mənəvi bütövlüyümüzün saxlanmasında misilsiz rol oynamıĢdır. Bu ilahi və tarixi missiya hər bir kəsdən daha çox Ģairlərin, xüsusilə, güneydə ġəhriyarın, quzeydə Bəxtiyarın üzərinə düĢmüĢdür. Bu iki nəhəngin gücü Azərbaycan dərdini daĢıya bilmək əzmində olmalarındadır.Azərbaycan dilli mətbuatın belə qadağan edildiyi güney Azərbaycanda “Türkün dili tək sevgili , istəkli dil olmaz. Özgə dilə qatsan bu əsil dil əsl olmaz” deyərək türk dilinin saflığı, ecazkarlığından söz açmaq, 37-inin xəlbirindən keçən quzey Azərbaycanda isə “Bu dil bizim ruhumuz, eĢqimiz, canımızdır. Bu dil bir-birimizlə əhdipeymanımızdır” deyərək xalqın qan yaddaĢını oyatmaq əsl cəsarət və əsl qəhrəmanlıq idi. Bunu “Öz ömrünü deyil, sözün ömrünü uzatmaq” iqtidarında olan Ģairlər edə bilərdilər. Etdilər də. Azərbaycan Ģerinin yeni bir qolu-istiqlal poeziyası yarandı və yetkinləĢdi. Ġstiqlal poeziyasına gedən yol sözə sədaqətdən baĢladı. Əsil vətənpərvər Ģairlər qəlbin və beynin vəhdətindən doğulan poetik nümunələr ərsəyə gətirməklə bütöv bir milləti manqurtlaĢmaq bəlasından xilas etməyə çalıĢdılar. Güneydən ġəhriyar harayı gəldi: Şeytan bizim qəlbimizi çöndərib, Allah deyən yoldan bizi döndərib, İlanlı çeşməyə bizi göndərib. Minnət qoyur ki, arxınız nəhr olub, Biz görürük sular bizə zəhr olub. Quzeydən isə Bəxtiyar fəryadı yüksəldi: Arazın suları qəzəbli, daşqın, Şirin nəğmələri ahdır, haraydır. Vətən quşa bənzər, qanadlarının Biri bu taydırsa, biri o taydır. Sonra Ģair kölə olduğu halda özünü “azad” xalqın övladı kimi təqdim edənlərə qeyzləndi, azadlıq məddahlarına üz tutdu: Arazın bu tayı vətənim, o tayı vətənim. Vətəni görməyə

162

amanım yox mənim. Ġmperiyanın qanlı caynaqları sözümüzə, Ģerimizə qarĢı yönəldikcə Bəxtiyar poeziyası daha çox qatılaĢdı. Ehramlar ölkəsində sıxıla-sıxıla gəzən ərəblə türklüyünü danan azərbaycanlının tale oxĢarlığı daha qabarıq açıqlandı. Ölü dil hesab edilən latın dilindən söz açan Ģair elə Azərbaycanda da Azərbaycan dilinin öldürülməsinə iĢarə edərək yazırdı: - “Mən azadam”, “müstəqiləm” sözlərini Öz dilində deməyə də İxtiyarın yoxsa əgər, De, kim sənə azad deyər? MaskalanmıĢ imperiya bununla təsəlli tapırdı ki, burada “Azərbaycan dili” termini yox idi, “ixtiyarım” yerinə “ixtiyarın”, “mənə” yerinə “sənə” sözləri var idi. Bu, əcəb bir oyun idi. Və bu oyunda Bəxtiyar Ģeri rejimlər arasında gedən siyasəti üstələdi. ġəhriyar demiĢkən: İtimiz qurd olalı biz də qayıtdıq qoyun olduq. İt ilə qol-boyun olduq. İt əlindən qayıdıb, qurda da bir zad boyun olduq... ...İt ilə qurd arasında oyun olduq. Bəxtiyar “Yollar-oğullar” poemasında hadisələri Əlcəzair müstəvisinə keçirdi. Təmiz qanlı ərəblə fransızlara calaq edilmiĢ ərəbin- Etyenlə Mustafanın qarĢısında daha bir müqəddəs vəzifə durduğunu göstərdi: Mustafa “Mənimdir bu ana torpaq” Deyə gəlmələrə oxudu meydan. Silib, təmizləmək istədi, ancaq Vətəni Etyenin dayılarından. Bəxtiyar sonralar “Habil segahı”nın sızıntıları içərisində canını qoymağa yer tapmadı: Ondakı bu qüdrət, bu sirr, nədir, nə? Əzabla, zillətlə doludur bu yol. Görəndə ki, türk bir ayağı Avropada, bir ayağı Asiyada olan nəhəngdir: ”QarĢıda iĢıq var, axtaran tapar” deyə ulu Tanrıya Ģükürlər etdi. Biz də böyük Ģairin xeyir-duasına qoĢulub bu iĢığa doğru gedirik və çox Ģükürlər edirik ki, “Özü qocalsa da, sözü qocalmayan” Ģairlə yanaĢı, qol-qolayıq. ÇıxıĢımın sonunda təklif edirəm ki, hər il avqust ayının 16-sı “Ġstiqlal poeziyası günləri” kimi qeyd edilsin. Qaliblər “Bəxtiyar mükafatı”na layiq görülsünlər. Bu, 163

böyük Ģairimizə el məhəbbətinin və sağlığında verilən qiymətin ən yüksək ifadəsi olar. “ġəki” qəzeti, № 33 (11.055), çərĢənbə, 16 avqust 1995-ci il,səh.4.

Milli-bədii təfəkkürümüzün aparıcı siması – Bəxtiyar vahabzadə. I Otaqdaydım... B.Vahabzadənin kitablarına baxırdım... Gördüm , yaxĢı görmürəm... Qələm-dəftərimi qoltuğuma vurub həyətə çıxdım... Həyət də gözümə ala-toran göründü... Bağçaya keçdim. Təzə-təzə boylanan baĢı sünbüllü otlar , otların arasından baĢ qaldıran rəngarəng çiçəklər gözlərimi oxĢadı , sərin bahar yelləri əsdikcə üstümə ağ çiçəklər yağdı , yaz havası ürəyimə iĢlədi , yaz Günəçi yaddaĢıma iĢıq saldı , titrədim və oyandım... BaĢımı qaldırıb yaĢıl yaxalı dağlara , dağların baĢındakı topa-topa , ağlı-qaralı buludlara baxdım... Səmanın bir parçası buludsuz idi və o buludsuz , mavi səmada parlayan GünəĢə doğru boylandım. O da gülümsədi , mən də. Səma ilə iĢığın qovĢağında gözlərimə B.Vahabzadə göründü. Dedim : - Günün aydın , Ģairim ! Dedi : - Günümüz aydın ! Baxıb gördüm ki , Ģairin yanında bir filosof dayanmıĢdır. Filosofun əllərində ġərq və Avropa fəlsəfi sistemləri , Ģairin əllərində isə Ģeirləri vardır... Fəlsəfədən Ģeirə , Ģeirdən fəlsəfəyə düĢən iĢıqlar onların ürəyinin baĢında kəsiĢir , birləçir ,düz düz üçümüzün də ürəyimizin baĢında kəsiĢirdi. Mən bu ülvilik və ilahilik qarçısında baĢ əydim... BaĢımı qaldıranda Ģairi də , filosofu da get-gedə uzaqlaĢan , uzaqlaĢdıqca böyüyən , böyüdükcə GünəĢ ə və səmaya qovuĢan gördüm...

II Filosoflar mifi “Ģəxsiyyət forması” , “möcüzə” , “dialektika” hesab edirlər. Ədəbiyyat isə “mif”i “söz” kimi qiymətləndirir. Mif semantikası ilə söz semantikası birində hissi-idraki qavrayıĢ , digərində isə ədəbi-bədii ifadə Ģəklində üst-üstə düĢdüyündən Ģeir və Ģair mifi yaranır. Sözü möcüzə səviyyəsinə qaldırmaq üçün Ģair özünü və dünyasını bütövlükdə görməyə can atır. ġəxslər sonsuzluğunda öz Ģəxsiyyətini , ölçülərin ölĢüsüzlüyündə özünü və dünyasını görə bilmək üĢün Ģair özündən və dünyasından uzaqlaĢıb ona 164

kənardan baxmağı , baxdıqca da dəyərləndirməyi bacarmalıdır. Üstəlik Ģair özünə enmək və nəinki gördüyü , hətta təsəvvür etdiyi dünyaya da nüfuz etmək səviyyəsində olmalıdır. Əslində bu da azdır. ġair bunları hissin və idrakın süzgəcindən keçirməlidir. Bu isə taleyin hökmü ilə olur. Özündən və dünyasından uzaqlaĢma , özünə və dünyasına yaxınlaĢma mif və Ģeir üçün ortaq əlamətdir. Mifik və poetik uzaqlaĢma və ya yaxınlaĢma məzmun içində məzmun ,forma iĢində forma tapıntısına səbəb olur. ġair real hadisələr içərisindən insan və cəmiyyət üçün xarakterik olanı seçib ayırır , özündən uzaqlaĢdıraraq və ya özünə yaxınlaĢdıraraq ədəbi –fəlsəfi prizmadan baxdıqca onu poetikcəsinə yaĢayır. Kentavrlar ,qippoqriflər , yeddibaĢlılar , oxbatmazlar , qılınckəsməzlər , topdağıtmazlar mifik-poetik uzaqlaĢma və yaxınlaĢmada mahiyyət və məzmunu ilə görünən reallıqlardır. ġairin böyüklüyü mifik-poetik uzaqlaĢma və yaxınlaĢma bacarığının səviyyəsi ilə ölçülür. B.Vahabzadəni sözümüzün ağsaqqalı edən əsas amil onun tam aydın görününcəyədək hadisə və faktdan uzaqlaĢa bilməsi , formadan daha çox məzmun və mahiyyətə yaxınlaĢmasıdır. Sovet dönəmində yazılan bütün tarix kitablarında “Gülüstan sülh müqaviləsi”ndən yazır və bunu Azərbaycan xalqının tarixi xoĢbəxtliyi kimi qiymətləndirirdilər. Əlbəttə ki , B.Vahabzadə ilə bir əsrdə yaĢayanların çoxu bu müqavilə haqqında bilirdi . Onları 1813-cü il hadisələrindən öz günlərinədək olan dövr ayırırdı. Onların hadisə və faktdan uzaqlaĢma məsafəsi elə bu qədər idi. Onlar bilmirdilər ki , “Gülüstan” Rusiya ilə Ġran arasındakı sülh müqaviləsidir. Burada Azərbaycanın iĢtirakı yoxdur. Azərbaycanı müharibədə əldə edilən qənimət kimi bölüĢdürəndən sonra hər iki tərəfin – Rusiya ilə Ġranın özlərindən razılıq hissi ilə imzaladıqları sənədin obrazlı , düĢünülmüĢ , reallıqda görünə bilməyən tərəflərini görmək poetik uzaqlaĢmada mümkün ola bilərdi. B.Vahabzadəni milli-bədii təfəkkürümüzün aparıcı simasına çevirən əsas amil hadisəni və faktı bütövlükdə görməsində , onu ədəbi-bədii təhlil süzgəcindən keçirməsindədir – “Gülüstan sülh müqaviləsi”nin mahiyyətini poetik Ģəkildə ortaya qoymasındadır. Elə buna görə də , “Gülüstan sülh müqaviləsi”ni günün reallığı kimi qəbul edib barıĢanlar B.Vahabzadənin intellektual-poetik “Gülüstan” harayından diksinib qalxdılar. B.Vahabzadə real-tarixi hadisəyə elə bir güzgü tutmuĢdu ki , orada ləyaqət və heysiyyətimizin necə tapdalandığı , necə dəhĢətli bir amansızlıqla iki Ģaqqa edilməyimiz aydın , özü də çox aydın görünürdü. Bu aydınlıqda oyanmaqda olan milli mənlik hissini ört-basdır etmək mümkün deyildi. Çünki poetik iĢıqda görünməyən yerimiz yox idi və sovetin mifik təbliğat maĢını sındırılmıĢdı. Azərbaycanın milli müstəqilliyinin elan ediləcəyi günə aparan yolun təməl daĢı qoyulmuĢdu. 1990-cı ilin 20 Yanvar gününə hələ çox qalırdı və məĢum günün Ģəhidlərinə həsr etdiyi poemada azadlığın yaxında olduğunu B.Vahabzadə hamıdan daha çox hiss etmiĢdi : Onlar sübut etdi , hər qara zülmün Əli uzunsa da , ömrü gödəkdir. Xalqın azadlığı sabah , biri gün 165

ġəhid yarasından göyərəcəkdir. ġəhid qanı ilə suvarıldıqca böyüyən və qol-budaq atan azadlıq ağacını görmək B.Vahabzadəyə birdən-birə nəsib olmamıĢdı. O bura qədər mifik-poetik bir ovqatla M.Ə.Sabirin “necə ağlayıb necə güldüyünü” yaĢamıĢdı, “tamam qəmzadələrin və möhnətkeĢlərin yüklərini götürmək və məzlumların halına yanmaq üçün xəlq olunan” M.Füzulinin “Ģəbi-hicran” alovunda necə Ģölə çəkdiyinə baxa-baxa isinmək eĢqi ilə hadisə və faktlara 500 illik məsafədən nəzər salmıĢdı. M.Füzulinin ahı , göz yaĢları və ürəyinin odu ilə günbəgün pardaxlanıb gözəlləĢən , gözəlləĢdikcə ilahiləĢib onun sevgisinə sevgi ilə cavab verən iki Leyla görmüĢdü : bunlardan birincisi sevgili Vətən , ikincisi isə sevgili Vətənin yetirdiyi məhəbbət çiçəyi idi. Vətənə və Vətən çiçəyinə Füzuli elə bir sevgi , elə bir Ģövq , elə bir zövq ilə baxmıĢdı ki , Vətən də , çiçək də həsrətli gecələrin qaranlıqlarını dəlib keçən odlu baxıĢların nuruna boyanmıĢdı. Bu həsrətə sancılan vüsal iĢığında Vətən də , Vətən çiçəyi də lalərəng görünürdü. Onların üzərinə Füzuli ürəyinin qanı çilənmiĢdi. Elə buna görə də , Vətənin də , Vətən çiçəyinin də ürəyinə xal düĢmüĢdü , həm də bu “Ģəbi-hicran” 500 il idi ki , uzanırdı. Qatı qaranlıqlar , parlaq iĢıqlar içərisində M.Füzulinin elə özü olduğunu görən B.Vahabzadə titrəyib özünə dönmüĢdü , mifik “Ģəbi-hicran”ı poetik “ġəbihicran”a çevirmiĢdi. B.Vahabzadə qəriblikdə qərib olduğundan Vətəndən göndərilən bir dəstə çiçəyin ətrilə xəyalları qanadlanmıĢ Füzuli kimi vəcdə və ehtizaza gəlmiĢ , Vətəndə olsa da , Muğanı , Xəzəri , “səslənən Kürü” , “hayqıran Arazı” , Samux meĢələrini gözlərinin önünə gətirmiĢ , özünü doğmaların arasında qərib hiss etmiĢdi , üzünü ustad Ģairə tutaraq belə demiĢdi : Əsrlər ötsə də , o vaxtdan sənin Hər dərdin , hər qəmin bizə tanıĢdır. Qəlbindən od alan sətirlərinin Ġstisi hələ də soyumamıĢdır. B.Vahabzadənin özü və öz taleyi ilə tanıĢlığı bununla bitməmiĢdi. O daha da irəli getmiĢ , insanlığa və dünyaya sevgisi ilə özünü ən ali məqamda dərk etmək istəmiĢdi : Ġdrakda yol açmıĢ gecədən güdüzə Allah. Güldürməsən öz könlünü , gülməz üzə Allah. Dünyaya Ģəfəqlər kimi Tanrım səpələnmiĢ , Qəlbin gözü yanmazsa , görünməz gözə Allah. ġair elə bu məqamda cin , Ģeytan xislətli adamların ondan necə qorxduqlarını , qorxduqları üçün ona necə tələ qurduqlarını hiss etmiĢdi... Birdən gözünə faniliyə qəhqəhə çəkən Nəsimi görünmüĢdü. Füzulinin timsalında özündən 500 il əvvəl var olan varlığına , Nəsiminin timsalında isə 700 il əvvəlki özünə baxmıĢdı. Artıq orada ümumbəĢəri sevginin iĢığında xəbisliklərinin aĢkarlanacağından qorxan iblis təbiətli əmirlər , vəliəhdlər onun dərisini 166

soyurdular. Bununla da iĢ bitmirdi. Nəsil-nəsil insan və gözəllik qarĢısında baĢ əydikcə ucalan yeni-yeni Nəsimilər meydana gəlirdi. Nəsimini soyan nadanlar yenə də öz iĢlərində idilər. Bu həqiqətləri öz taleyində yaĢayan B.Vahabzadə insanları Hüseyn Cavidsayağı bir Ģəkildə qorxmazlığa və dönməzliyə çağırırdı : Ġnsanı ucaldan ulu bir eĢq , dəyanət. Alçaldan isə... Qorxu , xəyanət. Qorxduqsa ölümdən və əcəldən , Ġnsanlığı verdik demək əldən . Qorxduqsa əgər zülmdən , haqdan keçər olduq. Qorxduqsa əgər zülmə qul olduq , nökər olduq. Nəsimilərin get-gedə təkləndiyini görüncə Ģairin qəlbindən dəli bir fəryad qopdu və bu fəryad tarixi bir dramın sərlövhəsinə çevrildi. Özünə və dünyaya mifik , poetik , fəlsəfi gözlə baxan Ģair soyulan dərinin özününki olduğunu hiss etdikcə daha da irəliyə (əslində geriyə , yəni keçmiĢə) boylandı. Orada pas tutmuĢ bir qılınc gördü. O qılınca əl uzatmağa kimsə cürət etmirdi. ġair irəli keçib o qılıncı götürmək istəyəndə qabağını kəsdilər :-Əl vurma, sehirlidir ! Bu qılınc kimin əlində olsa , elə onun özünü kəsir , – dedilər. 1200 il bundan əvvəl özünün nə gündə olduğunu görən Ģair heyrət və dəhĢət içində “Özümüzü kəsən qılınc” əsərini qələmə aldı. Özündən əvvəlkilərin ona vəsiyyət etdiklərini bu günki və gələcək nəsillərə çatdırmaq istədi. Poetik-fəlsəfi , mütəfəkkiranə yaradıcılığın bir sirri də öz daxilinə enməklə özünə doğru yol getməkdədir. B.Vahabzadə yaradıcılığının daha bir məziyyəti də elə bundadır. Öz keçmiĢ və Ģöhrətli tarixindən ta bu günlərədək keçilən yollara nəzər salan çair fərd kimi , millət kimi cılızlaĢmağa etiraz edir : “gələni çəpiklə qarĢılamağı , gedəni təpiklə yola salmağı” öz-özünə yadlaĢma kimi qiymətləndirir. XX əsrin sonlarında xalqımızın baĢına gələn bəlaların qarĢısını almaq üçün milli ruhumuza qayıdıĢı zəruri sayır : Güzəran naminə boğuldu gerçək , Yalana əl çaldı Ģərəf də , Ģan da. Bəy , xan qürurumuz yolçu payı tək Paylandı didərgin çadırlarında. Bəzən xatirələr ona qorxulu yuxular kimi görünür. Ona görə ki , Ģairin Ģahidi olduğu hadisələr və qarĢılaĢdığı insanlar çox mürəkkəbdir. Bu mürəkkəblik qarĢısında tərəddüd keçirməmək mümkün deyildir. Mənsub olduğu xalqın sabahı üçün təĢviĢ keçirən sair yazır : Bunu düĢündükcə xoflanıram mən , Vallahi , kimsədən bir gileyim yox. Mən necə qorxmayım xatirələrdən? Mənim keçmiĢim var , gələcəyim yox. 167

ġairin bu fikrində nə qədər haqlı olmasını situativ məqamlarla izah etmək olar. Yəni hansısa bir məqamda deyilən bu fikir ani Ģəkildə gəlib keçən hislərin yaratdığı ovqatın məhsuludur. Təbiidir ki , xalqının keçmiĢi ilə öyünən bir Ģair həm də öz xalqının gələcəyi ilə fəxr etmək arzusunda olur. Burada , sadəcə olaraq , gözəl bir gələcəyimiz olsun deyə narahatlıq keçirən Ģairin “mənim keçmiĢim var” deməklə gələcək nəsillərə gələcəyimizi qorumaq tapĢırığı öz ifadəsini tapır. Bütün yaradıcılığı boyunca onu ən çox düĢündürən zaman problemi olmuĢdur. KeçmiĢi və gələcəyi indiki zamanın üzərində cəmləĢdirmək bacarığı , bu günündən dünəninə və sabahına baxmaq istəyi mövzu və janr rəngarəngliyindən asılı o+lmayaraq onun Ģeirlərinin ana xəttinə çevrilmiĢdir. ġəxsiyyət kimi ölçülü , Ģair kimi ölçüsüz zaman içində yaĢamaq B.Vahabzadə poeziyasının fəlsəfi məzmununa daha çox sirayət etmiĢdir. Çox güman ki , B.Vahabzadəni yaradıcılığı baxımından 1813-cü ilin məlum müqaviləsindən Göytürk imperiyasına qədər aparan qüvvə onun zamana fəlsəfi münasibətindən irəli gəlmiĢdir. Maraqlıdı r ki , onun tarixi-fəlsəfi əsərlərində olduğu kimi lirik əsərlərində də zamanın mahiyyətini açmaq cəhdi vardır. Zaman rəqəmlərə sığmadığı üçün elmin , hamıya aydın və hamıya qaranlıq olduğuna görə hər bir kəsin ağrılı yeridir. Zaman ölçülü olduqda davamlıdır , ölçüsüz olduqda əbədiyyətdir. Müəyyən bir zaman çərçivəsindən baĢqa bir zaman olduqda çıxmaq mümkündür. Əslində poetik özündən uzaqlaĢma və özünə yaxınlaĢma B.Vahabzadənin zaman içərisində hissi , idraki manevrlərindən baĢqa bir Ģey deyildir. Vaxtilə Nəsimini hər iki məkanda məkansızlıq sıxdığı kimi B.Vahabzadəni də ölçülü və ölçüsüz zamanda zamansızlıq sıxır , hətta , bir çox məqamlarda məkana münasibətdə qəribə çalarlar da yaranır : Oğul Ģəhərdədir , anasa kənddə. GörüĢə bilmirlər bir məmləkətdə. “Gözləmə otaqları” , “insan əzaları satılan əczaxanalar” , “iynəylə , dərmanla qadına hamiləlik bəxĢ edən kabinetlər” və nəhayət , bu dünya onu sıxıntılı düĢüncələrə vadar edir. Bəzən zaman və məkan dolaĢıqlığında bir Ģair xoĢbəxtliyinə qibtə etməmək də olmur. Ġllər boyu həsrətdən , hicrandan gileyli Ģairin əlçatmaz vüsalında könül xoĢluğu görürük : Sən mənim qəribə qismətim , payım, Gecələr GünəĢim , gündüzlər Ayım. Güneydə quzeyim , qıĢda yazimsan, Sən mənim həmiĢə əlçatmazımsan. ĠĢə bir bax ! Vüsalı da özündən əlin çatmayacaq qədər uzaqlaĢdırasan və bundan da həzz alasan ! ġairin ölçülü zaman qəlibində ömür məfhumu müxtəlif məzmunda və mahiyyətdə olur. ”Dərinə boy verən qısa bir ömrü on ömürdən , yüz ömürdən üstün” tutan B.Vahabzadə eyni bir gecədə oğul gözləyən ana ilə bir-birinə qovuĢan sevgililərin zaman adlı daĢ-tərəzilərinin ayrı-ayrı olduğunu yazır : 168

Bir evdə intizar , könül möhnəti Vaxtın ayağına daĢ bağlayıbdır. O biri evdəsə vəslin ləzzəti Vaxtın özünü də ayaqlayıbdır. Qoy zaman ölçüsü zamanın olsun, Bu ölçü düz gəlmir istəyimizə. Gün var ki , ildən də uzundur , uzun, Ġl var ki , gündən də qısadır bizə. Zaman , məkan və poetik ovqat üçlüyü hadisənin mahiyyət və məzmununa əlavə çalarlar gətirir. Sevgilinin sevgilisindən küsməsi Günəçin gündüzündən küsməsi təsirini bağıĢlayır : Bu nə yoldur? Dolanır tərsinə süzgün GünəĢim. Bu nə yoldur o tutub? Dön geri , tez dön , GünəĢim! Sevgilimdən küsüĢüb gen düĢəli, Günbatandan doğur hər gün GünəĢim! B.Vahabzadə kainatın varlığını sevgidə gördüyü üçün məhəbbəti , arzunu , Ģair sözünü və zamanı əbədi hesab edir : Qocaldır insanı , qocaldır zaman... Ürəyin atəĢi , közü qocalmır. Dağları , daĢları qocaldan zaman Bilmirəm bəs niyə özü qocalmır? Getdi baharımız , yer qıĢa qaldı, Düzlər qara qaldı , yağıĢa qaldı. Bizimki bir quru baxıĢa qaldı, Neyləyək? Arzunun gözü qocalmır. Bəxtiyar , düĢünək biz dərin-dərin... Xəyallar möhtəĢəm , arzular Ģirin. Əsil sənətkarın , əsil Ģairin Özü qocalsa da , sözü qocalmır. ġair elə Ģair olduğu üçün məhəbbət , arzu və zaman sonsuzluğunda ağıl-hiss hədləri və sərhədlərini gördükdə heyrətlənir : Gah ağlıma uydum , gah da könlümə... Ürək bir tərəfdə , baĢ bir tərəfdə. Qəlb iki qansızın arasındadır, 169

Zaman bir tərəfdə , yaĢ bir tərəfdə. Bir yandan da yaĢ ilə ölçülən zamanla ölçüyəgəlməz zaman arasında qaldığından hər Ģeyin bir tərəfdə olmasını arzulayan Ģair əslində ölçüsüzlüyə can atır – “bir salama dəyməyən eĢqin” üzərindən keçib dünyanı yaĢadan sevgiyə üz tutur.

III O zaman 2001-ci ilin yayı idi. Böyük Ģairimiz B.Vahabzadə ġəkidəki evində istirahət edirdi. Mən adətim üzrə tez-tez böyük Ģairimizə baĢ çəkirdim. GörüĢlərmizdən birində ona məqalə yazdığımı dedim . Məqsədim məqaləmi çapa vermək üçün ustadın razılığını almaq idi. Ustad məni dinləyib gülümsədi : - o məqaləni hələlik çap etdirmə , - dedi. Mən də niyəsini soruĢmadan ustadın sözünə əməl etdim. Aradan neçə illər keçdi , ustadla çox görüĢlərimiz oldu... Böyük Ģairimizin 83 illiyini ġəkidəki evində yaxınları ilə birlikdə qeyd etdik... 2009-cu il də gəldi... Lakin ustad fiziki cəhətdən tükənirdi... 2009-cu il fevral ayının 13-də axĢamtərəfi böyük Ģairimizin dünyasını dəyiĢdiyini eĢitdim. Fevralın 14-də səhər tezdən Ģairlə vidalaĢmaq üçün təziyə yerinə getdim. Hamı böyük Ģairlə görüĢə tələsirdi... Böyük Ģairin yaĢadığı binanın qarĢısında iynə atsan , yerə düĢməzdi... Birdən gözlərim çox kədərli bir adama sataĢdı... Elə o dəqiqə həmin filosofu tanıdım... QucaqlaĢdıq... Göz yaĢlarımız bir-birinə qarıĢdı... ġeirdəki fəlsəfəyə , fəlsəfədəki Ģeirə ağır itki üz vermiĢdi. Fəlsəfədən Ģeirə , Ģeirdən fəlsəfəyə düĢən iĢıqlar gözlərimizdə bərq vurur , Ģeirdən fəlsəfəyə , fəlsəfədən Ģeirə keçən ağrılar isə hər ikimizi göynədirdi. 24 may 2001- 30 may 2010.

V S Vurğun – Azərbaycan şerinin poetik ruhudur..

Özündən sonrakı bütün əsrlərdə müasir olan ədəbi Ģəxsiyyətləri – N.Gəncəvisi, Nəsimisi, Füzulisi, Xətayisi, M.Ə.Sabiri və baĢqaları ilə dünya ədəbiyyatında son dərəcə möhtəĢəm bir yrer tutan Azərbaycan ədəbiyyatı XX 170

əsrdə də tarixi nüfuzunu alın yazısı kimi yaĢamıĢdır. Bu mənada XX əsr poeziyaməzın lirik, epik və dramatik səviyyəsinin az qala son həddi hesab edilən S.Vurğun yaradıcılığı artıq bir örnək, bir məktəb halına gəlmiĢdir. On səkkiz ili (1900-1918) Avropa və Rusiyanın inqilabi ruhu ulə nəfəs alan – satirik, inqilabi-demokratik, dini-ruhani, romantik ədəbiyyata təkan verən, 23 ayı ( 1918-1920 ) ADC dövrü sayılan, 71 ili ( 1920-1991) sovet rejimi hesab edilən, 9 ili isə (1991-2000) milli müstəqilliyimizin bərpasına meydan açan XX əsrin 6-cı ilində təvəllüd, 56-cı ilində vəfat edən Səməd Vurğun ömrünün 14 yaĢından sonrakı 36 ili “formaca milli, məzmunca sosialist ədəbiyyat” Ģüarını baĢı üstə saxlayan sovet rejimi dövrünə düĢmüĢdür. Həzrəti Məhəmməd Peyğəmbərin : “ Hər bir kəs valideynindən daha çox zəmanəsinin övladıdır, - fikrinə dayansaq, onda ədəbi Ģəxsiyyətlərin yaradıcılığına var olduqları zamanların ideoloji-siyasi, ədəbi-ictimai təfəkkür və düĢüncə tərzindən baxmaq lazımdır. Bu – doğru... Bizim var olduğumuz dövr isə ədəbi Ģəxsiyyətlərin yaradıcılığına həm də öz qavrayıĢ və idrakı səviyyəsində yanaĢdığından analitik qiymətləndirmə - müasirlik ( əlbəttə ki, daha geniĢ anlamda), millilik və ümumbəĢərilik, həyat həqiqətlərinə sədaqət, ədəbi-bədii, milli-tarixi genetik kodları qorumaq baxımından dəyərləndirmə meyar kimi götürüldükdə S.Vurğun dühası öz təkrarsızlığı və parlaqlığı ilə görünür. Bu gün iftixar hissi ilə etiraf etməliyik ki, YaĢar Qarayev demiĢkən: “Azərbaycannamə” S.Vurğunda olduğu qədər heç bir kəsin yaradıcılığında özünün ən yüksək ədəbi-bədii ifadəsini tapmamıĢdır. “Könül və can birliyi “Vurğun və Azərbaycan” birliyidir, vətənə “ elani-eĢq “ və vətənlə “əhdipeymandır”. Burada fəxrin, mütləq sevinc və xoĢbəxtliyin poetikası vardır: El bilir ki, sən mənimsən. Bir belə aydınlıq içində aydınlığın özünün etirafı necə də tam aydınlığı ilə səslənir: Yurdum, yuvam, məskənimsən. S.Vurğunu bizim müasirimiz edən hər Ģeydən öncə onun lirikasıdır. O böyük sevgilər, ilahi məqamlar, sinəyə sığmayan duyğular, həyəcanlar və sarsıntılar Ģairidir. S.Vurğunun vətən lirikasında vətənə - “binələri çadır-çadır”, qayaları baxar dinməz, qartalları göydən enməz, yaman gündə üzü dönməz” dağlara, ceyranlıcüyürlü aran düzlərinə ruhun poetik uçuĢu necə də heyrətamizdir. Adətən sevgidə izahat olmaz. S.Vurğunun izahatı isə o qədər sevdalıdır ki, oxucuya ruhi-ilahi təsir bağıĢlayır: Mən bir uĢaq, sən bir ana. Odur ki, bağlıyam sana. Hankı səmtə, hankı yana 171

Hey uçsam da yuvam sənsən. Elim – günüm, obam sənsən. Əlbəttə ki, belədir və buna Ģəkk-Ģübhə yoxdur. S.Vurğun əminlikdən gələn poeziyanın yaradıcısıdır. O dövrdə bizim üçün Böyük Vətən müharibəsi hesab edilən ll Dünya müharibəsi ərəfəsində ədəbiyyatın döyüĢ hazırlığı və qələbə ruhu S.Vurğunun “Vətənin keĢiyində”, “Ananın öyüdü”, “ġəfqət bacısı”, “Partizan BabaĢ”, “Ukrayna partizanlarına” və s. Ģerlərində öz əksini tapmıĢdır. Bilsin ana torpaq, eĢitsin Vətən! Müsəlləh əsgərəm mən də bu gündən. Bu sözlər Vətənə münasibətdə sonuncu vətəndaĢa qədər hər bir kəsin sözü olacaqdır. Böyük fransız Ģairi Lui Araqonun çox səmimi bir etirafla “müasir dünya və sovet ədəbiyyatının iftixarı” adlandırdığı S.Vurğunun təbiət lirikası Azərbaycan təbiəti kimi rəngarəngdir – Ģerimizin göyqurĢağıdır. Orada vətən baharı öz nazəndəliyi, iĢvəkarlığı, cilvəsi ilə ağlı və hissi “vəhdəti-vüçud” səviyyəsinə qaldıran ilahi sevgilyə tərənnüm olunmuĢdur. “Ceyran” Ģeirindəki müqəddəs yalvarıĢ da elə buradan doğmuĢdur: Ovçu, insaf elə, keçmə bu düzdən. O çöllər qızını ayırma bizdən. Qoyma ağrı keçə ürəyimizdən, Qıyma öz qanına boyana ceyran. BənövĢə ətirli, sünbül qoxulu misralarda lalərəng çəmənlərin qan-qırmızı hüsnünə vurulmamaq mümkün deyildir. “Dağ döĢünə çıxan quzuların mələrtisi, “tərlanın səsini əks edən suların” qıjıltısı S.Vurğun misralarının ahənginə, bölgü və qafiyəsinə çevrilir – təbiətin özündən gələn ritm sözlərin sehrini və cazibəsini yaradır. S.Vurğunun təbiət lirikasında təbiətin, məhəbbət lirikasında isə talenin rəng və çalarları necə də aydın görünür. Bəlkə də, elə bu S.Vurğun taleyinin qəribəliyidir ki, onun epik əsərlərində də, yeri gəldikcə, lirik sızıltılar ricətlər Ģəklində tez-tez təzahür edir: Gecənin qoynunda ağlaĢma səsi Ġnsanı yandırır odsuz, ocaqsız. Nədir kainatın bu faciəsi, YaĢayanmı haqsız, ölənmi haqsız ? Ġnsanı yandırır odsuz, ocaqsız. Vətən lirikasında vətən, təbiət lirikasında təbiət, məhəbbət lirikasında məhəbbət yaddaĢını qoruyub saxlayan S.Vurğun Ģeiri vətən, təbiət və məhəbbət 172

qarĢısında ilahi bir vəcd və ehtirazla oxunan poetik dualar kimidir. Bu ovqat onun həm qoĢmalarında, həm də qəzəllərində tam gücü ilə insanı duymağa və düĢünməyə məcbur edən yaĢantı səviyyəsindədir: Meysiz, məzəsiz can ilə canan ola bilməz. Sevda dediyin hər kəsə meydan ola bilməz. Yaxud da: Girdim GünəĢin qoynuna, min bir səhərim var... Bülbül də mənim, gül də...zimistan ola bilməz. Azərbaycan məhəbbət lirikasının pozulmayan yaddaĢ səhifələrinə çevrilən nümunələr min ildən sonra da böyük sevgiyə ilahi ilhamla oxunan himnlərin ən yaxĢıları olacaqdır. Töküldü varağa sinəmin sözü, Bu ana yurdumun ocağı, közü. Ceyranın yeriĢi, durnanın gözü, Kəkliyin ayağı yadıma düĢdü. Və ya: Sən bizim ellərin hüsnünə bir bax, Bizdən inciməmiĢ bir əziz qonaq. NiĢanlı qızların görüĢdən qabaq Telini saymağı yadıma düĢdü. Və yaxud: AĢıq ġəmĢir, Dəli dağdan keçəndə Kəlikli daĢlardan xəbər al məni. Ġllər gəldi, keçdi. Nəsillər də fəsillər kimi dəyiĢdi. Yenə də S.Vurğun demiĢkən: Ġllər gəlib-keçir, ömürdən illər... Ġllər görməmiĢik bu illər kimi. Nəsillər dalınca gələn nəsillər DəyiĢir ötərgi fəsillər kimi. Ġllər görməmiĢik bu illər kimi. YaxĢıca yadıma gəlir ki, rəhmətlik Ə. Kürçaylı mənim S.Vurğuna həsr etdiyim bir Ģeirlə tanıĢ olan kimi böyük Ģairi üzbəüz görmədiyimi baĢa düĢdü. Çox səmimi Ģəkildə :-Belə demək olarmı?-deyib Ģeirimdə rədif kimi iĢlətdiyim “Səməd, ay Səməd” sözünə iĢarə etdi. Mən o zaman “Səməd Vurğun” sözünün nə qədər böyük olduğunu bir daha baĢa düĢdüm və utandığımdan bu Ģeirimi heç bir kitabıma daxil etmədim. O Ģeirdə belə bəndlər var idi: Dəli dağ dayanıb yaz sinəsində, ġəmĢir də qocalıb saz sinəsində. 173

Həsrət ürəyində, söz sinəsində... Dindirsən kövrəlir, Səməd, ay Səməd! Məni öldürəcək bir duyğu, bir hiss... YanaĢı ömr edir yaxĢı, yaman, pis. “Sənətin düĢməni xain bir iblis” Yenə üzə gülür, Səməd, ay Səməd! Bu sətirlərin müəllifi Vurğun sayağı “Gülə-gülə” Ģerini yazanda da poeziyanın fəlsəfəsi və Ģair taleyinin üst-üstə düĢdüyünü təcrübi olaraq yaĢamıĢdı: Bulaq üstə bala ceyran Dönüb baxdı gülə-gülə. Heç gəlmədi yola ceyran, Canım yaxdı gülə-gülə. Ġndi isə bunun az qala bütün Ģairlərin alın yazısı olduğunu tam aydınlığı ilə yaĢamaqdadır: S.Vurğunun vətən, təbiət, məhəbbət lirikası onun fəlsəfi lirikasının genlərini təĢkil edir. Buna görə də ömür, həyat və dünya fəlsəfəsi S.Vurğun Ģerlərində öz geniĢliyi və dərinliyi ilə ağlımızın – idrakımızın heyrətinə səbəb olur: Yerlərə baxıram - bağçalı, bağlı... Göylərə baxıram - qapısı bağlı Söz həmiĢə cavan olduğu halda, söz sahibi Ģairin qocalması necə də təzadlıdır. “ġair nə tez qocaldın sən?” sualı adi sual deyil, hətta Ģairin özünü də təəccübləndirən sualdır. Bu sual S.Vurğunu öyrənən və tədqiq edən böyük B.Vahabzadənin “əsil sənətkarın, əsil Ģairin özü qocalsa da, sözü qocalmır” qənaəti ilə sanki öz cavabını tapır. Bir halda ki, söz qocalmır, Ģair necə qocala bilər? “Ölüm kürsüsü”, “Aslan qayası”, “Komsomol”, “Aygün” kimi poemaların, “Vaqif”, “Ġnsan”, “Xanlar” kimi dram əsərlərinin müəllifi olan S.Vurğunun fəlsəfədən daha fəlsəfi olan poeziyasında əbədiyyətə çağırıĢ praktik səciyyə daĢıyır. ġair nəinki poetik yaradıcılığı ilə, həm də cismani varlığı ilə əbədiyyət simvolu olmaq istəyir. Ömrün və talenin təzadlarını Ģeirin dili ilə açmağa cəhd edir. Bu təzadı vaxtı ilə mən özüm S.Vurğunun ev muzeyində yaĢamıĢam. Tüfəngi ilə sazını yanaĢı görmüĢəm. KövrəlmiĢəm və yazmıĢam: Deyirdin bu dünya qoca dünyadır, QıĢ bir tərəfdədir, yaz bir tərəfdə. Qəlbində yaĢatmaq, yaratmaq odu, Dolan bir tərəfdə, gər bir tərəfdə. 174

+ + + Elə növbələĢib gecəylə,gündüz, Bəzən bu hikməti duymayırıq biz, Bəzən də əyləĢir səssiz-səmirsiz, Əyri bir tərəfdə, düz bir tərəfdə. + + + Özün demədinmi, özün, ey ustad? “Cahan daimidir,ömür amanat”, Səndən də yadigar qaldı bu təzad, Tüfəng bir tərəfdə, saz bir tərəfdə. Bu da bir həqiqətdir ki, həqiqətlərdən qaça bilmirik. Elə S.Vurğunun özü demiĢkən: Nemətsə də gözəl Ģeir ġair olan qəm də yeyir. və ya Saç ağardı, fəqət nə qəm? Əlimdədir yenə qələm. Saç ağardı, ancaq ürək Alovludur əvvəlki tək. Bilirəm ki, deməyəcək Bir sevgilim, bir də vətən: -ġair nə tez qocaldın sən?

VI Ağlasığanlığın möcüzəsi və ya yeni eraya doğru daha bir addım (Prof.Fərman Ġsmayılovun “XX əsr Qərb fəlsəfəsinin tarixi” əsəri ətrafında düĢüncələr)

Səma okeanında GünəĢin, Ayın və ulduzların müĢayiəti ilə Yer adlı bir gəmi üzməkdədir. Zirvələr onun dor ağacı, dağlar yelkəni, düzənlər isə göyərtəsidir. Bütöv halda Adəmə, bölünəndə isə Əliyə, Vəliyə, Ġvana, Julyənə çevrilən insan bu gəminin əzəli və əbədi sərniĢinidir. Gecədən keçib gündüz adlı, gündüzdən keçib gecə adlı sahilə yan aldıqca səma okeanında baĢ verə biləcək dəhĢətli tufanlardan, toqquĢmalardan Yer gəmini sağ-salamat çıxarmaq, zaman və məkan sonsuzluğunda itib batmamaq insan düĢüncəsinin ana xəttidir. Yer-gəminin 175

göyərtəsindən baxanlar yaxınları, dor ağacından baxanlar isə uzaqları görür, çevrilib arxaya nəzər salır, dayandıqları yerdən aĢağıya və yuxarıya boylanırlar. Onlar yaxınlaĢan fəlakətlərdən yayınmaq üçün yol və üsul axtarır, sistemlər yaradırlar. Bunlar filosoflardır. Onlar keçmiĢi, bu günü və gələcəyi görə bilən insanlardır. Sabahların qapısı onların əli ilə açılır. Fəlsəfə elmləri doktoru professor Fərman Qəhrəman oğlu Ġsmayılovun iki cilddən ibarət olan “XX əsr Qərb fəlsəfəsinin tarixi” əsəri mübarək sabahların tilsimli qapısına düĢən sehrli açar kimidir. ÜmumbəĢəri sivilizasiyanın beĢiyi sayılan Qoca ġərqin cavanlaĢmasında həyat iksiri qədər qiymətli olan bu əsərin əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Artıq heç bir zəka sahibinə sirr deyildir ki, üst svilizasiya alt svilizasiya üzərində qurulmuĢ, müəyyən keyfiyyət dəyiĢikənlikləri ilə ġərq-Qərb arasında yerdəyiĢmə prosesi keçirmiĢdir. QarĢılıqlı mənimsəmə Ģəraitində ġərq-Qərb münasibətlərinin elə bir sistemi yaranmıĢdır ki, onu ġərqdən doğan GünəĢin altun Ģəfəqlərində bərq vuran Qərbin heyranedici siması ilə müqayisə etmək olar. Elə buna görə də ġərq müqəddəs, Qərb gözəldir. Hələ eramızdan əvvəl IV minilliyə aid edilən ġumer dastanı “Bilqamıs”da qəhrəman elə Bilqamısun özüdür. Hər Ģeyi bilən bu kiĢi dostu Enkidunun nə üçün öldüyünü bilmir. Yəqin ki, özünün də nə üçün doğulduğunu bilmirmiĢ. Ölümsüzlük axtara-axtara nəinki dostunun, hətta özünün də öləri olduğunu dərk edən Bilqamısun həyat fəlsəfəsi “Kitabi-Dədə Qorqud” qəhrəmanı Dəli Domrulun taleyində davam edir, Həvvanın Adəmə bəxĢ etdiyi əbədiyyət bədii-fəlsəfi Ģəkildə bir daha təsdiq olunur. ġumer sivilizasiyasından 3500 il sonra Bilqamıs və Dəli Domrul fəlsəfəsi yunan dramaturqu Evripidin (e.ə. 480- 406) “Alkesta” əsərindəki Admet surətində obrazlaĢır, yenidən dünyəvi müdriklik öz yerini tutur. Fərdlərin öləriliyinin təcrübi Ģəkildə sübutu ruh və ölməzlik fəlsəfəsinə çevrilir, ilahiliyin yolu dünyəvilikdən keçərək dərk olunur. Hun, Xəzər və Göytürk imperatorluqları vaxtilə Yunanıstan və Romanın üzərinə düĢən missiyanı davam etdirdilər, nəticə etibarilə ümumbəĢəri intibahın bir az da yuxarı pilləsinə qədəm qoydular. Bu, spiralvari inkiĢafın keyfiyyət dəyiĢmələrindən baĢqa bir Ģey deyildi və bir azdan Ġslam fəlsəfəsi ilə türklərin Tanrıçılıq kultu birləĢərək türk-islam intibahını yaratdı. Ġlkin fəlsəfədə Asiya ruhu dünyəvi nizam və qanunlar Bilqamıs heyrəti səviyyəsində idisə, inkiĢaf edərək “Avesta”da Xeyirlə ġərin qardaĢlığı - əslində, əkslərin vəhdət və ziddiyyətini dərki səviyyəsinə qalxdı. Yunan fəlsəfəsində isə Avropa ruhu dünyəvi təcrübədən ilahiliyə gedən yolda allahların insana bənzərliyinə istinad etdi. Yunan mifologiyası insanlara xas olan sifətlərin allahlara Ģamil edilməsi ilə xarakterik idi. Ellinizm dövründə fəlsəfənin Avropa ruhunda daha bir titrəyiĢi baĢ verdi. Və Allahlara xas olan xüsusiyyətlər insanlara aid edilməyə baĢladı. Bu, ümumbəĢəri təfəkkür və idrakın renessansı idi, öz reallığını Demokritlərin, Heraklitlərin, Sokrat, Platon və Aristotellərin simasında tapırdı. Ġnsanabənzər allahlardan, allahabənzər insanlara keçid özünüdərkin yeni pilləsi kimi qiymətləndirilməlidir. Roma intibahında davam edən bu ənənə türk-islam intibahında da inkiĢaf edərək “vəhdəti-vücud” fəlsəfəsi yaratdı, hürufizmi, sufizmi, yəsəviliyi meydana gətirdi. Poetikanın fəlsəfiləĢməsi və fəlsəfənin poetikləĢməsi 176

ġərqdə idrak formasına çevrildi. ġərq özünüdərkin elə bir mərhələsinə daxil oldu ki: Süleyman quş dili bilir, - dedilər Süleyman var Süleymandan içəri (Y. İmrə) Və ya: Həm batinəm, həm zahirəm, Həm əvvələm həm axirəm. (Y.İmrə) həqiqətinə qədər gəlib çıxdılar. Dünyanın əbədi və əzəli, vahid, tam və bölünməz olması ideyasına doğru irəliləyən fəlsəfənin Həllac Mənsur, ġeyx Əhməd Yəsəvi, Yunis Ġmrə, Fəzullah Nəimi, Nəsimi, Füzuli mərhələsində artıq Ġnsan kamilliyinin elə bir mərhələsinə qalxır ki, o, AllahlaĢır. Allaha qovuĢmaq, vəhdəti-vücud olmaq yalnız ilahi eĢq ilə mümkündür, çünki Allahın özü dünyanı eĢq ilə yaratmıĢdır. O, eĢq ilə dərk edilə bilər. EĢqin mənbəyi isə gözəllikdir. Sufi fəlsəfəsindəki haqq, Mütləq Ruh, Absolyut ən nəhayətdə insanın özü üzərində cəmləĢir, insan və dünya vəhdətdə qavranılırdı ki, bu da fəlsəfiləĢmiĢ ġərq poeziyasında öz əksini tapırdı. Füzuli heyrəti Bilqamıs, Dəli Domrul, Admet və Nəsimi heyrətlərinin məcmusu kimi səslənirdi: Heyrət, ey Büt, surətin gördükdə lal eylər məni. Və ya: Ya rəbb, bəlayi-eşq ilə qıl aşina məni. Yaxud da: Gör, mən mən isəm, nəsən sən ey yar? Vər sən sən isən, nəyəm məni-zar? Türk-islam intibahı da daxil olmaqla ġərqdən Qərbə, Qərbdən ġərqə keçən fəlsəfi yüksəliĢ daha kamil bir xarakter alsa da, fəlsəfənin məqsəd və vəzifəsi dəyiĢməmiĢ, Bredli demiĢkən, “fəlsəfə Absolyut axtarıĢı” olaraq qalmıĢdır. Fixtedə “Mən”, Hegeldə “Mütləq Ruh”, Kerddə “Müstəqil və intelligbl tamlıq”, ġellinq və Bredlidə “Absolyut” termini vətəndaĢlıq hüququ qazanana qədər türk-islam fəlsəfəsi öz missiyasını layiqincə yerinə yetirmiĢdir. Bununla bərabər ġərq fəlsəfəsində ruhanilik və ilahilik Asiya ruhu kimi, Qərb fəlsəfəsində isə emprizm və praqmatizm Avropa ruhu kimi çıxıĢ etmiĢdir. Ġrs və varislik baxımından isə həmiĢə ġərq-Qərb münasibətləri müvazi Ģəkildə inkiĢaf etmiĢ, bizim eramızın XIV-XVI-cı əsrlərindən Qərb ġərqin qanuni varisi kimi intibah missiyasını öz üzərinə götürmüĢ, bu evolyusiya Qərbdə elmi-texniki yüksəliĢlə müĢayət edilmiĢ, Avropa ümumbəĢəri fəlsəfənin daçıyıcısına və ideoloquna çevrilmiĢdir. Bununla belə, Qərb ilə ġərq fəlsəfi irsə münasibətdə bir-birini qanuni varis kimi etiraf etməyə çətinlik çəkdiyindən fəlsəfənin Asiya ruhu ilə Avropa ruhu arasındakı inciklik bizim günlərə dəqər davam etmiĢ, bəĢəriyyətin xoĢbəxtliyindən daha çox 177

bədbəxtliyinə səbəb olmuĢdur. Qərb ġərqi “mövhümatda”, ġərq Qərbi “Allah iĢinə əl aparmaqda” ittiham etmiĢdir. ġərq fəlsəfəsinin“kamil insanı”, Qərb fəlsəfəsinin “superpersonu” ilə birləĢə bilməmiĢ, filosof Fərman Ġsmayılovun təbirincə desək, “Ġnsanla insan, insanla dünya bir-birinə qarĢı özgələĢmiĢ və yadlaĢmıĢdır”. “XX əsr Qərb fəlsəfəsi tarixi” əsərinin meydana gəlməsi insanla insanı, insanla dünyanı doğmalaĢdırmaq, bəĢəriyyəti məhvə aparan özgələĢmə və yadlaĢmadan, əslində, Nuh tufanından min qat, milyon qat dəhĢətli fəlakətlərdən uzaqlaĢdırmaq məqsədi güdür. Az qala min səhifə həcmində olan bu iki cildlik bütün bəĢəriyyətin aydınlığa çıxması üçün özünü Ģam kimi əridən bir filosofun bir ömürlük narahat axrarıĢlarının nəticəsidir. “Müasir Qərb fəlsəfəsi”, “Ġnsan və dünya”, “Ziqmund Freyd” kimi iri, sanballı monoqrafiyaların müəllifi olan filosof Fərman Ġsmayılovu həmiĢə zaman və ideologiya problemi düĢündürmüĢdür. Çox qəribədir ki, Azərbaycan Ģeirinin ağsaqqalı Bəxtiyar Vahabzadənin də poeziyasında zaman və onun doğurduğu problemlər həmiĢə öz bədii-fəlsəfi ifadəsini tapmıĢdır. Əslində hər iki böyük Ģəxsiyyət eyni cür düĢünmüĢ, eyni narahatçılığı keçirmiĢ, eyni vəcd və eyni ehtizazı yaĢamıĢlar. Bunlardan biri poeziyanı fəlsəfələĢdirmiĢ, digəri isə fəlsəfəni poetikləĢdirmiĢdir. Bu isə təfəkkürün qnesologiyasının eyniliyindən irəli gəlir. ġair Bəxtiyar Vahabzadə yazır: Baxdım bu dünyanın pəncərəsindən, Bilmədim mən kiməm, bu dünya nədir. Tək bircə gerçəyi anladım ki, mən, Bu həyat tilsimli bir dairədir. Filosof Fərman Ġsmayılov isə insana və dünyaya alim nəzərləri ilə baxır; - Dünya ilə ünsiyyət modeli seçərkən insan özünü yaratmaq – öz varlığını istehsal etmək üçün proqram-layihə müəyyənləĢdirir ki, bu da onun taleyidir... Ġnsan onu xoĢbəxtliyə aparan ünsiyyət modellərini bir-birindən fərqləndirməkdə çətinlik çəkir. (“Ġnsan və dünya” monoqrafiyasından) ġair Bəxtiyar Vahabzadə isə bəzən idrakın imkansızlığından gileylənir! Bilək, bu dünyada dünya yaradan, Ömürlər dünyanı niyə tərk edir? Göyləri, yerləri dərk edən insan, Bəs niyə özünü çətin dərk edir? Filosof Fərman Ġsmayılov öz növbəsində uzun müddət zülmətdə qalmıĢ “Mən” problemindən son dərəcə həyəcanlanmıĢ NitsĢenin “Ġnsan ölmüĢdür!” nidasına səs verərək eqzistensialist və fenomeneloq filosofların sistemlərini nəzərdən keçirib aĢağıdakı nəticələrə gəlir: - Ən yeni fəlsəfə özünün ümumidən təkcəyə dönüĢü ilə fərqlənir... Fəlsəfənin metafəlsəfəyə çevrilməsi onun idrakdan özünüdərkə doğru inkiĢafını göstərir... Ġnsanın dünyadakı Ģərə qarĢı mübarizəsinin əsasında onun özü dayanır... Ümid ancaq özü-özünü yaxĢı dərk etməkdir. 178

Filosof Fərman Ġsmayılov XX əsr Qərb fəlsəfəsinin tarixini araĢdırarkən əldə etdiyi nəticələri Ģair kimi Ģərh edib filosof kimi yekunlaĢdırır: - Məsələ bu cür qoyulur: insan fəlsəfiləĢməli, fəlsəfə insanlaĢmalıdır: XoĢbəxtlik üçün baĢqa yol mövcud deyildir. Bunun üçün birinci növbədə fəlsəfə-elm dilemması özünün aydın ifadəsini almalıdır ki, insan öz xoĢbəxtliyinin hansı tərəfdən daha çox asılı olğunu dərk edə bilsin... Epoxanın ruhu xəstə, onu təmsil edən insan can üstündədir... Ġnsan artıq anlamıĢdır ki, elmi-texniki inqilab, informasiya inqilabı, avtomatlaĢdırma, təbəddülatlar onu xoĢbəxt etmədi... Ġndi söhbət insana qarĢı yönəldilən bu və ya digər bəlanın aradan qaldırılmasından deyil, insanın bir növ kimi dünyada mövcud olub-olmamasından, onun salamat qalmasından gedir... Söhbət insanın hər hansı kənar qüvvədən deyil, məhz onu onun özündən qorumaqdan gedir. Yuxarıda verilən misallar Ģair-filosof Bəxtiyar Vahabzadə ilə filosofĢair Fərman Ġsmayılovun yaradıcılıq imkanlarını açıqlamaq imkanı verir. Mənim xoĢbəxtliyim ondadır ki, hələ 1970-ci illərdən üzü bəri Bəxtiyar Vahabzadənin “Avesta”nı ilkin deĢifrovka edənlərdən biri olan Hegel və Hegel dialektikasına, “Mütləq ideya” konsepsiyasına münasibətlərini açıqlayan söhbətlərinin zaman-zaman dinləyicisi olmuĢam. Onun Feyerbax, Kant, Freyd fəlsəfəsini nə qədər dərindən bildiyinə, marksist fəlsəfə ilə müqayisəli surətdə apardığı paralellərin inandırıcılığına heyran olmuĢam, hələ ali məktəb illərindən Fərman Ġsmayılovun tələbəsi olmağım mənim xoĢbəxtliyimi iki qat artırmıĢdır. Lirik-fəlsəfi Ģeirimizin böyük nümayəndəsi Səməd Vurğunu az qala baĢdan-baĢa əzbər bilən Fərman Ġsmayılovu yaxından tanıyan adamlar onun Ģeirə bələdliyinə heyrət etməyə bilməzlər. Digər bir tərəfdən həm Bəxtiyar Vahabzadə, həm də Fərman Ġsmayılov üçün mütaliə hava- su kimi olduğundan heç bir elmi yenilik onların diqqətindən yayınmır. Filosof-Ģairin Ģair-filosofa əsər həsr etməsi təbiiliyin ən bariz nümunəsi kimi təqdirə layiq bir haldır. “XX əsr Qərb fəlsəfəsi tarixi” əsərinin titul vərəqəsində aydın Ģiriftlərlə yazılmıĢ “Zəmanəmizin böyük filosof-Ģairi Bəxtiyar Vahabzadəyə ithaf edirəm” sözləri özünüdərkdən irəli gələn hörmət və ehtiramın etirafı kimi səmimidir, özü də qürurla səslənir. QandaĢ Ģairlə qandaĢ filosofun birgəliyi bədii-elmi təfəkkürümüzün inkiĢafına təkan verən, bizi XXI əsrə, dah doğrusu bünövrəsi III minillikdə qoyulacaq yeni eraya aparan amil kimi qiymətlidir, Tanrı töhfəsidir. Buna görə taleyimizə minnətdar olmalıyıq. Mərhum Turqut Özalın “XXI əsr türk əsri olcaqdır” sözlərini xatırlayıram. Üçüncü minilliyi türklərin özünüdərk və özünütəsdiq erası kimi görürəm. Jan Pol Sartr, Haydeqqer, Novalis, Yaspers, Alber Kamü kimi nəhəng nümayəndələri olan eqzistensionalizmin gəldiyi son nəticə bu idi ki, “ancaq incəsənət və poeziya vasitəsilə insanları gözəlləĢməyə doğru səfərbər etmək, onların dünyaya münasibətini gözəllik qanunları ilə dəyiĢmək olar”. Baxın, eĢqin mənbəyi gözəllikdir”, “dünya eĢq ilə 179

dərk oluna bilər”, iddiasından çıxıĢ edən sufizmlə “dünyanı özgələĢmədən xilas edəcək, onu iblislərdən təmizləyəcək bir qüvvə varsa o da incəsənətdir” , “dünyaya poetik münasibətin itirilməsi ucbatından məhv olmağa məhkumuq”, özgələĢmə və ya hər hansı bəladan qurtarmaq üçün ilkin “vəziyyətə qayıtmağımız yeganə qurtuluĢ yoludur” qənaətinə gələn eqzistensializm arasındakı yaxınlığa baxın! Deməli, Ģair-filosof Bəxtiyar Vahabzadə poeziyası bədii təfəkkürümüzü, filosof- Ģair Fərman Ġsmayılovun Qərb fəlsəfəsinin tarixi ilə əlaqədar araĢdırdığı yüzə qədər sistemin açılıĢı isə elmi idrak və təfəkkürümüzü inkiĢaf etdirir. Fəlsəfəsiz peoziya və poeziyasız fəlsəfənin ayaqları yer tutmaz, çünki bu zaman onlar yarımcan vəziyyətdə olurlar. Bütövlük və vahidlik birgəlikdən yaranır. Fəlsəfənin kamilliyi onun akademizmində, elmi praktizmində və poetizmindədir. Elmilik, antropolojilik, linqvalizm (analitizm), individualizm, reflektivlikdən kənarda fəlsəfi ruh ölüdür. Fəlsəfi ruhun diriliyi bunların birgəliyindədir. ...Ġnsan özünü azad və xoĢbəxt etmək, üçüncü minilliyə baĢlamaq və onu uğurla davam etdirmək üçün fəlsəfəyə müraciət etməyə, onu inkiĢaf etdirməyə məcburdur. ...O, bəĢəri mövcudluğun və rasional fəaliyyətin ilahiliyidir. Daha sonra filosof-alim Qərb fəlsəfəsinin Hegeldən üzü bəri əsr yarımlıq tarixini araĢdırır, nəhayət belə bir qərara gəlir: “Son yüz ilin fəlsəfəsinin fundamental problemi ağlasığanlıq və ağlasığmazlıq, mənalılıq və mənasızlıqdır; insan zəkası nə haqqında düĢünə bilər, nəyi düĢünə bilməz, mənalı nəyə deyilə bilər, nəyin absurd olduğunu bilərək susmaq lazımdır”. Qeyd edim ki, Qərb fəlsəfəsinin son nəticələrindən biri də müasir svilizasiyasının bu Ģəkildə davam edəcəyini ağlasığmaz hesab etməsidir. EĢbi: - Elə bir svilizasiya yaratmıĢıq ki, onu anlamırıq,- deyə həyəcan keçirərəkən elmi-texniki tərəqqinin dağıdıcılıq gücünü nəzərdə tuturdu. Ən yeni dövr Qərb fəlsəfəsinin ən orijinal nümayəndəsi Osvald ġpenqler həyat fəlsəfəsinin yeni sahələrinə - kulturfəlsəfəyə və texnika fəlsəfəsinə keçir, belə bir nəticəyə gəlir: “Ġndiki mədəniyyətin xarabalıqları üzərində gələcəyin əzəmətli mədəniyyəti ucalacaqdır. Bu xarabalıqları sökmək, onun “qırıntılarından” yeni dünya qurmaq üçün yeni mədəniyyətin əzəmətli adına layiq əzəmətli fəlsəfə-gələcəyin fəlsəfəsi lazımdır”. Neohegelizm, neokantizm, idarə metafizikası, intiutizm, od metafizikası, praqmatizm, personalizm, neorasionalizm, empriokritisizm, neotomizm və s. kimi fəlsəfi cərəyanları və onlara daxil olan yüzə qədər fəlsəfi sistemi əsrimizin son illərinə qədər tarixi ardıcıllıqla Ģərh edən filosof Fərman Ġsmayılov çox böyük missiyanın öhdəsindən layiqincə gələ bilmiĢ, elm xadimləri, aspirantlar, tələbələr və ən nəhayətdə, əsrimizin qabaqcıl, xüsusən də, universal ziyalıları üçün əvəzsiz bir töhfə hazırlamıĢdır. Bu əsər bütün türk dünyasında üçüncü minilliyə doğru atılan ilk addım kimi tarixi əhəmiyyət daĢıdığından nəzəri fikrimizin gələcək inkiĢafına təkan verəcəkdir. Müstəqil respublikamızın dünya birliyində 180

layiqli yer tutmasında “kamil insan”la “superperson”un Adəm övladı kimi qardaĢ olduqlarını açıq etiraf etmələri zamanın tələbidir. “XX əsr Qərb fəlsəfəsi tarixi”ndə Ģərh edilən fəlsəfi sistemləri mənimsəməklə və tətbiq etməklə özümüz və xoĢbəxtliyimiz haqqında düĢünə bilərik. Bir sözlə Qərbi mənimsəmədən Qoca ġərqi cavanlaĢdırmaq mümkün deyildir. “Vaxt” qəzeti,səh.10. №24 (86) 27 avqust – 2 sentiyabr 1999-cu il.

Məmməd Araz -70. (Mühazirələrimdən biri və birinin də bir parçası.)

Məmməd Ġnfil oğlu Ġbrahimov (Məmməd Araz) 14 oktyabr 1933-cü ildə Naxçıvan MR-in ġahbuz bölgəsinin Nurs kəndində anadan olmuĢdur. Orta məktəbi öz kəndlərində tamamlayıb Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Ġnstitutunun (indiki Tusi adına APU) coğrafiya fakültəsinə daxil olmuĢdur. 1950-1954-cü illərdə ali təhsilini baĢa vurub doğma Nurs kəndinə qayıtmıĢ , coğrafiyadan dərs demiĢdir. 1957-ci ildə Bakıya gəlmiĢ , o zamanki Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Ədəbi Nəzarət Ġdarəsində (senzurada) çalıĢmıĢdır. 1959-cu ildə Moskvaya getmiĢ , keçmiĢ SSRĠ Yazıçılar Ġttifaqı nəzdindəki M.Gorki adına Ədəbiyyat Ġnstitutunda 1961-ci il də daxil olmaqla təhsilini davam etdirmiĢdir. Yenidən Bakıya qayıdan Məmməd Araz 1961-1963-cü illərdə “Maarif” jurnalında redaktor kimi fəaliyyət göstərmiĢ , 1963-1967-ci illərdə Azərbaycan Dövlət NəĢriyyatında Bədii Ədəbiyyat Redaksiyasının müdiri olmuĢdur. 1967-1970-ci illərdə “Ulduz” jurnalının məsul katibi , 1970-1972-ci illərdə “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində baĢ redaktorun müavini , 1972-1974-cü illərdə Azərbaycan Dövlət NəĢriyyatında yenə baĢ redaktorun müavini vəzifəsini icra etmiĢdir. Eyni zamanda 1971-1981-ci illərdə Azərbaycan Yazıçılar Ġttifaqının Poeziya Ģöbəsinin rəhbəri olmuĢ Məmməd Araz 1974-cü ildən bəri “Azərbaycan təbiəti” jurnalının redaktorudur , “Ulduz” jurnalı redaksiya heyətinin üzvüdür. Məmməd Araz ədəbi yaradıcılığa 1952-ci ildə “Ġnqilab və mədəniyyət” jurnalında dərc edilən “Yanın , iĢıqlarım” adlı ilk Ģeiri ilə baĢlamıĢdır. 1960-cı ildən etibarən kütləvi surətdə dərc edilmiĢ , Ģeirlərini Məmməd Ġbrahim imzası ilə yazmıĢdır. Onun “Vətən torpağı” , “ġeirə çətir” , necə unudum səni” , “Mən Araz Ģairiyəm” kimi Ģeirləri Məmməd Ġbrahim imzası ilə iĢıq üzü görmüĢdür. 1970-ci illərdə o , Məmməd Araz təxəllüsü ilə yazmağa baĢlamıĢdır. Onun “Vətən və dünya” , “Məndən ötdü” Ģeirləri bu imza ilə oxuculara çatdırılmıĢdır. “Eyfel qülləsində” , “Araz yadıma düĢdü” , “Qoruyun dünyanı” , “Nobel mükafatı” , “Azərbaycanım mənim” və s. Ģeirlərilə yaxından tanıĢ olan böyük ədəbiyyatĢünas Y.Qarayev M.Araz yaradıcılığına münasibətini belə ifadə edirdi : “Bu Ģeirlərdə Ģair... xalqın minillik əxlaq , fəlsəfə , hünər və poeziya xəzinəsinin varisi və təmsilçisi kimi çıxıĢ edir... Ġnsan , təbiət , tarix və tale onda sanki bir nöqtədə kəsiĢir.” M.Arazın əsərləri bir Ģox dillərə tərcümə edilmiĢdir.

181

O , 1975-ci ildə Respublika Dövlət mükafatına , 1983-cü ildə isə SSRĠ Rəyasət Heyətinin fəxri fərmanına layiq görülmüĢdür. M.Araza 1992-ci ildə xalq Ģairi fəxri adı verilmiĢdir. M.Arazın ilk kitabı “Araz axır” adlanır və 1954-cü ildə nəçr olunmuĢdur. Bundan sonra vaxtaĢırı olaraq onun 1959-cu ildə “Sevgi nəğməsi” , 1961-ci ildə “Üç oğul anası” , 1963-cü ildə “Mən səni taparam” , 1966-cı ildə “Anamdan yadigar nəğmələr” , 1967-ci ildə “Ömür karvanı” , 1969-cu ildə “Ġllərdən bəri” , 1973-cü ildə “Qanadlı qayalar” , 1974-cü ildə “Atamın kitabı” , 1975-ci ildə “Həyatın və sözün rəngləri” , 1979-cu ildə “Oxucuya məktub” , 1983-cü ildə “Dünya sənin , dünya mənim” kitabları nəĢr edilmiĢdir. 1993-cü ildə Ġsa Həbibbəyli (Naxçıvan Pedagoji Universitetinin rektoru , professor) yazdığı monografiyanı Ģairin adıyla – “Məmməd Araz” adlandırmıĢdır. Açıq etiraf edim ki , M.Araz ümumazərbaycan səviyyəsində ən çox sevilən Ģairlərimizdən biridir. Bu sevgi haradan gəlir? Yenə də etiraf edim ki , bu sevgi Azərbaycan türkünün əcdad ruhundan gəlir. Saf söz həmiĢə hörmət və məhəbbət hissi yaratmıĢdır. Zövqün və Ģövqün saflığından doğulan poeziya , hətta , ağrıdan yoğrulsa belə , Ģirindir. Bizi kövrəldən , ürəyimizin ən incə tellərinə toxunub bizi həzinləĢdirən Ģirinlik M.Araz Ģeirinin canına hopmuĢdur. Bir yandan da eyni zamanda filosof kimi düĢünə , Ģair kimi həyəcanlana bilən M.Araz milli düĢüncə tərzimizin poetik ifadəsidir və təkrarsızdır. Onun “Belə dünya” Ģeirindəki bəzi məqamlara diqqət yetirək. Alnımızın yazısından , qismətimizdən artıq bizə heç nə verə bilməyən bu dünyadan inciməyə dəyərmi? Yəqin ki , yox. “Mən belə dünyanın nəyindən küsüm” deyən M. Araz isə əslində bu dünyadan inciyir və küsür. Ona görə ki , dünya acizdir : umanın umacağını verə bilmədiyi kimi küsənin də könlünü oxĢaya və ala bilmir. M.Araz “nəyindən küsüm” dediyi bu əlacsız , bu miskin və bu yazıq dünyadan elə buna görə də küsür: Söz verdim , söz adlı dəfinə verə . Tək bircə ölümsüz qərinə verə. Umdum nə verdi ki , küsdüm nə verə? Mən belə dünyanın nəyindən küsüm? Bizim böyüklük ölçülərimizə sığmayan , olanı da , öləni də saxlamaq iqtidarında olmayan , utana , həya edə bilməyən , “iti bazarında atından baha “ olan , “qumara qoyulduğu”nun fərqinə varmayan dünyaya qarĢı qəzəblənən M.Araz o qədər acıqqıcıq yeyir ki , söyüĢün ən ali fəlsəfi-poetik ifadəsini kəĢf edir : Olsan öz haqqının köləsi belə, Əri öz içindən , öləzi belə. Ondan inciyənin beləsi belə... Mən belə dünyanın nəyindən küsüm? Çox qəribədir ki , onun Ģeirləri zəncirləmə Ģəklindədir və silsilə təĢkil edir. Tama və bütövə kifayət qədər uzaqdan , zərrəciyə və hissəciyə kifayət qədər yaxından baxmağı bacaran M.Araz qeyri-adi ümumiləĢdirmə qabiliyyətinə malikdir: 182

Biz taleyin oyununda cütlənmiĢ zərik, Yüz il qoĢa atılsaq da , qoĢa düĢmərik. Bir zərrənin iĢığına milyonlar Ģərik, Dünya sənin , dünya mənim , dünya heç kimin. Necə də böyük bir məharətlə M.Araz ömür , həyat , yaĢamaq fəlsəfəsini ümumiləĢdirir , cild-cild kitablara sığmayan fikirləri bir neçə misrada cəmləĢdirir: Gülünclərə gülünc gələn bu ada güldüm, Yüyəninə hər əl yetən bu ata güldüm. Mən özümlə oynadığım Ģahmata güldüm, Dünya sənin , dünya mənim , dünya heç kimin. Ġ.Həsənoğlunun “Apardı könlümü bir xoĢ , qəmər üz , canfəza dilbər” , Nəsiminin “Məndə sığar iki cahan” , M.Füzulinin “Məni candan usandırdı” , M.P.Vaqifin “Görmədim” , M.MüĢfiqin “Yenə o bağ olaydı” Ģeirləri kimi yüz ildən , min ildən bir yazılan Ģeirlərlə zənginliyi baxımından dünya ədəbiyyatı möcüzələrindən biri və birincisi Azərbaycan poeziyasıdır. M.Arazın yaradıcılığı bu mənada fenomen yaradıcılıqdır. Əlbəttə ki , dağla , daĢla , dostla , yoldaĢla salamatlaĢma yeni bir Ģey deyildir. Ancaq M.Araz salamatlaĢması kövrəkliyin az qala son həddidir: Bəlkə bu yerlərə bir də gəlmədim, Duman , salamat qal , dağ , salamat qal! Dalımca su səpir yoxsa buludlar? Leysan , salamat qal , yağ , salamat qal! Onsuz da leysan yağıb qurtarmalıdır. Leysan üçün yağıb qurtarmaq sondur və salamat qalmamaqdır. M.Araz leysana da yağandan sonra salamat qalmağı elə dərin bir səmimiyyətlə arzulayır ki , salamat qalmamaq heç kimin ağlına gəlmir. Elə bu Ģeirin ikinci bəndindən görünür ki , Ģairin çox dərin bir nisgili vardır. Bu nisgil təkcə “çəndə görünməz olan qartal” həsrətindən , “Ģehli Ģəməndə saralmıĢ nərgizlər”in xiffətindən ibarət deyil , həm də dumana , çənə bürünən həsrətli ,ilahi baxıĢlardakı və hündürdən deyilməyən “yaxĢı yol” sözündəki kədərdən ibarətdir. Qıy vuran qartallar yox oldu çəndə, Nərgizlər saraldı Ģehli çəməndə. Ey garagöz pəri , arxamca sən də Boylan , salamat qal , bax , salamat qal! Üçüncü dəfə etiraf edim ki , artıq yarım əsrdir , Azərbaycan M.Araz heyrəti yaĢayır. Bu isə onun heyrətamiz Ģair xislətindən irəli gəlir. Bu vətənlə o vətənin arasında sərhəd hesab edilən Arazdan fərqli olaraq , Ģair M.Araz düĢüncə və Ģüurumuzun sahillərini birləĢdirir , bütövləĢdirir. “Azərbaycan deyiləndə ayağa durmağı” qan və can borcu bilən Ģair ən böyük qəbahəti “Füzulinin ürəyinə toxunmaqla” bağıĢlanmaz bir günah iĢləməkdə görür. M.Arazın 183

gözlərinə Vətənin daĢı da , qayası da vətəndaĢ kimi görünür. M.Arazdakı paradoksallığın fəlsəfi gücünə indi necə heyrət etməyəsən? Azərbaycan – mayəsi nur , qayəsi nur ki,.. Hər daĢından alov dilli ox ola bilər. “Azərbaycan” deyiləndə ayağa dur ki , Füzulinin ürəyinə toxuna bilər. Azərbaycan ürəkli M.Arazın 70 yaĢı tamam olur. Onun xoĢbəxtliyi orasındadır ki , nə qədər sevincli və fərəhli , nə qədər ağrılı və acılı olsa da o , bir ömrün poeziyasını yaĢamıĢdır. Azərbaycan Müəllimlər Ġnstitutu ġəki filialı. May 2003.

VII TORPAĞA VƏ ĠNSANA DEYĠLƏN TÜRKÜLƏR (Ahmet Kaytançı‟nı oxuyarkən)

Səslərin, rənglərin, rəqəmlərin dilini dünya dili hesab edənlər heç də yanılmırlar. Musiqini, rəsmi və riyazî düsturu anlamaq üçün hansısa bir əcnəbi dili öyrənməyə ehtiyac yoxdur - duyum və təfəkkür burada əsasdır. Ədəbiyyatımızın qavranılmasında isə müraciət etdiyin ədəbiyyatın hansı dildə qələmə alınmasının bir baĢqa əhəmiyyəti vardır - çünki dili bilmədən ədəbi əsəri oxumaq və tərcümə etmək geyri mümkündür. Bəzən elə hallar olur ki, nəinki dili, hətta Ģivəni də bilmək zərurəti yaranır. Türk ədəbiyyatının qavranılmasında bu əsas məsələdir. Zamanında ortaq türk ədəbiyyatı Ģəklində meydana gəlib Qərbə, ġərqə, ġimala və Gənuba Ģaxələnən türk ədəbiyyatı XX əsrin sonlarından etibarən tarixin hökmü ilə yenidən ortaq bir məcraya yönəlməkdədir. Əlbəttə ki, biz ortaq məcra dedikdə dil səviyyəsində formalaĢan türk Ģivəsinin ümumiləĢdirilməsindən deyil, onların qarĢılıqlı Ģəkildə zənginləĢməsinden söz açırıq. Və bu qarĢılıqlı zənginləĢmədə ortaq türk təfəkkür tərzi, ortaq Türk 184

dünyagörüĢü özünün həlledici təsirini göstərməkdədir. Beləcə hər hansı bir türk ədəbiyyatını anlamaq üçün bizim hər hansı bir dili öyrənməyimizə ehtiyac yoxdur çünki o bütün Türklərin ədəbiyyatıdır. Türk ruhu, türk təfəkkür tərzi və dünyagörüĢü hər Ģeyi həll edir. Dünya xalqlarının ədəbiyyatlarına gəldikdə isə onların ən yaxĢı nümunələri tərcümə edildikdən sonra dil problemi arxa plana keçir, onlardakı ümumbəĢəri ruh , ümumbəĢəri təfəkkür və dünyagörüĢü yer üzünün bütün insanlarını yaxınlaĢdırır doğmalaĢdırır. Bunlar öz növbəsində bir-birinə təsir edir və ortaq dünya ədəbiyyatını yaradır. Bir sözlə, ortaq türk ədəbiyyatından ortaq dünya ədəbiyyatına gedən yolda hissi və ağlı ilə idrakın ən yüksək bədii - estetik, mənəviəxlaqi səviyyəsini yaĢadan ədəbiyyat bəĢəriyyətin xöĢbəxt sabahına doğan GünəĢ, məsud gecəsinə nur saçan Ay və ıĢıldayan ulduz kimidir. Ulu Tanrı insanı ilahi eĢq ilə yaratdığındandır ki, insanın da vəcd və ehtizaz məqamında eĢq ilə yaratdığı əsərlər iĢıqlı olub, ümumbəĢəri inkiĢafa xidmət edir. Təbiətlə insan və insanla insan arasındakı doğmalıq səsə, rəngə, sözə enən sevginin səviyyəsi ilə ölçülür və bu ölçüdəki nizam eĢq ilə tənzim edilir. Çünki adına cansız dediyimiz təbiət də elə insanın özü kimi həm Tanrı , həm də insan sevgisinə ehtiyac duyur. Qoy hindli Ģair Himalayı, çinli Ģair Tibeti, avropalı Ģair Alpı, amerikalı Ģair And dağlarını, azərbaycanlı Ģair Qafqazı, türkiyəli Ģair isə Ərzurumu tərənnüm etsin. Bu qayda ilə yerin və göyün nəyi varsa tərünnüm edilsin. Çünki dünyanın özünün də insan sevgisinə ehtiyacı vardır. Ġnsan doğma dünya ilə dünyasına doğma insan xöĢbəxtliyini yaĢamağa qadirdir. Dünyanı xilas edə və xöĢbəxtliyə qovuĢdura biləcək vasitələrdən birisi də ədəbiyyatdır ki, vardır. Ona görə də ədəbiyyatın materiyası təbiətə və insana sevgidən yoğrulmuĢtur. Həm də bir daha ona görə ki, ədəbiyyat millidə ümumbəĢərini, ümumbəĢəridə millini qoruyub saxlamaq imkanına malikdir. Bu yaxın günlərdə tanıĢ olduğum kitablardan biri “Siyaha çaldı düĢlərim” adlanırdı. Kitabın müəllifi Ahmet Kaytançı idi. O bütün Anadoluda məhĢur Ģair olsa da, mənim üçün yeni idi. Əslən Ģəkili olan və Ģairanə təbiətli Gülnarə Əsgərzadə tərəfindən mənə çatdırılan bu kitab həm də içində türk bayrağı olduğu üçün sevincimə səbəb oldu. Onu oxudum. Oradakı Ģeirlərin vətənə və insana böyük sevgi ilə yazılması diqqətimi çəkdi. Ahmet Kaytançının düĢlərinin siyaha çalmasının səbəblərini anlamağa çalıĢdım. Ağ rəngli dünyanın üzərinə uzanan qara fırçalı qara əllər səbəbli Anadoluda yaĢayan bir Ģairin ağ yuxularında qara rənglərin meydana gəlməsini təbii saydım. Əlbəttə ki, narahat bir dünyanın Ģairi rahat yaĢaya bilməz. O , dünyasının və dünyasının içindəki Vətəninin qayğısı ilə yaĢayar və yaradar. Təxmin etdim ki, Ahmet Kaytançı belə bir Ģairdir. Onun Ģeirləri içərisində ən çox diqqətimi çəkən “ Məktub” Ģeiri oldu. Bu Ģeiri oxuduqca vətən və sevgili məhfumlarının eyniləĢdirildiyinin Ģahidi oldum. Bir çox məqamlarda Ģair səmimiyyətinin gücündən vətənəmi, yaxud sevgilisinəmi müraciət edildiyini ayırd etmək çətin olur. Bununla belə, qürbətdən , boz qapılı bir otaqdan “Karlı dağlar kadar uzak, nefes kadar yakın” olan Vətənə yazılan bu məktubda gözəl dünyamızın ən gözəlinə ilahi vurğunluq ilə dəli bir narahatlıq birləĢməsidir. Ġçində qürbət soyuqluğu ilə vətən hərarətini yaĢayan Ģair sevmənin nə qədər çətin olduğunu anlaya-anlaya eĢqin ən çılğın məqamından keçir. Dünyanın hər tərəfində vətəni öyürlər. Bu öymələrin hər birisi torpağa sevgidən irəli gəlsə də , müxtəlif dillərdə və Ģivələrdə olub ruhuna, ritminə və mövzusuna görə seçilir. 185

Böyük Məhəmməd Fizuli “ yarın səri-kuyini” Vətən qədər müqəddəs bilir, onu “tərk edə bilməyəcəyini” elan edirdi. Akif Mehmet Ersoy “ġühəda fıĢqıracaq toprağı sıxsan, Ģühəda” deməklə, Vətənin vətandaĢ qanı ilə yoğrulmuĢ olduğunu göstərirdi. Abbas Səhhət isə “ Əcdadının mədfəni, övladının məskəni” olan Vətəni” könlünün sevgili məhbubu”kimi təqdim edirdi. Səməd Vurğun öz növbəsində “El bilir ki , sən mənimsən” Ģəklində Vətənə olan sevgisini izhar edirdi. Əlbəttə ki , Vətənə eĢq elan edənlərin hər biri özünə məxsusluğu ilə seçilir. Vətənini “ Məcnun misali” bir sevgi ilə sevən Ahmet Kaytancı ilk insan Adəmdən bizlərə nəsil-nəsil ötürülən torpaq sevgisini ağlı-qaralı günlərimizin aydınlıqları ilə qaranlığın fonunda - dərin qayğılar və narahatlıqlar içərisində vəsf edir. O, Vətəninə uzanan əlləri qırmaq istəyir, “Vətəninin saçlarını oxĢayan dəlikanlılardan imrənir”. Ona görə ki, dünyanın baĢı üzərinde Avropa və Amerika kabusu vardır. Eynı zamanda vətənin saçlarını özgə əli ilə oxĢamağa meyilli olan” dəlikanlıların” sığalı və sevgisi daha təhlükəlidir. Türkün türkcülüyünü, islamcılığını, çağdaĢlığını, milliyətciliyini əlindən almağa, onu bir yağlı kökə kimi yeməyə, bir içimlik su kimi içməyə doğru yönələn sevgilərdən imrənən” Ahmet Kaytancı haqlı olaraq vətəni ” kendisi kadar ve kendisi gibi sevenleri seviyor”. Hər sabah “tepelerin ardından doğan GüneĢ”in al Ģəfəqləri Vətən torpağının sinəsinə düĢərkən sanki Ģairin də arzularla dolu ürəyinə iĢıqlar yayılır. Amma bu iĢıqların fonunda “vətəni” “ Ģair qədər sevənlərlə” birlikdə vətəni “ tərk edənlər”, onu dəbdəbəyə dəyiĢənlər, sadə və adi olduğu qədər ecazkar və füsunkar olan Türkiyəni təmtəraqlı Avropaya satmağa, peĢkəĢ verməyə hazır olanlar da görünür. Bu görüntü isə Ģairin “ qara bağrına saplanan xəncər” təsiri bağıĢlayır. Ağrının Ģiddətindən Ģairin gözlərindən axan yaĢlar onun içinə axdığı halda, vətənin gözlərindən axan yaĢlar çeĢmə-çeĢmə, irmaq-irmaq çağlayarak Dəclə və Fərat Ģəklində onun sinəsi boyunca axaraq gedir. Qürbətdə olduğu üçünmü, ya nə üçünsə Vətənin təkləndiyini,” Lisanının da susdurulmaq” təhlükəsi qarĢısında qaldığını söyləyir. ”Lisanın susdurulması” yalnız türk dilinə ingilis və fransız dili prizmasından baxıĢ deyil, həm də çanağından çıxandan sonra öz çanağını bəyənməyən nadanların yabancı dilə rəgbət göstərməsidir. Əlbəttə ki, Vətənə “Mevlanaca baxıb, onu Yunusca sevən” bir Ģair Uludağlı, Çamlıbelli, Egəli, Ərzurumlu, Ağdənizli, Ərciyəsli, Ġspartalı, Urfalı, Anteplı, MaraĢlı, Adanalı, Göksulu, Aksulu, Kızıl Ġrmaklı, Palandökənli,Toroslu, Ġlgazlı Türkiyə üçün necə narahat olmaya biliər? Qoç Koroğlulu, Zeybəkli, Halit-ur Rahmanli, ġahin bəyli, ÖkkəĢli, DadaĢlı, GardaĢlı və üstəgəl Qara Fatmalı, Ninə Hatunlu Türkiyənin “ Her yerde özel, Ġstanbulda bir baĢka güzelliğinden” əmin olan Ahmet Kaytancının onu “ elde etmək isteyenlere” nifrət etməsi təbiidir. Bir Ģəxsin ki, atasının baĢı üzərində Vətənin daĢı vardır, o Ģəxs “ sevdaların ən durusu ilə” sevməlidir. Bu mənada Ģairin torpağına belə müraciəti son derəcədə Ģairanədir, lirikdir, poetikdir:

Sen gönlüme giden sevda yolusun, 186

Sen Ġzmir, Ankara, Bolusun. Sen güzeller güzeli Anadolusun. Bəli, Vətənə “ gəl demədən gəlmək”, Vətəndə “ qal demədən qalmaq”, Vətəni “ erkəkcəsinə sevmək” onun üçün “ ölə bilmək” və bu gəlmənin də qalmanın da, ölmənin də , üstəgəl bu sevgini yaĢamanın da nə qədər çətin olduğunu tam dərinliyi ilə dərk etmək Ahmet Kaytancı kimi “ Mecnun misalı” vurulanların iĢidir. Məhəmməd Füzulinin ürfaniliyindən, Abbas Səhhətin romantikasından, Akif Mehmet Ersoyun ruhu titrədən uçuĢundan, Səməd Vurğunun əminliyindən və qətiyyətindən qaynaqlana-qaynaqlana gələn vətən poeziyası Ahmet Kaytancının narahatlıq və əminlik ruhunda yazılmıĢ “ Məktub”u ilə yeni bir keyfiyyət kəcb etmiĢ olur. Onun narahatlığı və əminliyində həssas qəlbli bir Ģairin Vətəninə və Vətənin Ģəxsində əcdadının yaĢamıĢ olduğu, özünün yaĢadığı, gələcək nəsilərin yaĢayacağı dünyaya dərin bir sevgi vardır. Bir çox hallarda vətən və sevgili məhfumlarının eyniləĢdırılması də elə buradan irəli gəlir. Sevdiyi və sevdasından doymadığı bir gözəl Ģairin yaddaĢında necə obrazlaĢırsa, qoynunda böyüdüyü “ dağların türküsü” də bir qayda olaraq onun üçün hər zaman oxunmaqda olub, ədəbiyyət nəğməsinə çevrilir. “ Yoncaları toprağın saçları”, “sedir ağaclarını parmakları”,” ardıçlarını tırnakları” kimi gözlərində canlandıran Ģair “ omuzlarına bulutlar çökmüĢ dağları gökle birləĢmiĢ gibi görüyor”” Sukutunu baykuĢ sesleri pozan Ģam ağaclarının ninni söylediği gecelerde” Ģairə elə gəlir ki, onun pərvəriĢ tapdığı yurd-yuva “ tipqi bir ana qucağında, tipqi bir dost ocağında “ olduğu kimi güvənlikdədir. “ Arzuları keçi yolu gibi” keçilməzliklərdən keçsə də “ geceləri taĢ armut gibi” boğazında tıxanıb qalsa da, “derin mağaralar gibi” dibsiz və intəhasız həvəsi Ģairi sabahlara nikbin baxıĢlarla baxmağa vadar edir. Ona görə də “ Bizimkisi” adlı Ģeirində Vətən torpağı canlı və cazibəli gözəl Ģəklində təzahür edir. Doğulduğu ocağa, addım-addım böyüdüyü Vətənə, böyüdükcə böyüklüyünü duyduğu dünyaya qaygısının ve hörmətinin davamı kimi “ Beni bu dağlara gömün” Ģeiri səciyyəvidir. Harada və necə kömülmək, dəfn edilmek fəlsəfi fəlsəfənin özündən də daha fəlsəfi olan poeziyada yenilik deyildirsə də, zaman-zaman təfəkkür sahiblərinin düĢündürən məsələdir. Hələ bizdən 500 il öncə Mevlanə Məhəmməd Füzuli özünün imam Hüseynin ayaqlarının altında dəfn edilməsini istəyirdi: çünki əxlaq və mənəviyyat saflığını əbədiyyən olaraq yaĢamaq arzusunda idi. Daha bir azərbaycan Ģairi Seyid Əzim ġirvani ta qədimlərdən əcdadlarının uyuduğu qəbiristanlıqda min illərin sükutuna qovuĢmaq arzusu ilə yazırdı:

187

Mən öləndə ġaxəndanda basdırın, Çünki onun Ģahidi var, xanı var.

Bu mövzu yalnız Türk dilli xalqların deyil, həm də dünya xalqlarının poeziyasına xas olan mövzudur. Ukrayna Ģairi Taras ġevçenko da zamanında yazmıĢdı:

Mən öləndə məni basdırarsınız Uca bir təpədə, bir dağ baĢında.

O heç olmazsa öldükdən sonra da olsa azad Ukraynaya baxmaq istəyirdi. Əlbəttə ki, belə misalların sayını artırmaq olar. Sadəcə olaraq, onu demək istəyirəm ki, yuxarıda adlarını saydığım Ģəxsiyyətlərin arzuları çin olmuĢdur. Ġnsanın daxili dünyasının zədələnməsindən rahatsız olan Füzuli də, əcdadlarından ayrı düĢmək qorxusu ilə ölüm qorxusunu üstələyən S.Ə. ġirvani də, Ukraynanın rus caynaqlarında çabalamasına dözə bilməyən Taras ġevçenko da gec-tez arzularına çatmıĢlar. Geopolitik vəziyyəti, mənəvi-əxlaqi, ictimai-siyasi məziyyəti ilə ġərqi və Qərbi özündə cəm edən Türkiyənin dünəninə ehtiram, bu gününə hörmət və sabahına qayğı ilə yaĢayan Ahmet Kaytancı da “ Beni bu dağlara gömün” Ģeirinde “iğde ağaclarının olduğu”, “ baĢı yüzerinde kekliklerin öttüğü” yerlərdən,” kayaların arasından” dikəlib ilk uĢaqlıq və gənclik illərini yaĢaya-yaĢaya baxmaq isteyir. Hətta orada onun məzarı yeganə məzar olsa da, qəbri üzərində “ fatihalar okunmasa da”, baĢı yüzerine” türbeler dikilməse” də o, doğma torpağa və gələcək nəsillərə baxa bilmək istəyi ilə yaĢayır ve

Varsın öksüz yetim kalayım, Beni bu dağlara gömün, Gadanızı alayım.

deyə yalvarır. “ Saksı çiçekler”ə, el ile ekilmiĢ “ servi-söğütler”ə etirazını bildirən, eləcə təbiətin qoynunda uyumağı hər Ģeydən üstün tutan, Toroslarda- dediyi yerdə, “ Obruk Ģelalesinden dökülecek bir bardak su ile yüreğinin yanğısının söneceğine” inam Ģair kimliğinin və hansı ölkənin vətəndaĢlığının unutulmaması istəyi ilə Ģeirini belə tamamlamıĢdır: 188

Sert taĢların yüzerine adımı yazın, Yattığımı bildirsin. Bir bayrak dikin baĢıma Bir de Kibleye dönsün yönüm, Beni bu dağlara gömün.

Ahmet Kaytancının “ Gökçebel”, “ Ayırman bizi”, “ Beklerim”...,” Güzelim”, " Gün değil”, “ DüĢlerim”, “ Bahset bana” və b. Ģeirlərində Vətən ovqatlı ruh yaĢamaqdadır. ġairin “ Gün doğmadı penceremden” Ģeirində isə duyğular daha da dərinləĢir. Aləmə doğan gün Ahmet Kaytancının pəncərəsindən doğmadığı üçün “ halen onun beyninde değirmen taĢları dönüyor”, halen göz yaĢları yağmur damlaları gibi” yanaklarından süzülür. Niyə də süzülməsin? Bir halda ki, Ahmet Kaytancının pəncərəsindən doğan GünəĢ “ KeĢmir sokaklarında akıtılan kanlara” düĢərək göz qamaĢdırırsa, “ Kara bağlamıĢ Telafür manzaralarının dehĢetlerine ayna tutuyorsa”, “ Kan ağlayan Karabağın” köz-köz olan kara bağrını göz dağı gibi” qələmə alaraq göstərirsə, “Ġraklı türkmenlerin gamlı hoyratlarını” dinləyən dünyanın soyuqqanlılığını və maraqsızlığını iĢıqlandırırsa, onda bu arzu edilən günə doğan GünəĢ deyildir. ġairə “ gün gibi doğan”, dünyanın o cümlədən türk dünyasının xöĢbəxt simasını iĢıqlandıran GünəĢ lazımdır. Onsuz da dünyanın yolu Haqqa doğrudur. Bir gün Ahmet Kaytancının arzuladığı “ Gün gibi doğan GüneĢ” doğacaqdır və dünya özünün dünya, GüneĢ isə özünün GünəĢ xöĢbəxtliyini yaĢayacaqdır. Bu gözəl dünyamızı xöĢbəxt edə bilmək səviyyəsində olmayan bu günkü sivilizasiya yalnız insanların deyil, həm də təbiətin, flora və fauna aləminin düĢməninə çevrilmiĢdir. Günümüzün elmi-texniki nailiyyətləri torpağın, suyun, quĢların, heyvanların, çemen-çemen çiçeklər yetirən çollərin, yamac-yamac, tala-tala ağaclar bitirən ormanların üzərində sınaqdan çıxır. Sanki kürəsəl Ģəkildə qətliam, genosid erası baĢlanmıĢdır. Ġblisanə ağıl və idrakın hökmü ilə qətlinə qol qoyulmuĢ dünyaya biçilən divan,quĢların və heyvanların cəm Ģəkildə ovlanması, ağacların ucdantutma qırılması, suyun və havanın Ģüalandırılması Tanrı və insan sevgisinə möhtac dünyanın məzlumlaĢmasına və yetimləĢməsinə getirib çıxaranda Ģairlər daha çox sarsılırlar. Ceyrana atılan güllə səsindən diksinən Ahmet Kaytancıya elə gəlir ki “ vurulan ele onun kendi olmuĢtur”. Kəsilən ağacların iniltisinə dözə bilməyən Ģair “ yine də kendinin kırıldığını” eĢidir , bu qayda ilə xüsusən özünü “ yorulan”, “ kefenlere sarılan”,səbri daralan kimi təsvir edir. “ Dünyanın gamı ile yüklenmiĢ” Ģair “ Telaferde bir çocuğun kara gözlerinde kararmıĢ bahtına”, “ Karabağda gelinlik kızların” qana boyanmıĢ taxtına soyuqqanlıqla baxa bilməyir. Bu əslində qan çanağına dönmüĢ dünyaya sevgidən doğan səksəkəli baxıĢdır.

189

Ahmet Kaytançının Vətən və təbiət mövzusunda qələmə aldığı Ģeirlərində olduğu kimi eĢq Ģeirlərində də Ģirin və ağrılı bir ovqat yaĢanmaqdadır. Havadan, sudan, torpaqdan yoğrulmuĢ təbiətin özü kimi insanın özü də Tanrı sevgisinə möhtacdır. Bu ehtiyac fizikilik, biolojilik, mənəvilik və ruhilik deyilən Ģeylərin birgəliyində ödənilmiĢ olur. Fizikilik təməli-ölümü və varlığı, biolijilik xarakteri və xususiyyəti, mənəvilik və ruhilik isə insan aliliyini müəyyən edir. Ġnsan aliliyinin səviyyəsi isə onun eĢq və sevgi səmasının hansı qatlarında uçuĢu ilə müəyyən edilir. Qısacası böyük sevgiləri tərənnüm etməyə qadir olan Ģair böyük Ģairdir. Nizamı Gəncəvini də, Mevlana Cəlaləddin Rumini də, ġeyx Əhməd Yəsəvini də, Yunis Əmrəni də, Məhəmməd Füzulini də və bu qəbilədən olanların hamısını da böyük edən həmin əlamətdir. Ahmet Kaytançının sevgi lirikası böyük ruhi sarsıntılar, mənəvi iztirablar, bitib-tükənməyən ümidlər, çəkildikcə çəkiləsi həzzlər lirikasıdır. Bu anlamda onun “ Azat ettim” Ģeiri çox xarakterikdir. ġəxsən mənə görə sevdiğin insanı elə sevdiyinə görə, ya da nə üçünsə yanından qova bilərsən. Bu- mümkün. Ancaq və ancaq... sevdiyin insanı içindən qova bilməzsən, özündən uzaqlaĢdıra bilməzsən. Buna gücün yetməz, ey ulu Tanrının əliylə yaradılıb, nəfəsiylə canlanan insan! Bumümkün deyil! Bəli, bu məqamda özünü “ dağ baĢlarındakı kar gibi”, “ kurumuĢ bir ağacın dalları gibi”, suvağı uçulub dökülmüĢ bir duvar gibi”, içini isə “ yarasalar dostu , akrepler sirdaĢı, yılanlar arkadaĢı” ölmüĢ dibsiz bir mağara kimi təsvir etmək məqamının dəhĢətlərini yaĢamaq təklənmiĢ, tənhalanmıĢ insan fəlsəfəsinin daha da dərindən dərki və etirafıdır. Məgər “git demekle, uça bileceğin kadar uç “, “ ala biləcəyin qədər al” deməklə iĢ bitirmi? “ Senden sonra yanıp köz-köz olmuĢ bağrıma bulutlu gözlerimin yağmurunun damla-damla akmasına baxma” deməklə sevda yanğını söndürülürmü? Bəlkə bu özündən və sevdiyindən aldığın intiqamdır? Yalnız özünə gücü çatan, əslində isə özü ilə özündəki öz arasında qalan və “ mahzun bakıĢlarına kıyamadığı” gücün qarĢısında gücsüzlüyünü “ Hadi, git, Allah aĢkına” deye yalvarıĢ Ģəklində etiraf eden Ahmet Kaytançı real olduğu qədər romantık, romantik olduğu qədər da real bir sevgini tərənnüm edir. “ Efkarına geldim gülüm” Ģeiri isə məzmununa görə tərcümeyi - halı ilə bağlı səciyyə daĢısa da, orada gerçəklərdən doğan romantika və simvolika çarpazlaĢmıĢdır. BaĢına gələn hadisələrin təsviri fonunda “ özündən əvvəlki bir məhbusun yastığı altından tapdığı”, sonra da ömrü boyu xəyalıyla yaĢadığı rəsmdəki bir gözəlin gözlərinə necə alıĢtığını, onun simasında illər boyu arzuladığı bir sevgini yaĢadığını dilə gətirir. “ Əlləri, gözləri, siyah saçları” hiç zaman onunku olmayacaq bir gözəli suç ortağı göstərir. Ona görə ki bu rəsm onu həyata sevgi ilə baxmağa məcbur edir. “ Heç qadın əli tutmayan”, “ qadın nəfəsi duymayan” bir ər bu rəsmə görə ərkəklik duyğularını yaĢayır, qadın dünyasının füsunkarlığını və zərifliyini dərk edir. Heç olmazsa dövlət onu tapıb gətirsin deyə hər dəfə məhbusxanaya atılanda bu rəsmi göstərib “ o da mənim günah ortağımdır” deyir.

190

Nə etməli ki, bu günki dünyamızın mövcud dövlətlərinin çalıĢan qanunları hələ də insanı xöĢbəxt edə bilmək səviyyəsində deyildir. Sadəcə olaraq, gözəl bir qadın rəsmi qanundan və dövlətdən ədalət gözləyən bir ərkək qəlbində yuva salmaq istəyən nifrətin üzərindən cizgi çəkir. Artıq qanunlara, dövlətə və dünyaya nifrət edə bilmək iqtidarında olmayan, həyata sevgi ilə baxan Ģair “ benimle olmak en büyük suçundur” deməklə sevgisini etiraf etmiĢ olur. Əslində haqqında sohbət gedən rəsm həyata sevginin və eĢqin simvoludur. Daha dəqiq desəm, yanında, evində, kəndində, Ģəhərində deyil , hər bir erkəyin içində ideal , yəni istəyindən, arzusundan, düĢüncəsindən yaranan qadın rəsmi olur və bu eyni ilə qadın xəyalında obrazlaĢan ərkək obrazı kimidir. Ġçindəki idealı yaĢayan ərkək və qadın qanunları da, dövləti də, dünyanı da, insanları da gərçək bir sevgiylə sevir. ġübhəsiz ki, Ahmet Kaytançının “et-tırnak”, “il-oymak”,”el-parmak”,”dalyaprak”,toz-toprak”, kimi birlik ifadə edən istilahları yalnız vətənə aid olmayıb, həm də insani münasibətlərə aiddir. Sırf lirik qələmə alınmıĢ əsərlərində də Ģair son dərəcə zərif bir sevgini anladır:

Kaytancıya el eyleme uzaktan, Kurban olam, dil eyleme uzaktan. Varmam sana gel eyleme uzaktan, Aklı baĢtan niye aldın ? De hele!

“ Beklerim”,” Sana değildi”,” Bilen olmaz”, “ Suçmu iĢledim”,” Nazlı yar”, “ Ġki canbaz bir ipde oynamaz”,” Bu akĢam”,” Yeter”,” Sevdim say seni” ,”DüĢ”, ”Gülüm”, “Bırak sevdam bende kalsın”, ”Gözlerin gözlerime baktığı zaman”, ” Dün gece saatler seni vurdu”, ” Gittin de ne oldu sanki”, və b. Ģeirlərində də gah xöĢbəxt, gah da dəli və qara bir sevdanın ağlı və ürəyi titrədən məqamları görünməkdədir.

“ Yamacında sünbül açan”, “pınarından keklik içen” Gökçebeli

Ağcapürden Ağca Dede bakıyor, Güzelliğin yürekleri yakıyor. Bulut sana adım-adım çıkıyor, 191

ġahin sende farklı uçar Gökçebel.

Deyib oxĢadığı Saimbəylini, yəni məmləkətini vəsf etdiyi kimi sevgilisini də oxĢayır və vəsf edir. Bu vəsfin gözəlliyi ondadır ki, sevdiyi gözəldə torpaqdan gələn əlamətləri əsas götürür. Torpağından gördüğü doğmalıq qədər doğmalıq gördüyü gözel onun üçün dopdoğru bir sevginin ünvanıdır.

Bayrağımda olan yıldıza, aya Benziyorsa kaĢın,sevdim, say seni. Vatanımı saran yalçın dağlara, Benziyorsa baĢın, sevdim, say seni. Və yaxud

Bağ bozumu olan koca bir bağa, Toros dediğimiz yüce bir dağa. Santimine gülle giren toprağa, Benziyorsa döĢün, sevdim, say seni.

Bu məqamda onu deyə bilərəm ki, yer üzündə Ģair doğulanların zamanından və məkanından asılı olmayaraq hər birinin alın yazısı məzmunca eyni olub, fərqli çalarları ilə seçilir: bütün çiçəklər çiçəkliyi , ətri və rəngi ilə fərqli olduğu kimi. Laləni ətirsiz çiçək zənn edənlər, mənə görə nəyi isə unudurlar. Təbiətin hökmü ilə ətri alınıb bağrına dağ çəkilmiĢ lalə ilə ağır sevgi sınaqlarından və məhrumiyyətlərindən keçməyə məhkum olunmuĢ Ģairin alın yazısında da bənzərlik vardır. Lalənin bağrı ətri alındığına görə yanıqdır. Sevda dağları ilə dağlanmıĢ Ģair yaĢadığı dünya evinin pəncərəsindən doğacaq xöĢbəxt günə inandığı kimi, könlünün pəncərəsindən doğacaq vüsal GünəĢinə də inanır: Gecenin ardından doğacak günü, Görmeden ölmemiz olmaz ki, gülüm. Rüzgarlar koklarken siyah zülfünü, 192

Örmeden ölmemiz olmaz ki, gülüm. Və yaxud

Mecnun ettim suskun duran dilleri, Sen diye kokladım esen yelleri, Ayağına halı diye gülleri, Sermeden ölmemiz olmaz ki, gülüm. ġairləri ata belindən ana bətninə,ana bətnindən sevda ilə yaradılmıĢ bu dünyaya, bu dünyadan isə ruhun əbədiyyət dünyasına qədər təqib edən və onları qıl körpüdən keçirən yeganə güc eĢqdir, sevgidir. Elə həmin gücün təlqini ilə “ ben aĢkım, ben sevdayım, Keremim, Mecnunum, ġirinin sözüyüm, yalnızların sirdaĢı, gecelerin gözüyüm” deyən Ahmet Kaytançı özünü necə görür, dərk edirsə eləcə də yazır. Ahmet Kaytançının yaradıcılığının digər bir xüsusiyyəti isə onun həm heca , həm də sərbəst tərzdə yazmasıdır. Hecada yaxĢı, sərbəstdə isə daha da yaxĢı yazır. Onun sərbəst tərzdə yazdığı Ģeirlərində türk epos ənənəsindən gələn ritm hakimdir. Heca tərzındə yazdığı Ģeirlərdə isə türk lirik ruhuna xas olan uyuĢma və ahəng özünü göstərir. Gülden IĢığın “okudukca Ģiiri öğreniyoruz” sözlərinə güc olaraq “ Ahmet Kaytançını oxuduqca əcdad türk ruhuna daha da yaxınlaĢırıq” deyə əlavə edirəm. Türkcülüklə milliliyin, çağdaĢlıqla ürfaniliyin çarpazlaĢdığı yaradıcılığa malik olması Ahmet Kaytançını məhəlli və milli çərçivədən çıxarıb ümumbəĢəri ədəbi sferaya daxil edir ki, bu da onun özünə məxsusluğu ilə müsayiət edilir. Əlbəttə ki, öz uslubu, öz sözü, öz ifadə tərzı və öz dünya görüĢü olmaq ədəbi Ģəxsin bacarığıdır, uğurudur.” Kayb ettiği mısraları bula bilmek” arayıĢında olduğuna görə “ niçe Ģarkılar”, “niçe türküler” söyləyəcəyinə əminəm. Ahmet Kaytançının “yüreklerdeki sevgi gibi” ürəklərə yol tapıb ürəklərdə və yaddaĢlarda qalacağına inanıram.

Böyük hörmət və ehtiramla

VIII Yer kürəsi: Ġnsana baxıĢ və insanın insanı görmə bucağı (Adanalı yazar Ahmet Kaytançının “ Haçın oldu kanlı kuyu” kitabını

oxuyarkən) 193

Ahmet Kaytançını “ Siyaha çaldı düĢlerim” kitabından tanıyıram. Oradakı Ģeirlər məzmunca ümumbəĢəri olduğundan diqqətimi cəlb etmiĢ, fikirlərimi “ Torpağa və insana deyilən türkülər” adlı məqaləmdə açiqlamıĢam. “ Haçın oldu kanlı kuyu” kitabı Ahmet Kaytançının mənə təqdim etdiyi ikinci kitabıdır. Bu kitab 2008-ci ildə nəĢr edilmiĢdir. Kitabı oxudum... ġair Ahmet Kaytançı nasir və tədqiqatçı Ahmet Kaytançı kimi də təqdirə layiqdir qənaətinə gəldim... Lakin bu, məsələnin bir tərəfidir. Əsas olan isə Ahmet Kaytançının milli və ümummilli, bəĢəri və ümumbəĢəri səviyyədə insani saflıqla düĢünə bilməsidir. Öz ölkəsinin baĢına gələn hadisələrə lokal münasibətdən,təəssübkeĢlikdən daha çox insana və dünyaya böyük sevgi, dərin hörmət hissi ilə baxa bildiyinə görə Ahmet Kaytançının bu kitabına da öz münasibətimi bildirməkdə bir insan kimi özümü borclu saydım. Bu kitabda 1905-1920-ci illərdə Suriyanı iĢğal edən fransız hərbçılərinin təhriki ilə ermənilərin türklərə qarĢı həyata keçirdiyi soyqırımdan bəhs edilir. Əski adı Haçın olan( elə bizim Azərbaycanda da Xaçınçay, Xaçmaz, Xaçbulaq adlı yerlər vardır) Saimbeylidə o illərin canlı Ģahidlərini axtarıb tapan Ahmet Kaytançı onların xatirələri əsasında Yer kürəsinin bütün insanları üçün ibrətamiz olan hadisələrdən bəhs etmiĢdir. Kitabın əsas məziyyəti ondan ibarətdir ki, Ahmet Kaytançı öz yeri Saimbeylinin timsalında bütün Yer kürəsinə, öz xalqının timsalında isə Yer üzünün bütün xalqlarına qayğı və sayğı ilə yanaĢmıĢ, qarĢısına qoyduğu problemə çox ciddi münasibət bəsləmiĢdir. Elə buna görə,mən də bu yazımı irqi və cinsi,dini və siyasi mənsubiyyətlərindən asılı olmayaraq, Yer üzünün bütün insanlarına müraciətlə yazıram. Çünki Yer üzündə yaĢayan hər bir insanın Yerdən baĢqa yeri yoxdur. Bizim hamımızın dünya adlı bir evimiz vardır və bizim hamımız bu evin sakinləriyik. Hamımız bölgə və ölkə, dağ və bağ, çay və göl, dəniz və okean qonĢularıyıq. Evi ola-ola ev, yeri ola-ola yer davası salanları, yəni, üzünün suyu tökülmüĢləri və kökünəcən damar-damar sökülmüĢləri,insan soyunu zədələyənləri, Yer əxlaqına, Yer mənəviyyatına xələl gətirənləri “yad”, “gəlmə”,”yersiz” hesab edirəm. Gəlin,Yer kürəsinə bir qədər kənardan baxaq! O zaman Siz mənim nə demək istədiyimi biləcəksiniz. Özünü mədəni və sivil hesab edən insanın baltası və miĢarı ilə doğram-doğram doğranan ağacların Ģaqqıltısını eĢidəcəksiniz,insanın əli ilə atılan torlarda və qarmaqlarda suda və quruda yaĢayan heyvanların necə çırpındıqlarını və çabaladıqlarını görəcəksiniz, suyun və havanın vəhĢət qoxuduğunun Ģahidi olacaqsınız. Bu hələ harasıdır? Bütün bunlar azmıĢ kimi insanın insana necə qənim kəsilməsini gördükcə lap dəhĢətə gələcəksiniz. Çünki insan sarıdığı baramanın içində ölüb qalan barama qurdu və ya ən axırda özünü sancıb öldürən əqrəb təsiri bağıĢlayır: insanın baĢına atom bombası salan da insandır, əlindəki bıçaq və sancaqdan tutmuĢ ən müasir silahlara qədər hər Ģeyi insana tuĢlayan da insandır. Təbiəti təbiiliyindən çıxarandan sonra ekologiyadan, insanı zəlil edəndən sonra insanlıqdan danıĢan da,beynəlxalq konvensiyalarda və deklorasiyalarda humanizmdən dəm vuran da insandır. 194

Hiyləgərliyi ilə müdrik kimi, tamahı və iddiası ilə güclü kimi özünü göstərmək istəyən insan ölkələrdaxili parlamentlərə, oradan da qitələrarası Ģuralara və BMT-yə qədər ən ali məqamlarda səmimiliyinə görə deyil,qeyri-səmimiliyinə görə əcaib görünür. Ona görə ki,insan çələnginə layiq olmayan qəhrəman obrazına girmiĢdir. Elə bil ki, dünyanın hamıdan qoca və hamıdan gənc olduğu insanın yadından çıxmıĢdır: görün neçə min illərdir ki, bu böyük kainat gündüzlər GünəĢin, gecələr Ayın və ulduzların iĢığında Yer üzündə insanların tamah və iddia paradlarına tamaĢa edir.Ġnsan isə unutqanlıq burulğanına düĢmüĢdür və ona əl uzadanların əlini dartıb qoparmaqdan həzz alır. Qısası, insan Yaradanın qəzəbindən, təbiətin üsyanından, kainatın ondan üz döndərməsindən qorxmur: öz əliylə insanlığı qətliama doğru sürükləyir. Yerin torpaq, göyün atmosfer, insanın gen yaddaĢını oyatmaq, onları zəhərli tozlardan təmizləmək məqamı gəlib çatmıĢdır. Bunu Yerin və insanın xilası naminə etmək lazımdır. Ona görə ki, hər Ģeydən öncə insan insan kimi yaradılmıĢdır. Ġnsana bütpərəstcəsinə, xristiancasına, müsəlmancasına, konfisicəsinə və saircəsinə yanaĢmaq həmiĢə birtərəfli olmuĢdur: insana insancasına yanaĢdıqda insan mələk kimi, Yer üzü cənnət kimi görünür. Amma, ancaq və lakin... Adəm-Həvva baĢlanğıclı, peyğəmbər övladı insan Nuh tufanını da gördü... Nə yazıq ki, bundan sonra da titrəmədi və özünə dönmədi... Sağ əli ilə yaratdığı sivilizasiyaları sol əli ilə vurub-yıxmaqla məĢğul oldu... Nəsilnəsil, xalq-xalq, millət-millət bölündü, insan tarixi əvəzinə irq, toplum və din tarixi yazmağa meyl etdi. Nəticədə böyük insan toplumlarının özlərinin də parçalanması baĢ verdi və insan gücünü itirməyə baĢladı. Bu məqamda II Göytürk imperatoru Bilgə Xaqanın (683-734) öz qövmünə müraciəti yadıma düĢür: “ Ey türk,titrə və özünə dön! Nə qədər ki, sən özün-özünü böldün, o qədər də öldün!” Ġrqi, dini, milli və qövmü bölünmələr insanın özünə qarĢı yadlaĢması və özgələĢməsinə gətirib çıxardı. Beləliklə,insan tamamilə gücdən düĢdü.Ġnsan dikəlmək üçün əlinə keçən hər bir Ģeyə əl atdı. DaĢdan yapıĢdı, olmadı...Qılınc qurĢandı, kar aĢmadı...Tüfəngə, topa arxalandı, arxasız qaldı. Bakterioloji və nüvə silahlarına güvəndu,güvənc yeri tapa bilmədi, təkləndi...Ġnsan özünü yazıq günə qoydu... Ahmet Kaytançının “ Hacın oldu kanlı kuyu” əsərini oxuyarkən Haçının deyil, Haçını qanlı quyuya çevirən insanın nə qədər yazıq və nə qədər miskin olduğunu bir daha gördüm. Adına erməni deyilən bu insanın bizlərə rast gəldikdə hər dəfə ənənəvi məzmunda verdiyi sual bir daha qulaqlarımda səsləndi:” Hayes, türkes?” Nə üçün o insan bu insandan “türkes” cavabını alarkən özünü itirir,”türkes”i məhv etmək, bu da mümkün olmadıqda “türkes”dən qaçmaq, “türkes”dən qorunmaq istəyir? “Hayes” deyilən insan “türkes” deyilən insana nə qədər pislik və bədxaqlıq edib ki, onunla üzbəüz durmağa üzü yoxdur və üz axtarıĢındadır? Anadolu türkünü kökünəcən qazımaq istəyi bəs deyilmiĢ kimi Azərbaycan türkünü də Yer üzündən silmək məqsədi ilə Qarabağı qara ilməkli qara bağ kimi dünyanın boğazına salıb öz ardınca sürükləmək istəyən hayes ona havadarlıq edənləri qaramal hesab edir, nədir? Özünü insan, baĢqasını isə qeyri-insan hesab 195

etməklə, “hayes” deyilən insanlığa sağalmaz yaralar vurmurmu,bütünlüklə ümumbəĢəriyyəti zədələmirmi? Axı, nəyə görə “hayes” deyilən fransızı da, italyanı da, amerikanı da, ingilisi də öz günahına ortaq edir, insan haqlarından danıĢanları avam yerinə qoyur? Axı, hansı əsasa görə Fransa parlamenti” ermənilərin türklər tərəfindən soyqırıma məruz qaldığını” dövlət səviyyəsində tanımalıdır? Və nə üçün digər ölkələrin parlamentləri Fransa parlamentinin getdiyi yolla getməlidirlər? Əgər dünya səviyyəsində həqiqət deyil, yalan dəstəklənirsə, bu günki mədəni səviyyənin ən aĢağı pilləsində dayanan və hələ də ayıblı yerini örtmək üçün əncir yarpağından istifadə edən insan mədəni səviyyənin ən yuxarı qatında dayanan insanın ağbədiyə Ģəkildə Yaradana qarĢı hörmətsizlik etdiyini görməzmi? Yaradan isə öz növbəsində növbəti Nuh tufanı qərarını verməzmi? Verər! Çünki 1920-ci ilin baharında Haçın( indiki Saimbeyli) kaymakamı məqamında bulunan fransız yanlısı erməni Çaylan Karabit xatirələrində “1920-ci ilin 1 temmuz(1 iyul) gününə qədər əsir düĢən 217 müslüman türkdən 212-sini öldürdüklərini” açıqca yazır.( Bax, göstərilən əsər, səh.10) Çaylan Karabit öldürdüyü hər bir Ģəxsin timsalında iki Ģəxsi – həm müsəlmanı, həm də türkü öldürdüyünü söyləməklə əslində 212 deyil, 424 insanı qətl etdiyini boynuna almıĢ olur. Çaylan Karabit bir erməni kimi ermənilər arasında Ģöhrət qazanmaq,xristian dini günahsız qan tökülməsinə yol verməsə də, bir xristian kimi xristian aləmində özünə suç ortağı və arxa-dayaq tapmaq niyyətini açıqlayır. O, dargözlüdür. O, insana erməni və Qriqoryan gözləri ilə baxır...Ġnsana insan gözləri ilə baxmır. Çaylan Karabit 1905-ci ildən 1920-ci ilin 1 temmuzuna qədər 212 müsəlman türk öldürüb. Baxın , görün ki, necə öldürüb: dəyənəklə döyüb öldürüb, qızğın dəmirlərlə dağlayıb öldürüb, xörək biĢirirmiĢ kimi biĢirib öldürüb,tellərlə boğaraq öldürüb, bıçaqla kəsərək öldürüb, gənc qızları və gəlinləri süngüylə deĢədeĢə,guya ki,oynadaraq öldürüb, hamilə qadınların qarınlarını cıraraq körpələrini süngü ucunda götürərək öldürüb, körpələri biĢirərək analarına “quzu əti”dir, yeyin deyə-deyə öldürüb.( Bax. Göstərilən əsər,səh.10) “Hacın oldu kanlı kuyu” kitabında adları çəkilən Kirkor ġinikyan, Aram ÇavuĢ, Hamparsun Boyaçıyan, polis komissarı Hapet, Bölük komandanı Jan Kesyan, Teymen Ohannes kimiləri də Çaylan Karabit kimi insan olduqlarını deyil, erməni və xristian təəssübkeĢi olduqlarını nümayiĢ etdirməyə çalıĢıblar: guya hayıf alırlarmıĢ kimi dartıb adamların qulaqlarını uzadıblar, qoparıblar, gecəyarısı adamların yığıĢdıqları evləri gülləbaran ediblər, yandırıblar, çölə çıxanları, qaçmaq istəyənləri qətl ediblər, ölmüĢ ananın döĢünü əmən çocuğu süngüyə keçiriblər, adamları bıçaqla doğrayıb torbalara doldurublar, kilsədən aĢağıya atıblar, bir çoxunu ağaca bağlayıb dərisini soyublar, harada olublarsa, orada öldürdüklərini quyulara töküblər. Ərzurum vilayətinin 80 min adamından 77 minini öldürüblər, özü də çarmıxa çəkməklə, adamları dairəvi əyləĢdirib, çalğı ilə ot kimi biçməklə öldürüblər, uĢaqların baĢlarını kəsiblər, kəsilmiĢ baĢı bir tərəfə, bədəni isə baĢqa tərəfə atıblar ki, müsəlmana və türkə gözdağı versinlər.( Bax. Göstərilən əsər,səh.2326,74,77-78,118,129,134)

196

1905-ci ildən 1920-ci ilədək ermənilər tərəfindən türklərin genosid edilməsi həm Anadoluda, həm də Azərbaycanda eyni ssenari ilə həyata keçirilmiĢdir. 1905-1915-ci illərdə azəri türklərini Yer üzündən silmək məqsədi ilə ermənilərin baĢladıqları terrorçuluq əməliyyatları 1918-ci ildə son həddə çatmıĢdı. Qərbi Azərbaycanda olduğu kimi 1918-ci ilin martında ġərqi Azərbaycanda da müsəlman türklərinin genosidi baĢlandı. Bakı və Bakı ətrafında, ġamaxıda, Göyçayda, Qubada, Gəncədə türkləri ermənilər kütləvi surətdə qətl etdilər. Əgər Osmanlı imperiyasının IX ordusu Ənvər paĢanın və Nuru paĢanın komandanlığı ilə köməyə gəlməsəydi, azəri müsəlman türklər Yer üzündən silinəcəkdi. Bu məĢum tarix - 1918-ci ilin 31 mart günü hal-hazırda Azərbaycanda “ Ermənilər tərəfindən Azərbaycan türklərinin soyqırım günü” adı ilə qeyd edilməkdədir. 1918-ci ildə Qərbi Azərbaycanın Ġrivan qəzasında 198, 1919-cu ildə isə 121 kənd dağıdıldı və bu 319 kəndin müsəlman türkləri qətl edildi.( Bax. “ Vedibasar” qəzeti say-18. 16-30 noyabr 2003. səh.2.Ġsrafil Məmmədov. “ Qərib bayatı” məqaləsi) Arxantroplar arasında kannibalizmin olduğunu elm və tarix çoxdan sübut etmiĢdir. O cümlədən göyə baxdıqları halda ayaqları altındakı Yeri görməyən təpəgözlər “adam-badam iyisi gəlir deyə” künc-bucaqları axtaran,lakin canı kiminsə əlindəki ĢüĢədə olan divlər haqqındakı əfsanə və rəvayətlər nağıl və dastan mətnlərində hələ də qalmaqdadır. Ġnsana arxantrop, təpəgöz və div gözləri ilə baxan ermənilər Yer əxlaqına və Yer mədəniyyətinə elə bir ziyan vururlar ki, əgər üzərində insanlar və sivilizasiyalar olan digər planetlər vardırsa, onda Yer üzünün o planetlər arasındakı yeri sual altında qalır. Yenə də bu gözəl Yer üzünün növbəti Nuh tufanına sürüklənməsi məsələsi ortaya çıxır. Türklərə qarĢı terror əməliyyatları aparmaq üçün 1878-ci ildə birbaĢa Osmanlı imperiyasının içərisində “Armenakan” partiyasının yaradılmasından baĢlasaq, artıq 130 ildən də çox olan bir müddətdə qarĢılaĢdığımız əcaib hadisələrin məzmunundakı eybəcərliyi bir türk, bir müsəlman kimi yox, bir insan kimi dünyaya bəyan etməliyik. Qoy Yer üzü bilsin ki, əvvəlcə “Armenakan”, daha sonra “Qınçaq”, 1892-ci ildən mərkəzi Tiflisdə yerləĢdirilməklə, “Erməni inqilabı Federasiyası – DaĢnaksütyun” adlandırılan partiyanın məqsədi Türkiyədə və Zaqafqaziyada dövlət məmurlarından tutmuĢ adi insanlara qədər türk sayılanları hər hansı bir Ģəraitdə və hər hansı bir amansızlıqla məhv etməkdir. Ahmet Kaytançının haqqında söhbət gedən kitabında iki maraqlı fakt vardır: 1) 17 mart 1905-ci ildə türk sultanı II Abdulhəmidə sui-qəsd zamanı iĢlədiləcək bombanın Bolqarıstanın VitoĢ Kinaze kəndində sınaqdan çıxarılması zamanı ehtiyatsızlıq etdilər, bombanı hazırlayan VaramĢabuh və sui-qəsdi boynuna götürən Kristafor Mikaelyan qəfil partlayıĢdan param-parça oldular. 2) 21 temmuz(21 iyul) 1905-ci ildə( aradan üç ay keçmiĢ) ermənilər ikinci dəfə sui-qəsdə əl atdılar. Sultan II Abdulhəmid cümə namazından çıxanda ġexülislamla çox danıĢdı, saatla qurulan bomba partladı, 26 adamın və 20 atın ölümünə, 58 adamın yaralanmasına səbəb oldu. Sui-qəsd ermənilərin istədikləri səviyyədə baĢ tutmadı.( Bax.göstərilən əsər. Səh.18-19) Budur, XIX əsrin sonlarından etibarən artıq özlərini dünyanın super gücləri hesab edən dövlətlər dünyanı öz istəklərincə bölüĢdürmək üçün Osmanlı 197

imperiyasını məhv etmək qərarına gəldilər. Osmanlı imperiyasının gücü isə türklüyündə idi. Buna görə də türkə qarĢı kinlə doldurulmuĢ, yeriyə, danıĢa bilən silah hazırladılar. Bu silah arxantroplaĢdırılmıĢ, təpəgözləĢdirilmiĢ, canını ĢüĢəyə qoyub əllərində saxladıqları divləĢdirilmiĢ ermənilər oldular. Əgər belə olmasaydı, 1909-cu ildən ermənilər Haçında üsyan etməz, 10 iyul 1914-cü ildə Birinci Dünya müharibəsi baĢlayan kimi Suriyaya təcavüz edən fransız ordusu erməniləri silahlandırmaz, fransızlar Kozana qədər gələndən sonra ermənilər Haçında “Klikiya erməni Cumhuriyyəti” qurub erməni bayrağı qaldırmaz, Kozanı iĢğal edən fransız ordu komutanı Mösyö Tayyar Haçına qalib bir görünüĢlə daxil olan kimi erməni bayrağını endirib fransız bayrağı qaldırmaz idilər .( bax.göstərilən əsər. Səh.73-74,111-113) Və yenə də əgər 1916-cı ildə ruslar öncə Ərzurumu, sonra isə Ərzincanı iĢğal etməsəydilər, ermənilər bu vilayətin 80 min türkündən 77 minini qətl etməyə qalxmazdılar. Haçın ermənilərini fransızlar, Ərzurum və Ərzincan ermənilərini isə ruslar türk qətlinə həvəsləndirmiĢdilər. Azərbaycanda isə 1828-ci il martın 21-də( yəni Novruz bayramı ərəfəsində) rus imperatoru I Nikolay tərəfindən verilən fərmana əsasən Ġrivan və Naxçıvan xanlıqları ərazisi hesabına “ Erməni Vilayəti” yaradılmıĢdı. 1905,1915,1918-ci illərdə türkləri kütləvi Ģəkildə qırmaqda davam edən ermənilər “vilayəti” böyüdüb “cumhuriyyət” etdilər. Bu hadisə 1918-ci ilin 28 mayında baĢ verdi. Anadolu türkü ilə Azərbaycan türkünün arasında erməni paz kimi çaxılıb qaldı. 1920-ci ilin 28 aprelində rus kommunist bolĢevik imperiyası yenidən Azərbaycanı iĢğal etdi: olanlar azmıĢ kimi,1923-cü ildə Azərbaycanın tərkibində “ Dağlıq Qarabağ erməni muxtar vilayəti” yaratdı. Azərbaycan türklərinin genosidi bununla da bitmədi. 1937,1948,1953-cü illərdə də azərbaycanlılar Ermənistandan və Dağlıq Qarabağdan qovulmaqla genosidə məruz qaldılar. 1987-ci ildə Sovet Ġttifaqı Kommunist Partiyasının BaĢ katibi M.S.Qorbaçovun iqtisadi məsələlər üzrə baĢ məsləhətçisi Aqanbekyan Parisdə, yəni Fransanın paytaxtında “ DaĢnaksütyun‟ partiyasının üzvləri qarĢısında “Dağlıq Qarabağ erməni Muxtar vilayəti”nin Ermənistana birləĢdirilməsi tələbi ilə çıxıĢ etdi. 1988-ci ilin ilk aylarından rus kommunist imperiyasının dəstəyi ilə həm Ermənistanda, həm də Dağlıq Qarabağda yenidən Azərbaycan türklərini kütləvi surətdə məhv etməyə baĢladılar. 240 mindən çox Azərbaycan türkü Ermənistandan qətl edilə-edilə qovuldu. Dağlıq Qarabağda isə rus ordusunun hərbi müdaxiləsi ilə ərazimizin 20%-dən çoxu iĢğal edildi:25 mindən çox insan öldürüldü, minlərlə insan yaralandı, bir milyondan çox insan isə qaçqın və köçkün halına salındı. Yenə də Fransanın və Rusiyanın dəstəyi ilə müsəlman türklərə qarĢı qanlı cinayətlər baĢ verdi. 1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə rusların 4-cü ordusunun 366-cı motoatıcı polkunun köməyi ilə ermənilər 10 minə yaxın əhalisi olan Xocalını yerlə-yeksan etdilər.Bunu Yer kürəsinin ən nüfuzlu qəzet və jurnalları yazdılar: “ VaĢinqton post” ( 28 fevral 1992), “ Sandi tayms”(1 mart 1992),” Ġzvestiya” (4 mart 1992),” Nezavisimaya qazeta”(10 mart 1992), “ Boston Qardien Qlobus”(21 yanvar 1993) qəzetləri Xocalıda 613 adamın xüsusi qəddarlıqla öldürüldüyünü, öldürüləndən sonra gözlərinin çıxarıldığını, süngü ilə dəlik-deĢik edildiyini açıqca yazdı. 487 nəfərin yaralandığını, 273 nəfərin əsir alındığını da buna əlavə edək. 198

Həkim-jurnalist Zori Balayan 1996-cı ildə Moskvada nəĢr edilən “ Ojivlenie naĢeqo duxa”( Bizim ruhumuzun canlanması) adlı əsərinin 260-262-ci səhifələrində Xocalı hadisələrini xatırlayaraq yazır: “ Hər Ģeydən əvvəl mən həkiməm və hümanistəm... Xocalıda iĢğal edilən evlərin birinə girəndə 13 yaĢlı bir türk uĢağının əsgərlərimiz tərəfindən pəncərənin çərçivəsinə mıxlandığını gördük. Xaçatur artıq ölmüĢ türkü Ģaqqalayıb itlərə atdı. AxĢam isə üç belə azyaĢlı türkü Ģaqqalayıb itlərə atdıq...mən bir insan kimi borcumu yerinə yetirdim... Səhərisi gün kilsəyə gedib ibadət etdim...” ( bax. Djafar Sadiq. Xodjalinskaya traqediya: sroku davnosti ne podleyit. Tula,2007. səh.33-34)

13 yaĢlı türkdən öz xalqının, yəni ermənilərin intiqamını, heç olmazsa bircə faiz almağa müvəffəq olan həkim, humanist və jurnalist Zori Balayanın yuxarıdakı etirafı sübut edir ki,hər hansı bir adama ermənilərin “hayes, türkes” sualını verməsi onların baĢdan-baĢa günah içində olmalarından irəli gəlir: çünki xain xoflu olar. Ermənilər türklərə qarĢı etdikləri xəyanətlərin cavabını alacaqları qorxusu ilə yaĢayırlar. Fransanın və Rusiyanın timsalında isə öz havadarlarını gördükləri üçün imkan daxilində türkləri günahlandırmağa çalıĢırlar. Türkiyədə və Azərbaycanda milyonlarla günahsız insanların qanına bais olan ermənilər bu qanların yerdə qalmayacağını bilirlər. Onların “ genosidə məruz qalma” hay-küyü, “ərazi” iddiaları Fransanın və Rusiyanın təsiri dairəsində olan ölkələrin vasitəsi ilə Yer üzünü çaĢ-baĢ salmaq, dünyanı aldatmaq və günaha batırmaq məqsədi güdür. 2008-ci il dekabrın əvvəllərində Fransa parlamenti tarixi hadisələri bir daha siyasi platformaya qaldırmayacağını bəyan etməklə günahını yumaq, üst-baĢını erməni ləkəsindən təmizləmək niyyətində olduğunu göstərdi. Yenə də 2008-ci ilin dekabr ayının əvvəllərində bəzi Türkiyə vətəndaĢlarının internet vasitəsi ilə “ ermənilərdən üzr istəmək” kompaniyasına baĢlaması yeni bir günah və yeni bir cinayətdən baĢqa bir Ģey deyildir. Bu günahın, bu cinayətin bünövrəsində yaddaĢsızlıq, manqurtluq və yaxud da hiyləgərlik durur. Zərərçəkənin zərərverəndən, haqlının haqsızdan üzr istəməsi günahdır və cinayətdir. Anadoluda Haçını, Ərzurumu, Qarsı, Bursanı, Ərzincanı, Azərbaycanda isə Meğrini, Vedibasarı, Basarkeçəri, Ġrivanı, Qafanı, Gorusu, Zəngəzuru, dağlı-aranlı bütün Qarabağı qanlı quyuya çevirən vandal, kannibal, barbar, canı Rusiyanın və Fransanın əllərində saxladıqları ĢüĢədə olan div ermənilərin təpəgözlüyünü Yer üzü görmürsə, görə bilmirsə və ya görmək istəmirsə, bunu yeri-göyü yaradan Allah görür. Bütünlüklə Yer kürəsinin günaha batmasına, ləkəyə bürünməsinə qadir Allah heç vaxt yol verməmiĢdir və verməyəcəkdir. Ahmet Kaytançının “ Hacın oldu kanlı kuyu” əsərini oxudum, Azərbaycanda baĢ verən hadisələri xatırladım... Peyğəmbər övladı insana bir insan kimi üz tutub dedim: “ Ey insan, özünü və dünyanı qoru! Növbəti Nuh tufanından çıxmaq istəyirsənsə, haqqın tərəfində ol. Vaxtilə Bilgə xaqanın biz türklərə xəbərdarlıqla dediyi sözləri sənə ünvanlayıram:-“Ey insan, titrə və özünə 25.XII.2008. “Menzil Gazetesi”. Sayı: 442. 31 Aralık 2008. ÇarĢamba.Sayfa7; “Menzil Gazetesi”. Sayı: 443. 14 ocak 2009. ÇarĢamba. Sayfa8; “Menzil Gazetesi” Sayı: 444. 21 ocak 2009 . ÇarĢamba. Sayfa 8. 199

Görəsən, nə baş verib? (―Ədəbiyyat qəzeti‖nə açıq məktub) I. Çoxdandır ki, "Ədalət"in "Ədəbiyyat və İncəsənət" ("Alatoran") əlavəsi ittiham, "Ədəbiyyat qəzeti‖ isə müdafiə xarakterli yazılar dərc edir. Bunu AYO ilə AYB arasındakı qarşıdurma kimi qiymətləndirirəm. Artıq iki ildir ki, ərazi cəhətdən də özümüz-özümüzlə qarşı-qarşıya dururuq, coğrafi sədlərimizdəki keçilməzlik siyasətimizə, iqtisadiyyatımıza və oradan da mədəniyyətimizə, ədəbiyyatımıza və mənəviyyatımıza sirayət edir. Məni ən çox narahat edən cəhət ədəbi-nəzəri qarşıdurmada ortaya atılan ittihamların bugünki zaman kəsiyində mütləqləşdirilməsi, ittiham kimi irəli sürülən hadisənin baş verdiyi zaman kəsiyinin isə unudulmasıdır. Ədəbi-nəzəri münaqişələrin qarşıdurma həddinə çatması, tərəflərin bir-birini "düşmən", "qarı düşmən" adlandırması təhlükəlidir. Çünki, bu proses 60-cılar nəsli ilə yeni nəslin ədəbi qabaq-qarşı durması şəklində baş verir. İrs və varislik prinsipləri gözlənilmir. Xatırladım ki, irs və varislik təkcə eyni milləti təmsil edən nəsillər arasında deyil, həm də Qərb-Şərq mövcudluğundadır. Məsələyə daha böyük zaman kəsiyində baxsaq, görərik ki, Qərb Şərqin, Şərq isə Qərbin varisidir. Məsələ ondadır ki, hər bir varis aldığı mirası öz təfəkkür tərzinə uyğun şəkildə cilalayır və tamamlayır. Doğrudur ki , modernist nəzəriyyəçi , ispan filosofu Orteqa-i Qaset "modernizm özündən əvvəlki incəsənəti bütünlüklə inkar edir" demişdir. Bəyəm, hər şeyin nisbi olduğu dünyada fikrin və ya kiminsə fikrinə söykənən nəzəriyyənin mütləqliyinə söykənmək olarmı? Modernizmi yüz il bizdən əvvəl yaşayan Avropa və Amerika incəsənəti (həm də ədəbiyyatı) 200

özündən əvvəlkini inkar etdiyi üçünmü, yoxsa mənimsədiyinə görəmi bu günki səviyyəyə qalxmışdır? Əlbəttə ki, özündən əvvəlkini mənimsədiyinə, onu sintezləşdirdiyinə, ona analitik münasibət bəslədiyinə görə modernizm özünü ədəbi cərəyan və ya yaradıcılıq metodu kimi təsdiq edə bilmişdir. Xatırladım ki , bir çox "Ədəbiyyat və İncəsənət" əlavələrində modernistlərə, o cümlədən Salvador Daliyə tez-tez müraciət olunur. Bunu zəruri və vacib hesab edirəm. Ona görə ki, dünyanın siyasi və iqtisadi inteqrasiyası təfəkkürün, düşüncənin, mənəviyyatın inteqrasiyasına gətirib çıxarmalıdır. Bəşəriyyətin bu günə qədər əldə etdikləri bir bütöv və bir tam halında cəmləşdirilməlidir ki, daha yüksək üfüqlərə adlamaq mümkün olsun. Salvador Dalinin modernizmi özündən əvvəlki incəsənəti bütövlükdə inkar etməsindən daha çox onu bütövləşdirməsində, yığcamlaşdırmasındadır. Salvador Dalinin tablolarının birində bir idmançı bədəni, bir aslan başı, bir general, bir çoban və sfinks təsvir edilir. Bir baxın , hamı bu tablonu modernizmin ən gözəl nümunələrindən biri kimi qiymətləndirir. İndi mən deyirəm: "Salvadir Dalinin bu tablosunda bir dənə də olsun"modern" deyilən şey varmı?" Nəinki antik, lap elə arxaik dövrdən gərilmiş əzələlər (idmançı bədəni) güc simvoludur. Əlbəttə ki, güclü bədən dərrakəli və güclü başla (aslan başı ilə) idarə oluna bilər. Babil, Assur, Manna, Midiya çarlarının aslan əlindən tac qəbul etməsi antik barelyeflərdə hələ də qorunub saxlanmaqdadır. Bir general və bir at məsələsi də elə. General, hərbçi, at isə süvarilik simvolu kimi bəşəriyyətə çoxdan məlumdur. Burada general əvəzinə imperator, kral, sərkərdə və s. də vermək olardı: bundan məzmuna heç bir xələl gəlməzdi. Vaxtilə igidi və atı birləşdirib kentavr yaradanlar daha çox "modernist" olublar. Hətta ata, aslana və sairəyə qanad qoyub gippoqrif yaradanlar isə lap əsil "postmodernist" imişlər ki! Güclü bədən və güclü baş fiziki-əqli kamilliyin rəmzidirsə, bədəni at (yaxud aslan) bədəni, başı adam başı olan kentavr, üstəlik qanadları olan gippoqrif (general və atdan daha çox mükəmməl olduğuna görə) fiziki-əqli və ruhui 201

kamilliyin rəmzidir. Elə buradaca qeyd edim ki, hindli müsəlmanlar Məhəmməd Peyğəmbəri meraca qaldıran atı - Buraqı insan üzlü, eşşək qulaqlı, at bədənli, tovuzquşu qanadlı təsvir edirlər. Salvador Dalinin çobanı isə təbiəti, saflığı və sağlamlığı bildirir. Sfinksə gəldikdə isə, onu Misir ehramlarına hami və keşikçi kimi hələ bizim eramızdan neçə min il əvvəl qoymuşlar. Fərq ondadır ki, sfinksi yaradan kişi öz dövrünün ikiqat Salvador Dalisi olduğuna görə, aslan bədəninə insan başı calaşdırmışdır. Bizim eramızın XX əsrinin Salvador Dalisi isə bədəni və başı ayrı-ayrılıqda təsvir etmişdir. Bu meydan, bu da şeytan! Deyin görüm, Salvador Dalinin yaratdığı "müasir", yaxud "ən yeni" nədir? Sfinksi yaradan kişi bəşəri dəyərləri sağlam bədən və işıqlı baş ilə qorumağın zəruriliyini görün nə vaxtdan bilirmiş? Aydın bir şeydir ki, Salvador Dali "bütövlüklə inkar etmək" adıyla özünəqədərki mədəniyyəti mənimsəyəndə və onları cəmləşdirəndə modernistdir. Saatın da vaxt kimi əriyib getdiyini göstərəndə də Salvador Dali zaman və vaxt haqqında olan təsvvürlərini ümumiləşdirmişdir. Elə buna görədir ki, modernizmdə dekadentlik, kubizm, simvolizm gah birgə, gah da ayrılıqda öz təzahürünü tapır. Ən kiçik çeşmələrin suları dənizlərdə və okeanlarda birləşdiyi kimi modernizmdə də ədəbi baxışlar birləşir və ayrılır. Postmodernizm modernizmin davamı kimi meydana gəlmişdir. Bu, yaradıcılıqda və incəsənətdə ən yeni olandan da ən yeniyə meyldir. Postmodernizmdən

bəhs

edən

mənbələr

"postmodern

ədəbiyyat"

termininin gah 1970-ci illərdən işlənməyə başlanmasını. gah da 1985-ci ildə ilk dəfə Jan Françis Lyottar tərəfindən işlədildiyini yazırlar. həm modernizmin,

həm

də

postmodernizmin

ədəbi

cərəyan

olmadığını

göstərirlər. Şəxsən mən bu fikrin tərəfdarıyam. Onu yaradıcılıq metodu hesab edirəm. Çox yaxşı oldu ki, mətbuat səhifələrində ədəbi cərəyanlar (burada "ədəbi cərəyan" sözünü "ədəbi baxış" kimi başa düşürəm) haqqında yazılar getdi. Bu dəyərli yazıların müəllifi, mənim müəllimim Qorxmaz Quliyev 202

silsilə məqalələrinə çox dəqiq bir ad qoymuşdu - "Dünyanı görmə bucağı". Mənə görə modernizm və postmodernizm nəinki içində olduğumuz dünyanı, həm də dünyamıza yaxın və uzaq dünyaları görmə bucağıdır. Təkcə modernizmin başlanğıcı hesab edilən dekadentlikdə və kubizmdə simvolizm, sürrealizm, abstraksionizm (əslində, abstraksionizmdə heç bir mücərrədlik yoxdur: əqli, hissi və təsəvvür səviyyəsinə görə nəsə aydın, nəsə qaranlıq ola bilər), eqzistensializm və s. birləşir. Dekadent tənəzzül və düşkünlük yaşantısını verməklə insana, təbiətə və s. konkret situasiya daxilində , kubist isə situasiya çoxluğunda baxır: lakin hər iki baxış obyektə bütövlükdə baxışdır. Folknerin, Apolinerin, Alber Kamünün, Salvadir Dalinin, Maks Frişin, Hanri Matisin, Brakın, Pikassonun, Derenin, Berqsonun, Bretonun, Lotreamonun, Derridanın, Jan Pol Sartrın, Selenin, Nitsşenin - rəssamlı, yazıçılı,

filosoflu

və

şairli

modernistlərin,

yaxud

postmodernistlərin

yaradıcılıqları göz qabağındadır. Onların yaradıcılıqlarında antisosiallıq görənlər də vardır. Olsun! Onsuz da görünən obyektə altı cəhətdən - öndən və arxadan, sağdan və soldan,aşağıdan və yuxarıdan baxmaq mümkündür. Altı görmə bucağı obyektin sadəcə olaraq zahiri görünüşünü təsvir etmək imkanı verir. Obyektin daxilini və görünməyən tərəflərini görmək üçün daha dərin və daha yüksək əqli və hissi səviyyə gərəkdir. Əqli idrakın bugünki səviyyəsi ilə razılaşmamaq isə bugünəqədərki nailiyyətlərdən imtina etmək deyildir. "Modernizm və postmodernizm özündən əvvəlki incəsənəti bütövlüklə inkar edir" doktrinasını nisbi başa düşmək, onu ümumdünya miqyasında yeni və daha yüksək səviyyəyə keçid kimi qəbul etmək lazımdır. Postmodernizmi "moderni aşan", "moderni ötən" hesab edənləri, o cümlədən beş cildlik "Türk ədəbiyyatı"nın müəllifi Ahmet Kabaklını postmodernizmi modernizmin içində aradığına, onu gələcəyin ədəbiyyatı hesab etdiyinə görə haqlı hesab edirəm. Onu "modernizm uzantısı", "modernizm uzunsovu", "hegemon ölü" adlandıranları isə qəbul etmirəm. 203

Postmodernizmdə ifadə vasitəsi kimi ironiyanın əsas yer tutması da səviyyənin ən yuxarı qatına daxil olmaqdan irəli gəlir. Onun "elmdən qopub ayrılmaq istəyən ədəbiyyata çevrilməsi" də elə bu səbəbdəndir. Əsas şey idrakın istiqamətidir. Əgər bugünki elm "qədim insanın atdığı daşı" mərmiyə, raketə, lazer şüasına çevirmək yönündə inkişaf edirsə, onda quruculuqdan daha çox qırıcılıq vardırsa, əlbəttə ki, gec-tez ədəbiyyat onunla əməkdaşlıq etməyəcəkdir. Əqlin və hissin ən yüksək səviyyəsinə qalxanlar bu məqamları bizdən çox-çox əvvəl yaşamışlar. Çox maraqlıdır ki, postmodernizmi izah edərkən Ahmet Kabaklı Nəfidən: Tevfik refik olmayacaq, faidə yoxdur, Her kim burada akla uyarsa, zarar eylər.... Füzulidən isə: Hər nə var eşq imiş aləmdə, Elm bir qeylü-qal imiş ancaq. misralarna isnad edir. Bu yaxınlarda yubileyini dünya miqyasında qeyd etdiyimiz beş yüz yaşlı Füzuli ilə on yeddi-on səkkiz yaşlı postmodernizm arasındakı bağlantı haradan gəlir? Heç şübhəsiz ki, səviyyədən. Əvvəla Füzuli "Elmsiz şeir əsası yox divar olur və əsassız divar qayətdə bietibar olur" qənaətinə gələn Füzulidir. Sonra da Füzuli əqli-hissi səviyyəsinin o mərtəbəsində olan Füzulidir ki, ağlın gücü və gücsüzlüyü ilə hissin dözümü və dözümsüzlüyü arasında heyrət keçirir. Bu gün də bizi heyrətə gətirən həm də o heyrətdir. Ağlın gücündən beynin, hissin gücündən sinir tellərinin əriməsini yaşamaq və buna tab gətirmək dahilərin işidir. Aristotel də vaxtilə "təfəkkürün heyrətdən başlandığını" deyirdi: Bu heyrəti Musa Peyğəmbərin heykəlini yaradan Mikelancelo yaşayıb - "Danış, ey Musa!" deyib və həyəcandan əlindəki çəkiclə vurub heykəlin diz qapağını qoparıb. Şekspir "ey insan, sənin mahiyyətini açmayınca, səndən əl çəkən deyiləm" məqamına

qədər

gəlib

çatıb.

Van

Qoq

avtoportretini

yaradarkən 204

qulaqlarının özünə yaraşmadığını

görüb, bunu Yardanın yaradıcılığına

qüsur hesab etdiyindən özü öz qulağını kəsib - nəticədə qulağı dəsmalla sarınmış vəziyyətdə özünü təsvir edib. Françiszek Fraczek isə öz avtoportretini müasir sivilizasiya fövqündə, başının tüklərini səmaya tuşlanmış antenna toplusu, alnının qabarıqlığını və qırışlarını idrakın, gözlərinin və üzünün ifadəsini hissiyatın az qala son görüntüsü şəklində yaratmışdır. Vəcd və ehtizaz məqamını yaşayan Şeyx Nizami "şeir Nizamiylə qurtardı daha", Yunus Əmrə "Süleyman quş dili bilir dedilər. Süleyman var Süleymandan içəri", Nəsimi "mən bu cahana sığmazam", Füzuli isə "aldanma ki, şair sözü, əlbəttə yalandır" qənaətinə hələ neçə yüz il bundan əvvəl gəlmişlər. Burada elmdən və idrakdan kənar heç nə yoxdur. Sadəcə olaraq, idrakın gücü ilə idrakdan və elmdən qopmaq məqamı vardır. H.Heyne son anda yaxınlarına vəsiyyət etmək əvəzinə Miloslu Veneranın mərmərdən yonulmuş soyuq və çılpaq ayaqlarına üzünü sürtərək ağlayanda da, huşunu itirib ayılandan sonra da, "O mənə: - Əllərim yoxdur, olsaydı, səni qaldırardım, dedi" deyəndə də idrakdan kənar idrakı gücə (buna təhtəl şüur da deyirlər) söykənirdi. Postmodernistlərin tabulara, qaydalara, təlqinlərə, dar baxışlara, üfüqsüzlüyə, təslimiyyətçiliyə qarşı durmaları, ağlın və texnikanın hər cür müdaxiləsi ilə əmələ gələn təkamülü məqbul hesab etməmələri və bunları sənətin hər bir qolunda əks etdirmək cəhdləri təqdirəlayiqdir. Postmodernizmin əsas əlamətləri kimi göstərilən görünüşsüzlük, franqmentləşdirmə, irrealist olmaq, simvolik göstərmə, məcaz və ironiyanı əsas vasitə seçmə, biçimi dəyişmə, mələzləşdirmə sənətkara daha da dərinliklərə enmək imkanı verir. Onsuz da ədəbiyyat fəlsəfədən daha çox fəlsəfidir və həmişə onu qabaqlayır. Ədəbiyyatın da, elmin də vəzifəsi eynidir - insanı və dünyanı dərk etmək! Elm təkcə əqli idraka isnad etdiyi halda, ədəbiyyat həm əqli, həm də hissi idraka isnad edir. Bu mənada da ədəbiyyat elmdən daha elmidir və ya eşq mərtəbəsində, vəcd məqamında zühur edən elmdir. Yenə də Füzuli 205

demişkən: Hər nə var eşq imiş aləmdə, Elm bir qeyli-qal imiş ancaq. Hələ Füzulinin özündən neçə yüz il əvvəl "Eşqdir mehrabı uca göylərin" deyən Nizaminin də müasirimiz olduğunu bizə xatırladan əbədiyaşar Yaşar Qarayev ―Füzulidə eşq "elm" sözünün sinonimidir" qənaətinə gəlmişdir. Deməli, özündən əvvəlki ədəbiyyatı bütünlüklə mənimsəyənlər , hissi və əqli idrakın ən müasir səviyyəsində dura bilənlər postmodernistlərdir. Modernist nəzəriyyəçi, ispan filosofu Orteqa-i Qaset "modernizm özündən əvvəlki incəsənəti bütünlüklə inkar edir" desə də, ilk şair, ilk rəssam, ilk memar Adəm Peyğəmbərin on bir iqlimli, dörd fəsilli, günəşli,

aylı,

ulduzlu

kainat

məktəbindən

və

nəhayət,

Həvva

Akademiyasından keçdiyini inkar edə bilmərik. Onu da inkar edə bilmərik ki, postmodernizm gələcəyin ədəbiyyatıdır. Zor ədəbiyyatıdır. Şairin, yazıçının və dramaturqun zora düşməməsi üçün burada son dərəcə hazırlıqlı olması vacibdir. Bir sözlə, insana min cür prizmadan nəzər salan Nizami, Nəsimi, Füzuli, Vaqif baxışlarını daha da dərinləşdirən Mirzə Fətəli, Mirzə Cəlil, Sabir, Hadi məktəbində oxuyub öyrənmədən, Cavid, Cabbarlı, Müşfiq, Vurğun, Rəsul Rza, X.R.Ulutürk, Şəhriyar və Bəxtiyar köynəyindən keçmədən , Əli Kərim, Anar, M.Araz, Elçin, Ə.Əylisli (bu və ya əvvəlki siyahıları daha da uzatmaq olar) bulağından su içmədən, M.Arif, M.Cəfər, Yaşar Qarayev işığında yol getmədən postmodernist səviyyəsinə qalxmaq, yeni yaradıcılıq metoduna yiyələnmək qeyri-mümkündür. II. Görəsən, nə baş verib? Nə baş verib ki, hətta "525-ci qəzet"indən də əlavə qəzetləri olan Azərbaycanımızda ortaya ədəbi hadisə sayıla biləcək əsərlər qormaqdansa, ara qarışdırıb məzhəb itirmək yolunu tutan "ədiblərin" hay-küyündən keyləşməkdəyik. Axı, nəyə görə modern və ya postmodern ədəbiyyata keçid kolxoz təsərrüfatından fermer təsərrüfatına keçid səviyyəsində olmalıdır? 206

Torpaq

paylaşdıranları,

mal-qara

bölüşdürənləri,

fabrik-zavod

özəlləşdirənləri və özlərini gözəlləşdirənləri ədəbiyyata gətirməkdənsə, ədəbi hərc-mərclik yaratmağın nə mənası vardır? Bəyəm, bizim hamımız XX əsri birgə yaşayıb, XXI əsrə birgə keçmədikmi? 1900-1918-ci illərdəki mətbuat çoxluğu və "Molla Nəsrəddin" istisna omaqla, az qala, məfkurə yoxluğu içində nçə-neçə işıqlı simaların zühur etdiyini görmədikmi? 1918-1920-ci illərdə qalxan bayrağımızı endirənlər içində kimlərin də olduğunu bilmədikmi? 1918-1920-ci ildən 1988-ci ilədək olan zaman kəsiyində görünən mənzərələri unutduqmu? "Oxuma, tar" ilə "oxu, tar" düşüncəsinin qarşılaşması, gənc nəslin "şeir yazıb pambıq planını yerinə yetirmək" cəhdlərinin ədəbi nəticəsi, M.Ələkbərli, S.Hüseyn, T.Şahbazi (Simurq), Ə.Cavad, M.Müşfiq, H.Cavid, Y.V.Çəmənzəminli, S.Mümtüz kimi ədiblərin başını kəsən repressiya baltasının onların əleyhinə yazılan qərəzli tənqidi yazılar ilə itilənməsi bizə dərs olmadımı? Hələ

də

M.Hadinin

romantikası,

H.Cavidin

dramaturgiyası

səviyyəsinə qalxa bilməmişik. Ədəbiyyatımızın yenidən dirçəlməsində, qamətini bir qədər düzəltməsində 60-cılar nəslinin ədəbi xidmətləri danılmazdır. Ə.Vəliyev, S.Rəhimov, M.İbrahimovdan və başqalarından üzü bəri M.Hüseyn, İ.Şıxlı, İsa Hüseynov, isi Məlikzadə, Mövlud Süleymanlı, Əlibala Hacızadənin yaradıcılığı ədəbiyyatımızın - özü də başı kəsilmiş, qulağı deşilmiş, gözü oyulmuş, dili "sosialist realizmi" çəngəlinə keçirilmiş, beyni

"formaca

milli,

məzmunca

sosialist"

qazanda

qaynadılmış

ədəbiyyatımızın uğurları deyilmi? Sadəcə olaraq, müəyyən mənada bu şikəst, müqəddəs irsə layiqincə varislik etmək lazımdır. Derridadan və Nitsşedən ilham almaq olar, amma unutmaq lazım deyildir ki, Hegel də, Kant da "Avesta" nı ilk dəfə deşifrovka edənlərin cərgəsindədirlər. Neohegelistlər, o cümlədən "İradə metafizikasını" yaradan Nitsşe, "Od metafizikası"nı yaradan Osvald Şpenqler Şəqr fəlsəfi fikrindən bol-bol bəhrələnmişlər. Şərq "Kamil İnsan" konsepsiyasının binasını 207

qoyanda XI əsr (S.Ə.Yasəvi), onu başa çatdıranda isə XIV-XV (Nəsimi) əsrlər idi. Qərbin "super person" konsepsiyası isə XX əsrdə irəli sürülmüşdür. Bəli, "Kamil insan" və ya "super person" ümumbəşəri irsə varislik edə bilər. bu "dikəndən bərqi-gül izhar etmək" qədər çətin və universallıq tələb edən bir işdir. Nitsşe modernizmi "təməli qorumaq və formanı dəyişmək", "yeni ilə köhnə arasındakı çökmüş əlaqələri bərpa etmək" kimi qiymətləndirirdi. Avropanın ədəbi və fəlsəfi fikrindəki ilkin mifologiyaya qayıtmaq elə buradan gəlir. Hələ sovet rejimi dövründə modernizmin nə olduğunu bilirdilər. Lakin onu ədəbi cərəyan kimi qəbul etmirdilər. Hətta Ç.Aytmatov 1975-ci ildə verdiyi müsahibələrinin birində "əslində modernizm" mövcud deyildir , bunu marksistlər estetik mühafizəkarlığını qorumaq üçün "özlərindən çıxarıblar" fikrini irəli sürürdü. Yenə 1975-ci ildə sovet yazıçılarının müraciətinə əsasən fransız yazıçısı Jan Rusölo "Modern poeziya" haqqında çıxış etmiş, Moris Vaksmaker isə "İncsənətdə boşluq qorxusu vardır" adlı məqaləsi ilə fikir mübadiləsinə qoşulmuşdur. Bütün hallarda modernizm yaradıcılıq metodu kimi qiymətləndirilmişdir. Axı, nəyə görə bu müstəqil ölkəmizdə müstəqil fikir mübadiləsi əvəzinə yetənə bir, yetməyənə iki daş atmaqla məşğuluq? Bəlkə, bu, sənət qısqanclığından irəli gəlir? Axı, ədəbiyyat ən qısqanc qadından da daha qısqancdır "və bütünlüklə ona qurban olmağı" tələb edir. Burada isə qurban olub-olmamayacaqları bilinməyənlərin qurban olmuşları inkar etmələri məsələnin mahiyyətinə şübhə doğurur. bu, bəzilərinin dediyi kimi, "üsyandırmı?". Axı, yazıçı hərbçi deyil. O, əsəri ilə "üsyan" etməlidir. Yaratdığı obraza ən yaxından baxa bilməlidir. Ədəbi üsyan, münaqişə və müharibə ortaya qoyulan əsərə görə olmalıdır: Eduardo de Flipponun "Ruhlar"ı, Slavomir Mrojekin "Xoşbəxt hadisə"si, qısası, Alən Robb-Qrije, Lui Jorj Vorj, Hilmi Yavuz, Tanpinar. Orxan Ramuk, Lətifə Təkin, Oğuz Atayın əsərləri kimi. Kinlə, hirslə, paxıllıqla dolu hayqırtı Koroğlu nərəsi kimi deyil, Keçəl 208

Həmzə hay-küyü kimi səslənir: əslində, ikrah hissi doğurur. O sözün ki, mayasında təhqirə layiq olmayana təhqir vardır, o söz kəsərini və gözəlliyini itirir. Vaxtilə M.Ə.Sabir: Zülmətsevər insanlarız üç-beş yaşımızdan, Fitnə göyərir torpağımızdan, daşımızdan deyəndə xəcalət hissini elə istehza ilə verir ki, o hiss hamıya siraət edirdi. Postmodernist yazarların əsərləri ilə tanışlıqdan sonra belə bir qənaətə gəldim ki, onlar forma seçməkdə və ironiyadan bir ifadə vasitəsi kimi istifadə etməkdə çətinlik çəkirlər. Bəlkə də, bu, postmodernizmin özünü ən çox nəsrdə göstərməsi ilə bağlıdır. O tərəfdən də bizim ədəbi tənqid bu yazılara modern və posrmodern müstəvidə baxmaq, müqaisə və paralellər aparmaq əvəzinə ayrılıqda götürülmüş "uğurlu" misralara isnad edir. El içində çox məşhur bir misal vardır: "Allah layiq olduğunu versin". Öz növbəsində Allah bəndəsi olan tənqidçi allah bəndəsi olan yazara layiq olmadığını verəndə ədəbiyyatın təhqiri başlanır. Əgər hansısa bir tənqidçi respublika səviyyəsində mətbuata çıxardığı yazarın əsərlərindən daha çox onun saçlarının pərişanlığından, fotoşəklindəki baxışların sehrindən, dodaqlarındakı təbəssümün ecazkarlığından, üzünə kölgə salmış qəmin həzinliyindən yazırsa, onda ədəbi gülünclük ədəbi ciddiliyi üstələyir. Belə olanda "Səhv düşübdür yerimiz" iddiası ilə yarışanların sayı artır. Digər bir tərəfdən də yazarın yaradıcılığına bütövlükdə deyil, fraqmentar şəkildə nəzər salınır. Orta əsr təsəvvüf şeirimizdəki motivlərin təkrar olunmasının

qarşısını

almaqdansa,

ağına-bozuna

baxmadan

onları

tərifləyir və mətbuat səhifələrinə qaldırırlar, iqtibaslar, köçürmələr günügündən artır. tənqidçi isə yaxşı əsər axtarışında olduğundan yazır. Axı, yaxşı əsəri hamıdan qabağa tənqidçi görməli və qiymətləndirməlidir. Çox təəssüflər olsun ki, "əliaçıq müəlliflər" axtarışında olanlar da vardır. Ciddi ədəbi tənqidə olan bugünki ehtiyacımız həmişəkindən daha çoxdur. Özündən əvvəlki ədəbi nəslə və irsə hörmətlə yanaşmayanlar isə bundan 209

istifadə edirlər. Bugünki ədəbi tənqidimizdə artıq öz yeri olan Nizami Cəfərova, Tehran Əlişanoğluna edilən qərəzli hücumlar da bu boşlıqdan qidalanır. Belə əsassız hücumlardan qorxan tənqidçilər isə ikibaşlı mövqe tutur : həm o tərəf, həm də bu tərəf barədə qeyri-müəyyən yazılar yazırlar. Ədəbiyyatımıza salınan tənqidi nəzərlərin coğrafiyası da çox məhduddur! Bakı şəhəri boydadır. AYB-nin bölmələri, onların ədəbi mühitimizdəki yeri bəzən diqqətdən yayınır. Məni daha çox narahat edən cəhətlərdən biri də bəzilərinin ana dilimizə hörmətlə yanaşmamasıdır. Yaşar Qarayev tez-tez deyərdi: "Yazıçı o kəsdir ki, o, dil yaradıcılığında iştirak edir : dil yaradır". Bu yaxınlarda oxuduğum kiçik həcmli bir ədəbi-tənqidi məqalədə "polifoniya", "prelüd", "butafor", "arbitr", "adekvat-subyekt" kimi terminlərə rast gəldim. "O olmasın, bu olsun"dakı inteligentlər yadıma düşdü. xatırlayanda ki, hələ dərslik kimi istifadə edilən "Ədəbiyyat nəzəriyyəsi"ndə "ekspozisiya", "zavyazka", "razvyazka", "kulminasiya" və s. terminlər xüsusi yer tutur, köks ötürdüm. III. Bu günki qocaman, orta və gənc ədəbi nəsil iki əsrin - XX və XXI əsrin ədəbiyyatını təmsil edir. Təmsilçilik baxımından kimin payına nə qədər düşməsindən asılı olmayaraq , ədəbiyyatımızın qayğısına qalmaq hamımızın borcudur. Heç kəsin haqqı yoxdur ki, vulqarizmlərlə dolu yazısını həm bəy. həm də gəlin xonçası kimi xalqın başı üstündə tutsun. Xalqımızın söyüşü, qarğışı nə qədər poetik olsa da, onu dərin estetik duyumla bədiiləşdirmək sənətkarın gücündən asılıdır. Halbuki ərin arvadı, arvadın əri yanında işlətməyə çəkindyi sözləri mətbuat səhifələrinə qaldırmaq dilimizə xidmət deyil, xəyanətdir. Nəyisə demək üçün mütləq nəyinsə adını çəkmək lazım deyildir. Gərək elə söz tapasan ki, ad da, adla bağlı münasibət də orada öz bədii ifasədini tapmış olsun. Hələ söz tapa bilmədiyindən mifləşdirmə və 210

rəmzləşdirmə əvəzinə bir tərəfdən adi, bir tərəfdən də pozuq məişət üslubundan istifadə edənlərin iddiaları "qarışqa şıllaq atdı, dəvənin dizi batdı" məsəlini , yaralı marala: - Bilmirəm bu ovçular sən maralnan mən maraldan nə istəyirlər ? - deyən qurbağa əhvalatını yadıma salır. Bir çox yazıların məzmunundan belə başa düşdüm ki, bəziləri "qayğı" umurlar. Bəli, qayğı lazımdır. Bunu danmıram. Bununla belə şahdan xalat, prezidentdən mükafat qoparmaq iddiası ilə şair və ya yazıçı olanara yazığım gəlir. Ona görə ki, ədəbiyyatda təmənna olmur. İstəmək ayrı şeydir, layiq bilinmək bir ayrı. Formanın məzmunu üstələməsi çox getməz. Kəmiyyət çoxluğu da elə. Say hələ sambaldan xəbər vermir. Yazıçının hadisəyə konkret münasibəti olmalıdır və o zəhmət çəkib münasibətini ifadə etmək üçün konkret formanı tapmalıdır, məzmunu isə ağlının və hissinin ən son həddi səviyyəsində işləməlidir. Məşhur bir söz var ki, pis düşünənlər ölürlər. Mən isə deyirəm ki, fikir insanın yol yoldaşıdır : yaxşı fikir yaxşı yoldaşdır, pis fikir pis yoldaşdır. Ədəbiyyat ağlın və hissiyatın xeyirxahlıq işığıdır. Qoy bu işıqda ədəbi vəhdətimiz milli vəhdətimizin sönməyən günəşi olsun. 12.02.2003.

―Yeni Azərbaycan‖ qəzeti , №145(1625) , 29.06.2003.№ 15(1631) , 6.07.2003.№ 157 (1637) , 13.07.2003.

Ədəbiyyat : 1.Ahmet Kabaklı. Türk edebiyatı. V c. səh. 841-844 , 848-860. İstambul , 1997. 2.Doktor Cavad Heyət. Ədəbiyyatşünaslıq. Səh.123. Bakı , 1996. 3.Tch. Aytmatov . Sur le consept de modernisme . Oeuvres et opinions , №196 , pp.158-164. Moscou,1975. 4.Lechoslaw Lamenski. Tribu du coeur cornu. Bulleten d’histoire de l’Art.№3,pp.303322. Varsovie , 1974. 5.Fedor Abramov. Quelques réflexions sur le travail de l’écrivain. Oeuvres et opinions , № 194, pp.149-161. Moscou , 1975. 6.Jean Rousselot. La poézie ―éclatée‖: engagement ou impasse? Maurice Vaksmaker. L’Art

horreur

vide.

Lettres

Soviétiques ,№

201,

pp.159-163.pp.163211

170.Moscou,1975. 7.Yaşar Qarayev. Tarix : yaxından və uzaqdan. Bakı , 1996 8.Fərman İsmayılov. İnsan və dünya. Bakı , 1994. 9.Fərman İsmayılov. XX əsr Qərb fəlsəfəsi tarixi. I-II cildlər. Bakı , 1998,1999. 10.Vaqif Aslan. Ağlasığanlığın möcüzəsi və ya yeni eraya doğru daha bir addım. ―Vaxt‖ qəzeti № 24(86) , səh.10. 27 avqust-2 sentyabr 1999. 11. Vaqif Aslan. ―Ruhlar‖ və teatr ruhu. ―Yeni Azərbaycan‖ qəzeti,№01(1481) , səh.7. 2003. 12.Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası , VII c.səh.19. Bakı ,1983. 13.Annemarie Schimmel. Mistical Dimensions of islam. The University of North Carolina Press, 1975. (İslamın mistik boyutları. Çeviren : Ergün Kocabıyık. Kabalçı Yayınevi , İstanbul ,1999.

Bir daha modernizm və postmodernizm haqqında (Ədəbi düĢüncələr)

Ədəbi-bədii , fəlsəfi-idraki , milli-ümumbəĢəri kodların eyni genetik mənbədən gəldiyini nəzərə alsaq , düĢüncə və təfəkkür tərzinə görə doğma olmaq əsas Ģərtdir. Əminəm ki , bu fikirlər dil , inanc və irq fərqlərini üstələyəcək , hamı üçün maraqlı olacaqdır. Zaman ən ümumi halda fasiləsiz vaxt axını olsa da , o axında görünən hadisələr arasındakı məsafəni anlar , saniyələr , günlər , aylar , illər , əsrlər , eralar arĢını ilə ölçsək də , ölçə bilmədiyimiz ölçüsüzlüyün özündə də bir ölçü olduğunu görürük. Elə buna görə də modern və postmodern deyilən düĢüncə tərzinin ədəbiyyatda , rəssamlıqda , memarlıqda və baĢqa sahələrdə özünü göstərməsi mövcud qaydalara qarĢı qaydasız döyüĢ kimi qiymətləndirilə bilməz. Çünki qaydasız döyüĢün özündə də bir qayda vardır. Modernizm və postmodernizmlə bağlı iĢlədilən “üsyan” , “inqilab” sözlərini də Ģərti baĢa düĢmək gərəkdir. Tarixdə məĢhur olan burjua və sosialist inqilabları da dövlətə , dövlətçiliyə qarĢı deyil , dövlətin , dövlətçiliyin konkret zaman və məkan daxilindəki səviyyəsinə qarĢı çevrilmiĢdir. Bizə fəlsəfə elmindən məlum olan inkarı inkar əslində təsdiqi təsdiqin bir formasıdır. Ona görə ki , olmayanı deyil , olanı inkar etmək olar. Bir sözlə , düĢüncə tərzində də eyni bir proses gedir və bu özünü sənətdə müxtəlif formalarda göstərir. Modernizmi nəzəriyyə halına gətirən ispan filosofu Orteqa-i Qaset “Modernizm özündən əvvəlki incəsənəti bütünlüklə inkar edir” Ģəklində hökm verərkən haqlı idimi ? Axı , köhnə evin yerində təzə ev tikmək ev tikməmək deyil. Bu , sadəcə olaraq , yaxĢının daha yaxĢısını axtarmaqdır. YaxĢı olan pis olanı hansı səviyyədə inkar edirsə , eyni zamanda pis olanın pisliyini o səviyyədə təsdiq etmiĢ olur. Çox təəssüflər olsun ki , bizim Azərbaycan ədəbiyyatımızda modernizm və postmodernizm Orteqa-i Qasetin məlum hökmünün müstəqim Ģəkildə qavranılmasına xidmət edir. Belçikada , Böyük Britaniyada , ABġ və Fransada ona “Art nouveau-Ar nuvo” , Almaniyada “yugendstil” , Ġspaniyada “modernismo” , Ġtaliyada “stile liberty” deyirlər. 212

Modernizmin baĢlanğıcının fransız dekadentliyinə , yaxud kubizminə (1907-1914) aid edilməsi indiyədək mübahisəlidir. Dekadentlik “tənəzzül” , “düĢkünlük” mənasındadır. Simvolizm , kubizm , sürrealizm ,abstraksionizm ona xas olan cəhətlərdir. O , “Xalis sənət” , “Sənət sənət üçündür” ideyasını əsas götürür : böhran əhval-ruhiyyəsini , Ģəxsiyyətin görüĢlərindəki düĢkünlüyü , onun antisosial davranıĢını ifadə edir. Onun fəlsəfi əsası subyektiv idealizmdir. Vaxtı ilə NitsĢe deyirdi : “Mən dekadentəm , eyni zamanda da bir dekadentin antitezasıyam.” Kubizm 1910-cu ildə öncə rəsmdə , sonra isə Ģeirdə özünü göstərmiĢ , 1930-cu ilədək – cəmi 20 il davam etmiĢdir. Kubizmi Ģeirə Q.Apoliner gətirmiĢdir. “Kubizm” sözünü ilk dəfə Anri Matis iĢlətmiĢdir. O , Brakın bir tablosunu seyr etmiĢ , “Oh , nə qədər kub !” demiĢdir. Kubist Ģairlər də bu metodu – obrazı situasiya çoxluğunda təsvir etməyi Ģeirə tətbiq etmiĢlər. Bir Ģeirdə ehtiras , düĢüncə və təsvirlər vermək istəmiĢlər. Əslində həm dekadentlikdə , həm də kubizmdə sinkretizm – bir çox cəhətlərin birləĢdirilməsi vardır. Orteqa-i Qasetin dediyi kimi bu , köhnə incəsənətin bütünlüklə inkarı deyildir , dəqiq desək , köhnəliklə novatorluğun , əvvəlki ilə sonrakının vəhdətidir. Bu , ədəbi cərəyan deyil , ədəbi yaradıcılıq metodudur.(V.A.) Türk ədəbiyyatĢünası Ahmet Kabaklı da modernizmi və postmodernizmi izah edərkən bunların ədəbi cərəyan olmadığını göstərir. KəskinləĢməməyi , təlqinçi olmamağı postmodernizmin baĢlıca əlamətləri sayır. O , postmodernizmi ədəbiyyatda tam sərbəstlik kimi , qanunlara , qadağalara , hətta “olur” , “gərəkdir” deyilənlərə də etiraz kimi qiymətləndirir. Onu klassizmə və hümanizmə qarĢı çıxıĢ kimi təsvir edir. O yazır : “Kurallar , telkinler , teslimiyet , dar bakıĢ ve ufuksuzluk postmodernizmin redd etdiyi Ģeylerdir. Ġnsanı , eĢyanı , zamanı , tarihi , mekanı ve her Ģeyi bir takım katı ve sathi ölçülerle degerlendirmeye karĢı postmodernizm bir isyandır.” Ahmet Kabaklıya görə , modernizm klassik dönəmə qarĢı XVIII əsrdə baĢ qaldırmıĢ , onunla çatıĢmıĢdır. Ġndi də postmodernizm modernizmlə çatıĢır və ağıl , rifah , sənaye , hürriyyət kimi normalara , onlardan doğan məntiqə qarĢı çıxır. Postmodernistlər modern dönəmdə tabu halına gələn hər Ģeyə qarĢıdırlar. Ağlın və texnikanın hər cür müdaxiləsi ilə əmələ gələn təkamülü məqbul hesab etmirlər. Çünki orada məqsəd və təmənna vardır. ġəxsən mənə də elə gəlir ki , tabular insanı olduğu kimi görünməyə , göründüyü kimi olmağa qoymur. Ahmet Kabaklıya görə , postmodernizm elmdən əxlaqa , texnikaya , həyat nizamına və sənətin hər bir qoluna uzanan dünyagörüĢüdür. Mənə görə isə yaradıcılıq metodudur və sənətkarın dünyagörüĢü ilə bağlıdır. Bu mənada Ġsveçrə yazıçısı Maks FriĢin (1891-1971) “Homo Faber” romanı səciyyəvidir. Homo Faber Nyu-Yorkda yaĢayan isveçrəli bir mühəndisdir. Riyaziyyatı və texnikanı dərindən bilir. Elmi sayəsində dünyanı da dəyiĢdirəcəyinə inanır. Hətta , ölməyəcəyini də qət edir. Amma həyat onu çox gülünc vəziyyətlərə salır. Axırda Homo Faberin ağlının və elminin zəifliyi aĢkar olur. HəmiĢə ġərqə yenilik kimi təqdim etdiyi konsepsiyalarda dolaĢıqlığa yol verən Avropa ən çox ədəbiyyatĢünaslıqda özünü çətin vəziyyətlərə salır. Bir baxın , bir tərəfdən “postmodern ədəbiyyat” termininin 1970-ci illərdən iĢlənməyə baĢlandığını deyən Avropa bu terminin ilk dəfə 1985-ci ildə Jan Françis Lyottar tərəfindən iĢlədildiyini iddia edir. Gülməlidir , deyilmi ? Bu gülməli informasiyanı az qala həqiqət səviyyəsində əlində bayraq edən Azərbaycanlı ədibin nə gündə olduğunu izah etməyə ehtiyac qalmır. Jan Françis Lyottardan bunun nə olduğunu soruĢduqda o belə cavab vermiĢdir : “Mən də bunun nə olduğunu anlamağa çalıĢıram , amma anlaya bilmirəm. Tifki modernizmin baĢlanğıcı nə idisə , bu da onun kimi bir Ģeydir.” Postmodernizmin əlamətləri bunlardır : 1.GörünüĢsüzlük , 2.FraqmentləĢdirmə (hissələrə ayırmaq və hissələri ayrı-ayrı canlandırmaq) , 3. Ġrrealist (reallıqdan kənarda) olmaq , 4.Simvolik 213

göstərmə , 5.Məcaz və isteriyanı əsas vasitə seçmək ,6.ġəkilsizləĢdirmək ,biçimi dəyiĢmək (deformasiya) , 7. MələzləĢdirmək.(dünyanı , insanı , xarakterləri , təbiət hadisələrini yenidən qurmaq) Avropada ilkin postmodernistlər bunlardır : Ceyms Coys 1882-1941) , Virginiya Volf (1882-1941) ,Rober Musil (1880-1942) , Frans Kafka (1882-1924) , Maks FriĢ (1891-1971) , Alən Rob-Qriye (1922) , Lui Jorj Borj (1900-1981) , Alber Kamü (1913-1960) və s. ÇağdaĢ türk ədəbiyyatında postmodernizmi aĢağdakılar təmsil edirlər : ġair Hilmi Yavuz , Tan Pinar , Əziz Əfəndi , Yusif Atılğan , Lətifə Təkin , Oğuz Atay və s. Avropa modernistləri kapitalizmin simasında tarixi inkiĢafın son nöqtəsini görür və mütləqləĢdirirlər.Bu isə mütləqləĢdirmədən daha çox siyasiləĢdirmədir.(V.A.) DüĢüncəmizin hazırki inkiĢaf səviyyəsində modernizmə və postmodernizmə dörd – sosial , mədəni , iqtisadi və siyasi cəhətdən yanaĢırlar. Rus ədəbiyyatĢünası Dmitri Zatonski “Postmodernizm : yaranma hipotezası” məqaləsində («Иностранная литература» №2 , 1996; “Yeni Azərbaycan”№199 (1679) , 31. 08.2003.) modernizmi burjua inqilabları , xüsusilə 1917-ci il Oktyabr inqilabının və Ġkinci Dünya müharibəsinin nəticələri ilə bağlayır. Azərbaycan ədəbiyyatĢünası Əhməd QəĢəmoğlu “Postmodernizm : yarımçıq dünyagörüĢünün məhsulu” məqaləsində (“Ədəbiyyat qəzeti” № 9 (3448) , 4 mart 2005-ci il.) isə bir çoxlarının modernizmi kapitalizmin inkiĢafı baxımından XIV-XVII əsrlər , dini baxımdan XV əsr , sənayeləĢmə baxımından XVIII əsrin sonu – XIX əsrin əvvəli , mədəniyyət baxımından XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəlləri ilə bağladıqlarını göstərir. ġəxsən mən belə fikirləĢirəm : GünəĢ ġərqdən doğur , Qərbi iĢıqlandırır. Bir gündüz bir gecə buna bəs etməsə də , il ərzində Yer kürəsinin iĢıq düĢməyən yeri qalmır. Elmi mənbələrdə müxtəlif coğrafi və etnik adlara Ģamil edilən svilizasiyalar da öz oxu ətrafında fırlanan GünəĢ kimidir. Bir sözlə , Yer kürəsi heç vaxt iĢıqsız və svilizasiyasız olmamıĢdır. Mən modernizmə və postmodernizmə ədəbi-bədii düĢüncə tərzi baxımından yanaĢır və fikrimi belə ümumiləĢdirirəm : bütün zamanlarda və epoxalarda modern və postmodern düĢüncə tərzi mövcud olmuĢdur. “Ədəbiyyat qəzeti”nə açıq məktub Ģəklində yazdığım “Görəsən , nə baĢ verib ?” adlı məqaləmdə (Yeni Azərbaycan” qəzeti №145(1625),29.06.2003; №151(1631),6.07.2003; №157(1637),13.07.2003.) söylədiyim fikirləri bir daha təkrar etmək istəmirəm. Ancaq qətiyyətlə deyirəm ki , modernizm və postmodernizm “sırf Qərb hadisəsi “ deyildir və heç vaxt da olmamıĢdır. Bu günki ədəbiyyatĢünasların almanca “anderqraund” adlandırdıqları gizli ədəbiyyatın özü də həmiĢə və hər yerdə olmuĢdur. Bununla belə Dmitri Zatonskinin “Yer cənnətinə modernist inam Heminquey və FriĢdə olduğu kimi Sartrda da sənətin özünün təbiətindən doğurdu” fikriylə razılaĢıram : ən yeni düĢüncə tərzinin təkcə sənətin deyil , həm də bədii təfəkkürün özünün təbiətindən irəli gəldiyini deyirəm. Dmitri Zatonski kimi postmodernizmi “ruhi yorğunluq” , Əhməd QəĢəmoğlu kimi “yarımçıq dünyagörüĢünün məhsulu” hesab etmirəm – dünyagörüĢünün mövcud səviyyəsinin təzahürü sayıram. Ahmet Kabaklı postmodernizmi modernizmin içində aramağın tərəfdarıdır. Mən də bu fikirdəyəm. Postmodernizmi “gələcəyin ədəbiyyatı” sayan türk ədəbiyyatĢünası Əhməd Kabaklını haqlı bilirəm. Bütün bunlarla bərabər insan təfəkkürünün xeyir və Ģər istiqamətində inkiĢafını nəzərdən qaçırmıram. Modernizmin və postmodernizmin təbiətindəki mütərəqqiliyi və mürtəceliyi (vaxtı 214

ilə romantizmdə də belə olmuĢdur) fakt kimi qəbul edirəm. Mütərəqqi modernizmin və onun davamı kimi ortaya çıxan postmodernizmin tərəfdarıyam. Bir çoxları onu “təməli qorumaqla formanı dəyiĢmək” , “yeni ilə köhnə arasındakı çökmüĢ , qırılmıĢ əlaqələr üzərində qurulma” , hətta , “köhnə mövzunu yeni formada vermək” kimi baĢa düĢürlər. Alman tədqiqatçısı Annemarie Schimmelin “Ġslamın mistik boyutları” (Çeviren : Ergün Kocabıyık. Kabalçı Yayınevi , Ġstanbul , 1999.) kitabında verilən bir çox miniatürlər mənim diqqətimi cəlb etdi. Bunlardan biri Hindistandan gətirilib Baltimorda – Valter Ġncəsənət Galareyasında saxlanılan “Hallacın Ģəhid edilməsi”miniatürüdür(səh. 78.) ki, Əmir Xosrov Dəhləvinin XVII yüzillikdə tərtib edilmiĢ divanından götürülmüĢdür. Burada insanı müqəddəs saydığı üçün insan tərəfindən boğazına kəndir keçirilən Hüseyn Həllac Mənsur və onun ətrafı – ona acıyanlar , onu tövbə etməyə çağıranlar , “kis-kiĢ” eləyib ondan yaxa silkələyənlər , günahları bağıĢlansın deyə Allaha əl açanlar təsvir edilmiĢlər. Ġndi gəlin , bu miniatürə bizim zəmanəmizdən baxaq , insan nə qədər dəyiĢmiĢdir? Bəs insanı cəzalandırmaq üsulları necə? Baxın görün , özündən əvvəlkini inkar və rədd etməkmi , yoxsa ona əsaslanmaqmı yaradıcı Ģəxsiyyətə zəmanəsinin son həddi ilə düĢünmək ikanı verir.

Yenə həmin kitabda Harmens van Reyn Rembrandt (15.7.1606,Leyden4.-10.1669,Amsterdam) tərəfindən “Dörd böyük təsəvvüf təriqətinin qurucusu”nu göstərən (səh.229.) bir Moğol miniatüründən surəti çıxarılan və Britaniya Muzeyində saxlanılan rəsm əsəri ğöstərilir. Burada insanın insana necə diqqətlə qulaq asması , necə hörmət və ehtiram göstərməsi əks olunub. Dinləmə mədəniyyəti deyilən əxlaqi səviyyənin gözəlliyini yaĢamaq modern və postmodern düĢüncə tərzi üçün əsas deyilmi? – Əsasdır , özü də böyük əsasdır! Bu kitabdakı miniatürlərdən biri də “ġeyx Sənanın məĢuqunun donuzlarını güdməsi” (səh.265.) miniatürüdür ki , onu Paris Milli Kitabxanasında saxlayırlar. Burada donuz güdən ġeyx Sənanı yolundan döndərməkdə aciz qalan Ģeyxlərin tənəli baxıĢları və üz-gözlərindən yağan pərtlik çox böyük ustalıqla verilmiĢdir. Oradakı digər bir miniatür isə “Aslanlarla dostluq edən adam” (səh.339.) adlanır və Berlin muzeylərindən birində saxlanır. Avropa portret rəssamlığına təkan verən bu miniatürlərin hər biri sənətkarı daha orijinal düĢünməyə vadar edir. Ġndi Avropanın modern və postmodern düĢüncə tərzində ġərqin necə böyük rol oynamıĢ olduğunu etiraf etməklə bərabər özümüzün də unutqanlığa yol verdiyimizi boynumuza alaq. Bəziləri postmodern ədəbiyyatı “elmdən qopub ayrılmaq istəyən ədəbiyyat” adlandırırlar. Mən bu fikirdən də uzağam. Bilmək lazımdır ki , elmin də ədəbiyyat kimi mürtəce və mütərəqqi istiqamətləri vardır. Mütərəqqi ədəbiyyatla mürtəce elmin dostluğu tutmaz – onlar bir-birindən qopub ayrılarlar. Mənə görə , postmodernizm mütərəqqi elm ilə mütərəqqi ədəbiyyatın əməkdaĢlığı Ģəraitində bəĢəriyyət üçün gərəklidir. Yenə də çox təəssüflər olsun ki , bizim Azərbaycan mühitində özündən əvvəlkini mənimsəməklə ədəbi düĢüncənin üst qatına can atmaqdansa , özündən əvvəlkini “bütünlüklə inkar” yolunu tutaraq mürtəce istiqamətdə hərəkət etməyə baĢlayanlar çoxluq təĢkil edirlər. Bu da bir millət kimi bizi irəli getməyə qoymur. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin mətbuat xidmətinin 1 dekabr 2002-ci iltarixli “Hı.Hı.əməliyyatı və yaxud ġuriklərin alatoranlıqda yeni sərgüzəĢtləri” adlı məlumatında deyilir : “Reytinq” qəzetində (24 noyabr 2002) ... Yazıçılar Birliyi binasının erməniyə mənsub olduğunu ... isbat etməyə çalıĢan , ... əsrlər boyu xalqımızın dilində , 215

hafizəsində yaĢayan “Koroğlu” dastanının yalnız erməni MuĢeqə görə hifz olunmasını iddia edən Həmid Herisçi fars dilində yazan Ģairlərdən baĢqa , bütün klassik və müasir Azərbaycan ədəbiyyatını inkar edir”.(“Ədəbiyyat qəzeti”№49(3330),5 dekabr 2002-ci il.) Yenə həmin məlumatda Ġradə D. Imzasıyla yazan müəllifin Yazıçılar Birliyini “yağı düĢmən” adlandırdığı qeyd edilir. Ġndi baxın , çirkin fikir və düĢüncə , kin və paxıllıqla doldurulmuĢ baĢ ilə əxlaqa və mənəviyyata xidmət etmək olarmı? O ki qaldı ədəbiyyata , onda ədəbdən kənar Ģeylərə yer yoxdur. Əgər olarsa , artıq o , ədəbi və ədəbli deyildir. Ədəbi və ədəbli olmayan hər hansı bir əsərdən isə estetik zövq almaq zövqsüzlərin iĢidir. Zövqsüzlük isə faciədir. AMEA-nın müxbir üzvü Səlahəddin Xəlilov demiĢkən : “... Gözəl musiqi və ya Ģeir , roman həm də əxlaqi təsir gücünə malik ola bilər”. Alimin alman filosofu Hegeldən sitat kimi gətirdiyi: “Bütün ideyaları əhatə edən ali zəka məqamı estetik Ģüurdur. Həqiqət və fayda doğma tellərlə gözəllikdə birləĢir” sözləri “(Səlahəddin Xəlilov. Bilik , zövq və mənəviyyat.”Ədəbiyyat qəzeti”№25(3568),29 iyun 2007-ci il.) necə də yerinə düĢür. Mən italyan Eduardo de Filipponun “Ruhlar” , polyak Slavomir Mrojekin “XoĢbəxt hadisə”, özbək ġərəf BaĢbəyovun “Dəmir qadın” əsərlərini modern hesab edirəm.Onların hər üçü müasir düĢüncə tərzi ilə yazılmıĢdır. Bu əsərlərin hər birində müasir insanın həm məiĢətdə , həm də sosial həyatda gülünc vəziyyətə düĢməsinə ironik baxıĢ vardır. Bu əsərlərdəki ironiya insanları alçaltmır , əksinə insanın özü qarĢısındakı heyrətdən doğur. Robot qadın daha çox pambıq yığa bilər , ancaq qadın dqnyasının kiĢi dünyasına bəxĢ etdiyi gözəllikləri bəxĢ edə bilməz. Dəmir qadından bəhrələnmək olar , lakin ondan sevgi ummaq olmaz. Bu , insan idrakının insan əlçatmazlığı qarĢısındakı etirafıdır. Modern və postmodern əsərlərdəki ironiya bu etirafın acılığından yaranır. Axı , həqiqət həmiĢə acı olur. Eduardo de Filipponun “Ruhlar”ında da vəziyyət belədir. Kirayəyə verilən və verilməyən mənzillərdə yaĢayan insanlar sevdikləri insanların xatirəsi və ruhu ilə yaĢaya bilərlər. Bu – həqiqətdir. Bu da - acıdır. Buradakı acılıq həm də ondan ibarətdir ki , insan bəzən özünü göründüyü kimi deyil , olduğu kimi göstərmək üçün cürbəcür vasitələrə əl atır. “Ruhlar” əsərinin qəhrəmanı cin və ya ruh kimi qəbul edildikdə olduğu kimi görünmək imkanı əldə edir. Mən bir vaxtlar bu barədə (“Ruhlar” və teatr ruhu”. “Yeni Azərbaycan” qəzeti №01(7481) 03.01.2001) geniĢ danıĢsam da , yenidən mövcud qaydalar və insan probleminə qayıtmağa məcburam. Hətta o əsərdə bir neçə yerdə “Professor , sən doğru deyirsən , doğrudan da ruh vardır” ifadəsinin iĢlənməsi də insanı düĢünməyə vadar edir. Bu , “elmdən qopub ayrılmaq istəyən “ ədəbiyyatın elmə müraciəti deyilmi? ġərq ədəbiyyatının böyük nümayəndələrindən biri olan M.Füzuli “elmsiz Ģeiri bünövrəsiz divar” hesab edirdi. Bu günki modern əsərlər siyahısına daxil olan “Ruhlar”da da belə məqamların olması qeyri-adi hal deyildir. Müasir dünya nəyi hiss edirsə , nədən həyəcanlanırsa mütərəqqi ədəbiyyat onların ədəbibədii təsvirini verməklə insanları daha düzgün mövqe tutmağa çağırır. Əslində ədəbiyyat gələcək qarĢısında həm əqli , həm də intuitiv məsuliyyət daĢıyır. “XoĢbəxt hadisə” pyesində (adlarını çəkdiyimiz əsərlərin hər üçünü tragifars adlandırmaq da olar) General nəvəsinin dünyaya gəlməsini istəmir. Bu , keçmiĢlə gələcəyin mübarizəsi , yoxsa “yer cənnətinə” modernist inamın təsiridirmi? Axı , insan sabahları daha parlaq görmək istəyir. General isə həm oğlundan , həm də gəlinindən özünə (keçmiĢə) qarĢı laqeydlik və soyuqluq gördüyü üçün “yer cənnətinə” xələl gələcəyindən qorxur. General həm də demokratiya tərəfdarı olan oğlu ilə anarxist kirayəniĢinin sövdələĢməsindən ehtiyat edir. Anarxiyanın köməyinə 216

ehtiyacı olan demokratiyanın verəcəyi bara öz gələcəyi kimi baxmaq istəmir. Axı , anarxizmin köməyinə arxalanan demokratiya yeri cənnətə çevirə bilməz. Elə buna görə əsərin sonunda dünyaya gəlmiĢ körpəni elə o anarxist kirayəniĢinin ixtiyarına verməli olurlar. Əslində modern və postmodern düĢüncə tərzi özündən əvvəlkini inkar etmir , təbii olaraq mövcud səviyyədən daha yuxarı səviyyəyə can atır. Bu – zamanın tələbidir. Ədəbiyyat zamandan kənarda olmadığına görə ədəbi-bədii düĢüncənin zaman çərçivəsindəki səviyyələrini yaĢamağa məcburdur. Ədəbi-bədii güzgüdə dünənə və bu günə baxa bilməyimiz nə qədər yaxĢıdırsa , sabaha baxa bilmək imkanımızın olması da bir o qədər yaxĢıdır. Bu , insanda sabaha cavabdehlik hissi yaradır. KeçmiĢi və indini görmədən , kor-koranə Ģəkildə sabaha boylanmaq faydalı bir nəticə vermir. Yer kürəsinin bütün sakinləri sabah qarĢısında məsuliyyət hiss etdikdə zaman ədəbiyyatın qarĢısında daha ciddi vəzifələr qoyacaqdır. Ədəbiyyatın vəzifəsi insanın və dünyanın daha dərin qatlarına iĢıq salmaq , insan və dünya fəlsəfəsinin ədəbi-bədii həllinə çalıĢmaqdır. Ədəbiyyatın bu istəyi heç vaxt bitməyəcək , cilalana-cilalana gedəcəkdir. 28. 05. 2005.

Ön sözlər və xeyir-dualar silsiləsindən* I ġEĠR ġAĠRĠN ÖZÜDÜR. Nəzir Eltəkinin “Ġzim qala” kitabına ön söz əvəzi. Bakı,Kitab cəmiyyəti,1995.

Dünyanı səhnəyə,insanları aktyorlara bənzədənlər də olub,”ya göründüyün kimi ol, ya da olduğun kimi görün” hökmünü verənlər də.Və dünya beləcə dəyiĢib,dönüb.Təkcə taleyin Ģairlik bəxĢ etdiyi adamlar soyulsalar da,dar ağacına çəkilsələr də,məhbəslərdə çürüsələr də baĢqalaĢa, özgələĢə bilməyiblər: nəyi düĢünüblər, necə düĢünüblər eləcə də yazıblar. ġeir güzgüsündə qarlı zirvələrin,gömgöy çəmənlərin,daĢların,qayaların,yaxud da alimlərə meydan oxuyan nadanların,halala haram qatanların ,bir sözlə,ağlı – qaralı dünyanın fonunda hər Ģeydən əvvəl Ģairin öz surəti görünür. ġeir özünə qayıdıĢdır,özünü dərk etməkdir.ġeir ilahi vergidir.Elə buna görə də,böyük ədəbiyyatĢünas Y.Qarayev demiĢkən:”Ġnsan iztirabını, ağrısı və acılarını Ģeirə cevirib ĢirinləĢdirmək Ģairlərin iĢidir.” Eltəkinin Ģeir güzgüsündə «zirvədən- zirvəyə qalxdıqca qanrılıb geriyə baxan”,”bulaqlar baĢında ocaqlar çatan, dağlara söykənib xumarlanan”,yaltaq,nadan adamlardan “qaça-qaça” Ģeirə tapınan,cavanları Ģəhərə köçmüĢ köhnə yurd yerlərindən Ģəhərə baxa-baxa üĢüyən,”qızıĢanda Koroğluya,tutuĢanda Kərəmə,kövrələndə Dilqəmə”bənzəyən Hüseyn Arifin baĢına gələn müsibətdən sarsılıb: Göy gurladı elə bil, 217

Qayalar dilə gəldi. DaĢlar qopdu yerindən, DaĢlar sahilə gəldi. Pələngmi düĢdü bəndə, Dağ kəlimi vuruldu? Bir səs gəldi qəfildən: -Balası çıxdı əldən, Hüseyin hayıf oldu. deyə-deyə taleyə,haqsızliğa üsyan edən əzabkeĢ bir insan ürəyi görünməkdədir... Bu güzgüdə daha nələr görünür?Dağ çeĢməsi kimi dumduru duyğulardan süzülüb gələn istək və məhəbbət. Sevgilisinə “soyuq dəyməsin deyə”çox aĢiq qayğıkeĢlik göstərə bilər,amma onu “ürəyinin arasından keçirmək”hər aĢiqin iĢi deyil. Öpüm gözün qarasından, QaĢının ay parasından. Ürəyimin arasından Keç,soyuq dəyməsin sənə. Gələcək nəsli od- ocağa daha da isiniĢdirən,qan yaddaĢını daim qorumağa çağıran Eltəkinin son dərəcə orijinal mövzulara toxunmağının bir səbəbi də onun söz dünyasının ümumbəĢəri və milli duyğular üzərində köklənməsindədir.Ulu körpüyə baxdıqca uluları ilə fəxr edən,daĢı daĢ üstə qoyaraq daha da yüksəklərə qalxan ustanı gördükcə ucalmağın sirrini yaratmaqda,qurmaqda görən Ģair insanları”anın da ömrünü uzatmağa” çağırır.Milli- mənəvi aĢınmaları duyduqca qəlbinin dərinliyindən gələn acı-acı fəryadlar vulkan kimi püskürüb üzə çıxır: Xəlvət dərə,xəlvət baca,.. Tülkü dadanıb turaca. Ayı dırmaĢıb ağaca,.. Armudu caqqal aparır, Aparır,kal-kal aparır. Bəzən də Ģair suya üz tutur.Aydan arı, sudan duru gözəllərin ilk güzgüsü suya. Gah sellənən, gah lillənən,gah göllənən su. Sinəsi cadar-cadar olmuĢ torpağı çəmənzara döndərən, yorğun yolcuların yanğısını söndürən suya-aydınlığa müraciət edən Eltəkinin ürəyindən ülvi bir arzu keçir: Vicdandakı ləkəni də yuyaydı su. Dünyəvi Ģairlərə xas olan adət üzrə Eltəkin öz-özünə”mən kiməm?”sualını verir. Ana yurda bağlı Ģairə elə gəlir ki, Vətənin aranı, yaylağı, üfüqləri, bulaqları, hətta ağaclarının yarpaqlqrı belə onun kimliyindən xəbər verə bilər. Həqiqi 218

poeziya elə budur.Bir payız günü ocaq baĢına yığıĢıb isinən adamların icərisində Eltəkinin od tutub Ģölə saçan tut ağacının bir zamanlar bar gətirməsi barədə düĢünməsi də seiriyyətin və ülviliyin təntənəsidir.Çünki ən böyük fəlakət laqeydlik və unutqanlıqdır.Ağaca, ota, çəmənə qarĢı soyuqluq olan yerdə Vətən vətəndaĢdan qaçır.Böyüyə və kiçiyə,qadına və uĢağa biganəlik olan yerdə hörmət və milli ləyaqət qalmır. Vətənsiz VətəndaĢ,böyüksüz adam nədirsə,milliyətsiz - kimliksiz Ģəxsiyyət də odur.Elə bunun təsiridir ki, Eltəkini hər Ģeydən daha çox biganəlik qorxudur.Tufana,borana sinə gərən Ģair biganəlik qarĢısında ildırım vurmuĢ palıd kimi yana-yana tüstülənir.Sonra da ağır düĢüncələrin təsirindən qurtarıb gördüyü iĢlərə nəzər salaraq yüngülləĢir,yaman kəslərə acıq verirmiĢ kimi deyir: Onunçün taleyim gülür get-gedə, Ömrümə-günümə bahar gəlibdir. Su ver gözlərinə,ev yıxan gədə, Əlimlə nə qədər ev yüksəlibdir. Xeyirxah əməllər və arzular Ģairi Eltəkin Vətən torpağının tikanına da,çiçəyinə də eyni gözlə baxır, dağı arandan ayirmır, bütövlüyə can atır,parçalanmaq,ikiləĢmək dəhĢətindən qaçır. Torpağa vurğunluq hissi onun poeziyasının ana xəttidir. Oxuculara təqdim edilən bu kitabçaya Ģairin müxtəlif illərdə və müxtəlif mövzularda yazdığı Ģeirlər daxil edilmiĢdir.Oxucu ilə Ģairin baĢ-baĢa verdiyi anlar müqəddəs anlardan sayılır.Ulu tanrı istədiyi bəndəsindən xoĢ saatlarını əsirgəməsin. *Vaqif Aslan ön söz yazdığı bütün kitablara həm də redaktorluq etmiĢdir. ********************* ***********

II KEÇMĠġĠNƏ BOYLAN, MÜƏLLĠM! Mayis Əmrahovun “Qələm süngüyə çevriləndə” kitabçasına ön söz. (ġəki – 1995)

QarĢımda çap üçün hazırlanmıĢ bir kitabçanın əlyazması durur. Kitabçanı vərəqləyir və düĢünürəm:”Bu da bir tarixdir. Qaçılmaz və danılmaz bir tarix. Nə etməli? KeçmiĢindən qaçan gələcəyindən uzaqlaĢar.” Əsərin müəllifi tarix elmləri namizədi Mayis Əmrahovdur. O , uzun illərdir ki, müharibə dövründə (1941-1945) respublikamızda maarifin vəziyyətini araĢdırmaq və təhlil etməklə məĢğuldur: ona yaxın elmi əsərin, qırxadək elmi məqalənin müəllifidir. YaxĢı yadımdadır ki , onun bir məqaləsi 1981- ci ildə “Sovetskaya pedaqoqika” jurnalının 5- ci nömrəsində dərc edilmiĢdi. Elmi ictimai yyət tərəfindən rəğbətlə qarĢılanan bu məqalə Ģəki ziyalılarının da böyük marağına səbəb olmuĢdu. Onun respublika mətbuatında çap olunmuĢ 219

məqalələrindən prosesində , gənclərin hərbi vətənpərvərlik tərbiyəsində istifadə edildiyi də yadımdadır. “Qələm süngüyə çevriləndə” adlı bu kitabça Azərbaycan müəllimlərinin müharibə illərində göstərdikləri fədakarlıqlardan bıhs edir. O böyük qələbənin əldə edilməsində ziyalıların , o cümlədən müəllimlərin arxa cəbhədəki fəaliyyəti , ön cəbhədə göstərdikləri qəhrəmanlıqlar konkret faktlarla , sənədlərin dili ilə göstərilir. KeçmiĢ Sovet Ġttifaqının Ģəhər və kəndlərindəki qardaĢlıq qəbristanlıqlarında müəllim məzarları da vardır. Azərbaycan müəllimi Ukraynanın , Belorusiyanın , Baltikyanı ölkələrin torpaqlarında uyuyur. Mqəllif kitabçanın əvvəlində son illərdə respublikamızın baçına gələn bəlaları xatırlayaraq öz – ğzünə haqlı bir sual verir: “Nədir bu bəlaların səbənləri? Nə üçün tarixin ibrət dərslərindən nəticə çıxarılmır?” Bu bəlaların baĢlıca səbəbini unutqanlıqda , laqeydlikdə , həyat hadisələrinə biganəlikdə görən müəllif tariximizi düzgün yazmaqla , “baĢ vermiĢ hadisələrə obyektiv münasibət bəsləməklə” , gəncliyi milli köklər üstündə tərbiyə etməklə gələcək problemlərin həll ediləcəyinə inanır və inandırır. Elə bu məqamda oxucu da öz – özündən soruĢur: “ġöhrətli keçmiĢi olan Azərbaycan müəllimini balayanlar , aqanbekyanlar , poqosyanlar və daha kimlər qarĢısında susduran nə idi? YaddaĢsızlıqmı? 1988-ci ilin fevral hadisələrindən sonra da daĢnak ġaumyanın portretini qoltuğuna vuraraq sinfə daxil olan müəllimin günahı nədəydi? Biganəlikdəmi , yoxsa laqedlikdəmi? Bəs elə indinin özündə müəllimi sinif otaqlarından dartıb piĢtaxta arxasına aparan nədir? Burada “müəllim və zaman” , “müəllim və siyasət” kimi problemlər ortaya çıxır. Müharibə dövrünün müəllimi tədris prosesində faĢizmin iç üzünü açıb Ģagirdlərinə göstərməliydi və göstərirdi də. Bu günün müəllimi 5-6 il bundan əvvəl erməni faĢistlərinə “qardaĢımız” və “yoldaĢımız” deməliydi və əksər hallarda deyirdi də. Müharibə dövrünün müəllimi cəbhəyə hər cür vasitə ilə yardım edirdi və alqıĢlanırdı. Qarabağı müdafiə etmək üçün könüllü cəbhəyə gedən müəllimlər isə bəzən aylarla məvacib ala bilmirdi. Azərbaycan müəllimi zaman və siyasət məngənəsində çox sıxılmıĢdır... Müharibə illərinin müəllimləri cəbhələrdən sinələri orden və medallarla dolu qayıtdılar. Qarabağda vuruĢan müəllimlər isə ilk vaxtlar “millətçilik” damğasından baĢqa heç nəyə layiq görülmədilər. A.Mütəllibovun dövründə də belə oldu , Ə.Vəzirovun dövründə də , hələ ondan bir az sonralar da. Çünki bir vaxt beĢikdəki körpəyə də məlum olan bir həqiqət – Ermənistanın Azərbaycana qarĢı apardığı iĢğalçılıq müharibəsi “Qarabağ münaqiĢəsi” adı altında gizlədilir , baĢqa dövlətlər bir yana , heç Azərbaycan dövləti də bunu etiraf etmirdi. Azərbaycan müəllimini öz Ģərəfli keçmiĢindən uzaqlaĢdıran , çaĢ – baĢ salan da elə bu idi. Beyni zədəli Qorbaçovun o vaxtlar həyata keçirdiyi siyasətin nə qədər eybəcər olduğu bu gün daha aydın görünür. Qorbaçov “aĢkarlığı”nın qaranlıqları indi – indi iĢıqlanır. Əslində “aĢkarlıq” və “yenidənqurma” nəinki Azərbaycanı qəlpə - qəlpə qoparıb atmaq , həm də Azərbaycan ziyalılarını , o cumlədən Azərbaycan müəllimlərini manqurtlaĢdırmaq , nəticədə Azərbaycan xalqının fiziki genosidi ilə mənəvi genosidini eyni vaxtda baĢa çatdırmaq siyasəti yeridilmiĢdir. 220

Deyirlər ki , dar ayaqda insan baĢına gələnləri bir – bir xatırlayır. Məhz belə bir zamanda Azərbaycan mqəlliminin qanrılıb canlı və qanlı keçmiĢinə baxması son dərəcə zəruridir: heç olmasa mənəvi ölümünün qarĢısını almaq , gələcək nəslin öz soy – kğkündən qopub düĢməməsi naminə. Bu , elə bir ərəfədir ki , hitler faĢizminin dəhĢətlərindən bizim günləri əlliillik zaman məsafəsi ayırır, lakin erməni super – faĢizmi ilə üz – üzəyik. Hitler faĢizmi üzərindəki qələbə xeyrin Ģər , haqqın nahaqq üzərindəki qələbəsiydi. Azərbaycan müəllimi bu qələbə naminə qanından və canından keçdi , moldavan , ukraynalı , belorus , polyak , latıĢ və s. xalqlarla birgə və çiyin – çiyinə Ģərə , ədalətsizliyə qarĢı vuryĢdu. Bəs necə oldu ki , o , erməni super – faĢizmi ilə üzbəüz qaldı? Deməli unutqanlıq , biganəlik , laqeydlik virusları daha geniĢ coğrafi məkanda yayılmıĢdır. Bəlkə də dünyanın ədalət tərəzisi əyilmiĢdir. Dünya üçün bundan təhlükəli heç nə yoxdur. Ġndi əlliillik zaman fonunda dünyanın bütün xalqları , ocümlədən Azərbaycan xalqı da öz keçmiĢinə boylanır. Bu oyanıĢ ərəfəsində hörmətli prezidentimiz H.Əliyev “1941-1945-ci illər müharibəsində hitler faĢizmi üzərində qələbənin 50 illiyinin keçirilməsi haqqında” fərman vermiĢdir. Fərmana görə “bu qələbənin əldə edilməsində Azərbaycan xalqının göstərdiyi böyük döyüĢ qəhrəmanlığını , arxa cəbhədəki fədakar əmək rəĢadətini , dünya xalqlarını faĢizm təcavüzündən xilas etmək uğrunda öz canlarını qurban vermiĢ həmvətənlərimizin parlaq xatirəsini yad etmək üçün “Dövlət komissiyası” yaradılmıĢdır. Qələbənin 50 illiyinə hazırlıqla əlaqədar respublikamızın hər yerində olduğu kimi ġəkidə də geniĢ tədbirlər planı hazırlanmıĢdır. Yerli mətbuatda geniĢ materiallar verilir , məktəblilər və gənclərlə veteranların görüĢləri keçirilir , vərəqələr buraxılır. Qələbənin 50 illiyinə ġəki ziyalılarının daha bir töhfəsi bu kitabçadır. Ərazisinin 22 faizini itirmiĢ , milyondan çox qaçqını olan , baĢı üzərində Domokl qılıncı kimi ermənilik təhlükəsi asılmıĢ bir xalq üçün bir daha dönüb keçdiyi yollara nəzər salmaq, müstəqil respublikamızın möhkəmlənməsi və inkiĢafına mane olan qüvvələri ayrıd edə bilmək baxımından da əhəmiyyətlidir. Respublika prezidenti H.Əliyevin apardığı müdrik daxili və xarici siyasət nəticəsində mühüm nailiyyətlər əldə olunmuĢdur , xalqda gələcəyə inamhissi daha da möhkəmlənmiĢdir. Bununla belə , prezident H.Əliyevin dediyi kimi “bu , sadə və adi iĢ deyil: biz nazik bir sap üzərində yeriyirik.” Hər halda yıxılmamaq üçün müəllimin müəllim yeri və mövqeyi müəyyənləĢdirilməlidir. Axı , dünya bazarında hər Ģey satılır , mənəviyyatdan baĢqa. Həmin o satılmayan Ģeyi isə gələcək nəslə müəllim bəxĢ edir. Kitabçanın əsas məziyyətlərindən biri də budur. Digər məziyyəti isə əsərdəki faktların ġəki rayonu ilə məhdudlaĢmayıb respublika xarakteri daĢımasındadır. Ağdam , Qax , Qusar , Naxçıvan , Kürdəmir , Ağsu , Tovuz , Ağcabədi və s. rayonlardan olan müəllimlərin arxa və ön cəbhədəki fədakarlıqlarının kitabçada layiqincə əks olunmasıdır. Həm respublika prezidentinin məlum fərmanı , həm də zaman baxımından xüsusi əhəmiyyət daĢıyan bu kitabça hesab edirik ki , ziyalılar və pedagoji ictimaiyyətimiz tərəfindən rəğbət ilə qarĢılanacaq , yeri gəldikdə müstəqil Azərbaycanın gələcək qurucularının yetiĢdirilməsində istifadə olunacaqdır. Axı , “heç nə unudulmur , heç nə yaddan çıxmır”. 221

******************************* *****************

III Xeyir –dua Akəm Xaqanın “Səninlə dünyaya baxmağa dəyər” kitabına ön söz (Bakı – “Ağrıdağ” – 1998) Adətən səfərə çıxanlara , görüĢə gedənlərə xeyir – dua verərlər. ġairin öz kitabı ilə oxucu qabağına çıxması da bir görüĢdür və bu görüĢ gələcək üçün zəmin hazırlayır. QarĢımda Akəm Xaqanın ilk kitabına daxil ediləcək Ģerlər durur. Onlar müxtəlif mövzularda yazılmıĢdır. Yaradıcılığa yeni baĢlayan Ģair öz sözünü deməkdədir. Onun “Toydan sonra toyun imiĢ , Sevgi gözəl oyun imiĢ” misralarına qədər püxtələĢdiyi göz gabağındadır. Həyata,cəmiyyətə və özünə münasibəti formalaĢdıqca müraciət etdiyi mövzular konkret səciyyə daĢıyır, iĢlətdiyi söz və ifadələr öz yerini tapır. ġair o zaman özünü təsdiqə qədər yüksəlir ki,o,sözə dərin hörmət və ilahi bir məhəbbətlə yanaĢır.ġair üçün ən təhlükəli Ģey sözlə oynamaqdır.Gərək söz Leyli, Ģair Məcnun olsun ki,onları heç nə bir-birindən ayıra bilməsin.Sevindirici haldır ki,Akəm Xaqanın sevgi Ģeirlərində isti ürək və səmimiyyət vardır: Əlimdə bir ulduz tutmuĢam,Allah, ĠĢığı gözümün qarasındadır. Ġstisi qaynayır damarlarımda, Sevgisi qəlbimin arasındadır. Akəm Xaqan ruhi-mənəvi çalarları dərk etməyə cəhd edən Ģairlərdəndir.Ona elə gəlir ki,insan ali varlığın ali sevgisindən yaranmıĢdır.”Tanrı duası”, ”YaĢadır bizi” və sair Ģeirləri təsəvvüf ədəbiyyatına xas olan xüsusiyyətlərə malikdir. Bəlkə də elə bu səbəbdəndir ki,onda humanist meyllər daha güclüdür. “Bilmirsən?”,”Ġnsanlıq” adlı Ģeirləri onun insana qarĢı olan dərin sevgisinin məhsuludur. ”Payız”, ”Bilmirəm”, ”Səndən cavab alınca”, ”YavaĢ-yavaĢ”, ”Bir qız” və sair Ģeirlərində gənc Ģairin təbiətdən və sevgidən aldığı poetik təəssüratlar lirik bir dillə söylənliir.”Dədəm Qorqud yol gəlir”, “ġəhidlikdən bir adət” və sair Ģeirlərində isə vətənpərvərlik hissləri daha güclüdür. Əlbəttə,ilk görüĢ bütün hallarda çətin,məsuliyyətli və həyacanlıdır.Burada dilin topuq çalmasından əlin əsməsinə qədər hər Ģey ola bilər və bütün bunlar təbii, olduqca gözəl görünür.Bu təbiilik isə Akəm Xaqanın sevgi Ģeirlərində daha qabarıqdır, çünki öz mövzusunda yazmaq Ģairə daha yaxĢı yazmaq imkanı verir.Arzu edirəm ki,Akəm Xaqan həmiĢə duyduqlarını və düĢündüklərini qələmə alsın.O artıq Ģeirin əzablı yollarına ilk qədəmlərini basan bir yolçudur. Ümidvaram ki,o, bu yoldan dönməyəcəkdir. Ona uğurlar arzulayıram. ****************************************************************** 222

***************************************

IV Ramiz Orsərin “BĠR GÖRÜġ NƏĞMƏSĠ” kitabına ön söz əvəzi (Bakı,”Ozan”nəĢriyyatı,1998)

Hər ürək bir cür oxuyur: gah qəmli, gah Ģən. Hər necə olsa da, gülüĢündə qaynarlıq,kədərində həzinlik yaĢadan insan sevincini də,qəmini də söz ilə, nəğmə ilə ovudur. Ġnsan ürəyinin yanğısına sözün sərinliyi hopduqca düzü-dünya Ģeirə dönür.Ağac da, yarpaq da, daĢ da, torpaq da müqəddəsləĢir.Məğrur bir gözəl isə öz Ģahanə baxıĢıyla ilahiləĢir. Bu ilahiliyi ancaq poetik sözlə ifadə etmək mümkündür. Allah kimə bu qüdrəti bəxĢ edibsə, o-xoĢbəxtdir. Mənim xoĢbəxtliyim bir də ondadır ki, ilahi qəlbə malik olan insanlarla rastlaĢmıĢam.Belə adamlardan biri də Ramiz Orsərdir.Yaman gündən yaxĢı günə üz saxlamağı bacaran,böyüklərin böyüklüyünə həsəd və qibtə ilə deyil, ürəkaçıqlığı ilə baxa bilən hər kəs hörmət və ehtirama layiqdir. Ramiz Orsər məhz belələrindəndir.Uzun müddət ġəki Ģəhər partiya komitəsində təlimatçı, icra aparatında baĢ məsləhətçi vəzifələrində iĢləməsinə baxmayaraq, qəlbini və beynini mənəvi zədələnmələrdən qoruya bilmiĢdir. Bəlkə də, elə bu səbəbdən vəzifə cazibəsindən çox asanlıqla çıxmıĢ, sonrakı taleyini ġəki Pedməktəbi ilə bağlamıĢdır. Ürəyinin odunu gəncliyə və sözə verən Ramiz Orsərin tərcümeyi-halının belə qəribəlikləri vardır və bu qəribəliklər onun Ģeirlərində öz əksini tapmıĢdır. ġeirə həssas münasibət bəsləyən Ģair orijinal yol tutmağa,sözü özünəməxsus bir ifadə ilə deməyə daim meyllidir. “Mən güney çiçəyiyəm”adlı ilk Ģeirlər kitabı ilə oxucuların rəğbətini qazanan Ramiz Orsərin ikinci kitabına daxil edilən Ģeirlər müxtəlif illərdə yazılmıĢdır.Orada gündən-günə püxtələĢən bir Ģairin sevinc və iztirablarını görməmək qeyrimümkündür.Yarıaran,yarıdağ olan səfalı Qoxmuq kəndində göz açan Ģairin”Üzü qibləyə kənd dəyirmanı ilə söhbət”i nə qədər təbiidirsə,”QardaĢsız bacılar”a qardaĢ olmaq istəyi də bir o qədər səmimidir.Vətənə və torpağa bəslədiyi məhəbbətin təsiridir ki, Ģair”Mənim torpaq beĢiyim – Vətən,” – deyə öyünür.”Uf demərəm”adlı Ģeirində isə Vətənə oğul olmağın çətinliyini dərk edərək sanki vəsiyyət edir: Mən ki tay deyiləm hər yol ötənə, Oğulluq borcumu versəm Vətənə, Məni diri-diri bükün kəfənə, Uf demərəm. 223

Ata borcunu,ana haqqını vermək mümkün olmadığı kimi Vətənin də haqqsayını vermək mümkün deyildir.Gərək ya qazi,ya da Ģəhid olasan ki,bu borcu qismən ödəyəsən.Deyin,ürəyinin qanı misralara hopan Ģairi Ģəhid saymamaq günah deyilmi?Bir ömrü söz-söz əridən Ģairin vətənləĢməyə daha çox haqqı yoxdurmu?ġeirin və sözün Ģəhid Ģairlərinə tapınmağın özü də böyüklükdür. Ürəyimiz buz tutub, Gözümüzdən yaĢ gəlmir. Bu gün mənə xoĢ gələn QardaĢıma xoĢ gəlmir. Aman,yandım,yaxıldım, Niyə qaçdım özümdən, Niyə də mən yıxıldım? Dan yerində ağaran Dar ağacı taxtımdı, Elə mənim baxtımdı, O da mənə tuĢ gəlmir. Məncə əlavə Ģərhə ehtiyac yoxdur.ġairin həyata münasibəti və mövqeyi aydındır. “Kəndimiz”,”Qaratoyuq”,”Həsəd”,”Küçəmiz” və s.Ģeirlərində Ramiz Orsərin poetik dünyasının get-gedə aydınlaĢdığını görürük. Min rəngini görmüĢəm mən, “Can-can”deyən yalanların. Bəxtidəmi qara olur, Rəngi qara olanların? (“Qaratoyuq”) Ramiz Orsərin sevgi Ģeirləri də səmimi və məhrəmanədir.Sevgilisinə bəslədiyi sevginin böyüklüyünü bütün varlığı ilə hiss etdiyinə görə”küsməkdən”,”inciməkdən” uzaq olan Ģair “Anam torpaq haqqı, atam göy haqqı” deyərək həmiĢə sədaqətli olacağina and içir.Belə bir sevgi fonunda Ramiz Orsərin poetik zövqü formalaĢır: Tellərinin gül ətrinə Gəl,qat məni,qadan alım. EĢqin ilə uyumuĢam, Oyat məni,qadan alım. Və yaxud Basıb gitaramı sinəmə indi O dəli sükutu bu sənsiz evdən, Əl çatmaz yerlərə qovlamaq üçün Bir görüĢ nəğməsi oxuyuram mən. 224

Pamiz Orsərin uĢaq Ģeirləri də də xüsusi maraq doğurur.Bu seirlərdə “Ayaq səsləri” Ģeiri daha xarakterikdir: Baxçadan evə Gələndə Tapdıq, Ayaq səsləri Edirdi tap-tıq. Evə çatanda Sevindi Tapdıq. Ayaq səsi də Söylədi:-Çat-dıq. “OxĢama əvəzi”,”Açıl,gülüm”,”Çiçəklər və küləklər” kimi Ģeirlərində Ģairin uĢaqlara və təbiətə olan böyük məhəbbəti öz poetik ifadəsini tapmıĢdır. ġairin ithaf Ģeirlərində humanizmin, qədr-qiymət bilməyin, duza,çörəyə ehtiramın nə qədər güclü olduğunu görürük. Ġnsana sevginin ifadəsi kimi bu Ģeirlər diqqəti cəlb edir. Oxucu ilə Ģairin “tet-a-tet” görüĢü həyacanlı görüĢdür.Bu görüĢdə hər iki tərəfə uğurlar diləyirəm. ************************************************ **************************

V AĞRI VƏ SEVGĠ POEZĠYASI Ramiz Orsərin “Adına Qurban”kitabına ön söz. ( Bakı, ”T” NəĢriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi,2001)

Ġnsan zaman və məkan içində mövcuddur fikri hakim fikir olaraq qalmaqdadır.Və heç kim inkar edə bilməz ki, zaman və məkan ağrıları çox vaxt insanın öz içindən keçir:fəlsəfiləĢir, poetikləĢir.XX əsrin sonu adlanan zaman və Azərbaycan adlanan məkan icərisində azərbaycanlı taleyi formalaĢır və bu tale XXI əsrin baĢlanğıcında öz davamını yaĢayır. Artıq oxuculara adı çoxdan bəlli olan Ģair Ramiz Orsərin yeni Ģeirlərində bu ovqat kəskin Ģəkildə hiss edilməkdədir.Onun yaĢadığı zaman pəncərəsindən baxanda ağlayan qərənfillər və al-əlvan bəzənən Ģəhid tabutları görünür. Bu qərənfillər də, tabutlar da Azərbaycan adlı məkana qoyulur, gələcək arzu və ümidləri gözlərində qalan gənclərin torpağa kömülməsi Ģairdə hətta torpağa acımaq duyğuları yaradır.O qorxur ki,torpaq bu dərdin və bu kədərin ağırlığına dözməz. Buna görə də: Qorumadığım torpaq, Məni baĢa yetirməz. 225

Qəbrimi göydə qazın, Məni bu yer götürməz. (“Qəbrimi göydə qazın”) deyir.ġair baĢını qaldırıb Azərbaycan səmalarına baxdıqda,orada Ģəhid ruhlarının dolaĢdığını görür.Özünün də tale baxımından onlara oxĢar olduğunu bildiyi ücün aĢağıdakı qənaətə gəlir: ġəhid ruhlar baĢım üstə, Ölüm gözlə qaĢın üstə. (“Gəlmir”) Bütün bunlar reallıqdır,hər bir azərbaycanlının gündəlik taleyindən xəbər verən reallıqdır. ġair bu reallıqlar içərisində qovrulsa da kökə və özünə sadiqliyindən bir addım da olsa ayrıla bilmir:bu günki reallığa söykənir,yaĢadığı ağrı və acıları səmimiyyətlə etiraf edir: Dərd əlindən qəmlənirik, Qəmləndikcə dəmlənirik, Dəmimizə yoxdur Ģərik, Dönüb bizdən Allahımız

Azərbaycan içində özünü,dünya içində Azərbaycanı görən və seyr edən Ģair dünyanın bəsitliyinə heyrət edir,adilikdə yaĢaya bilmədiyini yenə də etiraf etmək məcburiyyətində qalır: Dünya özü oyundursa, Keçi həmən seyiz keçi, Qoyunlar da qoyundursa. Çoban dəyənəyini gəzdirməyi özünə ar bilir,ölümə qənĢər getməyi daha üstün tutur.Əslində bəsitlik və adilik dünyanı ölümə aparır.Bu nədən belədir?Nə üçün elm və texnika inkiĢaf etdi,dünya isə xoĢbəxt olmadı?ġpenqlərin belə bir fikri yadıma düĢür:”Gələcəyin əzəmətli və möhtəĢəm abidəsi bu günki sivilizasiyanın xarabalıqları üzərində ucalacaqdır”.Doğrudan da bu günki sivilizasiya insanlara xoĢbəxtlik bəxĢ edə bilmir.Bu günki sivilizasiyanın mayasında insana qarĢı kin və nifrət toxumları cücərməkdə davam edir.”Ġnsan olub, insan kimi yaĢamaq” zor bir iĢə çevrilir.Torpaqları qəsb edilən,varı-yoxu talanan,yurdundan qovulan,qaçqın,köçkün damğası vurulan insan kiminsə tərəfindən sevilsə də,yenə özünü bəxtəvər saymır.Axı onun taleyinə düĢən sevgi dərdlərini unutdura bilmir.Bəlkə də buna görə Ģair belə düĢünməyə məcbur olur: Sevdam ilə yarımçıq, 226

Dərdlərimlə bütövəm. (“Nəyimə bənd olmusan”) Bütün bunlarla bərabər Ģairin taleyindəki yeganə istinad nöqtəsi sevgidir.Ağrılı məqamın sevgisini layiqincə qəbul etmək çətinliyi hələ də var olmaqdadır. BaĢlayıbdır ömrümün, Qızıl yarpaq tökümü. Budanıbdı qollarım, Qazıyırlar kökümü. (“Sənin olsun”) Məhz bu məqamda dəli bir sevgiyə qovuĢmaq cəhdi və eyni zamanda yaĢanılan tərəddüdlər odla su arasında qalmaq kimidir. Ġnsanı da, dünyanı da ölümsüzlüyə, səadətə aparan yol sevgidir. Axır ki, Ģair haqq yoluna qədəm qoyur: Odlanıram gecə-gündüz odunnan, Çiçəkləyib açılıram adınnan. Bu sözümü çıxarma heç yadınnan, Səndən özgə dərdlərimə çarə yox. (“Səndən özgə dərdlərimə çarə yox”) Ġdraka və təfəkkürə,qəlbə və hissiyata dayanan bu son nəticə Ģairin yaradıcılıq leytmotivi kimi səslənir. Bəli, bir tərəfdə yaralı,kinlə,nifrətlə yüklənən dünya və insan,bir tərəfdə kinnifrətdən təmizlənib əbədi bahar fəslinə qədəm qoymaq istəyən bəĢəriyyət dayanmıĢdır. Göy üzündə yallı gedir buludlar, Göz oxĢayır, naz eyləyir göy otlar. ġaraq-Ģaraq Ģaqqildayır ildırım, Sevincindən qaqqıldayır ildırım. Dərə-təpə yaĢıl xalı toxuyur, Bulaq üstə qaratoyuq oxuyur: Dədə ozan sinəsində saz gəlir, Bizim elə xoĢ müjdəli yaz gəlir. (“Yaz gəlir”) Vaxtilə Aristotel tərəfindən iĢlədilən”katarsis” istilahı ancaq və ancaq sevgi ilə reallaĢa bilər. Fərd də, cəmiyyət də sevgi ilə saflaĢır, büllurlaĢır. Ramiz Orsərin Ģeirlərində Azərbaycan ağrısı və Azərbaycan sevgisi vardır.Bu ağrılar nə qədər böyükdürsə, bu sevgi də bir o qədər böyükdür. Biz bu sevginin bu ağrıları unutdurmaq qədər böyük olmasını arzulayırıq. Diləyimiz odur ki, bu sevgi dünyanı ağuĢuna alsın, dünyanın dərdlərini dünyanın özünə unutdursun. 227

Qələm dostum Ramiz Orsərin ağrısı və sevgisi ilə həyatının güzgüsü olan bu Ģeirlər onun oxucularla olan ücüncü görüĢüdür. Ona üz ağlığı arzulayıram. **************************************** ***********************

VI ġAĠR URƏYĠNĠN DÖYÜNTÜLƏRĠ Abbas Əmbalanın”Üzünü sıxma köksümə”kitabına ön söz Bakı,”Ağrıdağ”nəĢriyyatı,2005

ġeir özünü ifadədir,yaxud öz-özünə bədii baxıĢdır və bu, hələ hamısı deyildir. ġeir həm də özgəyə və ya hər kəsə, yaxud da hər Ģeyə bədii baxıĢdır.Bu da hələ hamısı deyildir.ġeir görə bilməkdir,duya bilməkdir,dərk edə bilməkdir və bunları yaĢaya bilməkdir. ġeir bilməkdir. Özgəni özləĢdirmək, özünü özgələĢdirmək və hər iki halda yaĢamaqdır. ġeir yaĢadığını bədii yaĢamaqdır.ġeir yaĢantını onu yaĢamayanlara da yaĢatmaqdır. Əslində Ģairin Ģeiri ilə tanıĢlıq yeni bir aləmlə tanıĢlıq kimidir.Əgər arada istiliyin,soyuqluğun yeni çalarları vardırsa və bu çalarlar insanları yaxĢıya sövq edirsə onda bu aləmlə tanıĢlığa dəyər. Mənim Abbas Əmbala aləmi ilə tanıĢlığım onun ilk kitabı”Həsrətim”in nəĢrindən xeyli əvvəl- ədəbi yaradıcılığa baĢladığı ilk illərdən olmuĢdur.O illərdə yazdığı “Ana” Ģeirində heyrət səviyyəsində olan Ģair sadəlövhlüyü var idi: Bu necə dövrandı,bu necə gündü? Övladı bələkdə atırlar, ana! Qəribə idi ki, Ģair çaĢqınlıq,əlacsızlıq dəhĢətini yaĢayırdı: Analar günaha batırlar,ana! deyərək öz-özünə döyünürdü.Əslində isə bu dünyada Ģığınacaq tapmayan Ģair uĢaq sadədilliyi ilə anasına sığınırdı.BaĢqa Ģeirində isə eyni ərk, eyni Ģövq ilə dədəsinə sığınaraq onun müqəddəs ruhuna üz tuturdu: Sənə rəhmət olsun,öyüd verəndə, Demədin yırtıcı qurdlar var,dədə. Tamahın ucundan, nəfsin ucundan, Ocağı qaralan yurdlar var,dədə. 228

Ġndi Abbas Əmbalanın qarĢımda duran Ģeirləri də məzmun və mündəricə etibarilə o duyğuların davamı təsirini bağıĢlayır.Diqqətimi çəkən əsas cəhət odur ki,Abbas Əmbala mövzunu necə duyursa,necə dəyərləndirirsə elə o cür də ifadə etməyi bacarır.Bu məziyyət xüsusilə onun lirik Ģeirlərində daha da qabarıqdır.Öz təbiətindən irəli gələn qayğıkeĢlik bədiiləĢdikcə daha da Ģirin ovqat yaradır: Ġlahi yaradıb bağ sinən üstə, Nəfəsim gəzirdi ağ sinən üstə. Dilimə toxundu tağ sinən üstə, Ehmallı oxĢadım,bara qıymadım. Bara da,vara da qıymayan Abbas Əmbala nəticədə yara da qıymır. Canlı danıĢığa xas olan kolorit Abbas Əmbala Ģeirinin daha bir məziyyətidir ki,qələmindən çıxan bütün əsərlərə xasdır.”Gecikmə”əvəzinə”heyva çiçəyinə yağan qar olma”ifadəsini iĢlətməsi, “o gün”,”o il”əvəzinə ġəki dialektinə xas olan bir Ģəkildə “o günü”, ”o ili” formantından istifadə etməsi və lap elə klassik ġəkili kimi “gözümdən iraq getmə,kiĢmiĢ canını yeyim”deyə canıyananlıq göstərməsi də onun özünəməxsusluğundan xəbər verir.Onun öz coğrafiyasında hərəkət etməsi də təqdirə layiqdir: Pərim dinir minnətnən, Elə bil,göydən gəlib. Onun payı cənnətdən, Mənim ki,öydən gəlib. Bu misralarda nitq arealı güclü olduğu kimi: Bilmirsənmi KiĢ çayıyam, Kükrəyib coĢa bilərəm. Hər yanı alıb sinəmə Dağ-daĢı aĢa bilərəm. misralarında isə yaĢayıĢ arealının təsiri güclüdür. Hər necə olsa da,insan təbiətin övladıdır.Saf təbiət insanda həmiĢə saf duyğular oyadır. Elə bu duyğuların təsiridir ki, Abbas Əmbala Ģeirlərindən birində ”nəfəs toxunmayan bardan ötəri” bağ-baxçalara bağban olduğunu fəxrlə etiraf edir.Qeyd edim ki, onun aĢiqanə-lirik Ģeirlərində ġərq ruhundan gələn zərif erotika da vardır.Bu isə öz növbəsində poetik duyumu daha da dərinləĢdirir. Onun didaktik məzmun daĢıyan Ģeirləri ilə yanaĢı ithaf Ģeirləri də bu kitaba daxil edilmiĢdir.Arzu edirəm ki, gələcək yazılarında o, ithaflara daha ciddi və daha səmimi yanaĢmağa nail olsun. Bayatı janrında yazdığı Ģeirlərdə də ithaf Ģeirlərində olduğu kimi bəzi məqamlarda oxĢarlıq və kalka üsulundan istifadə nəzərə çarpır. Bütün bunlarla yanaĢı artıq ürəklə demək olar ki,Abbas Əmbala özünü Ģeirə həsr edən Ģairdir. Sıra etibarilə bu onun ikinci kitabıdır.Bir tərəfdən ġəki ləhcəsinin poetikasını müəyyən 229

mənada özündə əks etdirən, bir tərəfdən də duyğulu bir Ģair döyüntülərindən yaranan bu kitabın qədəmləri uğurlu olsun.

ürəyinin

*********************************** ********************

VII SÖZ, SÖZ,..SÖZ! Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin ġəki bölməsini təmsil edən almanaxa ön söz ( ġəki,”Master”,2006 )

Söz dünyadan əzəlidir. Dünya da,dünyada olanlar da “ol” sözündən sonra olublar.Müqəddəs kitablar belə deyir. Söz “yoxdan var olub,ağzın sirrini izhar” edəndir.Mövlanə Məhəmməd Füzuli də bu qənaətdə olmuĢdur. Söz kəsərdir:”baĢı da kəsər,savaĢı da”.ġah Ġsmayıl Xətai bunu təkrar-təkrar xatırlatmıĢdır. Söz Allah kəlamıdır.Ġnam və imam tələb eylər. Söz Allahın insana nəfəsdən və candan əlavə bəxĢ etdiyi ən böyük vergidir. Söz vergisinə sahib olduğuna görədir ki, mələklər də insana səcdə edirlər. Söz ilahi toxumdur.O gah ürəyə düĢüb beynə, gah da beynə düĢüb ürəyə doğru kök atır və cücərməyə baĢlayır:dilin ucuna çatanı da olur,çatmayanı da. Sözün göyərməsi sözünü göyərtməklə deyil, sözə sədaqətlə olur. Və sözün göyərmək məqamı vardır. Bu – ilahi məqamdır. Söz ilə üzbəüz durmaq Kəbədə Qara daĢ ilə üzbəüz durmaq kimidir. OlmuĢa, olana və olacağa səcdədir. Söz gələndə vəhy kimi gəlir. Ġnsanı ehtizaza və vəcdə gətirir. Yalnız bu məqamda sözə çevrilib zamanlara axmaq olar. Söz haram götürmür. Sözə qatılan yalan, hiylə, Ģər duyğu və pis fikir çuvala sığmayan cida kimi dərhal ədəbiyyat adamının gözlərinə sataĢır. Söz axar su kimidir.Axıb gələn su axıb gedən sudan həmiĢə təmizliyi ilə fərqlənir. Söz əbədiyyət və dirilik çeĢməsidir.YaĢı 2800-ü keçmiĢ Homeri,1134-ü ötmüĢ Rudəkini,ömrünün 864-cü ilini haqlamıĢ Nizamini,556 ili adlamıĢ Füzulini görənlər bu çeĢmədən bircə qətrə də olsa içmək istəyirlər. Lakin bu hamıya qismət olmur. Əbədi olmaq eĢqi ilə deməkdən və söyləməkdən əlavə insan sözünü yazıya çevirdi:daĢa, qayaya yazdı, bəs olmadı. QamıĢ qələm ilə gil lövhələr üzərinə yazdı, 230

yenə də bəs olmadı.Dəri,papirus vərəqləri də söz ilə dolub daĢdı.Kağızlar da sözə görə qiymətə mindi, zaman-zaman qorunub saxlandı. QamıĢlar və otlar əlavə olunmaqla”yer üzərindəki ağaclar qələm”, yeddi dəniz də əlavə olunmaqla”sular mürəkkəbə”çevrilsə belə söz tükənən deyildir. ”Könlünün nəğməsi bitməyən” insanın sözünü indiki və gələcək kompüterlər də yazıb çatdıra bilməyəcəkdir. Ġnsan səsdən və rəngdən daha çox özünü və dünyanı sözdə görə bilir.Olduğu kimi görünüb,göründüyü kimi olmaq üçün insan sözə tapınır: hissi və həyacanı, sevgisi və nifrəti, arzusu və ümidi ilə sözdə daha aydın görünür. Ġnsan sözün iĢığında özü qurtarana qədər getmək istəyir. Hissi və əqli deyilən nə varsa, onu sözə çevirib, gələcək nəsillərə çatdırmaq eĢqi ilə yaĢayır. Əlbəttə ki, ədəbi mühit həmiĢə və hər yerdə özünəməxsus coğrafi-etnoqrafik əlamətlərinə, Ģivə, intonasiya xüsussiyyətlərinə,bədii-fəlsəfi düĢüncə tərzinə malik olur.Onda milli-bədii yaddaĢ kodlaĢır və bu kodlar dünən, bu gün və sabah arasındakı bağlantını təmin edir. Biz isə öz növbəmizdə sözümüzün varisi olmaq hüququ qazanırıq. Bununla belə ədəbi mühitin cənubumu, Ģimalımı təmsil etməsindən, yaxındamı,uzaqdamı yerləĢməsindən asılı olmayaraq bədii dil və bədii düĢüncənin səviyyəsi ədəbi əsərin əsas göstəricisidir.Xalq yazıçısı Anarın sözünün qüvvəsi, “fikirlər sözün boyuna biçiləndə”,”düĢüncələr darısqal dil köynəyində çırpınmayanda”, ”məzmun formaya kip geydirilib,forma məzmunun əynində tarım duranda”söz söz kimi qəbul edilir. Rəngi, caları, ətri ilə seçilən söz aytı nemətdir. Bu bir həqiqətdir ki, Azərbaycan ədəbiyyatı ümumdünya ədəbiyyatının tərkib hissəsi, ġəki ədəbi mühiti isə ümumazərbaycan ədəbiyyatının regional təzahürüdür. Dilimizin bədiiliyini və ədəbiliyni qorumaq borcumuzdur. Onu da etiraf edək ki, ġəki ədəbi mühiti ümumazərbaycan və ümumdünya ədəbiyyatının yaĢantılarını, qlobal inteqrasiyanı bu və ya digər bir Ģəkildə, zəif də olsa yaĢamaqdadır.Türk ədəbiyyatlarının qarĢılıqlı zənginləĢmə prosesi keçirməsi son dərəcə təbii bir hadisədir.Bu proses ədəbi dilin deformasiyasına deyil,əgər belə demək mümkündürsə, restavrasiyasına,daha da cilalanmasına xidmət etməlidir. ġəksiz ki,bu günki bədii dilimiz siyasi,iqtisadi və ədəbi əlaqələrimizə təsir edən bir çox dünya dillərindən, daha geniĢ Ģəkildə isə digər türk dillərindən bəhrələnməkdədir. Bir çox yazıçı və Ģairlərimizin Anadolu ləhcəsinə ifrat müraciəti bölgə ədəbi mühitinə az-çox təsir göstərir. Bu müraciətləri ifratçılıq və israfçılıqla deyil, dilimizin zənginləĢməsi üçün xüsusi əhəmiyyəti olduqda etmək lazımdır. Məlum bir Ģeydir ki,”il”və ya “el” sözü “ölkə”, hətta “imperiya”mənasında iĢlənmiĢ, türk imperatorlarina ”ilxan”, yaxud “elxan”demiĢlər. Dilimizin bu günki səviyyəsində “hara gedirsən”sualına “ilə gedirəm”,”elə gedirəm” deyə cavab vermək,”kəndimiz abadlaĢır” əvəzinə ”köyümüz abadlaĢır”Ģəklində danıĢmaq təbii ki, xoĢ ovqat yaratmır. Orfoepik normaların birbaĢa orfoqrafiyaya tətbiqi də dili gözəlləĢdirmir. ”AĢkarda”əvəzinə “əĢkərdə”, ”ev”əvəzinə ”öy”, ”ovlayır” əvəzinə ”ovluyur”yazmaq da xoĢagələn deyildir. Vaxtı ilə əbədiyaĢar YaĢar Qarayev deyirdi: ”Yazıçı və Ģair o kəsdir ki,dil yaradıcılığında iĢtirak edir”. Dil yaradıcılığında iĢtirak etmək o zaman mümkün olur ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi ”fikirlər sözun boyuna biçilmiĢ” olsun. Dil yaradıcılığı həmən o sözü tapmaqdır. 231

ġeirdə bölgünü saxlamaq naminə Ģəkilçiləri qayçı ağzına verməklə heca sayını qorumaq da qeyri-ədəbidir.Yaxasını bölgünün və qafiyənin ixtiyarına verən Ģair sözünün ağası deyil, köləsidir. Həm klassik, həm də aĢıq poeziyamıza xas olan qəlib ifadələrin öz qəlib məzmununda yerli-yersiz iĢlənməsi də təəssüf doğurur. ”Dövru- zaman”, ”binəva”, ”dərdmənd” və sair sözlər çağdaĢ nümunələrdə az qala arxaik leksik qat kimi görünür. Vaxtı ilə Cəfər Cabbarlı qəzəlxanlar Füzuli kimi yazmaq haqqında düĢünürlər və ondan “yaxĢı”yazmağı ağıllarına belə gətirmirlər qənaətində idi. Və çıxıĢ yolunu Füzulinin təsir dairəsindən çıxmaqda görürdü. Bizim orta nəsil də daxil olmaqla müasir ədəbi gənclik Ģeirdə ġəhriyar, Bəxtiyar Vahabzadə, Məmməd Araz, nəsrdə isə Anar və Elçin kimi yazmağa meyllidir. ġəki ədəbi mühiti üçün də xas olan bu ədəbi proses nəinki XX əsrin sonları, həm də XXI əsrin bizim illərimiz adlandıra biləcəyimiz ilk illəri boyunca bədii yaradıcılığın son ölçüsü və son həddi kimi diqqəti cəlb edir. Kimlərinsə və ya kiminsə təsir dairəsindən çıxmaq üçün bəzən bir neçə nəslin gəlib getməsi də bəs etmir. Belə Ģəxsiyyətləri öyrənib mənimsəmək, sonra onların səviyyəsinə qalxmaq, daha sonra onları ötüb keçmək əsrlərin iĢidir. Onlar əbədi hörmət və ehtirama layiq kimsələrdir. Sağlığında onların ağzından, əbədiyyət dünyasında isə onların ruhlarından halallıq almadan həmən təsir dairəsindən çıxmaq mümkün deyildir. Əgər söhbət sözün təsir dairəsindən gedirsə, sözün baĢına pərvanə kimi dolanmaq gərəkdir. Söz ilahi mirasdır. Sözə varislik isə ilahi missiyadır. Söz Yaradan tərəfindən insana verilən özünütəsdiq səlahiyyətidir: lap elə “Azərbaycan”sözü kimi. Bu söz baĢlanğıcdan var idi. Biz onda da var idik. Bu söz indi də var. Biz indi də varıq. Bu söz həmiĢə olacaq. Biz həmiĢə olacağıq. Qədir bilməz söz qədrini bilməyən, Ocaq görüb,köz qədrini bilməyən. Nə bilər ki,öz qədrini bilməyən Damla-damla qana keçən qandı söz. Ürəkdi söz,nəfəsdi söz,candı söz. Azərbaycanın ən qədim guĢələrindən biri olan ġəkinin sözə münasibəti tarixigenetik münasibətdir. Bir oğuz atalar sözündə deyildiyi kimi: ”Söz torpaq kibidir, eĢdikcə örər”. Bizə də”söz qurdalayan”, ”sözdən söz çıxaran”, ”sözdən söz alan”, ”sözdən söz tutan” Ģəkililər deyərlər. Əziz oxucular! Sizə təqdim edilən bu almanaxın ġəki ədəbi mühiti haqqında müəyyən təsəvvür yaradacağına əminəm. Azərbaycan Yazıçılar Birliyi ġəki bölməsinin ilk təcrübəsi kimi bunun tarixi və ədəbi əhəmiyyəti vardır. Hələ 1899-cu ildə Məmmədvəli Qəmərli Ġrəvanın “Edelson”mətbəəsində çap etdirdiyi ”Atalar sözü” kitabına yazdığı müqəddiməni bu sözlərlə baĢlamıĢdı: ”Dünyada hər kəs üçün ”söz”dən böyük yadigar və ya vərəsə yoxdur.Zira mal,mülk tələf olub gedər, amma söz qalar”. Əslində hər yeni nəsil özündən əvvəlki nəslin 232

özünün və sözünün, bədii düĢüncəsinin, təsəvvür və təfəkkür tərzinin varisidir.Elə bu məqsədlə də çağdaĢ ġəki ədəbi mühitini əks etdirən almanaxın birinci buraxılıĢını ortaya qoyuruq və gələcək buraxılıĢlarda bütövlükdə ġimal-qərb bölgəsini əhatə etməyi nəzərdə tuturuq. Bu çətin və məsuliyyətli iĢdə bizə dayaq olan və bölməmizə xüsusi diqqət yetirən xalq yazıçısı Anarın simasında AYB Ġdarə Heyətinə səmimi minnətdarlığımı bildirirəm. Sözün məqamından istifadə edərək ġəki Ġcra Hakimiyyətinin hazırki baĢçısı Nazim Asabəli oğlu Ġbrahimova ədəbiyyatımıza vətəndaĢ ziyalı münasıbəti ilə yanaĢdığı üçün təĢəkkür edirəm. P.S, “Söz...Söz...Söz!” Bu günlərdə ġəki rayonunun mədəniyyət sarayında*Azərbaycan Yazıçılar Birliyi ġəki bölməsinin tərtib etdiyi “Söz...Söz...Söz!” toplusunun birinci buraxılıĢının təqdimat mərasimi keçirildi. Mərasimi ġəki RĠH-nin məsul iĢçisi Sahib ƏliĢanbəyli açaraq...sözü AYB-nin ġəki bölməsinin sədri Vaqif Aslana verdi. Bölməyə xüsusi diqqət yetirən xalq yazıçısı Anarın simasında AYB Ġdarə Heyətinə, ġəki ədəbi mühitinə, bütövlükdə ,ədəbiyyatımıza yüksək vətəndaĢ duyğuları ilə yanaĢan ġəki rayon Ġcra Hakimiyyətinin baĢçısı Nazim Ġbrahimova səmimi minnətdarlığını bildirən bölmə sədri sonda yeni Ģeirlərini oxudu. ġairlərdən Abbas Əmbala, Mayis Səlim, Akif Salam, Ağa Ramazan topluyla bağlı ürək sözlərini söylədilər. “Ədəbiyyat gəzeti”nin Ģöbə müdiri S.Hüseynoğlu tədbirdə çıxıĢ edərək bildirdi....”Sabirabadda Nisə Bəyim, Saatlıda ġöhrət Qaraoğlu, Qazaxda Barat Vüsal, Cəlilabadda Bilal Alarlı, Biləsuvarda Muxtar Əhməd, Firidun Həsənağa, Qubada Ramiz Qusarçaylı, Sumqayıtda Sabir Sarvan, Nazilə Gültac və sair. Bu gün ġəki ədəbi mühiti deyiləndə ilk yada düĢənlərdən biri də Vaqif Aslandır. Onun bir söz adamı olaraq yerini yaxĢı bilirik. Təqdim olunan toplu isə Vaqifin təĢkilatçılıq bacarığını bir daha ortaya qoyur.” Sonra söz xalq Ģairi Zəlimxan Yaquba verildi. O....dedi: ”ġadam ki, bu ənənə bu gün də burada layiqincə davam etdirilir. Bu məclisdə Ģeirlər dinlədik. Nə qədər aydın, təmiz bir dildə , pak ruhla yazılıb bu Ģeirlər. Baki ədəbi həyatında mən-mən deyən bir para gənclər peyda olub, ağızlarına gələni yazırlar. Azərbaycan ədəbiyyatı üzərində haqqı-sayı olan sənət adamlarımız haqqında hədyan danıĢırlar.... Mən xahiĢ edirəm, mənim dediklərimi necə var, eləcə yazın, qoy sözünün dalı ilə qabağı bilinməyən...bir para cızma-qaraçılargəlib bu...Ģairlərin yaradıcılığı ilə tanıĢ olsunlar.”..... “Ədəbiyyat qəzeti”№24(3515), 15 iyun 2006-cı il, səh.6.

******************************************** ***********************

VIII ġAĠRĠN SƏNƏT DÜNYASI Ġsmayıl Ġmanzadənin”Gedirəm üzü payıza” kitabına ön söz ( Bakı,”Adiloğlu”nəĢriyyatı,2006 ) 233

Vaxtı ilə Səməd Vurğunun sevə-sevə tərənnüm etdiyi Ģəhərdə - baĢını Bozdağın dizləri üstə qoyub,üzünü Kür çayına çevirib, Muğan düzünə uzanan Mingəçevirdə gümüĢü saçları, Ģəkililər demiĢkən, saxası, qədd- qaməti, ləngərli yeriĢi, üzündəki təmkin və ciddiyyəti, baxıĢındakı kədəri, səsindəki qəmi ilə min adamın içindən seçilən bir Ģair yaĢayır:- O,Ġsmayıl Ġmanzadədir. Onun istedadı, ədəbi imkanları haqqında Mehdi Hüseyn, Əli Vəliyev, Hüseyn Arif, Tofiq Mütəllibov kimi görkəmli yazıçı və Ģairlər, Vaqif Bəhmənli, Adil Cəmil, Rafiq Yusifoğlu kimi mübarək imzalı qələmdaĢlarımız, Tofiq Hacıyev kimi türkologiyada və ədəbiyyatĢünaslıqda Ģəxsiyyət səviyyəsinə qalxan bir ziyalı, o cümlədən hazırkı ədəbi tənqidimizin gənc, lakin klassik kiĢisi Rüstəm Kamal söz demiĢlər. 1993-cü ildən üzü bu yana məcburi köçkün kimi Mingəçevirdə məskunlaĢan Ġsmayıl Ġmanzadə 1945-ci ilin dekabr ayının 10-da Cəbrayıl rayonunun Yuxarı Mərcanlı kəndində anadan olmuĢdur. Orta təhsilini Böyük Mərcanlı kənd orta məktəbində, ali təhsilini Gəncə Dövlət Pedaqoji Ġnstitutunda almıĢ, Füzuli və Cəbrayıl rayonlarının Bala Bəhmənli, ġükürbəyli və Yuxarı Mərcanlı kənd orta məktəblərində 1965- ci ildən 1985-ci ilədək müəllim iĢləmiĢ,1985-ci ildən 1993-cü ilədək Cəbrayıl rayon partiya komitəsində və rayon sosial təminat Ģöbəsində məsul vəzifələrdə çalıĢmıĢ Ġsmayıl Ġmanzadəni bütün ləhcə və Ģivələrimizin qovuĢduğu Mingəçevir--əslində Bala Azərbaycan belə ovuda bilmir. Ocaq itkisi ilə üĢüyən ürəyi Muğan günəĢində də isinmir. Çox yəqin ki,Vətənin içində məcburi köçkün kitabçası gəzdirdiyi üçün özünü dünya varından heç nəyi qalmayan bir insan kimi təsəvvür edir. Qalmayıb heç nəyi dünya varından, Nə vaxtdır danıĢıb dinmir arından. Özünə dam tikib arzularından Bir Ģair yaĢayır Mingəçevirdə. deyən Ġsmayıl Ġmanzadə öz ehtiyacından söz açmağı da özünə ar bilir: Ölsə də hardasa bir gün acından, Söz açmaz dərdindən,ehtiyacından. Dünyaya nur yağır bəyaz saçından, Bir Ģair yaĢayır Mingəçevirdə. Sinəsində yurd-yuva göynərtısi gəzdirən Ģair daha insanlardan deyil, elə insanın özünü yaradan Tanrıdan mərhəmət umur. ġeiri ilə baĢını qatan, dərddən ocaq çatıb, ağrı-acısına bürünüb yatan, Kürü Araz çayı, Boz dağı Diri dağı bilən, qibləsi, piri Cəbrayılda qalan, hamımızın nəzərində gənclik və təravət Ģəhəri sayılan Mingəçevirdə on üç ildən bəri sızlaya-sızlaya ömür sürən Ģair Tanrıya üz tutaraq yalvarıĢın poetikliyini və həzinliyini yaĢayır.Tanrını gözəl Mingəçevirdə nə yaxĢı ki, məcburi vətəndaĢ kimi deyil, məcburi olaraq məcburi köçkün kimi yaĢamağa məcbur olan Ģairə də nəzər salmağa çağırır: 234

Kövrək sinəsində çarpaz dağı var, Bəxtinin dan üzü, qürub çağı var. Tanrıdan mərhəmət umacağı var, Bir Ģair yaĢayır Mingəçevirdə. Ələmdən,nisgildən gur ocaq çatır, ġeriylə ovunub, baĢını qatır. Ağrı-acısına bürünüb yatır, Bir Ģair yaĢayır Mingəçevirdə. Kürü Araz bilir,Bozdağı Diri, Qalıb Cəbrayılda qibləsi,piri. Sızlaya-sızlaya üç ildən bəri Bir Ģair yaĢayır Mingəçevirdə. ġeirdə öz əksini tapan “üç il”-in üstünə üç dəfə üç il gəlsə də köçkün adı daĢıması Ģairə AYB Mingəçevir bölməsinin sədri olmasını da, orada sayılıb-seçilən ziyalı kimi çoxdan qəbul edilməsini də az qala unutdurur. AYB Mingəçevir bölməsinin iĢini ictimai əsaslarla(ġəki,Aran bölmələri də ictimai əsaslarladadır) aparan, bunu haradasa deməyi özünə yaraĢdırmayan Ġsmayıl Ġmanzadənin təbiətindəki halallıq onun ocaq sevgisində dilim-dilim Ģölənənən alov lopası kimi adamı vurur. Bir həqiqəti etiraf edək ki, güneyi ilə quzeyi arasındakı sərhəd dirəkləri yerə pərçimlənsə də, Azərbaycan elə Azərbaycandır - bizim Vətənimizdir. Onun hansı guĢəsindən qopmağın və hansı guĢəsində ona qayıtmağın ümumi halda fərqi olmasa da, xüsusi halda bu,tale məsələsidir. Elə bu taleyi yaĢadığı üçündür ki, Ġsmayıl Ġmanzadə ”tabutu çiynində gor evini qazmağ”a yer axtarır: Dərd içilməz qurtum-qurtum, Kimin ətəyindən tutum? Çiynimdə qalıb tabutum, Harda qazım gor evimi? Hər bir bədii-məntiqi sualdan sonra Ģairin yadına Cəbrayıl torpağı düĢür.DüĢmən qarĢısında əyilməyən, mərmilərdən budaq-budaq qırılıb-budanan, lakin qürur və əzəmətini saxlayan çinar onun yaddaĢ güzgüsündə əks olunur. ġair sanki bundan təsəlli tapır, ”gor evini qazmaq üçün yer” tapdığına gümanı artır: Durur Cəbrayılda o çinar hələ, Bir Ģəhid qəbrinin baĢ daĢı kimi. Axsa da köksündən qan gilə-gilə, Dözümü bir ərən savaĢı kimi. 235

“Gor evi” üçün nəinki yer, üstəlik baĢ daĢı tapan Ģair daha “tabutunu” çiynindən endirib yerə qoyacağı yeri də bələdləmiĢ olur. Daha sonra Diridağ diridiri gəlib gözünün önündə durur. Araz çayı, Xudafərin körpüsü, Qurbaninin ruhu əslində isə çayın, körpünün və sazın taleyi onu sarsıdır: Diri dağım,görəsən Çiçəklərin açdımı? Nərgizin,qərənfilin Yenə ətir saçdımı?

Ürkək bənövĢələrin YaxĢı ki,təzə-tərdi. Məndən sonra görəsən Güllərini kim dərdi? deyən Ģairə elə gəlir ki,əsir düĢən dağın da yazı gəlmir. ġeirin təsir gücü ondakı yaĢantının səviyyəsi ilə ölçülür. Ġsmayıl Ġmanzadənin poeziyasına xas olan cəhətlərdən biri də budur ki, orada qəriblikdə qəriblik fəlsəfəsi ilə Vətəndə qəriblik fəlsəfəsi çulğalaĢmıĢdır.”Qəribliyə düĢən daĢ”Ģeirində olduğu kimi: Qəribliyə düĢən daĢ, Bir zamanlar sənin də Yurdun-vətənin vardı. Gözlərin yol çəkmirdi, Gəlib-gedənin vardı. Nə zülmətdən üĢənib, Nə təklikdən bezirdin. Yükün əyməsə idi, Sən burda nə gəzirdin? Onun “Çadırda doğulan uĢaq” Ģeirində də qəriblik üĢəntisi vardır: BaĢın üstə çadır tavan, Çırpınırsan,çatmır havan. və ya Heç nə yayınmaz gözündən, Diksindin “yardım” sözündən. Darısqal, yaĢ döĢəmədə Qüssə cücərir izindən, 236

Çadırda doğulan uĢaq. Doğma od-ocaq, doğma ev hara, qərib ölkələrdən yardım adı ilə göndərilən çadır hara? Bir tərəfdə qəribliyə düĢən daĢ, bir tərəfdə qərib ellərdən gələn çadırda doğulan uĢaq, bir tərəfdən də elə içindəki qəriblikdən üĢüyən Ģair və...çadırda böyüyən qız taleyinə soyuq münasibət. Soyuqluq içində böyüyən qızın dilinə “sevgi” kəlməsi yatmır. Ona görə ki, hələ də baĢı üzərinə haqqın kölgəsi düĢməmiĢdir. Sevgiyə layiq insan axtarıĢında qarımaq əzabını yaĢayan qızın təkcə ləyaqət və ismət ölçüsü qarĢısında deyil, həm də onun torpaq təəssübkeĢliyi və mənəvi iztirabları qarĢısında baĢ əyməyə dəyər: Yaylağın yox,köçəsən Zəmin varmı,biçəsən? El-obadan uzaqda Kimin kim olduğunu Ġndi necə seçəsən, Çadırda qarıyan qız? Bu qarıyan qız da hansısa bir məqamda qəribdir. ġairin Ģeirlərindən biri “ġuĢada açan çiçək”, digəri isə “Xarı bülbül”dür. Onun “Payız çiçəyi” Ģeirindəki hüzn notları da köçkünlük və qaçqınlıq taleyi yaĢayan bir Ģairin düĢüncələrindən yaranmıĢdır. Köçündən ayrı düĢmüsən, Göyərtməyibdi yaz səni. Əlin hara çatasıdır, Solduracaq ayaz səni. Cəmiyyətdə olan parodoksallıq, sən demə, təbiətdən gəlirmiĢ. Məhz elə bunu görə bildiyi üçün, qayda və qaydasızlıqda əlaqə və əksəlaqə tapdığı üçün poeziya fəlsəfədən daha çox fəlsəfidir. Axı, Yer üzərində yaĢayan bütün insanlar yerlidirlər. Onların Yerdən baĢqa yeri yoxdur.Sadəcə olaraq, üzərində yeridiyi Yerdə yersizlik edənlər, yerlilərinə - bütün bəĢəriyyətə qarĢı dirsək göstərənlər vardır. Ona görə də, Yer kürəsinə yad siklon kimi daxil olan qlobal soyuqluq Yerdə yerli olanları, ilk növbədə isə Ģairləri daha çox üĢüdür. Ġsmayıl Ġmanzadə ögeyliyin və qəribliyin Ģaxtasında sızıldaya - sızıldaya Cəbrayıldakı çinarı, tağları zədələnmiĢ Xudafərini, göynərtisini Kürə qatan Arazı, çadırda doğulan körpəni, çadırda qarıyan qızı, diri ikən əsarətə düĢən Diridağı, bağrı ĢüĢə kimi çat vermiĢ ġuĢanın çiçəyini, Xarı bülbülünü oxĢamıĢdır,dərdin və hüznün poetikasını yaratmıĢdır. Bu da elə onun poeziyasının öz məntiqindən doğan təbii bir düĢüncə tərzidir ki, o özünü kirəkeĢ hesab edir. Qərib eldə kirəkeĢəm, Nəyim var yarı bölməyə? 237

Və öz mənzilinə qayıtmamıĢ heç nəyə vaxt tapa bilmir: Qayğılar baĢımı qatıb, Macalım yoxdur ölməyə. Elə bu macalsızlıqda Mingəçevir ədəbi mühitinə öz töhvələrini verən Ġsmayıl Ġmanzadə, orada Rəsul Rza günlərinin keçirilməsində, ”Ana dili” abidəsinin açılıĢında və onlarla disputların , müzakirələrin, poeziya axĢamlarının ilk təĢəbbüskarlarından biri olmaqdadır. ġəxsən mən belə düĢünürəm ki, Ġsmayıl Ġmanzadə və Rüstəm Kamal coĢqunluğu fonunda Mingəçevir bu gün həmiĢəkindən daha milli görünür... Ġsmayıl Ġmanzadənin sevgi dünyasının poetik yaĢantıları da diqqətə layiqdir. Burada sevgi və halallıq fəlsəfəsi xüsusi yer tutur. Azərbaycan Ģeirində yaylaq mövzusu yenilik deyildir. Adına gözəl deyilən hər nə vardırsa o, ruhun və idrakın oyanıĢına xidmət edir. Əslində gözəlin tərənnümü gözəlliyə olan borcunu ödəməkdir. Bu borcun poetik ödəniĢi ancaq Ģairlərin iĢidir. Gözün gözəllikdən aldığı həzz, ürəyə və beyinə yeridikcə idrakda yeni bir səhifə açılır.O səhifədə metaforik və metanimik çalarlar,təĢbehlər və epitetlər düzümü yaranır.Buna görə də baĢqalarından fərqli olaraq, Ģair özünü gözəllik qarĢısında borclu hesab edir.Ġsmayıl Ġmanzadəyə gəldikdə isə havasından, ətrindən, gülündən, çiçəyindən bəhrələndiyi yaylaqdan elə-belə ayrıla bilmir, ayrılmaq məqamında ondan halallıq istəyir: Yaylaq,səndən doymaz ürək, Çiçəklərin ətək-ətək. Buludları üstümə çək, ġimĢək kimi çaxıb gedim. və nəhayət sözünü belə yekunlaĢdırır: YetiĢib ayrılıq dəmi, Halallıq ver,çıxıb gedim. Qürub vaxtı gözünü qamaĢdıran GünəĢdən də, alıĢan köz kimi zirvədə parlayan ĢimĢəkdən də, kükrəyən sulardan da, üstünə Ģeh düĢən və min bir rəngə çalan otdan da halallıq istəmək poetik idrakın əqli ilə hissini birləĢdirə bilmək imkanından irəli gəlir. Onun Ģeirlərindən biri paradoksal bir ad daĢıyır: “Böyüyən beĢik”. Adətən beĢik yox, beĢikdəki körpə böyüyər və beĢiyə sığmaz. BeĢiyin böyüməsi Ģair sözüdür. Körpəyə və beĢiyə olan sevginin böyüklüyündən xəbər verir: Bir eĢqin çiçəyi açdı təzədən, Dikəltdi qəddini ömür də,gün də. Elə bil sünbülə düĢdü təzə dən, Artdı bir ünvanda bu yer üzündə. 238

Çıxdı ürəkdəki sevgimiz üzə, Yönəldi bir səmtə cığır da, iz də. Bir ömür sığındı istəyimizə, Bir beĢik böyüdü gözlərimizdə... Ġsmayıl Ġmanzadə məhəbbətə və sevgiyə ən son sığınacaq yeri kimi baxır. Doğrudan da insanı və dünyanı bəlalardan qurtara biləcək yeganə qüvvə sevgidir.O, təbiətdən və insandan keçərək Allaha doğru gedir. Onu yaĢaya bilmək qisməti insana nəsib olanda özünüdərkin üfüqləri sonsuzadək geniĢlənir. Ancaq sevgidə daha bir möcüzə vardır ki, o da əlçatmazlıqdır. Gərək əlin Tanrıya qədər çata ki, sevgi möcüzəsini açasan. Bu ülvi və müqəddəs yolu axıradək getməkdə gah taleyin Ģıltaqlığı, gah ürəklə baĢın yolagəlməzliyi, gah da sağındakı və solundakıların məhdudluğu, gah da ki,qaydalardakı qaydasızlıq maneələr yaradır: Sən niyə eĢqimi saldın çətinə, Ağlıma gəlməyən baĢıma gəldi. Ġstədim sığınam məhəbbətinə, Həsrətin üstümə qoĢunla gəldi. Əlbəttə ki,yaĢamaq elə sevgi axtarıĢıdır. Bu məqamda bəzən Ģair arzusunun və istəyinin əksinə gedir: Pəncərədən baxan qız, Gözümü qamaĢdırma. Burax gedim, tanrısız, Səbrimi gəl daĢdırma. və ya Zülm eyləmə, gəl mənə Günahımdan keç, gedim. Ya pəncərədən çəkil, Ya qəlbimə köç , gedim. Heç Ģübhəsiz ki, “gözəllikdən gözünün qamaĢmasını”,”tanrısız” saydığı gözəlin onu “buraxmamasını”, ”pəncərədən çəkilməməsini”, ”günahından keçməsini” və “qəlbinə köçməsini” istədiyi halda, təzadlı hökmlər verməkdən də çəkinmir. ġair sevgisini kiməsə münasibət Ģəklində deyil, elə sevginin özünü sevgi kimi anlamaq və dəyərləndirmək Ģəklində qəbul etmək gərəkdir. ġair üçün saflığa, ülviliyə dəlalət edən hər bir Ģey sevgi mənbəyidir. Kainat üçün GünəĢ nədirsə, insan üçün sevgi elə odur. Sevgi insanı bədxahlıqdan, paxıllıqdan, lovğalıqdan, hiyləgərlikdən qoruyur. Sevgi insanı təbiətlə, kainatla birliyə çağırır: onu tənhalıqdan, təklənməkdən xilas 239

edir. Ġsmayıl Ġmanzadənin vüsal çağırıĢında poeziyanın bu fəlsəfəsi daha aydın görünür: Bəzən tənhalıqdan üĢənir qəm də, Dumanlı sabahlar ovutmaz səni. Hələ qurumayıb kökün sinəmdə, Bəlkə göyərdəcək gələn yaz səni... Onun “sinəsində kökü qurumayan” sevgisinin Ģəxsində insana və dünyaya olan sevgisi durur. Ġlk laylanın çalındığı, ilk ocağın çatıldığı(Azıx), ilk qəbrin qazıldığı(Qobustan,”Ana zağa”mağarası) Azərbaycan torpağında bələklənmək, iməkləmək, beĢikdən tuta-tuta yeriməyi öyrənmək torpağın, havanın, suyun, odocağın yaddaĢını yaĢatmaq və ilahi bir eĢq ilə yaĢamaq deməkdir. Cəbrayılda – Böyük Mərcanlıda dünyaya göz açan Ġsmayıl Ġmanzadə sevgidən yoğrulub-yapılmıĢ bir Ģairdir. Ġlk Ģeiri 1963-cü ildə “Xudafərin”(“Kolxozçu”) qəzetində dərc edilən,1964-cü ildə “Ədəbiyyat və Ġncəsənət”(hazırkı “Ədəbiyyat”qəzeti)qəzetində respublika ədəbi – ictimaiyyətinə təqdim edilən Ġsmayıl Ġmanzadə “Gənc qələmlər”(1967), ”Çinar pöhrələri”(1979) və sair almanaxlarda çap olunmuĢdur. Ġlk kitabı “Səni soraqlaram” adı ilə 1980-ci ildə iĢıq üzü görmüĢdür.Bu günə kimi 16 kitabı çapdan çıxmıĢdır.Bu, onun 17-ci kitabıdır. Mən onun yaradıcılığına kiçik bir poetik sferadan nəzər saldım. Buna nə qədər müvəffəq olduğumu bilməsəm də, Ġsmayıl Ġmanzadə yaradıcılığının geniĢ təhlilə layiq olduğunu əminliklə deyirəm. Müasir ədəbi prosesin əyalətlərdəki səviyyəsini müəyyən etmək, çağdaĢ ədəbiyyatĢünaslığın müqəddəs vəzifəsidir desəm, həqiqəti etiraf etmiĢ olaram. Açıq etiraf edirəm ki, Ġsmayıl Ġmanzadə çağdaĢ ədəbi prosesin diqqətəlayiq nümayəndələrindən biridir.

************************************** **************************

IX ġeir – özünüdərkin poetik ifadəsidir Ağa Ramazanın “Ayrılıq serenadası”kitabına ön söz. ( Bakı,”Ozan”, 2006 )

ġeir:-heyrətdir,-deyirlər. Özünə, özgəyə və ətrafına heyrət , gördüklərinə, duyduqlarına heyrət! 240

Dağın əzəməti, qayanın sərtliyi, aran düzlərinin intəhasızlığı qarĢısında yaĢanan Adəm və Həvva heyrətidir Ģeir. ġeir həm də Adəmin Həvvaya, Həvvanın Adəmə heyrətidir. Və heyrət dediyimiz özünü və dünyanı dərkə aparan yoldur. Yol isə ölçüsüzlük və sonsuzluqdur. Yol kimi idrakın da həddi və hüdudu bilinməzdir. “Ġnsan poetik Ģəkildə təbiəti, cəmiyyəti və özünü nə qədər dərk edir?” sualının cavabı elə poeziyanın özündədir. Milliyyətindən,irqindən asılı olmayaraq poetik idrakı ən yüksək səviyyədə olanlar bütün zamanların və bütün xalqların yaddaĢına köçür, ümumbəĢəri , ədəbi-bədii, estetik-mənəvi ölçü vahidinə çevrilirlər: N.Gəncəvi – hikmət, M.Füzuli – məhəbbət, V.ġekspir – ehtiraslar ölçüsü olduğu kimi və s. Poetik idrak - poetik təfəkkürün nəticəsidir və o, iki - əqli və hissi dayaq üzərində durur. Əqli və hissi idrakın tarazlığını əks etdirən əsər həmiĢə yeni düĢüncə tərzinə açılan pəncərə kimi bədii-estetik, mənəvi-əxlaqi atmosferi təzələyirbeynəlxalq səviyyədə beyin və qəlb inteqrasiyasına səbəb olur. Həm də ədəbiyyat dəqiq elmləri həmiĢə qabaqlayır. Təyyarənin, televizorun, mobil telefonların və s. kəĢfinə qədər min illər idi ki, ədəbiyyat, özü də lap elə Ģifahi ədəbiyyat xalça, sehrli güzgü, sim-sim kimi möcüzələrdən bəhs edirdi. Ədəbiyyatdakı “ağlasığmazlıq” zaman-zaman “ağlasığanlığ”a cevrildikcə bədii təfəkkür “ağlasızmazlıq” axtarıĢlarını sonsuzadək davam etdirməyə cəhd edir. Təbiətdə, cəmiyyətdə və Ģəxsiyyətdəki “ağlasığmazlıqlar”a doğru əbədi yürüĢ təbiidir ki, konkret zaman və hadisələrin axarında baĢ verir. Tarixi-ictimai xarakterinə görə yaddaĢlara yazılan bütün zamanlarda və epoxalarda ən yeni, ən modern, yaxud postmodern düĢüncə tərzi ədəbiyyata daxil olur. Yeri gəlmiĢkən, bizim günlərin ədəbi mübahisə və münaqiĢələrinə səbəb olan modernizm və postmodernizm probleminə münasibətimi bildirməzdən əvvəl ayrı-ayrı ədəbi Ģəxsiyyətlərin onu necə qiymətləndirməsini yadınıza salım: 1.Modernizm nəzəriyyəsinin banisi ispan filosofu Orteqa-i-Qaset onu “özündən əvvəlki incəsənəti bütünlüklə inkar edən”düĢüncə tərzi kimi Ģərh edir.Qərb ədəbiyyatĢünaslığı da bu nəzəriyyənin tərəfindədir. 2.Rus ədəbiyyatĢünası Dmitri Zatonski onu burjua inqilabları, xüsusilə, 1917-ci il Oktyabr inqilabı və Ġkinci dünya müharibəsinin nəticəsilə bağlayır. 3.Azərbaycan ədəbiyyatĢünası, filosof Əhməd QəĢəmoğlu onu kapitalizmin inkiĢafı baxımından 14-17-ci, dini baxımdan 15-ci, sənayeləĢmə baxımından 18-ci əsrin sonu 19-cu əsrin əvvəli, mədəniyyət baxımından 19-cu əsrin sonu 20-ci əsrin əvvəlləri ilə bağlayır və nəticə etibarılə “yarımçıq dünyagörüĢünün məhsulu” hesab edir. 4.Türk ədəbiyyatĢünası Əhməd Kabaklı isə onu “gələcəyin ədəbiyyatı” hesab edir. Ġzah zamanı isə həm Nəfidən, həm də Füzulidən misallar gətirir. Əlbəttə ki, mən burada kimin nə qədər haqlı, kimin isə nə qədər haqsız olduğunu incələmək fikrində deyiləm. Sadəcə olaraq onu inkar edənlərin və ona tərəfdar olanların ortaq səviyyəyə gəlib çıxmasını arzulayıram. Axı, gənc ədəbi nəsil daha geniĢ ədəbi üfüqləri fəth etməlidir: onlar bilməlidirlər ki, ədəbi düĢüncə tərzində də həmiĢə ikili--mürtəce və mütərəqqi mövqe olur. Modernizmi və ya postmodernizmi mütərəqqi düĢüncə baxımından mənimsəmək son dərəcə zəruridir. Burada onu da qeyd edim ki, modernizm “sırf 241

Qərb hadisəsi” deyildir. Bütün zamanlarda və epoxalarda modern və postmodern düĢüncə tərzi mövcud olmuĢdur. Vaxtilə N.Gəncəvi ”EĢqdir mehrabı uca göylərin”, M.Füzuli” EĢqdir hər nə var aləmdə”deyəndə öz dövrünün fövqəl düĢüncə tərzini ifadə edirdilər. Buna görə də modernizm nəzəriyyəsindəki “özündən əvvəlki incəsənəti tamamilə inkar edir” fikrini “özündən əvvəlkini bütünlüklə mənimsəyir və daha geniĢ səviyyədə düĢünür, dərk edir”Ģəklində baĢa düĢmək lazımdır. Bu proses hadisələr baxımından da belədir. Makedoniyalı Ġsgəndərin dünyanı fəth etməsi o zamanki düĢüncə tərzində dəyiĢiklik etmiĢ və Ģəxsiyyətin ilahiləĢdirilməsinə səbəb olmuĢdu. Mütəxəssislər yaxĢı bilirlər ki, antik ədəbiyyatın ellin ədəbiyyatından fərqi elə bundadır. Antik ədəbiyyat fövqəl qüvvələri insan səviyyəsinə endirirsə, ellin ədəbiyyatı insanı fövqəl qüvvələr səviyyəsinə qaldırır. Bu – bir həqiqətdir. Bizim zəmanəmizdə baĢ verən elmi-texniki, mənəvi-əxlaqi, həttta,hər bir yenilik düĢüncə tərzinə təsir edir. Bunun ədəbiyyatda necə əks olunması isə poetik təfəkkürün səviyyəsindən asılıdır. Bu günün Ģairi, yazıçısı və dramaturqu universal Ģəxsiyyət olmalıdır ki, poetik təfəkkürün ən yüksək səviyyəsindən gələn əsərlər yarada bilsin. Ədəbi gənclik özündən əvvəlki ədəbi düĢüncə tərzini dərindən mənimsəməli və yaĢadığı dövrün ədəbi proseslərindən xəbərdar olmalıdır. Müstəqil Azərbaycanımızda dünyanın dörd cəhətinə açılan qapılar buna daha çox imkan verir. Bura qədər qələmə aldıqlarım konkret olaraq hansısa bir ədəbi Ģəxsiyyətin yaradıcılığına nəzər salacağımdan daha çox ədəbiyyatın təbiətini aydınlaĢdırmağa xidmət edir. Həyatda elə adamlar vardır ki, Ģəxsi taleyi onları ürək sözlərini deməyə məcbur edir. Belə adamlar sanki dərdləĢmək, fikir mübadiləsi etmək, nəyə qadir olduqlarını müəyyənləĢdirmək istəyirlər. Adətən, belə hallarda onlar öz sözlərini bədii sözün gücü ilə deməyi daha üstün tuturlar. Bu mənada “Ģeir Ģairin tərcümeyi-halıdır”fikri qismən də olsa özünü doğrultmuĢ olur. Axı, insanın öz dərdini, öz düĢüncəsini ifadə etməsi onun özü ilə tanıĢlığa gətirib çıxarır. Özünü dərk edən insan ətrafını daha da dərk etməyə can atır, onda müĢahidə və mühakimə qabiliyyəti gündən- günə cilalanmağa baĢlayır. Artıq gördüklərinin və duyduqlarının doğrumu, aldadıcımı olduğunun fərqinə varan insan özünün nədə haqlı, nədə haqsız olduğunu müəyyənləĢdirmiĢ olur. Bu isə mənəviyyat və əxlaq deməkdir. Mahiyyəti “ədəb”sözü ilə bağlı olan ədəbiyyatın insanı necə saflaĢdırması mənəvi təkamülün təzahür forması kimi təbiətə və insana sevgidən yoğurulmuĢdur.Təbiətə və insana sevgi ilə baxan insan həm təbii, həm də mənəviekoloji mühiti qorumağı özünə borc bilir. Doğrudan da mənəviyyatın və əxlaqın anası sevgidir. Ona görə ki, sevən insan həmiĢə sədaqətli, doğrucul, fədakar olmağa çalıĢır. Məhz belə insanların qəlbində insana və təbiətə qarĢı sevgi olur.Çünki Tanrı sevgisinə gedən yol təbiətdən və insandan keçir. Əks halda insanın əli Tanrı ətəyinə catmaz... Haqqında söz açacağım Ģairin adı Ağa Ramazandır. O,texniki təhsil almıĢdır.1964-cü ildə, ġəki Ģəhərinin Dağdibi məhəlləsində anadan olub,1981-ci ildə 12 saylı orta məktəbi bitirmiĢdir.1981-1986-cı illərdə Azərbaycan Neft 242

Akademiyasında təhsil alan Ağa Ramazan 1986-1989-cu illərdə Qırqızıstanın Frunze (indiki BiĢkek) Ģəhərində maĢınqayırma zavodunda sahə ustası, təchizat rəisi, istehsalat üzrə sex rəisinin müavini vəzifəsində çalıĢmıĢdır. 1989-cu ildə Vətənə qayıdan Ağa Ramazan 1992-ci ilə kimi ġəki Ģəhər MTS və Yerli Sənaye Kombinatında mühəndis-proqramçı vəzifəsini icra etmiĢdir. 1992-ci ildən kommersiya ilə məĢğuldur. Bura qədər deyilənlər sadə bir insanın qısa tərcümeyi-halının sənədlərdən götürülən xronologiyasından baĢqa bir Ģey deyildir. Xasiyyətnamələrdə, zəmanətlərdə və arayıĢlarda öz əksini tapmayan cəhətlərinəkövrəkliyinə, səmimiyyətinə , haqsevərliyinə görə Ģair kimi düĢünmək və düĢündüklərini qələmə almaq istəyi məhz Ağa Ramazanı Azərbaycan Yazıçılar Birliyi ġəki bölməsinin nəzdindəki ədəbi dərnəyə gətirmiĢdir. Ağa Ramazan tam və mükəmməl Ģair olması ilə deyil, yazılarında və ayrı-ayrı misralarındakı poetik ruh ilə diqqəti cəlb edir:bu, onun gələcəkdə ġəki ədəbi mühitini təmsil etməyə qadir olan bir Ģair kimi yetiĢəcəyindən xəbər verir. --Ağa Ramazan yazılarında necə görünür? --Hər Ģeydən əvvəl özünü və dünyanı dərk etmək istəyi ilə yaĢayan bir insan kimi görünür.Onun Ģeirlərindən biri ”Məni yaĢadası dünya deyil bu”, digəri isə”Ayrılıq serenadası” adlanır. Dünyanın xeyrini öz xeyri,Ģərini isə öz Ģəri sayan Ģair özünü ziddiyətlərin vəhdətində və qovĢağında görür. Lakin yarı iĢıqda, yarı qaranlıqda olmaqla yanaĢı gününün də qaralığına təəccüb edir. Sanki dünya ilə özü arasındakı tənasübün pozulmasına məəttəl qalır. “Məni yaĢadası dünya deyil bu”qənaətinə gəlir.Bəs Ģairi bu tərzdə düĢünməyə vadar edən nədir?Ətraf mühitdəki neqativ hallarmı,yoxsa taleyindəki uğursuzluqlarmı?Əslində isə burada çox güclü həyat sevgisi vardır.Bizim əsrimizin poetik zirvələrindən sayılan Məmməd Araz bir vaxt “Mən belə dünyanın nəyindən küsüm?”deyəndə də küsə bilmədiyi dünyanın özündən-özünə giley etmirdimi?Onu da burada qeyd edim ki, Məmməd Araza xas olan ifadə və deyim tərzi gənc ədəbi nəslin yaradıcılığına çox güclü təsir göstərdi. MəmmədləĢən-ArazlaĢan Ģairlarin sayı çoxaldı. Mən isə özündən əvvəlkindən bəhrələnib orijinallığını qoruyan Ģairləri alqıĢlayıram. Lakin qarĢımdakı yazılar Ağa Ramazanın ilk qələm təcrübələridir və burada məni maraqlandıran ən ümdə cəhət burdakı poetik ruhdur. Mövzularının əhatə və məzmun dairəsinə görə geniĢ Ģəkildə ictimai-siyasi, vətənpərvərlik və təbiət lirikasından danıĢmaq imkanımız olmasa da, burada məhəbbət lirikasının əsas olduğunu etiraf etməliyik. Onu da etiraf etməliyik ki, Ağa Ramazanın təbiətə və cəmiyyətə çıxıĢ yolları sevgisindən keçir,əlbəttə ki, dünyaya könül pəncərəsindən boylanmağın özündə bir Ģairanəlik vardır: Öz-özumlə hey götür-qoy edirəm, NaxĢımızı eyni qələm yazıbmıĢ. Daha səni yuxularda görürəm, Yazan mələk qovuĢmağı pozubmuĢ. 243

Özünün yaĢadığı taleyə qəlbin və beynin gözü ilə baxmaq isə həm fəlsəfi, həm də Ģairanədir. AĢağıdakı misralara diqqət edək! Ġllərlə baxıĢdıq, amma doymadıq, KaĢ bir-birimizə rast gəlməyəydik. Biz ki bir niĢanə, bir iz qoymadıq, Yəqin taleyin də qəlbinə dəydik. Burada taleyin gediĢindən təəssüf hissi ilə yanaĢı səbəb axtarıĢı da vardır.Heç bir iz, heç bir niĢanə qoymadan yaĢamaq ömrün özünə qarĢı soyuqluqdan baĢqa bir Ģey deyildir. Axı, tale deyiləni qəbul etmək onu narazı salmaqdan daha yaxĢıdır. Buna görə də, Ģair haqlı olaraq uğursuzluğunun bir səbəbini də taleni incik salmağında görür. Tale ilə barıĢmazlıqda bəndə Ģıltaqlığını günah kimi, itaətsizlik kimi qiymətləndirir. Elə buna görə də, ömür kitabının vərəqlərini çevirdikcə çox maraqlı məqamlara rast gəlir və həmin məqamın mahiyyətini dərk etməyə can atır. Bu mənada onun ”Ġyirmi pillə, iyirmi il” Ģeiri məzmunca maraq doğurur. Özü baĢlanğıc, sevgilisi isə sonuncu pillədə dayanan, lakin birinin qalxmaqda, digərinin enməkdə tərəddüt etdiyi məqami iyirmi ildən sonra xatırlayan Ģairin düĢüncələrində daha da irəli getmək,”son vüsal – qəbirstanlıq”yerində qovuĢmaq istəyi poetik-fəlsəfi ovqat yaradır: Sizdən iyirmi addım O yana vüsal yeri, qəbirstanlıq yerləĢir, Bu dünyada ayrılan, gedib orda birləĢir. “UĢaqlıq illəri”Ģeirində də Ağa Ramazan birbaĢa uĢaqlıq və ilk gənclik illərindən çıxıĢ edir. Nənəsi XoĢgədəm qarı ilə qohum olan bir qızın uĢaq nadincliyini belə yaddaĢına həkk edən Ağa Ramazan o günlərin həsrətini cəkir.Bu Ģeirdə ən çox diqqətimi çəkən aĢağıdakı misralardır: BaĢ tutmayan elçiliyə anam dolsun,ağlasın. Məndən gizli köynəyimə göz muncuğu bağlasın. Ġlk baxıĢda belə bir sual ortalığa çıxır: --Burada ananın nə təqsiri vardır?Nə üçün ana dolmalıdır,ağlamalıdır? Bir halda ki, bunlar tale iĢidir. Ancaq məsələ ondadır ki, belə məqamda analar da sınırlar:övladlarına göz dəyməsin deyə gizlində onların köynəyinə göz muncuğu da tikirlər.Mənə elə gəlir ki,yuxarıdakı misralarda analara xas olan övlad sevgisi dolğunluqla ifadə edilmiĢdir. Onsuz da poeziya bir qayda olaraq sevincdən və dərddən cücərir, ürək qanı ilə araya-ərsəyə gəlir: Ürəyim sıxılır,yaman incidir, 244

Bağlayıb qatbaqat yara dərdlərim. Sayı da bilinmir,bu neçəncidir, Çəkir daim məni dara dərdlərim. Dövrün, zamananın biznesə maraq göstərməsi Ağa Ramazanı tacirliyə sövq edirsə də, qəlbi və ruhu onu Ģair olmağa səsləyir. Tacir Ramazanın Ģair Ramazan kimi özünü doğruldacağına inanıram. Zəhmətə qatlaĢıb günbəgün mütaliəsini, praktik həyatda isə müĢahidələrini geniĢləndirdikcə onun mövzu dairəsi də geniĢlənəcəkdir. Əsas Ģey odur ki, Ağa Ramazanda Ģairlik ruhu vardır. Ona bu yolda uğurlar arzulayıram. *********************************************** ***************

X YARADICILIQ RUHU ġahid Məmmədkərimovun “Məhəbbətlər arasında”kitabına ön söz ( “Mingəçevir Poliqrafiya Müəssisəsi”MMC,2006)

Yaradanın insana bəxĢiĢinin ən böyüyü yaradıcılıq ruhudur.Tapmaq, kəĢf etmək, yaratmaq insanın təbiətindən irəli gəlir. Ġnsan üçün özünütəsdiqdən böyük nailiyyət yoxdur. Bəstəkar bəstəsi ilə, nəğməkar nəğməsi ilə... ġair də sözü ilə özünü təsdiq edir. Çəməndəki çiçəklərin hamısı bir rəngdə, bir ətirdə olmadığı kimi Ģairlərin də hamısı bir ölçüdə olmur. Hər Ģairin özünəməxsus deyim tərzi olur ki, bu da onların birini digərindən fərqləndirir. ġahid Məmmdkərimovun ən ümdə cəhəti yaradıcıllığındakı üslubi özəllikdir. Adi danıĢıq tərzinin Ģirinliyini poetik Ģəkildə canlandırmaq, ədəbi dilimizin qanunlarına riayət etmək Ģərti ilə ġəki Ģivəsinin dadını-duzunu saxlamaq... Bütün bunlar poetik ovqatı daha da canlandırır. Tutaq ki, yox olub ayrılırıq, ölüm. Onda hər iĢimiz düz olardımı? Göründüyü kimi təkcə “tutaq ki” formantına görə sualın özündən də Ģəkililik yağır. Bütünlükdə isə bədii sual Ģəklində öz ifadəsini tapan bu misralarda Ģəkililərə xas olan zarafatcıllıq necə də aydın görünür. ġəkilinin zarafatyana (əslində çox ciddi) verdiyi sual dərin və məntiqi cavab tələb edir. Axı, kim deyə bilər ki, bütün əyintilər ayrılıq və ölümə görədir? Ayrılıq və ölümün olmamasını istəmək, hər iĢin düz olmasını istəmək qədər romantikdir, lakin bu romantika real cavab gözləyir və oxucunu düĢünməyə vadar edir, nəticədə Ģair və oxucu arasında ünsiyyət yaranır. 245

Bu mənada Ģairin “Mübarizə” Ģeiri də maraqlı məzmuna malikdir. ġair itirdiklərini sadalaya-sadalaya özünün hələ də var olduğunu və var olan özü ilə mübarizə aparacağını nikbin bir Ģəkildə elan edir. “Sevgi payı”Ģeirində isə Ģair digər maraqlı bir məntiqdən çıxıĢ edir. Nənəsinin qocalmasını qıza-oğula, nəvəyə-nəticəyə, yaxına-uzağa, qohuma-qardaĢa öz sevgisindən pay ayırmaqda, nəticədə isə sevgisinin tükənməsində görür. ġahid Məmmədkərimovun Ģeirlərinə xas olan xüsusiyyətlərdən biri də poetik təsvirlərin əxlaqı nəticələrlə bitməsindədir. ”Tər”, ”Pərdə” Ģeirləri belədir. Deyirəm heç zaman görünməyəydi Təki alnımızda xəcalət təri. Və ya Təki deməsinlər daha dünyada Böyükdə, kiçikdə qalmadı pərdə. ġairin məhəbbət lirikasını təmsil edən Ģeirlərində həssaslıq, səmimiyyət və saflıq duyğuları diqqəti cəlb edir. ġairə görə “Sevmək” hələ sevilməyincə sevgi deyildir. Təbii ki, burada Ģair məhəbbətdə tamlığı nəzərdə tutur. Birtərəfli sevgi onu qane etmir. Sevgi və romantika həmiĢə bir-birini izlədiyindən ġ.Məmmədkərimovun məhəbbət lirikasında gecə obrazlaĢır. O ecazkar göylərdə Ulduzlar vardı min-min. Və Ulduz olub,sevgilim, Çəkilmisən göylərə. və yaxud Axtardım tapmadım hey zaman- zaman Yuxuda verilmiĢ butaydınmı sən? və yaxud da O gecədən qəlbimdə Silinməyən iz qalıb Xatirələr içində O gecə yalqız qalıb. “Pöhrələnibdir” Ģeirində çox maraqlı ovqat təsvir edilir. Qızın atası Ģairi calaq vurmaq üçün çağırır. Qız da öz növbəsində onlara kömək edir. Qız baxıĢlarının sehrinə düĢən Ģair Ģeiri belə tamamlayır: 246

O gündən könlümün eĢq dünyasına Göylərdən müqəddəs nur ələnibdir. Ağacı bilmirəm, Ģükür Xudaya, EĢqimiz anbaan pöhrələnibdir. Əlbəttə ki, məhəbbət lirikası bütün dillərin və bütün ellərin lirikası olduğu üçün orada ən incə və ən zərif duyğular öz ifadəsini tapır. Gərək o qədər həssas mütaliəçi olasan ki, incəliklər və zərifliklər içindən nəzərdən yayınanları görə biləsən. Yenə də əlbəttə ki, bu çox nadir hallarda olur. ġ.Məmmədkərimov sevgi duyğularını qələmə alanda duyduqlarına sədaqətlə yanaĢdığı üçün olduğu kimi görünməkdədir. Bu isə sənətdə əsas məsələdir. Təbiətdən, fəsillərdən bəhs edən Ģeirlərində də öz Ģair səmimiyyətini qoruyub saxlayan ġ.Məmmədkərimov poetik müqayisə və paralellər aparmağı sevir və çox zaman buna nail olur. “BənövĢə ömrü”Ģeirində Ģairi düĢündürən bənövĢənin ömrünün azlığı deyil, onun hər bir qəlbə yol tapa bilməsidir. BənövĢə zərifliyindəki ecazkarlıq ilə bənövĢə sınıqlığı (boynubüküklüyü) arasındakı təzadı gördüyü üçündür ki, Ģair sözünü belə tamamlayır: Sənintək hər qəlbə yol tapa bilsəm, Min il ömür sürdüm söyləyərəm mən. Uzun illər boyu məktəblə,tədrislə bağlı olduğundan Ģairin Ģeirlərinin bir qismi uĢaqlara həsr edilmiĢdir. Yəqin ki, ġ.Məmmədkərimovun Ģeirlərindəki didaktik notlar həm də onun müəllimlik peĢəsi ilə əlaqədardır. Çox qədim köklərə malik olan Azərbaycan uĢaq ədəbiyyatının bu günki səviyyəsi T.Elçin, Ə.Əlibəyli, nəhayət Ələmdar Quluzadə yaradıcılığı ilə ölçülsə də, uĢaq ədəbiyyatının üfüqlərini tam Ģəkildə əhatə etmir. Azərbaycanın ayrı- ayrı bölgələrində yaĢayan Ģairlərin uĢaq Ģeirlərini də nəzərə almaq gərəkdir. UĢaqların dili ilə danıĢa bilən poeziya uĢaq düĢüncəsi ilə tamamlansa da, orada insan təfəkkürünün sehri və hüdudsuzluğu görünür. Bəzən belə olur ki, uĢaq üçün yazan Ģair Ģeirin sonunu uĢaq düĢüncəsindən daha çox böyüklərə xas olan düĢüncə tərzi ilə bitirir. ġ.Məmmədkərimovun “Lalənin cavabı” Ģeirində belə bir məqam var ki, Aysel lalədən dərilərkən ləçəklərinin tökülməsinin səbəblərini ĢoruĢur və lalə ona belə cavab verir: Ətirsizəm deyə,dost, Məni dərəndə hərdən, Tökürəm ləcəyimi Yerə xəcalətimdən. ġ.Məmmədkərimovun uĢaq Ģeirlərində diqqəti cəlb edən cəhətlərdən biri də böyüklər və uĢaqlar arasındakı dialoqdur.Burada nəticə baxımından uĢaqları çaĢdırmaq istəyən böyüklər çaĢqın vəziyyətdə qalırlar. ”Ayselin sualı”, ”Tanımırsan sən” Ģeirlərində uĢaq hazırcavablığı təbii Ģəkildə öz ifadəsini tapmıĢdır. 247

ġairin kitabına daxil edilən “Tülkü dostluğu” əsərini təmsil - poema da adlandırmaq olar. Poemada tülkü xisləti uĢaqların anlaya biləcəyi sadə və oynaq bir dillə təsvir edilmiĢdir. Tülkü qonĢusu DovĢanla dostluq münasibətlərindən istifadə edərək onun balalarını tələf edir, hiylə və həyasızlıq timsalı olan Tülkü dostu DovĢanın balalarının düĢmən əlində məhv olmasını istəmədiyini söyləsə də, onun sədaqətinin dərəcəsi göz qabağındadır. Çox haqlı olaraq müəllif nəticə çıxarmağı oxucunun ögdəsinə buraxır: Bu əhvalatı Dinlədiniz siz. Sonu nə olar DüĢünərsiniz. Ədəbi yaradıcılığa lap çoxdan-gənclik illərindən baĢlasa da, bu onun ilk kitabıdırbir ömrün tərcümeyi- halıdır. Orada sevinc və kədər, real və romantik duyğular əks olunur. Hadisə, predmetə baxıĢ, düĢüncə tərzinə görə ancaq və ancaq özünə bənzəyən bir Ģairin-ġ.Məmmədkərimovun oxucuları ilə görüĢünün uğurlu olacağına əminəm. Müəllif ilə oxucunun baĢ-baĢa verəcəyi məqam gəlib çatdığı üçün:- “xeyirli olsun!”-deyirəm.

************************************************* ***********************

XI ƏDƏBĠYYATġÜNASLIĞIMIZIN YAġAR QARAYEV MƏRHƏLƏSĠ VƏ YA ƏDƏBĠYYATIMIZA ĠġIQLA QARANLIĞIN KƏSĠġDĠYĠ NÖQTƏDƏN BAXIġ Vüsalə Süleymanovanın “YaĢar Qarayev meyarları”kitabına ön söz ( Bakı,”Ozan”nəĢriyyatı,2006)

Bakı Dövlət Universitetinin ġəki filialında Azərbəycan ədəbiyyatı tarixindən dərs deyirdim. Ədəbiyyatımızı tarixə və hadisəyə çevirən bədii söz dühalarından danıĢarkən yeri gəldikcə M.F.Axundov, F.Köçərli, S.Mümtaz, M.Ələkbərli, H.Araslı, C.Xəndan, M.Rəfili, M.Arif, K.Talıbzadə, M.C.Cəfərov, B.Nəbiyev, xüsusilə də YaĢar Qarayevə tez-tez müraciət edirdim. 248

YaĢar Qarayev yaradıcılığına olan rəğbətim tələbələrimin nəzərindən qaçmamıĢdı. Belə tələbələrimdən biri də filologiya fakültəsində oxuyan Süleymanova Vüsalə Əli qızı idi. O həmiĢə mənə nəzakət və hörmətlə yanaĢaraq YaĢar Qarayevin əsərləri ilə tanıĢ olmaqda köməklik etməyimi xahiĢ edirdi. Təbiidir ki, mən tələbəmin xahiĢini həvəslə yerinə yetirirdim. Elə ki, mən ona YaĢar Qarayevin “Tarix:yaxından və uzaqdan” kitabını verdim və elə ki, aradan bir neçə gün keçdi, onda onun mənə nəsə demək istədiyini hiss etdim. Dedim:”Buyurun”. Dedi:”Müəllim, bir söz deyim, ancaq inciməyin, YaĢar Qarayev dəhĢətdir”. Dedim:”Mən ona ayaq üstə yeriyən akademiya deyirəm”. Dedi:”Ona həm də zamanın həmyaĢıdı deyirsiniz”. Dedim:”O əbədiyaĢar YaĢar Qarayevdir”. Sonra o oxuduğu hissələrdən çoxlu sitatlar gətirdi. Mən də sevincək olduğum üçün onu YaĢar Qarayevlə tanıĢ edəcəyimə söz verdim. YaĢar Qarayevlə görüĢüm zamanı bu hadisəni danıĢdım.O,iĢıqlı bir təbəssümlə üzümə baxdı: -Bu yay ġəkiyə gələ bilmədiyim üçün torpaq məni cəzalandırıb,-deyən YaĢar Qarayev yenə də istəyinə əməl edə bilmədi:xəstəlik buna imkan vermədi.Əslində YaĢar Qarayevin ġəki istirahəti “Tarix:yaxından və uzaqdan”kimi nəhəng kitabın yazilması, elm və mədəniyyət ocaqlarında iĢgüzar görüĢlərlə müĢaiyət edilirdi. Müzakirələr və mübahisələr də bir üstəlik. ġəki folklor qrupunun bütün üzvləri isə, demək olar ki, hər gün onu məndən soruĢurdular. Mən də onun ġəkiyə gəlməsini, ”Marxal”da, ”Gələrsən-görərsən”də istirahət etməsini, adına Böyük cay dediyimiz KiĢ çayının sakit günlərdəki pıçıltılarını, yağmurlu günlərdəki hayqırtılarını dinləməsini, hər dəfə görüĢünə gələndə mənə gözlənilməz suallar verməsini arzulayırdım. 2002-ci ilin iyul ayının sonları idi. Yenə öz aramızda YaĢar Qarayevdən danıĢırdıq. Abbas Əmbala,Ramiz Orsər,Cəmilova Jalə,Ġsayeva Xəyalə,Rəsulova Yeganə,Əhmədova Almaz və haqqında söhbət gedən tələbə də orada idilər.Tələbə Süleymanova artıq sonuncu kursa keçdiyini, gələcəkdə diplom iĢi kimi YaĢar Qarayev yaradıcılığına müraciət etmək istədiyini,lakin buna cəsarət etmədiyini söylədi. Sonra da sanki öz səsindən qorxurmuĢ kimi susub durdu.Hamımız ona ürəkdirək verdik. Elə ki, avqust ayı girdi, YaĢar müəllimin halı daha da pisləĢdi. Bakıda yaĢayan qardaĢım Rasim ilə birlikdə onu görməyə getdik.YaĢar müəllimin həyat yoldaĢı, həmiĢə ana dediyim Esmira xanım çox üzgün və kədərli idi.Oğlu Yalçın sanki nə edəcəyini bilmirdi.YaĢar Qarayev isə bizi görüb hər Ģeyi unutmuĢdu.Mən insan sevgisinin nə qədər böyük olduğunu bir də onda hiss etdim. Zəifləsə də, hətta yerindən dikəlmək halında olmasa da belə, bizi zorla çay içməyə məcbur etdi.QayğıkeĢliyi üçün qardaĢım Rasimə minnətdarlığını bildirdi. Biz isə ona necə təskinlik verəcəyimizi bilmirdik. Axır ki, özümü ələ alıb dedim:”Bizim bir tələbəmiz Sizin yaradıcılığınıza “yaxından və uzaqdan” baxmaq istəyir.” Peyğəmbəri təbəssümünü və ilahi nurunu qoruyub saxlayan YaĢar Qarayevin mehriban gözləri iĢıqlandı: -Eləmi? Cavab verdim:-Elə. 249

- Ondan bir nüsxə də mənə verərsən,- dedi. Bir xeyli söhbətləĢəndən sonra salamatlaĢmaq üçün ayağa qalxdıq.YaĢar Qarayev:Vaqif,sən bu gün getmə,bizdə qal,-dedi və mənim tərəddüd etdiyimi hiss edərək:mən özüm sağalan kimi birinci olaraq ġəkiyə gələcəyəm- sözlərini ötkəmliklə əlavə etdi. Küçədə qardaĢım Rasimin qəhərləndiyini gördüm.O,cib yaylığı ilə gözlərinin yaĢını silə-silə : -A belə dünya!-deyirdi. QardaĢımın qoluna girərək:-YaĢar müəllim ölməz olduğuna inanır.Ölümün ona gücü catmaz, -dedim.Dedim və qəhər məni boğdu... Doğrudan da ölümün ona gücü çatmadı. 2002-ci ilin avqust ayının 25-də o,əbədiyyətə qovuĢdu, avqustun 26-da isə qəlbi YaĢar Qarayev sevgisi ilə döyünən, əli çələngli və qərənfilli, gözü Ģeh, dili eh dolu insanların Ģəhadəti ilə Haqq evinə qədəm qoydu. Bundan sonra onun iki kitabı nəĢr edildi:”Azərbaycan ədəbiyyatı:XIX və XX yüzilliklər”, “Min ilin sonu”. YaĢar Qarayevin sonsuzluğa uçuĢ qabağı tərtib etdiyi siyahıya hörmət əlaməti olaraq bu kitablar elmdə və cəmiyyətdə yeribəlli Arif Səfiyev tərəfindən mənə çatdırıldı.YaĢar Qarayevin avtoqrafı ilə birinci kitabın akademik Bəkir Nəbiyevə qismət olduğunu eĢitdim və o təqdimatın müdhiĢliyindən üĢündüm. Elə ki, 2002-2003-cü tədris ilinə baĢladıq, diplom iĢləri üzrə mövzular müvafiq kafedralara təqdim edildi və elmi Ģurada təsdiq olundu. O zaman BDU-nun ġəki filialı son ilini yaĢayırdı.Tədris məntəqəsi adı ilə fəaliyyət göstərirdi və onun əsasında Azərbaycan Müəllimlər Ġnstitunun hazırki filialı formalaĢmaqda idi. ġəkidə ali məktəbin binasını qoyan professor Fərman Ġsmayılov YaĢar Qarayevin yaradıcılığına aid olan mövzuları görüb məmnunluq hissi keçirirdi. AMĠ-nin ġəki filialının yeni direktoru, dosent Rafiq Rəsulov isə mövzuların tələbələr tərəfindən sərbəst seçilməsinə tam Ģərait yaratmıĢdı. Beləliklə, tələbə Vüsalə Süleymanova “Klassik və müasir irsimizə münasibətdə YaĢar Qarayev meyarları”mövzusunda buraxılıĢ iĢi üzərində iĢləməyə baĢladı. Mən isə öz növbəmdə tələbə mövzu üzərində əhatəli Ģəkildə iĢləyə bilsin deyə YaĢar Qarayevlə bağlı lazımi ədəbiyyatla onu təmin etdim. Mövzudan irəli gələn mübahisələr və müzakirələr də bir üstəlik... Hər Ģeydən əvvəl ədəbiyyatĢünaslığın əlahiddə bir elm sahəsinə çevrilməsinə qədərki dövrdə Qoca ġərqin nəhənglərinin sözə, ədəbiyyata münasibətlərinə nəzər salmağa ehtiyac var idi. Çünki YaĢar Qarayev ədəbiyyatımızı bütövlükdə görür, onun ayrı-ayrı zaman kəsiklərindəki yüksəliĢ və enmələrini heyrətamiz Ģəkildə izləyirdi. Mövzuya YaĢar Qarayevin görmə bucağından baxa bilmək üçün cətin olsa da, buna cəhd edildi. Təkcə əsərlərini oxumaqla kifayətlənmək olmazdı. Ġstəyirdim ki, tələbə bir az da olsa, YaĢar Qarayevin baxıĢ sferasına daxil ola bilsin. Buna görə də, YaĢar Qarayevin məĢhur bir cümləsini xatırlatdım:”Qılınc qolun, üzəngi ayağın, at igidin davamıdır.” Sabahı bu günün davamı kimi görən bir insanın nəzərində Füzuliyə Nizami Gəncəvinin,ġəhriyara isə ona qədər olanların davamı kimi baxıldığını,”bədii250

tarixi, milli-genetik yaddaĢ” termininin məhz buradan gəldiyni dönə-dönə təkrar etdim. Tələbələr arasında birinci olaraq Jalə Qurban qızının buna səy etdiyini, ədəbiyyatĢünas Qurban Bayramovun öz qızına qoĢularaq, birlikdə “YaĢar Qarayev: milli yaddaĢ təlimi- azərbaycançılıq” adlı monoqrafiya nəĢr etdirdiyini nümunə olaraq göstərdim. ĠĢin müvəffəqiyyətlə baĢa catması üçün “YaĢar Qarayev necə düĢünür?”sualının əhəmiyyəti göz qabağında idi. Öz tərəzisi, öz arĢını, öz ölçüsü olanlar düĢüncə tərzi ilə baĢqalarından fərqlənirlər. Müasirlik ölçü vahidi kimi hansısa bir zaman kəsiyində, yoxsa kəsikləri ilə birlikdə götürülən zamandamı özünü doğruldur sualının qoyuluĢu və YaĢar Qarayevcəsinə həlli aydın olmadan problemə yanaĢmaq mümkün deyildi. YaĢar Qarayev tərəfindən meyar kimi götürülən həyat həqiqətlərinə sədaqət, yaxud poetik-ədəbi vicdan və bunun yekunu olan “meyar-Ģəxsiyyətdir” konsepsiyasının əsas müddəalarını mənimsəmədən mövzuya yaxın durmağa dəyməzdi. Millilik və ümumbəĢərilik də ölçü vahidi kimi imkan daxilində aydınlaĢdırılmalı idi. Nəhayət dördüncü ölçü vahidi bədii-tarixi, milli-genetik yaddaĢ konsepsiyası idi ki, burada Azərbaycan bədii təxəyyül və poetik təfəkkürünün üfüqləri, inkiĢafı və mərhələləri müəyyənləĢdirilirdi. Əslində, müasirlik ölçüsünün təminatı sonrakı üç ölçünün ədəbi-bədii əsərdə hansı səviyyədə əks olunmasından asılıdır.Akademik Kamal Talıbzadə demiĢkən: “Bu bir növ YaĢarın Tarix və Zaman qarĢısında hesabatı idi”,-çünki tale ona bizim və gələcək nəsillərin müasiri olmaq səlahiyyətini vermiĢdi. Bu səlahiyyət isə akademik Bəkir Nəbiyevin təbirincə desək,onun ”ədəbiyyat nəzəriyyəsi sahəsindəki əsərləri ədəbiyyatĢünaslıq elminin nailiyyətləri cərgəsinə”çıxdıqdan sonra əldə edilmiĢdir. Əlbəttə ki,YaĢar Qarayevin ölçülərini qavramaq və müəyyənləĢdirmək iĢin məzmununu mənimsəməyə gətirib çıxarmalı idi. Nəhayət buraxılıĢ iĢlərinin müdafiəsi deyilən gün gəlib çatdı. AMEA-nın müxbir üzvü Nizami Cəfərov komissiyanın sədri, professor Qara Namazov isə komissiyanın üzvü kimi orada iĢtirak edirdilər.Mən də orada idim.Tələbələrdən Hacıyeva Vüsalə Cuma qızının “Azərbaycan nağıl və dastanlarında at kultu”, Məmmədova Naibə Rasif qızının ”Antik ədəbiyyat və “Kitabi-Dədə Qorqud”süjetləri:müqayisə və paralellər”, ġəmmədov ElĢənin “Azərbaycan folklorunda mifik obrazlar silsiləsi”mövzularındakı iĢləri, o cümlədən Süleymanova Vüsalə Əli qızının məlum iĢi komissiya üzvlərinin dərin marağına səbəb olmuĢdu.Mən isə tələbələrin elmi rəhbəri olduğum üçün fəxr edirdim. Bir də gördüm ki,Nizami Cəfərov Süleymanova Vüsalənin qarĢısına 5.5 yazıb.Mənə elə gəldi ki,bu 25 deməkdir. YaĢar Qarayevin dünyadan- dünyaya adlamasından bir il keçirdi. O gün bir daha onun mərmərdən baxan gözlərini, qara daĢdan çiçəkləyən təbəssümünü görmüĢdüm. Respublikamızın elm və mədəniyyət xadimləri ilə bu böyük ağrının mənə düĢən hissəsini çəkməkdə idim. Ailəsinə təskinlik vermək üçün evinə yığıĢmıĢdıq. 251

HəmiĢə təmkini və ciddiyyəti ilə seçilən ədəbiyyatĢünas Arif Səfiyev ilə söhbət zamanı haqqında söhbət gedən diplom iĢindən söz açdım. Maraqlandı:-Mənə də bir nüsxə verərsən,oxuyaram,-dedi. Növbəti dəfə Bakıya yolum düĢəndə Arif Səfiyevə həmin nüsxəni təqdim etdim. Aradan bir müddət keçdi. Həyat yoldaĢım iĢ yerimə zəng edərək Ədəbiyyat Ġnstitundan ədəbiyyatĢünas Arif Səfiyevin evə zəng etdiyini və onunla telefon əlaqəsinə girməyimin zəruri olduğunu bildirdi. ZəngləĢdik. Arif Səfiyev iĢi bəyəndiyini və iĢin tezis Ģəklində BDU-nun “Dil və ədəbiyyat” elmi-nəzəri jurnalında nəĢr ediləcəyini söylədi. Elə də oldu. Həmin jurnalın 1(39)2004-cü il tarixli sayında Vüsalə Süleymanova imzası ilə “YaĢar Qarayevin tədqiqatlarında ədəbi irs və müasirlik problemi”adlı yazının dərc edilməsi ġəki elmi ictimaiyyətini də çox sevindirdi. Yenə də Bakıda olarkən Arif Səfiyevlə görüĢdüm. Dostluqda, elmdə və insanlıqda sədaqəti olan bu Ģəxsiyyətə təĢəkkürümü bildirdim. Gülümsədi:Borcumuzdur,-dedi. Amma bir Ģey vardır. Bu yazını akademik Bəkir Nəbiyev də çox bəyənmiĢdir. Onu kitabça kimi buraxacağıq. Özü də sənin dostun Asif Rüstəmlinin nəĢriyyatında. Bir üzündə YaĢar Qarayevin, digər üzərində tələbənin Ģəkli və tərcümeyi-halı olacaqdır. Sən isə ön söz yazmalısan. Dedim:-Eləmi? Dedi: -Elə. Dedim: -Bir Ģərtlə. Dedi:-De görüm. Dedim:-Redaktoru siz olacaqsınız. Dedi:-Oldu. Sən demə, “ol” “olum”un baĢlanğıcı imiĢ!.. ******************************************* *******************

XII SEVGĠLƏR POEZĠASI Qara Əhmədlinin “Dağların dağlar kimi qocalmağı var”kitabına ön söz. ( Bakı, “Qarabağ”,2007)

Mən Qara Əhmədlini 1968-ci ilin iyul-avqust aylarindan - ali məktəbə qəbul imtahanları ərəfəsindən tanısam da, tanıdığımdan artıq tanıyıram. Dost desəmdostdan, yoldaĢ desəm-yoldaĢdan artıq gördüyüm bu insandan Tanrımız heç nəyi əsirgəməmiĢ,ona fiziki və əqli sağlamlıq, qəlb saflığı və fikir təmizliyi vermiĢdir.M.P.Vaqifi, M.V.Vidadisi, S.Vurğunu olan dir diyarın Köçəsgər adlı dilbər guĢəsində, Məhəmməd kiĢinin ailəsində doğulub, boya- baĢa çatan Qara 252

Əhmədli əslindən və nəslindən gələn mənəvi-əxlaqi dəyərləri ilə təkrarsız Ģəxsiyətdir. Bunların üstünə onun özünə məxsus incikliyini, ağır oturub batman gəlməsini, ərkini, ərköyünlüyünü, bir də Qazax-ayrım sevgigarıĢıq Ģirinliyini gəlsəm, Qara Əhmədlinin Ģəxsində kimi, bu kimlikdəki ləyaqəti, sədaqəti və doğruluğu hansı səviyyədə gördüyümü izah etməyə ehtiyac duyulmayacaqdır. Elə ki, ali məktəbi bitirdik, hərəmiz bir tərəfə səpələndik... Haçansa tələbə dostlarım üçün darıxdım və yazdım: Əli yaman dostcanlı, Bahadur istiqanlı, Sevil aydan arıydı, Sara sudan duruydu. Yusif dost güruruydu, Qara qolumun gücü, Gözlərimin nuruydu, Məğrurun məğruruydu. O vaxtlar Qara ilə ara-sıra məktublaĢırdım. Bir dəfə yaz qabağı idi. FikirləĢdim ki, indi Köcəsgərin Novruzu ayrı cür olmuĢ olar. Qaranı baharın qoynunda təsəvvür etdikcə ĢairləĢdim: Gözün aydın olsun yenə,ay Qara, Alacaq qoynuna yaz Köçəsgəri. Nərgizi, laləsi çəkəcək dara, Tamam bürüyəcək naz Köçəsgəri. Girmisən cənnətin qoynuna, qardaĢ, Daha dünya gəlməz eyninə, qardaĢ, Dola qollarını boynuna, qardaĢ, Bağrının baĢına bas Köçəsgəri. Gəzir Cumayoğlu qoca çağında, Kövrələ-kövrələ dost sorağında. DüĢmən məclisində, yad qabağında, Eylə sinən üstə saz Köçəsgəri. Sonra birdən-birə qəribsəməyə baĢladım,kövrəldim: Ürək ki var,bir ĢüĢədir, Min paradır, min guĢədir. Gözləmək ağır peĢədir, Mən qanıram, ömür qanmır. Yarpaq yazda gözəl olur, Bağ-bağçanı bəzər olur. 253

Payız gəldi xəzəl olur, Xəzəl oldu, xatırlanmır. Gözdə nurdur ilk məhəbbət, Heyif, kordur ilk məhəbbət. Köhnə dosta olan hörmət, Təzələnir, haçalanmır. ġaxta vursa, gül yazıqdır, Susub dursa, dil yazıqdır, Mərd övladsız el yazıqdır, Namərd ilə ucalanmır. Mənim bu məktubumu alandan sonra Qara tələbə dostumuz Yusiflə və özünün həmkəndlisi ġahin Murğuzov ilə ġəkiyə gəldi. Daha sonra iĢlər elə gətirdi ki, görüĢə bilməsək də bir birimizi həmiĢə soraqladıq. Nəhayət, 2006-cı ilin avqust ayında Qaranın Köçəsgərdə olduğunu öyrənib müqəddəs torpağa səfərə çıxdım. Gəncəyə çatanda Nizaminin türbəsinə baĢ əydim, ġəmkiri, Tovuzu könlümləgözümlə oxĢadım. Köçəsgərli günlərimiz səfərim boyunca məni müĢaiət edən Ģair dostum Ağa Ramazan və qohumum Tərlan Niyazi oğlu üçün də maraqlı idi. Qaranın böyük qardaĢı Xəyyamın danıĢmaqdan daha çox dinləmək həvəsi, özündən kiçik qardaĢı Ġsmayılın qəribə ciddiliyi olduğu kimi qalmıĢdı. Xalası oğlu Salehin xasiyyətindəki umu-küsü də eləcə... Bircə onu tanıya bilməmiĢdim, o da mənə təkrar-təkrar Ģirin xatirələr danıĢırdı. Qaranın dıgər bir xalası oğlunun-Ġlhamın insana böyük bir ehtiram göstərməsi söz ilə deyiləsi deyil. Qaranın evi dağın döĢündə, üzü gündoğanadır. Bəlkə də, elə buna görə Qara qızının adını Günel qoyub:-Maralım,- deyə çağırır. Ġllərlə Qaranın nazını çəkən həyat yoldaĢı-bizim Nazlı bacımız ġəkili qonaqların qayğısına qaldı, kiçik oğlu ElĢad isə canla-baĢla qulluğumuzda durdu. Bu ərəfədə onun böyük oğlu RəĢad baĢqa bir yerdə idi. Onu sonradan gördüm, ürəyim dağa döndü. Köçəsgərdə Vəliyüllah müəllimi tanıdım.Qalın Oğuz bəyləri kimi sinəsi gen, ərdəmli və hünərli el ağsaqqalı Vəliyüllah müəllimin Ģirin-Ģirin söhbətlərindən doymadıq. XoĢbəxtlikdən çoxdan üzünü görmədiyim ġahin Murğuzov da orada idi. ġahinin səsindəki səmimiyyətin və ritmin bir daha vurğunu oldum.AĢıq Ədalət Nəsibovla və xalq artisti Tariyel Qasımovla görüĢümüz qısa olsa da, tarixi və unudulmaz idi. ġair dostlarımız Saqif Qaratorpaqla, Nəriman Mehdixanlı ilə görüĢlərimiz də bir yandan... Bir axĢam gecənin sakitliyində Qara mənə Ģeirlərini oxudu. Ayın və ulduzların Ģəhadəti ilə Ģeirlərinə mənim ön söz yazmağımı arzuladığını bildirdi. Əlbəttə ki, Qaranı Qazaxda ədəbi ictimaiyyət yaxından tanıyır, üstəlik orada Barat Vüsal kimi bölgə ədəbiyyatının inkiĢafına xüsusi qayğı ilə yanaĢan istedadlı ir Ģair yaĢayır. Daha dəqiq desək : - Bu yer- Ģairlər yurdudur. Amma burada bütün Ģərtləri səmimiyyət, hörmət və etiram üzərində qurulub həlli gələcək nəsilllərə 254

həvalə ediləcək mühüm bir məsələ vardır. Bu məsələnin nə qədər çətin olduğunu mən ġəkiyə qayıdandan sonra anladım. Sən demə dost üçün yazacağım”ön söz “ön söz”lərimin ən çətini olacaqmıĢ. Azərbaycan ədəbiyyatında elə bir Ģair tapmaq olmaz ki, onun yaradıcılığında dağ tematikası bu və ya baĢqa bir Ģəkildə özünü göstərməmiĢ olsun. Dağla salamlaĢmadan tutmuĢ dağla salamatlaĢmaya qədər hər Ģey deyilib. Buradakı “deyilib”sözünü məcazi baĢa düĢmək gərəkdir.Yəni deyiləcək o qədər söz var ki... Qaranın “Dağlar”Ģeirində dağları zirvəsindən ətəklərinə qədər bürüyən qəribə bir sakitlik, dağların özü boyda sükut tərənnüm edilir. ġairə elə gəlir ki, ”bu sakitlik hər yerə, hər yana”bəs eylər. Bu sakitliyin bürüncəyi “dumandır”, ”cəndir”. Əlbəttə ki, dağın sakitliyi elə dağ boyda olar:yala, yamaca, dərələrə çökər, həya örpəyi kimi qayaların və zirvələrin üzünə çəkilər.Dağın sakitliyi əzəmətin, vüqarın, müdrikkliyin, daha doğrusu, Allaha yaxınlığın, müqəddəsliyin içindən gələn ilahi sakitlikdir. Elə buna görə də, narahat ruhi məqamlar keçirən Ģairin ürəyindən” bir sal qayaya dönüb”dağ sakitliyini yaĢamaq istəyi keçir: Çəkir xəyalımı bu dağlar yenə, Bir az rahatlanım,dincəlim deyə. Dönəydim xınalı bir sal qayaya Üzüm al günəĢə, sinəm kuləyə. Qaranın dağlara baxıĢı o qədər doğma, o qədər Ģairanədir ki, dağları özünə arxa, güc və qüdrət mənbəyi hesab edir: Dağlarım vüqarlı, dağlarım azman, Min ünvan içində ünvanı bəlli. Elə ki, büdrəyib yıxılan zaman Tutur qollarımdan tez ikiəlli. DüĢünəndə ki, poeziyanın mənbəyi təbiət və insandır, onda qət edirsən: poeziyanın materiyası təbiətə və insana sevgidir-özü də müdrikliklə,idrakla yoğrulmuĢ sevgidir.Lap elə Böyük Səməd Vurğunda olduğu kimi: Girdim Günəşin qoynuna, min bir səhərim var. Bu mənada, demək istəyirəm ki, müdrikliyin və idrakın da mənbəyi sevgidir. ġair Qara Əhmədlinin də torpağa, daĢa, yarpağa və nəhayət bütövlükdə bu dünyaya sevgisi o qədər güclüdür ki, ”yerin və göyün ağırlığını öz çiyinlərində” hiss edir. Bir tərəfdən “dan yerinin şəfəqlərini al şərab kimi başını qaldırıb bir dəfəyə” içmək istəyi ürəyindən keçir. Ona görə ki, həmiĢə təzə-tər görmək istədiyi dünyada köhnəlmiĢ, yırım-yırtıq kilim kimi didik-didik olmuĢ, kirli, paslı düĢüncə tərzindən bezir: Köhnə palaz kimi köhnə duyğunu, Çırpıb azad olub dərdim, sərimdən. Atım yerin, göyün ağrılığını 255

Qızıl öküz kimi çiyinlərimdən. Görəsən,Ģairin arzusu nədir? Əlbəttə ki, xoĢbəxt olmaq. Amma necə xoĢbəxt olmaq? ġübhəsiz ki, xoĢbəxt dünyada xoĢbəxt olmaq olar. Ona görə ki, bədbəxt dünyada xoĢbəxt olmaq mümkün deyildir.Gərək üstündə gəzdiyin torpaq, ana dediyin vətən, içində olduğun dünya xoĢbəxt olsun ki, sən də Ģair kimi xoĢbəxt ola biləsən.Bu xoĢbəxtliyin parametrləri çoxdur. Onu təkcə ictimai münasibətlər müstəvisində təsəvvür etmək hələ iĢin yarısıdır.Burada relyefin, iqlimin də öz yeri vardır.Təbiətin və cəmiyyətin xoĢbəxtliyi ilahi xoĢbəxtlikdir. Onun Ģeirlərindən biri” Təbiət günəĢlə qucaqlaĢıbdır” adlanır.Burada isti və qızmar bir yay günü təsvir edilir. ”Günəşin yorğun pələng kimi yatdığı zirvədə yay günəşinin hərarətindən dağların catlamış qara əlləri” görünür. Nəfəsi təngiyən yamaclar ”külək gözləyir”, ”torpağın da, daşın da canı qızmışdır”, buludsuz səmadan sanki od tökülür, ”ağaclar günahkar adamlar kimi başlarını yerə əyirlər”...Qəribədir ki, Ģair yenə də dağlardan gileylənir: Nə bir ot titrəyir, nə yarpaq əsir, Göyəmi çəkilib mehi dağların? Lalənin, nərgizin tər sinəsində Yaman tez çəkilib Ģehi dağların. Maraqlıdır ki, sadalanan görüntülər hələ ümidsizliyə qapılmağa əsas vermir. Burada da insan qəlbini ovundurası bir məqam vardır. Bu –səma, torpaq və günəĢin vüsal dəmidir. Buna görə də, günəĢ belə isti, yay belə bürkülü, torpaq isə hərarətdən mürgülüdür. ġair demiĢkən: GünəĢin istisi,yayın bürküsü Dərədən adlayıb,dağdan aĢıbdır. Vüsala can atan sevgililərtək Təbiət günəĢlə qucaqlaĢıbdır. Diqqətimi çəkən cəhətlərdən biri də Qaranın inadkarcasına məna axtarıĢıdır. O heç nəyi mənasız, əhəmiyyətsiz saymır. Gəlimli-gedimli dünyanın gəlimində də, gedimində də məna görür. Ruhu ilə səmaya, cismi ilə torpağa borclu insanın ömür yolu ona sirlərlə dolu göründüyündən o, var olduğu üçün yerə və səmaya minnətdarlıq hissi ilə baxır. Özünənəzarət və özünətələbkarlıq onu Ģairfilosofa çevirir: Gələm bu göylərin xoĢuna bir gün, Sirli bir aləmə yetirə məni. Gələm bu göylərin xoĢuna bir gün, KəhkəĢan içində itirə məni. Axı, göylərin xoĢuna gəlmək üçün gərəkdir ki, xoĢagələn bir ömür yaĢayasan. Yerlərə səcdə, göylərə pərvaz edə-edə yaĢamadan yerin və göyün 256

xoĢuna gəlmək nağıldır.Olumu qəbul etdiyi kimi, ölümü də qəbul edə bilənlər belə deyə bilərlər: Nə vaxtsa yorulub,əldən düĢəndə Ruhum bu göylərdə ala dincini. Bu göylər ruhumla verib baĢ-baĢa, Bölə bölünməyən son sevincimi. Solan yarpağa, qurumuĢ budağa baxanda da Ģair özünün Ģəxsində insan və təbiət arasında oxĢarlıq, hətta eynilik görür.Ona elə gəlir ki, ağacların da alın yazısı vardır.Onlar da insanlar kimi doğulurlar və ölürlər: nəyinsə bolluğundan faydalanır, nəyinsə qıtlığından əzab çəkirlər. Bənzərlik və oxĢarlıq fəlsəfəsi, az qala, eynilik haqqında düĢünməyə vadar edir: Qolları qoynunda quruyan ağac, O sınmıĢ budaqlar qolumdur, bəlkə? O quru budağın, o quru gövdən Bir ahdan boylanan yolumdur,bəlkə? Fəlsəfənin özündən daha fəlsəfi olan poeziya insanı idrakın daha dərin, daha fantastik qatlarına çəkir: ağlasığılmazlığın ağlasığanlıq sferasını yaradır.Yatsan da, yuxuna girməyən bir Ģey poetik uçuĢun hansısa bir məqamında açıq -aĢkar bir həqiqət kimi gözlərin qarĢısında canlanır, ağlın güzgüsündə əks olunur. AĢağıdakı bəndə diqqət yetirək: Bəlkə də, sirr dolu günahımız var, Yoxsa qurumazdı bu qollar belə. Bəxtini bəxtimə düyünləməsən, Bəlkə də, dönməzdin bir ovuc külə. Bu günah deyilən Ģey nədir və onu nədə axtarsaq taparıq? Bu günah insanın ağaca soyuq münasibətidirmi? Günahı, ümumiyyətlə, münasibətlər sistemindəki soyuqluqda axtarsaq, daha düzgün olmazmı? Axı, insanla insan arasındakı soyuqluqdan cəmiyyətin qarĢılıqlı hörmət, qayğı, sevgi budaqları quruyursa, insanla təbiət arasındakı soyuq münasibətdən dirilik, sağlamlıq, yaĢıllıq buz tuturdünya donur.DonmuĢ dünyaya sevgi və məhəbbətin nəfəsi dəyməsə, onun donu heç vaxt açılmaz. HəmiĢə yaĢıl həyat ağacının səmaya, torpağa və insana ehtiyacı vardır. Ġnsan isə olanları – gözü ilə gördüyünü, ğəlbiylə duyduğunu, ağlı ilə vərəvurd etdiyini torpağa və səmaya borcludur. Axı, biz insanlar ilahi sevgini GünəĢ və Ayın timsalında görürük. Adı səma olan bir evdə yaĢayasan, gün çıxanda Ay kimi batıb, gün batanda Ay kimi doğasan və beləcə dolana-dolana sabahlardansabahlara adlayasan, bitməz-tükənməz bir yolun yolçusuna çevriləsən. Bəlkə də,dünyanın ən xoĢbəxt günü GünəĢ ilə Ayın birgə doğub, heç vaxt batmadıqları bir zaman olacaqdır. Lap elə ruh ilə ruhun qovuĢduğu məqam kimi. ġəxsən mən Adəm 257

ilə Həvva, Məcnun ilə Leyli, Xosrov ilə ġirin ruhunun qovuĢduğuna və bunun Allah əmri olduğuna inanıram. Çoxları “təhtəl Ģüur”,yaxud “Ģüur altı Ģüur”, yaxud da ”gizli Ģüur” istilahlarından istifadə edirlər. Mən isə, nədənsə “Ģüur üstü Ģüur” anlamını daha üstün tuturam. Mənə elə gəlir ki, ağıl, idrak və Ģüurumuzdan yuxarıda Ģüur vardır. Sadəcə olaraq, hazırki Ģüurumuz o Ģüurun altında olan Ģüurdur. ġüurumuzdan yuxarıda olan Ģüura isə həmiĢə yol olsa da, bu yolu tapmaq hamıya qismət deyildir. Poetik düĢüncənin qüdrəti ondadır ki, o həm əqli, həm də hissi idrakdan qidalanıb daha yuxarı qatlara qalxmağa, yaxud daha aĢağı qatlara enməyə səbəb olur. ”Yuxarı” və “aĢağı” sözlərindəki ölçü mövcud Ģüurdan poetik Ģüurun hansı məsafəyə qədər uzaqlaĢa bilməsini göstərir. ”Qolları quruyan” ağac haqqında düĢünən Ģair ağacla özünün əkiz olduğunu təsəvvür edir və ona elə gəlir ki, quruyan ağaca yanmasının səbəbi qan qohumluğudur,” qanın cəkməsidi”dir: Bəlkə də,dünyanın əkizləriyik, Bəlkə də, kökümüz, soyumuz birdi. Qolları qoynunda quruyan ağac, Yoxsa bizi belə qanmı çəkərdi? ġeir belə qurtarır: Bəlkə də, sən mənim öz taleyimsən, Bəlkə də, bəlkə də elə mən sənəm. Bu bəxtlə, qismətlə, vallah, bir daha Mən belə dünyaya bir də gəlmərəm. Bir halda ki, bu dünyanın ağacı bu dünyanın insanındakı laqeydlik və diqqətsizlik üzündən quruyur və bir daha, bir halda ki, insan öz günahını bilə-bilə onu yuya bilmir, bəxtin və taleyin əsiri olub qalır-çıxıĢ yolu tapmır, qurtuluĢu dünyadan üz döndərməkdə, əslində isə, imkan tapıb bütün səhvlərini düzəltməkdə görür. Bizim böyük Ģairimiz Məmməd Araz: Umdum nə verdi ki, küsdüm nə verə, Mən belə dünyanın nəyindən küsüm? Sualını verəndə vaxtilə ağıllar silkələnib ayılmıĢ, mövcud səviyyədə özünün qarĢısında ilahi məsələlərin durduğunu bir daha fəhm etmiĢdir. Çünki poeziyanın gözləri iti, baxıĢları nüfuzedici, beyni isə ölçüsüzdür. Məmməd Arazın poetik düĢüncə tərzinin ədəbi düĢüncə tərzimizdə ənənvi yer tutması öz bəhrəsini bu gün də verməkdədir. Qara Əhmədlinin Səməd Vurğun, Osman Sarıvəlli, Hüseyn Arif, Bəxtiyar Vahabzadə, Məmməd Araz bulağından su içməsi Azərbaycan ədəbi mühiti üçün çox təbii bir Ģey olduğundan onun poetik düĢüncəsinin üfüqləri geniĢ olmalıdır. Hər Ģeyi kənara qoysaq belə, etiraf etməliyik ki, Azərbaycanda yaĢamaq ikiyə bölünmənin 258

ağrısını hiss etmək, Qərbi Azərbaycanın, üstəlik Qarabağ itkisinin yanğısını yaĢamaqdır. O zamanki SSRĠ-nin mahiyyət və məzmununu repressiyalar, deportasiyalar, nəhayət, 1990-cı ilin 20 yanvar faciəsi fonunda əyani Ģəkildə görməkdir. Elə ona görə də Qara Əhmədlinin: Sevincin boynuna qəmdən don biçib, Bəxti ələkləyib, dərd üzləmiĢəm. Sabahkı dərdimlə görüĢmək üçün Çıxıb yol üstünə dərd gözləmiĢəm. -deməsində təbiilikdən baĢqa bir Ģey görmürəm. Onsuz da yer üzündə elə bir ədəbiyyatçı yoxdur ki, onu ömür fəlsəfəsi düĢündürməmiĢ olsun. Ömrün yaxĢısı nəticə etibarı ilə yaxĢı ölümə gedən yoldur. Qara Əhmədliyə elə gəlir ki, adına ölüm deyilən Ģey pisliyə yaxın durmaqdan çəkinir. ġair demiĢkən, ”pis adam ölümə də pislik edə bilər”, ölümü də pisləĢdirər. Yaman yaxasına, pis yaxasına Nədənsə gec çatır ölümün əli. Bəlkə, ölümə də pislik edibdir Bu pis adamların pis əməlləri. Qaranı düĢündürən yaxĢılıqdır, yaxĢı yaĢamaq amalıdır. ”Ovucuna yağan sədəqə yağıĢından” gözü iĢıqlanan dilənçinin miskin görkəmi həmiĢə onu sarsıdır. Onun diləyi və arzusu təmənnasız yaxĢılıq etmək imkanına malik olmaq, qürurla yaĢamaqdır. YaxĢını anlamaq istəyi Qaranı bir çox məqamlarda Ģairanə düĢünməyə məcbur edir. Buna görə də, ona “həkimin iynə və dərmanından daha çox Ģəfqəti və səmimiyyəti” təsir edir. Onun sevgi Ģeirlərində də saf ürəyinin Ģairanə ritmi misramisra düzülüb, bənd-bənd qoĢulub gedir. ”Keçdiyi yoldan bir daha keçməyi” özünə rəva bilməyən Qara Əhmədlinin keçilməsindən keçilə bilməyən bir yolu vardır. Ohər dəfə keçildikcə təzələĢən məhəbbətin və sevginin yoludur. Bu həqiqəti insanlara xatırladan Ģair yazır: Qızınıb həsrətin lal sükutunda Ömrün yollarına dərd ələmiĢəm. Gileyli qəlbimin nimdaĢ dərdini Qəmli günlərimlə təzələmiĢəm. “Təzələnmə”dəki məna yaddaĢın daimi oyaqlığından xəbər verir. Dostluqda, sevgidə, münasibətdə halallığı qorumaq üçün yaddaĢın oyaqlığı əsas Ģərtdir. Qaranın bir Ģair kimi əsas məziyyəti də onun yaddaĢının oyaqlığıdır. Getdiyi yola, GünəĢin nurunda Ģəfəqlərə büründüyü səmaya, nemətindən bəhrələndiyi torpağa özünü borclu sayan Ģair istəyir ki, heç nə yadından çıxmasın. Evinə, ailəsinə, qohumlarına, dost və tanıĢlarına ürəyində yer ayıran Qara Əhmədlini Ģair-filosofa çevirən onun daimi halallıq eĢqilə yaĢamasıdır. Halal sevgidən həmiĢə halal Ģeir doğulur. Hamı bilir ki, el arasında belə ifadələr vardır: 259

”Ananın südü sənə halal olsun”, ”Atanın çörəyi sənə halal olsun”. Mən isə Qaraya deyirəm:”Ġlhamın halal olsun”, ”Sevgin halal olsun”. OturmuĢuq, söhbətləĢirik: Mən, Ģair Abbas Əmbala, Ģair Ağa Ramazan və bizim hər üçümüz üçün əziz olan ziyalı jurnalist Çingiz Nağıyev. Hamımızı Qaranın səhhəti düĢündürür. ZəngləĢirik. Qaranın ağır, ləngərli səsini eĢidirik. Onun səsindəki gümrahlıq həyəcanlarımıza son qoyur. Çingiz deyir: -Qara ön söz barədə heç nə soruĢmadı. Abbas Əmbala cavab verir: -Onu ancaq dostluq düĢündürür. Ağa Ramazan əlavə edir: -Böyük sevgi olan yerdə həmiĢə söz qıtlığı olur. Mən də dostlarıma qoĢuluram: -Söz də, dostluq da, sevgi də Allahın nemətidir. Allahın nemətinə min bərəkət. *************************** *****************

XIII SÖZ HAQQINDA SÖZ Bəhram Oxudlunun ”Dünya,məndən xəbərin yox” kitabına ön söz. ( “Mingəçevir Poliqrafiya Müəssisəsi”.2007)

Zamanından,məkanından və irqindən asılı olmayaraq bütün yazıcı və Ģairlərin sözə Ģəxsi münasibətləri olmuĢdur. Onlar eyni cür düĢünüb, lakin fərdi Ģəkildə fikirlərini ifadə etmiĢlər. OxĢarlıq, düĢüncə fərqi isə ifadə tərzində özünü göstərmiĢdir. Dahilər də, mütəfəkkirlər də, görkəmlilər də, istetadlılar da, ortabablar da, heç kimlər də bir-birinin oxĢarıdırlar, lakin hec vaxt tay-dəyiçik düĢmürlərfərdiliklərinə görə fərqlənirlər. Bədii ədəbiyyatın üstünlüyü ondadır ki, onun mayasında ümumbəĢərilik durur: Adəm və Həvva ruhunu, düĢüncə tərzini yaĢadır.Gördüyünə və duyduğuna Adəm260

Həvva baxıĢlarındakı ilkin heyrətlə baxır. ”ġeir heyrətdir” ifadəsinin mənbəyi budur. Özünə və ətrafına heyrətlə baxıĢ poeziyada bədii Ģüur, ədəbi dərk, obrazlı təfəkkür yaradır - idrak formasına çevrilir. Təbiətin insana, insanın təbiətə köçürülməsi - metaforik və metanimik qarĢılaĢdırma, ədəbi-bədii müqayisə və paralellər idraki imkanları daha da artırır. Bu da öz növbəsində yaradıcı Ģəxsi söz axtarıĢlarına sövq edir. ġeyx Nizami Gəncəvi də, mövlanə Məhəmməd Füzuli də, ”bakirə”, ”inci kimi saf” sözlərin axtarıĢında olmuĢlar. ”ĠĢlənmiĢ” sözə yaxın durmamıĢlar. Ona görə ki, möhür sahibinin möhrü üstündən möhür vurmaq yırtığa yamaq salmaq kimidir - əlacsızlıq və çarəsizlikdən baĢqa bir Ģey deyildir. ġəxsən mən belə düĢünürəm ki, ən böyük ədəbi nailiyyət özünəməxsus Ģəkildə yazmaqdır. Nəinki yaxĢı, hətta pis kimi də özü olmaq haqqa və ədalətə xidmətdir. Bizim AYB ġəki bölməsinin nəzdində ədəbi dərnəyin üzvlərindən biri də Bəhram Oxudludur. Öz ifadə tərzi və həyata ədəbi-bədii münasibəti ilə seçilən Ağa Ramazan, Abbas Əmbala, Mayis Səlim, Akəm Xaqan, ġahid Məmmədkərimov kimi Bəhram Oxudlu da özünəməxsusluğu ilə seçilir. Əlbəttə ki, biz hələ ədəbi hadisəyə çevriləcək sənət nümunələrindən danıĢmırıq. Sadəcə olaraq, sözü “canından, qanından su içib, ürəyində sünbüllərə” bənzədən bir Ģairin söz qarĢısındakı məsuliyyətini dilə gətiririk: Suyunu canımdan,qanımdan içib, Ürəkdə cücərən sünbüllərim var Ağsaqqal babanın dilindən keçib, Dilimdə bəslənən söz güllərim var “ġair” adlı Ģeirində Bəhram Oxudlu məsuliyyət hissini daha dərindən yaĢayır... ġairi gözəl deyil, Ģeytan aldadır qənaətinə gəlir. ġairi vətənə “Ģöhrət”hesab edir. Ona görə ki, Vətənin Ģöhrəti onsuz ucalmaz, Hər daĢı, kəsəyi öpəndi Ģair. ġair fikir deyər, fikri borc almaz Vətənin içində vətəndi Ģair. AxtarıĢlarda olmağı özünə məram və məqsəd kimi götürən Ģair çətin günlərdə “mətin olmağı”, asan iĢdəki çətinliyi də görmək bacarığını yüksək qiymətləndirir. Hər səsdə, hər sədada Hər sözdə, hər mənada, Hər nazda, hər ədada, ġirinlik axtarıram. Ürəyin qanadında Yaddan çıxdı adım da. 261

Məhəbbətin odunda, Sərinlik axtarıram. Bəlkə də, Ģairanə həssaslığından irəli gəldiyinə görədir ki, Bəhram Oxudlu “bu günün yolu dünəndən baĢlayır” qənaəti ilə yaĢsayır. KeçmiĢə hörmət və ehtiramla yanaĢmaq gələcəyi ləyaqətlə qarĢılamaq kimidir. Amma neynəyəsən ki, fərd kimi xalqın özü də alin yazısını yaĢayır. 1988-ci ildən üzü bəri yaçadığımız hadisələr hər bir azərbaycanlı üçün qeyrət qarĢısında məsuliyyət Ģəklində özünü göstərir. Səbri və dözümü ilə zamanın hansı hökmü verəcəyini gözləyən xalqımızın hər bir övladı Qarabağın azad gününü görməyə can atır. Super dövlətlərin və məkrli siyasətlərin torundan çıxmaq o qədər də asan deyildir. Ərazi bütövlüyünü, milli varlığını qorumaq üçün mübariz olmaqla yanaĢı, ən müasir səviyyədə dövlətçilik ənənələrinə yiyələnmək lazımdır. Bəhram Oxudlunun Ģeirlərindən biri, ”Mən saymıĢam üçəcən” adlanır və belə bir sonluqla bitir: Bir sayanda dedim savaĢ ləngiyə, Ġki saydım, düĢündüm ki,səngiyə, Üçüncüdə çevrilmiĢəm cəngiyə, Atalar da çevrilmiĢdi üçəcən. Hiss edirəm ki, Bəhram Oxudlu mövzuya məhəlli münasibətini bildirməklə yanaĢı, həm də ona qlobal səviyyədə yanaĢa biləcəkdir. Elə mövzular vardır ki, orada təkcə ilham bəs eləmir, gərək müasir dünyanın son dərəcə zərif toxunmuĢ siyasət pərdəsinin hansı əllərlə ilmələnməsindən də xəbərin ola.Ġndi ədəbiyyat sovet dövrünün Ģüarçılığından uzaq olmalıdır. Onun təbiiliyi, inandırıcılığı oxucunu özünə cəlb etməlidir. Etiraf etmək məqamı gəldiyi üçün deyirəm ki, Ģifahi ədəbi ənənələrə söykənmək gözəldir, dini –ürfani ədəbiyyatdan, yeri gəldikcə, qaynaqlanmaq faydalıdır. Buna aludəçilik isə yaradıcılıq baxımından təhlükəlidir. Bəhram Oxudlunun ”Yaz”, ”Nə dərdim var?” Ģeirlərində aĢıq ədəbiyyatından gəlmə notlar özünü göstərir. Ay dərd yazan, qənĢərimdə, gəl otur, Olanları göz önünə gətir, yaz (Yaz) və ya Güvənirəm söz gücümə, Baxır neçə göz gücümə (Nə dərdim var) Vaxtı ilə Bualo yazırdı: ”ġeiri həm canlı, həm oynaq olan, həm göz yaĢlarını, həm də təbəssümü təcəssüm etdirə bilən Ģair nə qədər də xoĢbəxtdir!” Daha sonra öz fikrini daha da inkiĢaf etdirərək əlavə edirdi: ”Dilin qanunlarına itaətkarlıqla tabe olun və birdəfəlik möhkəmcə bilin ki, bu qanunlar sizin üçün müqəddəsdir” 262

Bəhram Oxudlunun Ģeirlərində el arasında iĢlənən ifadələrdən bol-bol bəhrələnmə vardır. Onlardan yerli-yerində istifadə onun Ģeirlərini daha da oxunaqlı edir: Nə vaxt ürəyini biləcəyəm mən? Vallah, bu fikirdən öləcəyəm mən Nə qədər imtahan verəcəyəm mən? Həmənki Bəhramam, sınama məni və ya Baxa bilmirəm gözünə, Gözün gözümü çaĢdırır Nurun düĢübdür üzümə, Üzün üzümü çaĢdırır Nəzərə alsaq ki, torpaqla insan arasında genetik əlaqə vardır, onda səma kimi torpağın da insana nəyisə diqtə etməsini qəbul etməliyik. Məncə, qədim torpağın oğulları dərin düĢünürlər. Mətləbə bir o qədər dəxli olmasa da, ”Oxüd”sözü ilə ”Oğuz” sözünün eyni bir söz olduğunu xatırlayaq. Onu da xatırlayaq ki, səs əvəzlənməsi türk dillərinə xas olan fonetik hadisədir:Azər-Adər , Xızır- Xıdır və s. ”Oğuz” sözünün etimologiyasına gəldikdə isə, bunu görkəmli mifoloq və dilçi alim Mirəli Seyidov qələmə aldığı “Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqları” və “Azərbaycan xalqının soykökünü düĢünərkən” adlı monoqrafiyalarında geniĢ Ģərh etmiĢdir. Bəhramın ”Oxudlu” təxəllüsü ilə yazması, heç Ģübhəsiz ki, torpağa sevgisinin təzahürüdür. Əlbəttə ki, tarixin həmyaĢıdı ġəkinin kəndləri də qədimdir. ġəkinin hər guĢəsinin öz əlaməti olduğu kimi Oxud kəndinin də öz əlaməti vardır. Oxud kəndi ilk növbədə ziyalılar kəndi kimi məĢhurdur. ġəxsən mən özüm orta məktəbi Oxud kəndində bitirdiyim üçün bu yerin alim və ziyalılarına dərin hörmət bəsləyirəm. Qısası, Oxud kəndi ġəki ədəbi mühitinə Yaqub Mahir, NurpaĢa Hümmətovu bəxĢ etmiĢdir. Yaqub Mahirin ədəbi, görkəmli pedaqoq –alim NurpaĢa Hümmətovun həm ədəbi, həm də pedaqoji fəaliyyəti Oxud kəndində ədəbi sferanın geniĢlənməsinə güclü təsir göstərmiĢdir. Oxudlu gənclər arasında Nizami AdıĢirinin imzasına tez-tez rast gəlməyimizin bir səbəbi də, yəqin ki, elə budur. Bir sözlə havası, torpağı, suyu və günəĢi ilahi nurla dolu bir torpağın Ģair ruhlu insanlarından söhbət açmaq mənim üçün xoĢdur. Bu xoĢhaxoĢluqda ġəki ləhcəsinin də öz yeri vardır. Kəndləri isə intonasiya və Ģivə baxımından ġəki ləhcəsinin zənginliyini bir az da artırır. Bəhram Oxudlunun bayatılarında bu daha da qabarıq görünür: Mən aĢiqəm, dəliyəm, Demə ki, sərsəriyəm, Məcnunu misal çəkmə Mən ondan da dəliyəm. 263

Yaxud Əziziyəm, hayladım, Söz üstə söz layladım, Dodağını ağzıma Dilimlə qalayladım. “Məcnundan da Məcnun olmağı” Mövlanə Məhəmməd Füzulinin “Məndə Məcnundan Füzun” sözlərindən bilirik. Bu fikir Bəhram Oxudluda”Məcnunu misal çəkmə,Mən ondan da dəliyəm” sözləri ilə ifadə olunur. O ki qaldı” dodağın dil ilə ağıza qalaylanmasına”, onu da Bəhram Oxudlunun özünəməxsus üsulu, tərzi kimi baĢa düĢürük. Bəhram Oxudlunun yaradıcılığı ilə ətraflı tanıĢ olduqca aĢağıdakılar diqqətimi cəlb etdi: 1.Sevdiyi Ģairlərin sözlərini yaĢatmaq cəhdi: Çox güman edərdim düzələr dünya A dədəm, bu dünya düzələn deyil Məmməd Arazın”Dünya düzəlmir ki, düzəlmir,baba”misrassında babasına özündən böyüyə müraciət, gileylənə-gileylənə məsləhət almaq istəyi vardır. Bəhram Oxudluda isə “Baba”əvəzinə, ”Dədə” sözündən variant kimi istifadə edilir və məsləhətə yer yoxdur. Bəhram “dünyanın düzəlməz” olduğuna inam aĢilayır. Müdir fəhləsinə daĢ atır indi, Dağçı dəhrəsinə daĢ atır indi, Nənəm cəhrəsinə daĢ atır indi, Xalam nəhrəsinə daĢ atır indi, A dədəm,bu dünya düzələn deyil 2.Sevdiyi Ģairlərlə bərabər sevdiyi mahnılara aludə olaraq təkrar mövzulara müraciət edir: XoĢ günlərə kölgə salma, EĢqimizi aĢkar danma, Ġnanmırsan,heç inanma, “Bu məhəbbət yalan deyil”

264

“Arxamca su atın”, “Dünya məndən xəbərin yox”, ”Bu məhəbbət yalan deyil” kimi rubrikaların mənbəyi buradan irəli gəlir. 3.Yerli və məhəlli ifadələrə olduğu kimi yer verir. ”O qız özünü tanıyır” Ģeirində bir çox maraqlı məqamlar vardır. Məlumdur ki, ”özünü tanıyan qız” qızlığına, yetkinliyinə əmin olan Ģəxsiyyətdir. O- poetikdir. O- estetikdir. BaĢdan- ayağa bədiilikdir. O poetikanı və o estetikanı ən yüksək, eyni zamanda ən milli səviyyədə yaĢayanda poeziyanın təsir gücü daha da artır. Elə buradaca gözəl Ģairimiz Zəlimxan Yaqubun “Bu qiz niyə havalanıb görəsən?” Ģeiri yadıma düĢür.Orada belə bəndlər vardır: Göynən gedir, yerə dəymir ayağı Asimanda uçur mələk sayağı Elə bil ki, budu ərĢin dayağı, Bu qız niyə havalanıb,görəsən? Dodaq qaçır, göz gülur, üz oxuyur, Seyrə çıxıb, bir süzür, yüz oxuyur, Zalım qızı gecə-gündüz oxuyur... Bu qız niyə havalanıb görəsən? Bəhram Oxudlunun “O qız özünü tanıyır” Ģeirindəki ovqat buna bənzərdir, lakin burada “özünü tanıyan qız” özünü tanımaqdan daha çox özünü tanıtmaq istəyir: Göyü dəlir, yeri eĢir, Hər yetənnən höcətləĢir, Sinəsiylə gözü deĢir, O qız özünü tanıyır Və ya Belə getsə, bilə-bilə DüĢəcək ağıza,dilə Gəzir eĢilə-eĢilə, O qız özünü tanıyır 4.Bəhram Oxudlunun yazıları əsas verir ki, onun Ģairanə ruhlu yazar olduğunu etiraf edək. Onu da etiraf edək ki, sadə, oynaq tərzdə yazmağı üstün tutur. Xalq danıĢıq dilinin üslubi xüsusiyyətlərini yaĢatmağa meyl edir. Bu da onun Ģeirlərinin oxunuqlu, rəvan olmasına təminat verir. 5.Ən əsası odur ki, Bəhram Oxudlu düĢündüyü kimi yazır. Ayrı-ayrı müəlliflərdən təsirlənsə də, mövzuya öz gözləri ilə baxır, özünə məxsus ifadələr iĢlədir. Bədii ədəbiyyatın və yaradıcılığın fərdi xarakter daĢıması hər Ģairin öz rəngində görünməsini təmin edən əsas əlamətdir. 265

Bəhram Oxudlunun bir insan kimi səmimi olması onun Ģeirlərinə səmimiyyətin hopmasına gətirib çıxarmıĢdır. Hal-hazırda fəaliyyət göstərdiyi məktəbdə qazandığı hörmət və ehtiram, həm də onun müəllim Ģəxsiyyətindən irəli gəlir.Vaxtı ilə mənim özümüm də Azərbaycan dili və ədəbiyyatı müəllimim olmuĢ möhtərəm Qəni Abdullayevin Bəhram Oxudlu yaradıcılığına ümidlə baxması iĢlədiyi kollektivdə onun böyük nüfuz sahibi olduğunu göstərir. Bu- Bəhram Oxudlunun ilk kitabı olacaqdır.Lakin onun kitab-kitab əsərləri vardır.Bir gün gələcək, onlar da iĢıq üzü görəcəklər. Bəhram Oxudluya oxucularla üzbəüz dayanıb həmsöhbət olacağı dəqiqələri arzulayıram.

******************************************* ***********************

XIV GÜLNĠGAR XANIMIN GÜL ƏTĠRLĠ DÜNYASI VƏ YA ATASINA LAYLAY ÇALAN QIZ Gülnigar Qurban qızının “Mənim yurdum,məkanım”kitabına ön söz (Bakı,”Adiloğlu”nəĢriyyatı,2009 )

Əlbəttə ki, hər kəsin öz dünyası vardır və öz dünyası olanlar xoĢbəxt hesab olunurlar. Öz dünyasını bütün rəngləri ilə yaĢayan insanlardan biri də Gülnigar xanım Qurban qızı Məmmədovadır.O, gülüstan Zaqatalanın Qandax kəndində doğulub boya-baĢa catmıĢdır.Hal-hazırda Zaqatala MKS-nin direktorudur. Məsələ bunda deyil. Duya-duya, düĢünə-düĢünə yaĢamaq, sevincin həzzini, kədərin ağrısını anlamaq və qəbul etmək, bəzən də ağır itki qarĢısında ĢaĢırmaq məsələsi əsasdır.Məhz bu müqəddəs yaĢantıların nəticəsidir ki, Gülnigar xanımın ata ocağına olan böyük sevgisi el-oba,Vətən sevgisinə qədər yüksəlmiĢdir.Onun ailə tarixçəsinə və doğulduğu Qandax kəndinə həsr etdiyi kitabça bunu deməyə əsas verir. Bu kitabça xatirələrdən, toplamalardan ibarət olsa da, orada insanlar üçün çox vacib olan məsələlər vardır.Gülnigar xanımın xatirələri, əsasən, atası Qurban kiĢi haqqındadır. Çox adama elə gəlir ki, qızlar atalarından çox analarına yaxın olurlar.Gülnigar xanımın yazılarını oxuduqca atası ilə fəxr edən bir qızın qəlb dünyasına heyrət 266

etməyə bilmirsən.Bu həqiqət çox vaxt etiraf edilməyən, lakin həmiĢə bir həqiqət olaraq qalan bir həqiqəti təsdiq etməkdədir. Qızlar atalarının simasında yenilməz bir arxa-dayaq, bir hami və hər zaman üz tuta biləcək bir böyüklük görürlər.Gülnigar xanımı atasına yaxınlaĢdıran digər bir cəhət də vardır ki, bunu o çox sərrastlıqla ifadə etmiĢdir: -Məni dünyada heç kəs atam qədər baĢa düĢməzdi. Bəli,səni hamıdan daha çox baĢa düĢən insanı itirməyindən ağır nəyin ola bilər?Heç nəyin! Ən bədbəxt adam baĢa düĢülməyən adamdır.BaĢa düĢülməyən adam həmiĢə təklənir və özünü tənha sayır.Hamıdan çox atası tərəfindən baĢa düĢülən Gülnigar xanım atasının vəfatından sonra üz tutacağı bir ünvanın olmaması dəhĢətini yaĢamıĢdır.Axı, insanı dərk etmək üçün gərək insan səviyyəsində olasan. Bu isə bitki, heyvan, dağ-daĢ səviyyəsindən çox-çox uca olan bir səviyyədir.Hələ küçələrin, Ģəhərlərin, kəndlərin adamlarla dolu olması dediyimiz səviyyədən xəbər vermir.Elə buna görədir ki, atasını itirmək Gülnigar xanım üçün hayandasa ĢaĢqınlıq yaradır.O, torpağa qovuĢmuĢ atsına sanki layla çalır: Sənin yoxluğundur bu qəfil ölüm, Ocaq birdən birə sönməzmiĢ demə. Dərdimi kiminlə, kiminlə bölüm, Anam da susarmıĢ, dinməzmiĢ demə. Məsələnin mənəvi-əxlaqi tərəfinə gəldikdə isə, onu deyə bilərik ki, ana və qız münasibətləri kamilləĢmək, həyata hazırlanmaq baxımından nə qədər önəmlidirsə, ata və qız münasibətləri də bir o qədər önəmlidir. Qız anasından həya və ismət götürdüyü kimi atasından da ciddiyyət, prinsipiallıq və dözümlülük götürür. Kitabçaya daxil edilən xatirələr, məktublar da bunu təsdiq edir. ”Atasız dünyam mənim” adlı rubrikada verilən Ģeirlər məzmunu etibarilə atasızlığın hər nə yaĢda olur-olsun, qız dünyasında necə bir boĢluq yaratdığını əyani Ģəkildə əks edir. Elə atasına qarĢı olan dərin hörmət və ehtiramla yoğrulmaq sevgisi onun torpağına və el-obasına minnətdarlıq hissi ilə yanaĢmasında həlledici rol oynayır. Doğulduğu kəndin yetirdiyi din xadimləri və ruhanilərindən, Qarabağ uğrunda gedən döyüĢlərdə Ģəhid olanlardan fəxarətlə söz açan Gülnigar xanım Azərbaycan tarixində yeri olanlardan da ürəkdolusu danıĢır. Yeri gəlmiĢkən, elə buradaca “Kəndimizin görkəmli adamları”rubrikasında haqqında məlumat verilən Bayram Niyazi Kiçikxanlı (1889-1922) Ģəxsiyyətinə münasibətimi bildirmək istəyirəm. Zaqatalanın Faldar kəndində dünyaya göz açmıĢ bu tarixi Ģəxsiyyətin 1918-ci il dekabrın 7-də Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin Parlamentinə üzv seçilməsi, üstəlik elə həmin ilin yanvarında ġəkili Abdulla bəy Əfəndiyevin (18731926) ”Əhrar” partiyasının yaradılması barədə bəyanat verməsi, B.N.Kiçikxanlının yeni partiyanın rəhbərlərindən biri kimi fəaliyyət göstərməsi faktı diqqətə layiqdir. Abdulla bəy Əfəndiyev və B.N.Kiçikxanlının Ģəxsində ġəki-Zaqatala bölgəsinin Azərbaycanın dövlətçilik tarixində necə önəmli rol oynadığı göz qabağındadır. ġəki və Zaqatala təkcə ərazi baxımından yaxın deyil, məfkurə və idrak baxımından da 267

qonĢudur. Bu bölgənin insanları təfəkkür və düĢüncə tərzi ilə həmiĢə yaxın və doğma olmuĢlar. “Latın əlifbasına keçmək barədə” hazırladığı layihəsi ADC parlamentində bəyənildiyi üçün “Son türk əlifbası” adı ilə nəĢr edilən Abdulla Bəy Əfəndiyevlə Bayram Niyazi Kiçikxanlının dostluğu və birgə əməkdaĢlığı həm Azərbaycan, həm də bölgə tariximizin Ģanlı səhifələrindən biridir. Kitabçanın digər bir məziyyəti ondadır ki, orada Qandaxın sazlı-sözlü insanları haqqında da məlumatlar verilir:Ələsgər Məmmədov, Pərvin Məmmədov Ģair kimi, AĢıq Arab, Yaqub Muradov, AĢıq Xozəhməd, Bilal Əliyev aĢıq kimi təqdim edilirlər. Qandaxın ağız ədəbiyyatından verilən nümunələr,əsasən,bayatılardan ibarət olsa da, məzmun və mündərəcəsi ilə son dərəcə maraqlıdır.Burada Azərbaycan qadınının mənəvi dünyası bütün saflığı və Ģəffaflığı ilə görünməkdədir. Bəzən deyirlər ki, bizdə etiraf ədəbiyyatı yoxdur. Bunu deyənlər unudurlar ki, etiraf həqiqətin ifadə və təsdiq formasıdır:o bizim Ģifahi ədəbiyyatımızdan gəlir: BaĢımda sarı sancaq, Bu dağı aĢdım ancaq. Qız oldum, gəlin oldum, Od tutub yandım,ancaq. (Məmmədova Nazxanımın söyləməsindən) Bu bayatı saflıq və müqəddəslik mücəssəməsi olan Azərbaycan qadınının etirafı deyilsə, bəs nədir? Rəmz və simvollarla mənalandırılmıĢ hər misra bütöv bir insan ömrünün hər deyəndə deyilməyən məqamlarından bəhs etmirmi? “BaĢımda sarı sancaq”...sarı həsrət rəngidir. Sancaq isə saçları bir yerə yığmağa xidmət edir, dağılmağa qoymur. Yəni, həmiĢə fikrimdə və zikrimdə kiminsə, nəyinsə həsrətini yaĢadım, lakin bu dərdi “sarı sancaq” kimi baĢıma vurduğumdan, onu bəlli olmağa, bilinməyə qoymadım, yığıb bir yerdə saxladım. “Bu dağı aĢdım ancaq”...Sirr saxlamaq çox çətin Ģeydir. Onu heç kəsə deməmək, kiməsə açmamaq bəzən qeyri- mümkün olur. Sirr aĢılması möcüzə olan bir dağ kimidir. Yəni, sirrimi sirr olaraq saxlaya bildim,”bu dağı aĢdım”...Kimsə bilmədi ki, hansı sirri yaĢadım. ”Qız oldum, gəlin oldum, od tutub yandım ancaq”...Bu bir ömrün iki mərhələsidir...”Qız oldum”,yəni sevdim və sevildim.Valideynlərimin,yaxınlarımın sevgisinə büründüm.Özümə də, özgələrə də gözəl göründüm.Ġlk sevginin alovunda yandım. Bu çox xoĢbəxt yanğı idi. ”Gəlin oldum”...yanğım daha da alovlandı. Lakin bu yanğı daha vüsal yanğısı deyildi, həsrət yanğısı idi...Ağrılı, acılı, dözülməz yanğı idi - sevgimə qovuĢmaq həsrətindən yaranan yanğı ilə məcburi yaĢamaq əzabından doğan yanğının gah kəsiĢən, gah da külək vurub dilim-dilim ayrılan alovları içərisində biĢmək idi. Bu dörd misrada etiraf da, etiraz da, qismətinə qail olmaq da vardır. Ömrü boyu yanğılar içərisində yaĢasa da, həya və ismət pərdəsinə sığınıb ailə namusunu, el-oba qeyrətini öz xoĢbəxtliyindən üstün tutan Azərbaycan qadınının poetik dünyasının rəngarəngliyi, dözümü və böyüklüyü insanı riqqətə gətirir. Ax, bu bayatılar!...Onlarda necə böyük həqiqətlər vardır!.. 268

Badəni içmə, qardaĢ, Hər sudan keçmə, qardaĢ. Baxma yadlar sözünə, Bacından keçmə, qardaĢ! (ġahnigar Əmrah qızının dilindən) Yenə də Azərbaycan qızının abır və həya, qismət və ismət, doğmalarına hörmət və ehtiram, ailəsi qarĢısında namus və ar məsuliyyəti burada öz poetik ifadəsini tapır. Burada tarixi yaĢayıĢ və həyat tərzimiz də, dünyagörüĢümüz də əks olunur. Badəni içmə,qardaĢ, Hər sudan keçmə,qardaĢ... Bu xəbərdarlıqdır.Atasının qızı üzərində haqqı olduğu kimi, qardaĢının da bacısı üzərində haqqı vardır. Bu - ümumazərbaycan adəti, ənənəsidir.Axı, nə olsun?! Bacı qəlbini, bacı ruhunu nəzərə almadan hökm vermək, qəti qərara gəlmək qardaĢa baĢ ucalığı gətirərmi? Bu iki misrada bacı qəlbinin böyüklüyü necə də aydın görünür!..O, qardaĢına xəbərdarlıq edir ki, onun ləyaqət və Ģəxsiyyətini qılığına girənlərin bir badə Ģərabına, yağlı sözləri və vədlərinə qurban verməsin - bacısının sevmədiyi adama verilməsinə razılıq verməsin. Çünki sevmədiyi adama ərə getməyə məcbur olan qız heç vaxt özünü xoĢbəxt hiss edə bilməz.QardaĢına “hər sudan” keçməməsini xatırladan bacı qadın müdrikliyi və incəliyi ilə iĢarə edir ki, hər bir suyun iki sahili vardır, bu su elə sudur ki, ondan keçən bir də bu sahilə qayıda bilməz, həmiĢəlik o sahildə qalar, yəni qardaĢla bacı arasındakı qardaĢ - bacı bağları qırılar. Bacıya qardaĢ olmaq hər Ģeydən əvvəl, bacının mənəvi dünyasına, hiss və duyğularına, sevgisi və məhəbbətinə hörmətlə yanaĢmaqdır: Baxma yadlar sözünə, Bacından keçmə,qardaĢ! Bu artıq qətiyyətdir - qadın etirazının əzab və qəzəbqarıĢıq hökm Ģəklindəki ifadəsidir.Əgər qardaĢ bacı qəlbinin döyüntülərini eĢitmirsə,”yadların sözü” ilə bacısının taleyini həll edirsə, onda bacı ürəyi qardaĢdan küsür, doğmalıq ögeyliklə əvəz olunur.Çünki bacısından “imtina edən”, onu satlıq mal səviyyəsinə endirən, münasibətlərin tənzimlənməsində vasitəyə çevirən qardaĢın bundan sonra bacısından özünün ölçülərinə uyğun yaĢam tərzi ummasına yer qalmır. Bir baxın, əxlaq və mənəviyyatımızın ölçüsü sayılan qadın necə də müdrikdir! Zaqatala bayatılarında ana dilimizin bütün gözəllikləri və özəllikləri tam aydınlığı ilə görünür desəm, daha doğru olar: BaĢında ağ Ģalı var, Ağ Ģalın oxĢarı var. Özü gürcü balası, Musurman oxĢarı var. (Mürvət Ġslam qızı Muradovanın dilindən) 269

Və ya Qırmızı at minmağa, Canım qurbandı sağa. BaĢına dönüm, ey qız, Sən nə deyirsən mağa? (Mürvət Ġslam qızı Muradovanın dilindən) Yuxarıda misal gətirdiyimiz birinci bayatıda baĢına ağ rəngli Ģal bağlayıb, müsəlman qaydası ilə geyinən gürcü gözəli obrazlaĢmıĢdır: təbiidir ki, çox millətlərin qarıĢıq yaĢadığı Zaqatalada avar, ləzgi, saxur, dargin, hətta yunan gözəllərinin gözəlliklərini görməmək və vəsf etməmək mümkün deyildir.Belə olduqda, qonĢu Gürcüstandan qəlmiĢ, Zaqatalada məskunlaĢmıĢ, azərbaycanlılarla illər boyu qaynayıb-qarıĢmıĢ, gözləri və baxıĢları ilə adamdan məhəbbət uman gürcü gözəlini necə vesf etməyəsən? Əhsən bu vəsfə də, o gürcü gözəlinə də! Ġkinci bayatıda isə prototürk dilindən gələn və Zaqatala-Balakən-Qax Ģivəsində qorunub saxlanan fonetika yaĢayır. Türk dilində iĢlənən ”nq” qrupunun əlamətlərini ġəki, Qarabağ və ZaqatalaQax-Balakən dialektlərində çözələmək istəyirəm. Qarbağ (Gəncə və Qazax) dialektində “nq” qrupunun “q” samiti düĢür, nəticədə “n” burunda tələffüz olunur(“sağır nun”məsələsi): Mana,sana və s. Zaqatala-Qax-Balakən dialektində “nq”qrupunun “n” samiti düĢür, nəticədə iki sait arasında ”q” səsi “ğ” kimi tələffüz edilir:Mağa,sağa və s. ġəki dialektində isə “nq”qrupu bütövlükdə düĢür, əvəzində diftonqlaĢma əmələ gəlir:Maa,saa və s. Məzmun etibarı ilə Zaqatala bayatıları son dərəcə al-əlvandır.Orada elə rənglər və elə çalarlar vardır ki, insanın duyğu , hiss dünyasını ən zərif , incə qatları ilə görmək imkanı yaradır: Saraldım meĢə kimi, Soldum bənövĢə kimi. Yarım məni sındırdı Onluğun ĢüĢə kimi. Və ya Qara köynək yaxası... Nə boyum var baxası? Güldən köynək tikərəm, BənövĢədən yaxası. Ya da Gedirdim Balakənə, Rast gəldim gül əkənə Yaxud 270

Məhlədə arı balı, Dibində yaĢıl xalı. Toylarda kim oynasın? -Oyunçu Murtuzalı! Və ya Ağ dəvə iznən gedər, Tükü Tiflisnən gedər. Oğlan xəstə yatanda Dərmanı qızdan gedər. Yaxud da Suya gedən ikimiz, Suya batır yükümüz Maxmur döĢək, gül yastıq, Soyun,yataq ikimiz. Və yaxud da ki, Qandaxın qıraxları, Qızıldan qarmaxları (Yenə də Mürvət Ġslam qızının dilindən) Birinci bayatıda etirafqarıĢıq giley, ”ĢüĢə kimi sındırıldığını” boynuna almaq səmimiyyəti varsa da, ikinci bayatıda qız və ya qadın dünyasının özünə inam, özünüdərk məqamları vardır. Bir tərəfdən “kiminsə köynəyinin yaxasına baxmağı ”yaĢının azlığına, nə boyu olduğuna” görə özünə haradasa nöqsan hesab edən qız sanki birdən-birə qətiləĢir, özünün gücü və qüdrətini nümayiĢ etdirməkyaĢıl bir çəməndə görüĢərkən sevdiyi oğlana ”güldən köynək tikib, bənövĢədən yaxa qoymaq” qərarına gəlir.Qız və ya qadın iradəsi necə de yenilməz olur! Üçüncü bayatıda “Balakənə gedərkən” rast gəldiyi “gül əkənə” verilən könlün cırpıntıları, dördüncü bayatıda isə “oyunçu Myrtuzalı”nın oynamasını arzulayan bir gözəlin istək və arzuları ifadə olunmuĢdur. BeĢinci bayatı isə məzmunu etibarı ilə aĢağıdakı bayatını xatırladır: Ağ dəvə düzdə qaldı, Yükü Təbrizdə qaldı. Oğlanı dərd apardı, Dərmanı qızda qaldı. Burada, sadəcə olaraq, coğrafi yaxınlıq və qonĢuluq münasibətlərinə görə ”Tiflis” sözü iĢlənir. Bu həm də onunla əlaqədardır ki, Azərbaycan Rusiya tərəfindən iĢğal olunduqdan sonra Tiflis Zaqafqaziyada mədəni mərkəz rolunu oynamıĢdır. Altıncı bayatı isə ġəkidə məĢhur olan: 271

Alma atana qurban, Atıb-tutana qurban. Məxmər döĢək, gül yastıq, Yalqız yatana qurban. bayatısının variantı kimi özünü göstərir. Yuxarıda nümunə kimi gətirilən sonuncu bayatıda “Qandax” sözünün iĢlənməsi isə bayatılarımıza xas olan səciyyəvi cəhətlərdən biridir. Belə ki, region coğrafiyasıyer, çay adları bayatılarda iĢlənməkdədir. Zaqatala(Qandax) bayatılarına xas olan cəhətlərdən biri də odur ki, elin qəhrəman kimi qəbul etdiyi Ģəxslərə həsr edilmiĢ ağılarda təsvirə xüsusi yer verilir: AĢ payı taxçadadı, Paltarı buxçadadı. ġuayı vurubdular, Hədinin baxçadadı. Bir sözlə, Gülnigar xanımın “Mənim yurdum, məkanım” kitabçası ailə sevgisindən el sevgisinə qədər böyüyən bir sevginin iĢığında yazılmıĢdır.Müəllifin özünün də etiraf etdiyi kimi o, “yazıçı deyidir”. Lakin bu yazıda ibrətamiz səhifələr çoxdur və gələcək nəsillər üçün bir örnəkdir. Möhtərəm oxucu, bu kitabçanı oxuyarkən sən də öz Ģəhərinin (o, böyük və ya kiçik olsa da), öz kəndinin(o, hətta bir neçə evdən ibarətdirsə də) mənəvi dəyərlərini gözlərinin qarĢısına gətir, torpağına baĢ əy ki, həmiĢə üzü ağ, alnı açıq olasan. ********************************************************* *********************************

XV Ön söz əvəzi Mahir Cavadlının “Bir ovuc vətən torpağı” kitabına ön söz. ( Bakı , “Letterpress”-2010)

Sözün ilkinliyindən çox deyilib və deyiləcək. Məni düĢündürən isə ilkinlikdəki saflıq və cılğılıqdır. Ġnsanları söz vurğunu, söz aĢiqi edən də elə budur. Mahir Cavadlının Ģeir və hekayələri ilə tanıĢ olduqca sözə hormət və ehtiramla yanaĢmağın vacibliyinə bir daha inandım:qəlbim fərəh və qürur hissi ilə doldu. Əsərlərindəki yaĢantıların təbiiliyi isə diqqətimi daha çox çəkdi. 14-50 yaĢ arası yaĢantılardakı duyğuların poetik ifadəsindən doğan düĢüncə və təfəkkür tərzi oxucunu ovsunlayır. Müəllifin təbii görüntüləri gözünə və könlünə köçürmək, görüntülərdən doğan poetik ovqatı idraki səviyyəyə qaldırmaq meyli aparıcı məziyyət kimi ortaya çıxır və yaradıcılığı boyu onu müĢayiət edir. 14 yaĢında qələmə aldığı “Bahar gəlir” Ģeirində qarın əriməsi, yağıĢların yağması, çayların daĢması və s. adi təsvirlər kimi 272

sadalansa da, “kəndləri dolaĢır çaylar”, “qaval çalır yaz yağıĢı” kimi ifadələrin iĢlənməsi maraq doğurur. 19 yaĢında qələmə alınan “Bahar mənzərələri” Ģeirində isə: Qaldirıb qədəhtək ĢiĢ qayaları Dağlar salamladı GünĢi, Ayı. və ya Yuxulu körpətək dodağın büzüb, Açılır gözləri Ģehli qönçənin. kimi Ģairanə tapıntılar diqqəti cəlb edir. El içində metaforik Ģəkildə iĢlənən “qözübaĢı qaynayır” ifadəsini M.Cavadlı təbiətə köçürərək “büllur bulaqların qaynayır gözü” kimi iĢlətmiĢdir. Digər Ģeirlərində də M.Cavadlı metaforik üsulla portret yaratmaq qabiliyyətini nümayiĢ etdirir: Dalğın dalğalara baĢ vurur gəmi, Mavi ləpələrə dümağ Ģum çəkir. “Gəmi göyərtəsində” Yaxud YapĢıb evlərin ətəklərindən Yollar hey dırmaĢır üzü yuxarı. “ġəki lövhələri”

M.Cavadlının sözlə yaratdığı peyzaj-portretlər beĢiyinin ana və nənə laylasının həzinliyi ilə yırğalandığı Zəngilandan baĢlayaraq bütün Azərbaycanı əhatə edir. Orada “Ģəninə söz tapmaq çətin olan” Naxçıvan, “dərdli Arazda yuyunan məğrur” ġərur, “özündə-sözündə tarix yaĢadan” ġəki, Bartazı, ġükrətazı, Nəbi daĢı, Həkərisi ilə yaddaĢına həkk etdiyi Zəngilan görünür. Azərbaycan dərdi və harayı poetikləĢdikcə daha da itilənib ovxarlanaraq insanin bağrının baĢına qədər yeriyir. Ata- ana ocağını- yurd itkisini yaĢayan hər kəs, özü də Ģair qəlbli insan elə M.Cavadlı kimi cılğı qəmdən yoğrulmuĢ sözün həzinliyini yaĢayardı-yaĢayır da. Bir vaxtlar ona Zəngilanda laylay çalan anasını hay- küylü Ģəhərdə, torpaq ətri duyulmayan asfalt ilə köməksizlərə ancaq dərd yağdıran səma arasında itirdikdən sonra “indi sinəmizin dağısan” deyə sızlayaraq , ana ruhunu Ģad etməyi özünə borc bilir. Nə edək , belədi həyatın tərzi, Dünyanı tutammaz heç kim beĢ əlli. Tanrı ölçüsüdür bu daĢ-tərəzi, 273

Ruhun Ģadlığıdır ən xoĢ təsəlli. “Ruhun Ģadlığıdır ən xoĢ təsəlli” Vətənindən didərgin salınan, köçkün-qaçqın həyatı keçirən (yaĢayan yox!) Ģairlərə qərib Ģairlər deyirlər. Vətənin bir parçasından köçkün- qaçqın düĢüb digər bir yerində ömür sürən (yaĢayan yox!) Ģair isə yarımqərib Ģairdir. Qərib Ģair də , yarımqərib Ģair də Vətəni öyür. Bu-böyük təsəllidir. Ancaq Allah eləməsin , Vətən Ģairsiz qala- öyülməyə , sevilməyə , vəsf olunmaya , bax , bu- çəkilməz dərddir , ağlasığmaz faciədir. Təbəssüm- üzümdə qərib göyərçin, GülüĢ-sevincimin kövrək köynəyi. “Ümid”

-deyən M.Cavadlı haqqa dərin inamla gələcək xoĢ xəbərli səhərlərə qənĢər yeriməkdədir. 20 Yanvar və Xocalı Ģəhidlərinə urək ağrısı ilə ağı deyən , dərdin ağırlığından qətiləĢən Ģair “bu gündən döyüĢ paltarını” geyərək xalqının rifahı, təhlükəsizliyi və azadlığı uğrunda mübarizə meydanına atılır. Qeyrəti də , hünəri də Vətənə xidmətdə görür: “Əfsanə”yə can verər, Bir dastan ömür yaĢar. Canını qurban verər, Sirri verməz sirdaĢa. “Əl soyuq, ürək isti” M.Cavadlının Ģeirləri say etibrilə gözqamaĢdırıcı olmasa da, mövzu dairəsinə görə çox geniĢdir. Burada sevən qəlbin həyəcanları və çırpıntıları görünməkdədir: DüĢüncələr keçib gedir ürəyimdən Ģirin-Ģirin, acı-acı. Bir “sevirəm” kəlməsidir sevən qəlbin tək əlacı. “Dağüstü parkda” “Saçını özünə”, “qaĢını gözünə”, “yolunu izinə” qısqandığı bir el gözəlinin çox ağır və çox çətin imtahanından keçən Ģairin sevgi dünyası necə də rəngarəngdir. Vaxtsız gələn məhəbbətin Sevdası dünyaya yetər. Qız, səni sevməmək çətin, Sevə bilmək ondan betər. “Gənc qıza”

274

Əslində sevgi özünüdərkin bir formasıdır. Bu, tale və bəxt məsələsinin açımı, anlamıdır.Deməli, məhəbbətin ucası- kamilliyin zirvəsidir. ...Rast gəlmiĢəm uğursuz bir məhəbbətə, Hey qaçıram, əlim çatmır səadətə. Hər Ģeyə, xoĢ bəxtə, bəd taleyə əyirəm baĢ deyəsən yavaĢ-yavaĢ. “Ġnam” deyə fəryad edən M.Cavadlı bunu sevib- sevilənlərin ayrılığa zorlanması aktı kimi qiymətləndirir, sevənləri ayırmağı az qala cinayət səviyyəsində qınayır . Ġnsanın özünə ən böyük sui- qəsdlərindən biri də vaxtı dəyərləndirə bilməməsidir. Hər birimizdə rast gəlinən bu çatıĢmazlığı bədiiləĢdirib poeziyamıza gətirənlərdən biri də M.Cavadlıdır. Bir zaman qayğısız ömür sürərdim Ġndi zamanladır ən böyük dərdim. Vaxt vardı vaxtımı çox öldürərdim, Ġndi vaxt tapmıram vaxtı bölməyə. “Vaxt” Bu, Ģairin ömrü mənalı yaĢamaq məsuliyyətinin ifadəsidir. YaxĢılıqsız yaĢamaq ancaq pisə yaraĢır, Ģər iblisə yaraĢır. “Məni məndə tapmısan”

məntiqindən çıxıĢ edən Ģair “sakit bir gölə daĢ atmaqla” kin-küdurət doğuran bədxahların cılızlığını, miskinliyini görüb təəssüf hissi keçirir. Doğrudan da , Allahın sevə-sevə yaratdığı insanın özünü iblisləĢdirməsi faciədir və onun halına yananlar mənən güclü insanlardır. Halına yana billəm. Ancaq inanma bir də Sənə aldana billəm. “Məni məndə tapmısan” “Adamlar”, “Adamlılar” Ģeirlərində insani münasibətlərə, müsbət bəĢəri duyğulara iĢıq salan M.Cavadlını gediĢli-gəliĢli dünyanın olayları düĢündürməyə bilməzdi. ġairin təbirincə, insanın mənəvi- əxlaqi səviyyəsi nə qədər saf və təmiz olarsa, dünyamız da bir o qədər pak və nurlu olar. Və hər kəs birinci növbödə özündən baĢlamalıdır.

275

Həyatda qoĢadır xeyir ilə ,Ģər Saf, ülvi hisslərdən güc alır bəĢər , Ġlhamım qəlbimdə sönməyən məĢəl, Paklığım haqq olan sözlərimdədir. “Adamlar”

M.Cavadlının fikrincə , kainatın özü bir bütöv olduğu halda onun bölgə-bölgə , diyar-diyar , ölkə-ölkə parçalanması sülh bağıran dünyanın savaĢ meydanına çevrilməsinin baĢlıca səbəblərindəndir. Sülh deyən dünya Hərb dolu tamaĢadır. “Təzadlar”

Təbiətlə təmasda füsünkarlıqlardan böyük zövq almağı bacaran M.Cavadlı dünyaya baxıĢlarını qısa və lakonik ifadə etməyi də bacarır. Kol , Ģəlalə , ağac , adi divar belə onun Ģeirlərində qeyri-adi xarakteri, görüntüləri ilə diqqəti cəlb edir. Özü də bir neçə sətirdə. Cəsarətliyəm deyib Özün qayadan atar. QıĢqırar qorxusundan Səsinə qulaq batar. “ġəlalə”

Yaradıcılığında da həyatda olduğu kimi bütöv qalmağı bacaran M.Cavadlı məsum uĢaqlara həsr etdiyi Ģeirlərində özünəməxsusluğunu qoruyub saxlaya bilir , təkcə uĢaq dilində danıĢıb “dili dönməkdən” baĢqa:

Qəribədir hər sözü Bilməm kimdən öyrənib. YamsılamıĢam qızı, Ġndi öz dilim dönüb “Öz dilim dönüb”

Qahirə Ģəhərində isə qonaqları doğma dildə salamlayan “balaca elçi”yə həsr etdiyi Ģeirdə vətənpərvərlik hisləri özünü biruzə verir. Ürəyində ən uca Vətən , torpaq hissidir. O , Misirdə balaca Azəri elçisidir. “Balaca elçi”

M.Cavadlının kitabında toplanan mənsur Ģeir və hekayələr onun ətrafını diqqətlə müĢahidə etmək bacarığı ilə yanaĢı hadisələri ictimailəĢdirərək bədii 276

obrazlarla zənginləĢdirmək istedadından qaynaqlanır. Müəllif nəzm əsərlərində olduğu kimi nəsr əsərlərində də dilin müxtəlif çalarlarından bəhrələnməklə oxucusunu öz qələminin təsir dairəsinə sala bilir. Onun mənsur Ģeirləri nə qədər yığcam və lakonik ifadə tərzi ilə qəlbindən keçən duyğuları ifadə edə bilirsə , hekayə janrında dərdin-kədərin qabarıqlığı , yumor hissi də oxĢar ədəbi metod və priyomların vasitəsilə oxucuya çatdırılır və sözsüz ki , maraq doğurmaya bilmir. Ən baĢlıcası isə bu əsərlərdə biz real həyatı görür , təsvir olunan gerçəkliklərdən düzgün nəticə çıxarmaq imkanı əldə edirik. Əsil qələm sahibinin də baĢlıca məqsədi elə bu olmalıdır. Müəllifə yeni yaradıcılıq uğurları , oxucularla daim baĢbaĢa vermək səadəti arzulayıram.

****************************************************

**************

Rəylər I Çoxdan

tanıdığım fizik

Yusif ġükürlünün “Yetti” kitabına son söz. ( Bakı , “Ozan”, 1998.)

Mən onu 1970 ci illərdən – Moskva , Ġ.V.Kurçatov adına Atom Enerjisi Ġnstitutunda diplom iĢi üzərində çalıĢdığı illərdən tanıyıram. Lap elə o vaxtlardan Ģirin ləhcəsi , baməzə söhbətləri ilə könül oxĢayan Yusif ġükürlü fizikdən daha çox nasir təsiri bağıĢlayırdı və mən bunu ona dəfələrlə xatırlatmıĢdım. Çox Ģükür ki, zaman mənim müĢahidələrimi doğrultdu. M.Ə.Rəsulzadə adına BDU–nun ġəki filialının dosenti , ġəki REM–in “Biofizika” laboratoriyasının rəhbəri Yusif ġükürlü “Yetti” adlı elmi – fantastik bir əsər yazdı. Bu povestdə onun elmi – fantastik fikirləri məhz ədəbi düĢüncə tərzi ilə öz ifadəsini tapdı. Bunun yeganə səbəbi ondan ibarətdir ki, bədii təfəkkür həmiĢə elmi təfəkkürdən qabağa gedir. 277

Yer planeti, onun qalaktikamızdakı yeri, digər qalaktikalarla əlaqəsi problemi fizikin nasiranə baxıĢından doğulan “Yetti” povestində elmi-bədii Ģəkildə qoyulur. Fikrin, xəyalın sürəti iti, təsəvvürün meydanı geniĢ olduğundan, çox təbii ki, bir çox elmi düĢüncələr bədii dilin gücü ilə deyilə bilər. Yer üzündə mövcud olan sivilizasiyanın öz-özünə yaranmadığını güman edən fizikə elə gəlir ki, haradasa daha yüksək sivilizasiyalar vardır və onlar zaman-zaman Yer sivilizasiyasına öz təsirini göstərirlər. Müəllifə görə onlar öz səviyyəsi baxımından daha yüksəkdir və insanın ən yüksək sivilizasiyaların yaradıcıları ilə qohumluğu vardır. Yer üzərində yaĢayan insanlar heç vaxt təklənməmiĢlər və atalar demiĢkən :-Dünya sınaq meydanıdır. Bu sınaq meydanına atılan insan cismi ilə torpağa, ruhu ilə göylərə bağlıdır. Yusif ġükürlünün “Yetti” povesti elmi-fantastik janrda yazılmıĢ bir əsərdir. Burada hadisələr dialoqlar Ģəklində, təhkiyə üsulu ilə açılır: lakin hadisələrin dinamik açılıĢı bədii axarda deyil, informativ tərzdə öz ifadəsini tapır ki, bəlkə də bu problemin elmi Ģəkildə qoyulması ilə bağlıdır. Hər halda fantaziya elmin qanadlarıdır və gələcəkdə daha yüksəklərə uçmaq imkanı verir. Jül Vernin, Aleksandr Belyayevin ədəbi xidmətlərinin elmə verdiyi töhfələr göz qabağındadır. Bu günki Azərbaycan ədəbiyyatında fantastik janrın inkiĢafı xüsusi əhımiyyət daĢıyır, müstəqil bir dövlətin alimi və yazıçısı müstəqil düĢünmək, yaratmaq imkanı əldə edir. Bu mənada “Yetti” əsəri müasirdir. Müəllif elm üçün mübahisəli olan bir çox problemləri fantaziya iĢığında göstərməyə çalıĢır ki, bu da gələcəkdə elm adamlarının nəzər-diqqətini cəlb edə bilər. Alim mülahizəsi və nasir qələminin birgə ittifaqından, yəqin ki, sensasiya deyil, oxucuları düĢündürən əsərlər meydana çıxacaq, müasir ədəbiyyatımızda yeni-yeni fantastik əsərlər yaranacaqdır. Əlbəttə, fantastik əsərlərdə qarĢıya qoyulmuĢ problemlərə birbaĢa cavab vermək mümkün deyildir. Lakin bu əsərlər həmiĢə oxucuların xəyalını nadlandırır. Xəyalın qanadlanması isə gələcəyə uçuĢdur.

II Bir damla mürəkkəbin möcüzəsi. F.Ġbrahimovun “Təlim prosesində alqoritmik və evristik fəaliyyətin optimal münasibətlərinin əsaslarına dair oçerklər” (Bakı , “Pedaqogika”-1999) kitabı haqqinda etüdlər. (Azərbaycan BPKĠA və YHĠ- nin ġəki filialının kabinet müdiri Məmməd Hacıyevlə birlikdə)

Müqəddəs “Qurani-Kərim”in bir çox ayə və surələrində insanın beĢikdən qəbrədək öyrənməli olduğu tövsiyə edilir. Elmə, alimə yüksək qiymət verilir, “bir damla mürəkkəb” “insan qanından” da qiymətli hesab olunur: Görəsən nə üçün? Hər Ģeydən əvvəl onun üçün ki, bu “bir damla mürəkkəb”dən, yoxdan var olan, xəlqə ağlın sirrini 278

izhar qılan söz yaranır. Əgər qələm sahibi həm alim, həm də müəllimdirsə, qəlbinin və beyninin ən dərin qatlarından süzülüb gələn, daĢdan-daĢa daman damcılı bulaqların Ģəffaf suları kimi duru olan hiss, duyğu, düĢüncə və fikirlər doğulur. Görün, “bir damla mürəkkəb” nə möcüzələr yaradır! Ġnsan kamalının zirvəsi sayılan bütün əsərlər bu “bir damla mürəkkəb”in məhsuludur.QarĢımızda iyirmi illik bir zəhmətin və “bir damla mürəkkəb”in bəhrəsi olan bir əsər durur. Bu elmi-pedaqoji əsərdir. Müəllifi Firədun Nadir oğlu Ġbrahimovdur. Pedaqoji elmlər doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiĢ dissertasiyanın monoqrafik Ģəklidir. Monoqrafiya ilə tanıĢ olduqca belə bir fikrə gəlməli oluruq ki, Ģair ilə pedaqoqun elə bir fərqi yoxdur. “Təlim prosesində alqoritmik və evristik fəaliyyətin optimal münasibətlərinin əsaslarına dair oçerklər” adlanan bu monoqrafiyada təlimdə Ģagirdlərin əqli fəaliyyətinin alqoritmik və evristik növləri arasındakı nisbət prosesi fəlsəfi, didaktik prinsiplər əsasında tədqiq edilmiĢdir. Təlimin altsistemləri haqqında öz tədqiqatlarını Ģərh edən müəllif müəllim – təlim materialı və Ģagird münasibətlərinin spesifik xüsusiyyətlərindən danıĢır. Ġstər izahlı reproduktiv, istərsə də problemli təlim altsistemlərinin tədqiqində, çox haqlı olaraq, müəllif Ģagirdlərin alqoritmik və evristik fəaliyyətinin yeri və nisbətini, altsistemlərin uzlaĢmasının zəruriliyini araĢdırır, dəyərli nəticələrə gəlir. Müəllifin proqramlaĢdırma ilə bağlı fikirləri diqqətəlayiqdir. Oxuculara təqdim edilən bu əsərin elmi-nəzəri əhəmiyyəti bir də ondadır ki, müəllif keçmiĢ SSRĠ məkanında və müxtəlif xarici ölkələrdə məĢhur olan pedaqoqların M.Ġ. Maxmutov, A.S. Babanski, L.F. Fridman, Y.M. Kolyaqin, Ġ.Y. Lerner, L.N. Landanın və baĢqalarının pedaqoji irsindən bəhrələnmiĢdir. Bu isə ona qarĢıya qoyulmuĢ problemin hərtərəfli həlli üçün Ģərait yaratmıĢ, müqayisə və paralellər aparmaq imkanı vermiĢdir. Ən baĢlıcası isə odur ki, müəllif Azərbaycan pedaqoji fikrinə əsaslanmıĢdır. Ə.A. Ağayev, Y.ġ. Kərimov, Z.Ġ. Qaralov, M.M. Mehdizadə, N.M. Kazımov, B.A. Əhmədov kimi çağdaĢ Azərbaycan pedaqoqlarına istinad etmək, onların ideyalarına söykənmək, nəticə və ümumiləĢdərmilər çıxarərkən məhz onlara əsaslanmaq F. Ġbrahimovun milli pedaqoji fikir tariximizə dərin hörmətlə yanaĢmasından irəli gəlmiĢdir. Əslində “mən tələbəlikdən bugünədək Azərbaycan pedaqoji fikrinin korifeyləri olan M. Mehdizadənin, N. Kazımovun və baĢqalarının əsərlərini doyumsuzluqla öyrənirəm” fikri ilə F. Ġbrahimov milli irsə məhəbbətini ifadə etmiĢdir. Əlbəttə, belə geniĢ bir monoqrafiyanın bütün məziyyətlərini kiçik həcmli bir yazıda Ģərh etmək mümkün deyildir. Eyni zamanda həcmindən asılı olmayaraq, bir monoqrafiyada müasir təlim prosesinin tam və bütöv mənzərəsini də vermək qeyri-mümkündür. Yəqin ki, monoqrafiya ilə bağlı qeydlərini göndərən pedaqoqlar bu sahədə olan kəsrlərin aradan qaldırılmasına kömək edəcəklər. Qeyd edək ki, son dövrlərdə ayrı-ayrı elm sahələrinin surətlə Ģaxələnməsi prosesi nəticə etibarı ilə universallıq ehtiyacı doğurmuĢdur. Arzu edirik ki, əsərin fəlsəfi-pedaqoji xarakteri nəzərə alınmaqla, filosoflar da, digər elm xadimləri də öz münasibətlərini bildirməkdə xəsislik etməsinlər. “ġəki” qəzeti. № 8 (11136) , 6 aprel 1999-cu il.

279

III

Bizim ellərə gedən yollar Məhərrəm Qasımlının “Bizim ellər yerindımi” (Bakı , “AzərnəĢr”-1994) kitabını oxuyarkən

Dərd də həmqafiyə olurmuĢ. Qərib Ģəhər, qərib insan, qərib məzarlar kimi dərd dərdə oxĢayırmıĢ, dərd dərdə yaraĢırmıĢ. Məhərrəm Qasımlının bu günlərdə Azərbaycan Dövlət NəĢriyyatı tərəfindən oxuculara təqdim edilmiĢ “Bizim ellər yerindəmi?” kitabı Dərbənd dərdi, Göyçə göynərtisindən, könlü qırıq Məhsəti türklərindən, boynuburuq soydaĢlarımızın ağrı-acılı taleyindən bəhs edir. Doğma tariximizi və doğma dərdlərimizi sevə-sevə, oxĢaya-oxĢaya inci kimi ipəsapa düzən Məhərrəm Qasımlı yaddaĢ iĢığında Dəmirqapı Dərbəndə daxil olur. Görəsən, bu dünyada həsrətlilərin görüĢündən də məĢum bir səhnə varmı? Bir tərəfdə düĢmən çəpəri olan sədləri bənd-bənd sökülmüĢ, Narınqalası çat vermiĢ, Cümə məscidinin qəddi həsrətdən əyilmiĢ Dərbənd, bir tərəfdə isə könlü qübarlana-qübarlana qol açıb torpağının üstünə gedən eloğlumuz Məhərrəm Qasımlı. Narınqalanın girəcəyində iri-iri hərflərlə yazılmıĢ adların içərisində Azərbaycan hökmdarlarının adlarını axtarsa da, tapa bilməyən, sanki qəfil əsən yad küləklərin iliyə qədər iĢləyən soyuğundan sümükləri sızıldayan, yarıuçuq qala bürclərinə, yarıqopuq tağlara qəhərlənə-qəhərlənə baxan, gah özünü, gah taleyini qınayan, bağrından qopan iniltidən səksənib dik atılan M. Qasımlının ürəyindən nələr keçdi bu yerdə? Dərbəndin Ģimal divarındakı DaĢ qapının otuz il öncə Rostov-Bakı magistralı çəkilərkən söküldüyünü xatırlayınca fəryad çəkdi. DaĢ qapısı sökülmüĢ Dəmirqapı Dərbəndə baxmaq adama çox ağır gəlir, qardaĢım. Nə günahın sahibiyik ki, yaddaĢımızı ilməilmə, tarimizi kərpic-kərpic sökürlər? Sazlı-sözlü Dərbənd əhli ilə görüĢ də son dərəcə təsirlidir. DaĢ qapısı sökülmüĢ Dərbənd kimi, Dərbənd əhli də yaralıdır. Otuz beĢ ildir ki, gənc nəslin dili əlindən alınıb. Azərbaycan türkcəsində yaĢlı və orta yaĢlı nəsil danıĢır. Onların da dilində yanıqlı bayatılar, gileyli gəraylılar, sızıltılı qoĢmalar var. Urvaltı ocaq haqqında urvaltı söz deyən Məhərrəm Qasımlını daha sonra el qeyrəti Qazaxıstanın Cambul vilayətinin Çu rayonuna aparıb çıxarır. Repressiya illərində sürgün edilmiĢ azərbaycanlılar burada yaĢayırlar. Zor ilə Azərbaycandan qoparılıb, təklənmiĢ Dərbənd özünü Ģəhərlər içərisində qərib hiss etdiyi kimi, düz əlli iki il bundan əvvəl zorla vətənindən çıxarılaraq Qazaxıstan çöllərinə sürgün edilmiĢ bu adamlar hələ də özlərini adamlar arasında qərib və kimsəsiz sayırlar. Dərbəndin görkəmindən kədərqarıĢıq məzəmmət yağdığı kimi, bu adamların da qaĢ-qabağından ümü-küsü, söhbətlərindən gileygüzar yağır... Bakıdan göndərilən “Əlifba” dərsliyi və bu dərslik əsasında ilk dəfə keçilən “Ana dili” dərsi haqqındakı sətirləri həyəcansız oxumaq mümkün deyildir. 280

Yad caynağına keçmiĢ Dərbəndə, özgələrin fərmanıyla sürgün edilmiĢ adamlara təsəlli yeri var. Onları inandırmaq, ovundurmaq olar. Bəs özününkündən özgəlik görənlərə nə deyəsən? Nə yaxĢı ki, küsə bilmədiyimiz bir Ģey var – o da bizim türklüyümüzdür. Türk isə üç Ģeydən qaça bilməz: sazından, sözündən və özündən. Bu üç Ģey birgə olduqda türk yenilməz olur. Türkün yarası nə qədər dərin olsa da, sazla, sözlə sağalır. Məhərrəm Qasımlının Göyçə elinə səfəri nə yaxĢı ki, xəyali səfərdir. Mənə elə gəldi ki, dağdan ağır dərd gəzdirən bu insan atları kiĢnəməyən, itləri hürüĢməyən, xoruzları banlamayan, qoyun-quzusu mələĢməyən bir həyətin qapısını döymək istəyəcək və qapını sınıq görüb əli közə toxunurmuĢ kimi diksinib geri çəkiləcək, kimsəsizlik, yiyəsizlik sükutunu pozmaq üçün dəli bir nərə çəkəcək, elə o saat da AĢıq Alının, AĢıq Ələsgərin ruhu oyanmasın deyə nəfəsini içəri çəkərək susacaqdır. Və yenə də nə yaxĢı ki, o, Dədə Ələsgərin ruhuyla söhbət etməyi üstün tutur, saza-sözə söykənib XoĢbulaq, Ağbaba, Göyçə, Qaraqoyunlu yaylaqlarını Ələsgər ruhuyla birgə gəzir. Ġlk baxıĢda gündəlik və səfər – qeydləri təsiri bağıĢlayan bu əsər əslində mükəmməl ədəbi-bədii nümunədir. Onun əsas məziyyəti ürək, beyin və yaddaĢ iĢığında yazılmasındadır. Hər bir sətri ürək qanı ilə yazılan, mühakimə süzgəcindın keçən, yaddaĢ iĢığında çözələnən bu əsər milli, bədii və tarixi dəyərə malikdir. Əsərin digər məziyyətlərindən biri də bədii dilin çox yüksək səviyyədə olmasıdır. Bu qədər böyük, bu qədər acı bir dərdi ancaq və ancaq belə bir Ģirin dil ilə söyləmək olardı. Dərdi qafiyələndirmək, ağrını doğmalaĢdırmaq ana dilinin hünəridir. Ġnanıram ki, ilahi qüdrətə malik olan ana dilimiz vasitəsilə ürəyimizin və beynimizin kiri-pası, yaddaĢımızın tozu silinəcək, dil birliyimiz yaranacaqdır. Dilbir olan kimi, elbir də olacağıq. O zaman “Bizim ellər yerindəmi?” sualının yalnız bir cavabı olacaq: - Bizim ellər yerindədir! Vaqif Aslan, ġəki rayonu. “Vətən səsi” qəzeti. № 5 (184) , 29 mart 1994-cü il.

Ġctimai Televiziya iyirmi dörd ayın iĢığında Bu gün kütləvi informasiya vasitələri sırasında televiziyanın imkanları ölçüyəgəlməzdir. Müstəqilliyə qədəm qoyduğumuz zamandan bəri ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin təĢəbbüsü ilə gündən-günə qol-budaq ataraq, bir çox telekanallara Ģaxələnən Azərbaycan televiziyası məhz dünyamızın bugünki səviyyəsində xalqımızın informasiya tələblərinin ödənilməsinə xidmət etməklə yanaĢı, həm də bir çox xalqların həyat və düĢüncə tərzi, münasibətlər sistemi ilə tanıĢlığa imkan və təkan verir. Televiziya həm də milli özünüdərkə, milli və dövləti Ģüurun formalaĢmasına xidmət göstərir. Bu mənada Ġctimai Televiziya və Radio Yayımları Ģirkətinin rolu və əhəmiyyəti göz qabağındadır. 281

Xalqımızın ilkinliyə qayıtmaq, özünü müasir dünyanın ən son səviyyəsində təsdiq və təmsil etmək, ruhi-mənəvi, əxlaqi dəyərləri ilə necə varsa, eləcə görünmək imkanı baxımından Ġctimai Televiziya və Radio Yayımları ġirkətinin fəaliyyəti mühüm əhəmiyyət daĢıyır. Bu Ģirkətin teleproqramlarının rəngarəngliyi və ictimai həyatımızın bir çox sahələrini əhatə etməsi onun həqiqi mənada xalq televiziyasl olduğunu sübut etmiĢdir. “Ovqat” proqramının mahiyyəti və məzmunundakı yığcamlıq – səsin, sözün və musiqinin vəhdəti xalqımızın ruhi-mənəvi, əxlaqi dəyərlərinin sintez halında ekranlaĢdırılması bütövlükdə Azərbaycan xalqının bədii-estetik səviyyəsini müəyyən etmək baxımından çox önəmlidir. Musiqinin, sözümüzün və poetik ruhumuzun toplusu kimi meydana çıxan “Ovqat” istər Azərbaycanda, istərsə də ölkə xaricində xalqımızın hansı ovqatda, hansı qabiliyyətdə və hansı istedadda olduğunu müəyyənləĢdirmək üçün hazır ölçülər verir. Bundan əlavə “Ovqat”ın müxtəlif səslərə, müxtəlif musiqilərə, müxtəlif Ģair və yazıçılara müraciət etməsi, bu müraciətin səsin, sözün və musiqinin vəhdəti Ģəklində təqdim edilməsi tədqiqatçılar üçün də geniĢ meydan açır, əyani müqayisə və təhlillərə Ģərait yaradır. Mən həm Ģair, həm də “Ovqat”ın qonaqlarından biri olduğum üçün söhbətimə ĠTV-nin çox maraqlı olan bu proqramından baĢladım. Bu heç də təsadüfi deyil və bu proqramın aparıcı seçimi, proqram və görüĢlər seçimi teleĢirkətin ən böyük uğurlarındandır. Ümumiyyətlə ĠTV yeni yaradıcı kollektivlə bütün ictimaiyyətin qarĢısına çıxdı və az bir zamanda yeni səslər, yeni üzlər və yeni sözlərlə ümumxalq auditoriyası qazandı. Buna misal olaraq deyə bilərəm ki, “Yeni gün” musiqi informasiya proqramı, “Carçı” informasiya proqramı, “Muzekspress”, “Gerçəyin özü”, “Muğam albomu”, “DanıĢan tarix”, “Sağlam ol”, “Ekspromt”, “Açıq dərs”, “Bizim ellər”, “Bura vətəndir”, “Əslində mən”, “Ortaq məxrəc”, “Teleportret”, “Cümə söhbəti”, “Ġstanbuldan salamlar”, “Salam əsgər”, “Bir mahnının tarixçəsi”, “Gecənin aydınlığı”, “Körpü”, “Tanrı hüzuruna gedən yol”, “Bir kəndin nağılı” və digər proqramlar xalqımız tərəfindən çox böyük maraq və diqqətlə qarĢılanır və artıq geniĢ tamaĢaçı auditoriyası qazanmıĢdır. Ġctimai televiziyanın təĢkil etdiyi bir çox proqramlarda xalqımızın etnoqrafiyasının, folklorunun əks olunması son dərəcə əhəmiyyətlidir. Adət və ənənələrimizin güzgüsünə çevrilmiĢ Ġctimai Televiziya milli birliyimizə və dövlətçilik ideologiyamızın formalaĢmasına xidmət edir. Bu mənada “Açıq dərs”i xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bu proqram xalqımızın idrakı və intellektual səviyyəsini müəyyən edən bir proqramdır. Ölkənin təhsil, səhiyyə, iqtisadiyyat, mədəniyyət və siyasət sahəsində əldə etdiyi göstəriciləri ilə tanıĢ olmaq üçün Ġctimai Televiziyanın rəngarəng proqramlarını ardıcıl olaraq izləmək yetərlidir. Üstəlik onu da qeyd edim ki, Ġctimai Televiziya çəkiliĢlərini studiya daxilindən çıxarıb bölgələrə ayaq açdığı, real gerçəkliyi dolğun əks etdirdiyi üçün hər kəs tərəfindən gün keçdikcə daha çox sevilir. Ġctimai Televiziyanın təsis olunmasının ikinci ildönümünü bu kanalı yaĢından ası lı olmayaraq, daim sevə-sevə izləyən çox böyük bir auditoriya məmnunluqla qeyd edir. ġəxsən mən bu iki ildə göstərdiyi xidmətlərinə görə Ġctimai Televiziya və Radio Yayımları ġirkətinin rəhbərliyinə, departament direktorlarına, ümumiyyətlə, bütün yaradıcı kollektivə dərin hörmət və ehtiramımı bildirirəm. Məhz bu fədakar yaradıcı kollektivin səyi nəticəsində iki il ərzində çox böyük iĢlər görülmüĢ, ictimai həyatımızın bir çox sahələrinin mahiyyəti və məzmunu doğru, dürüst olaraq tamaĢaçılara hər mənada ərmağan edilmiĢdir. Bu yolda kollektivə uğurlar arzu edirəm. 282

“XALQ QƏZETĠ”№191(25661).28 avqust 2007-ci il , çərĢənbə axĢamı , səh.7.

Mühasibələr və dialoqlar I Elçin Qaliboğlu ilə müsahibə O, əslən ġəkidəndir. Ġndi də orada yaĢayır. Milli ruhlu, döyüĢkən Ģeirlər müəllifidir. Əyalətdə yaĢayıb-yaratmağın nə demək olduğunu gözəl bilir. Beləliklə, həmsöhbətimiz Yazıçılar Birliyinin ġəki bölməsinin sədri, Ģair Vaqif Aslandır. E.Q. -Bu gün bölgədə yazıb-yaratmağın çətinliyi nədədir,həm də üstünlüyü nədir? V.A.- Əvvəla,onu deyim ki,Yazıçılar Birliyinin ġəki bölməsi yarandığı vaxtdan bəri ictimai əsaslarla fəaliyyət göstərir, Qəbələ, Oğuz, ġəki, Qax, Zaqatala, Balakən rayonlarını əhatə edir. Bölmə 1994-cü ilin payızında yaranıb. Bura rəngarəng bölgədir. Bütün çətinliklərə baxmayaraq ədəbi fəaliyyətimizi davam etdiririk. Regionun dağlıq ərazidə yerləĢməsi, maddi problemlər belə bir rəngarəng regionun vahid məcraya, vahid ədəbi istiqamətə yönəlməsində problemlər yaradır. Azərbaycanın bu və ya digər regionunda ədəbiyyatın inkiĢafı həm də ana dilimizin inkiĢafı deməkdir. Ümumiyyətlə, ədəbiyyat, bədii söz mənsub olduğu xalqın tarixibədii yaddaĢıdır, onun genetik kodlarının daĢıyıcısıdır. 100-150 il bundan qabaq Azərbaycanın müxtəlif regionlarında ədəbi məclislər fəaliyyət göstərirdi, bunların arasında əlaqələr yaxĢı qurulmuĢdu. Amma bu gün regionlararası ədəbi əlaqələr, məncə, istənilən səviyyədə deyil. Əgər bu əlaqələr güclənərsə, Azərbaycan ədəbiyyatının inkiĢafı naminə daha ciddi uğurlar əldə edilə bilər. 283

E.Q. -“Region düĢüncəsi” deyilən bir faktor sizcə, ədəbi-bədii yöndə özünəməxsusluğunu necə ifadə edir? V.A. -Konkret dildə, danıĢıqda dialektlər mövcud olduğu kimi, bədii sözün özündə də poetik düĢüncələr təbii olaraq çoxçalarlılıq yaradır. Bütün bunların bədiiləĢdirilərək vahid məcraya yönəldilməsi zəruridir. E.Q. -Poetik ruhlu bir Ģəxsin doğulduğu yurddan ayrıla bilməyib orada yaĢayıb-yaratması, yoxsa paytaxtda yaĢaması ədəbiyyata daha çox xeyir verə bilər? V.A. -Mənə elə gəlir ki, həyatımı, fəaliyyətimi Bakı coğrafiyasında qursaydım, o zaman sözümüzün ilkinliyindən, mifologiyasından, qədimliyindən uzaq düĢəcəkdim. Sözün ilkin biçimi, halı regionda daha çox qorunur.Özgə, yəni xarici dillər , siyasi dillər region mühitinə o qədər də daxil ola bilmir. E.Q. -Elə isə regionda yaĢayıb-yaradan yaradıcılarımızın mövzuları, poetik dil xüsusiyyətləri ilə paytaxtdakı yaradıcılarımızın ədəbi nümunələrini müqayisə edəndə hansı qənaətə gəlmək olar? V.A. -Region ədəbiyyatının nümunələrində istər-istəməz daha çox təbiilik məni çəkir.Tutalım ki, “insident” sözü bu gün bədii ədəbiyyata sirayət etməkdədir. Lakin bu söz doğmalıq sarıdan vətəndaĢlıq hüququ qazana bilmir. Amma bölgədə bu söz elə “hadisə”kimi iĢlədilir. Bu sözün daha uyarlı çalarlarından biri əslində “olaydır”. ”Olay” öz sözümüzdür. Paytaxt güclü təfəkkürlərin, beyinlərin yerləĢdiyi bir məkandır. ġübhəsiz, paytaxtın imkanları regionun imkanlarından qat-qat güclüdür. Paytaxtda yaĢayıbyaradan yaradıcıların xarici ölkələrlə əlaqələri, ayrı-ayrı ədəbi mühitlərlə tanıĢlığı regionda yaĢayanların əlaqələrindən daha üstündür. Ədəbi aləm yaradıcı Ģəxsdən hazırlıqlı olmağı tələb edir. Ġlk növbədə regionun xüsusiyyətlərini, ruhunu dərindən mənimsəmək, öyrənmək, öyrəndiklərində milli ruhu ifadə etmək, həmçinin dünyadakı müasir ədəbi prosesə mümkün qədər bələdlik tələb olunur. Ədəbiyyatımızın problemləri çoxdur.BaĢlıcası isə ədəbiyyata universal, kamil yaradıcı Ģəxslər çox gərəklidir. Görürsən, Ģair deyir ki, Ģeir yazmıĢam. SoruĢanda ki, yazdığınız mövzuda, məsələn, Avropa xalqlarının 284

ədəbiyyatında bu mövzuya necə yanaĢılıb, deyir xəbərim yoxdur. Füzulinin sözü olmasın, elmsiz Ģeir özülsüz bina kimi tez uçulub-dağılır. E.Q. -Bu gün Azərbaycanda çoxlu ədəbi cərəyanların təsirini görmək mümkündür. Bu mənada , ġəkidə yaradıcı əhval , xüsusən , gənclər arasında necədir? V.A. -Açıq deyim ki,hələ neçə il əvvələ kimi ġəkidə Azərbaycanın telekanallarının çoxunu aydın seyr etmək olmurdu. Obrazlı desək, paytaxdan yayılan ədəbi dalğalar da regionlara gəldikcə tədricən zəifləyir.Təbii olaraq mətbu nümunələr, xüsusən, ədəbi mövzuda çıxan nəĢrlər bölgələrə az getməklə yanaĢı, həm də gec gedib çıxır. Ədəbi nəĢrlərin bölgələrdə əhali tərəfindən oxunma səviyyəsinin azlığı da problemə təsir edən faktorlardandır.Bütün bunlarla yanaĢı o qənaət yaranmasın ki, modern, postmodern ədəbiyyat və baĢqa hazırda dəbdə olan ədəbi təmayüllərlə bağlı ġəkidə təsəvvür yoxdur. ġəxsən neçə il bundan əvvəl modern, postmodern ədəbiyyatla milli ədəbi qüvvələr arasındakı qarĢıdurmanın olub-olmaması ilə bağlı paytaxt mətbuatında yazı yazdım.Moderni, postmoderni “ən yeni”,”ən yeninin davamı” adlandırsaq belə, bu səviyyələr zaman baxımından bütün dövrlərdə ədəbiyyatda olub.Nizami Gəncəvi XII əsrdə əsrinin son həddi ilə düĢünürdü.Nəsimi dövrünün ən son idrakı səviyyəsi ilə yazıb-yaradırdı, Füzuli də həmçinin. E.Q. -Bu Ģəxslər zamanlarının səviyyəsini çox aĢmıĢdılar... V.A. -Türk ədəbiyyatını tədqiq edən Əhməd Kabaklı “modern” və “postmodern” anlamlarını izah edərkən , maraqlıdır ki, Füzulidən misal gətirir. Ədəbiyyatda həm əqli, həm də ki, hissi idrak var. Füzuli yaradıcılığında əqli idrakla hissi idrakı birləĢdirə bilmiĢdi. Modern ədəbiyyatdan danıĢırıqsa, ədəbiyyat hər hansı bir predmetə müxtəlif məqamlardan baxa bilər.Məsələn, hər hansı bir avtomobilə dağ süxurunun toplumu kimi baxa bilərik. Çünki avtomobildə istifadə edilən detallar faydalı süxurların emal olunaraq müxtəlif prosesdən keçməsindən sonra mövcud duruma gəlib çatıb.Ġnsanın dağa baxması müxtəlif cür ola bilər.Bir var ki, dağa faydalılıq baxımından yanaĢasan, bir də var dağdakı ucalığı, vüqarı görəsən.Mənə

285

elə gəlir ki,kim öz dövrünün ən son həddi ilə düĢünməyi bacarırsa,o,moderndir və postmoderndir. ġeirin ülvi məqsədi insanın poetikasını kəĢf etməkdir.Vaxtilə ġekspir deyirdi ki,ey insan,mahiyyətini açmayınca,səndən əl çəkən deyiləm.ġekspiri daim insanın bu dərəcədə ağalığa,vəhĢiliyə,qısqanclığa,xəyanətə meylli olması düĢündürürdü. Folkner,Alber Kamü kimi eksiztensialistlər də insan və dünya üz-üzə qoyulur.Nizaminin yaradıcılığında insanın zamanla, daxili ilə , içərisi ilə üz-üzə qalması ideal Ģəkildə ifadə edilib. E.Q. -ġəki bölməsinin neçə üzvü var? V.A. -Hazırda AYB-nin ġəki bölməsinin 10-a qədər üzvü var.Həmin Ģəxslər ardıcıl ədəbi yaradıcılıqla məĢğuldurlar.Bunların çoxu Ģairdir. ġairin çox olması təbiidir.Lermontov demiĢkən,bizdə hamı Ģeir yazır.Nəsrlə məĢğul olanımız da var, amma dramaturgiya və publisistika sarıdan kasadıq. Bu da ondan irəli gəlir ki,regionlarda teatr paytaxtla müqayisədə güclü deyil.ġəki teatrının vəziyyəti qənaətbəxĢ deyil. Düzdür,əsərlər tamaĢaya qoyulur, lakin tamaĢaçının teatra gəliĢi problem olaraq qalır. E.Q. -Öz yaradıcılığımızdan danıĢaydınız. V.A. -Mərhum Aydın Məmmədova həsr etdiyim poemam kitab halında iĢıq üzü görüb.”Ruhlarla söhbət” kitabım on il qabaq çıxıb,həçinin “Oğuz elinə salam”,”Qanımdan rəng alan gül” kitablarım son nəĢrlərdir. Bir vaxtlar XVII əsr fransız səyyahı Jan Batist Jardənin Səfəvi dövlətinə səyahətindən bəhs edən əsərlərinin ikinci cildi Azərbaycanla bağlı olduğu üçün onu tərcümə elədim, həmin tərcümə “Səyahətnanə” adı ilə kitab Ģəklində iĢıq üzü gördü.O yazır ki,1671-ci ildə Ġrivanda oldum.Orada bir nəfər də olsun erməni yaĢamırdı. Hamı təmiz qanlı müsəlman (türk) idi. Həmçinin o,1671-ci ildə Ġrivanda Novruz bayramının necə keçirilməsini aydınlığı ilə təsvir edir.Sonradan səyahətçinin yolu NoreĢəndən, Naxçıvandan düĢür, Culfanı, Əhəri, Mərəndi, Xoyu keçir, gəlib Təbrizə çıxır. Əsər fransızcadır.Onu 1711-ci il Amsterdam nəĢrindən – birbaĢa orijinaldan tərcümə etmiĢəm.

286

ġübhəsiz ki,əsəri orijinaldan oxumağın ləzzəti baĢqa Ģeydir.Erve Bazəni tərcümə etmiĢəm,onun dili çox ağır olsa da,məntiqli üslubu xoĢuma gəldi.Alber Kamünü fransızca oxumuĢam.Ümumiyyətlə,fransızca zəngin ədəbiyyat nümunələri mövcuddur.Gözəl tərcümə eləmək asan baĢa gəlmir.Gərək tərcüməçi öz üzərində daim iĢləsin.Viktor Hüqonun məĢhur əsərlərinin Azərbaycan dilində tərcüməsi çoxdan var,hesab edirəm ki,bu tərcümələr yaxĢı alınıb.Mənim iĢ istiqamətim elədir ki,tərcümə ilə xüsusi Ģəkildə ardıcıl məĢğul ola bilmirəm.Hər halda bununla bağlı maddi təminat gərəkdir ki, bütünlüklə tərcüməyə qatılasan.Məncə tərcüməyə dilin yarıĢı kimi baxmaq lazımdır.Yəni tərcümə etdiyin dildəki hər hansı bir obrazlı ifadənin ana dilində daha zəngin çalarını tapırsansa, bu, o dilin və tərcüməçinin hünəri hesab olunmalıdır.

“Xalq cəbhəsi”qəzeti. N:121 (1337) , 12 iyul 2007

Əzəli Ģəhər, indisi kənd olan KiĢ (“Azərbaycan” qəzetinin məsul əməkdaĢı Flora xanım Xəlilzadə ilə müsahibə)

Böyük Qafqaz sıra dağlarının ətəklərində, gözəl ġəkinin Ģimal- qərbində 287

yerləĢən KiĢ kəndi təkcə Azərbaycanın deyil , bəlkə də dünyanın qeyri-adi yaĢayıĢ sahələrindəndir. Dağları sıx meĢələrdən libas geymiĢ KiĢi ġəkidən bir çay ayırır. Yerli əhali arasında ona Böyük çay deyirlər. Dağıdıcı çaydır. Tarixi mənbələrdə KiĢin adı tez-tez çəkilir. Tədqiqatçılar deyirlər ki, KiĢ adlı yaĢayıĢ məntəqəsinə Monqolustandan tutmuĢ Ön Asiyayadək , hətta Avropada da rast gəlmək mümkündür. KiĢin adı Qafqaz Albaniyasından bəhs edən mənbələrdə də çəkilir.

Tarixi abidələrlə zəngin olan KiĢ elə ilk baxıĢdan adama kənd təsiri

bağıĢlamır. Onun görünüĢündə, küçələrinin salınmasında, evlərinin tikilməsində, qədim Ģəhər mədəniyyətinin üslubları aydınca görünməkdədir. Qırmızı kirəmitli ikimərtəbəli evlər, çaylaq daĢından hörülmüĢ hasarlar, salınmıĢ küçələr, qapı və pəncərələrdəki qədim memarlıq əlamətləri KiĢin Ģərəfli keçmiĢindən xəbər verir. Bu qədim və gözəl yaĢayıĢ məskəni haqqında ətraflı məlumat almaq üçün “KiĢ kəndi və onun məbədi” kitabının müəllifi, tədqiqatçı Vaqif Aslanla söhbət etdik. O, AMEA-nın Folklor Ġnstitutunun ġəki Ģöbəsinin rəhbəri, eləcə də Yazıçılar Birliyinin bu bölgə üzrə bölməsinin sədridir. ġəkinin tarixi, coğrafiyası, folkloru ilə bağlı maraqlı və orijinal araĢdırmaları var. - Vaqif müəllim “KiĢ” sözü nə deməkdir? Bu toponim özündə bir sıra mənaları yaĢatmaqdadır. Tarixi mənbələrdə iki KiĢin adı tez-tez xatırlanmaqdadır. Əslində, hər ikisi Ģumer tayfalarının tayfa allahının adıdır. Tarixilik baxımından eramızdan əvvəl IV minilliyin sonuna, III minilliyin əvvəlinə gedib çıxır. ġumer KiĢ ilə bizim KiĢ arasında bağlılıq çoxdur. Amma coğrafiyası baxımından məsafə Azərbaycandan Ġraqa uzanan yol qədərdir. Bilirsiniz ki, Qafqazda, Orta Asiyada, Avropada olan KiĢ adlı yaĢayıĢ məntəqələri 288

əslində türk tayfalarının tarixi-coğrafi yayımının parametrlərini bildirir. “KiĢ” sözünün arxasında imzası eramızdan əvvəl IV minillikdən görünən Kas tayfaları dayanır. Bu söz fonetik dəyiĢmələrə uğrayaraq “qas”, “kaĢ”, “qaĢ”, “kiĢ”, “qıĢ” və s. Ģəkillərdə iĢlənmiĢdir. Həqiqət budur ki, “KiĢ” sözü etnotoponimdir. Kas tayfaları və ya kasərlərin adı ilə bağlıdır. “Kasər boyundan olanların məskəni” deməkdir. Bundan baĢqa, “Kas” (“Qas”) sözü uca, yüksək mənasında da iĢlədilib. - Bu gözəl yaĢayıĢ məntəqəsinin zəngin tarixi abidələri haqqında nə deyə bilərsiniz?

Bu yaĢayıĢ məntəqəsində ən qədim abidə KiĢ qalası sayılır. Bu qala haqqında ətraflı məlumat Kərim ağa Fatehin “ġəki xanlarının müxtəsər tarixi” əsərində verilmiĢdir. Bəlli olur ki, qala 1551-ci ildə yerlə-yeksan edilmiĢdir. Çox təəssüf ki, qalanın dağıdılma tarixi bəlli olsa da, nə zamandan inĢa edildiyi haqqında məlumat yoxdur. Mən KiĢdə doğulub böyümüĢəm. Onun hər kiçik daĢı belə, məni düĢündürüb. Lap qədimdən KiĢ müxtəlif məhəllələrdən ibarətdir. Adını çəkdiyimiz qalanın xarabalıqları SalyuĢağı məhəlləsində indi də durmaqdadır. KiĢdəki 15 məhəllənin adına fikir verin: Doxun, Tahirlər, Dərə, Bədələr, Xan Tamar, Maflar, Yanıqlar, Gavan, DoduuĢağı, TataruĢağı və sair. Hər birinin adında bir tarix var. Maraqlıdır ki, hər məhəllədə də abidə olub. Təəssüf ki, əsrlərin və baĢ verən təbii hadisələrin, quruluĢ amansızlığının nəticəsində çoxu dağılıb gedib. KiĢin ikinci abidəsi Qız(lar) qalası adlanır. Qız “alınmazlıq” və “məğlubedilməzlik” anlamını ifadə edir. Bu qala barəsində məlumat verən yeganə mənbələr Kərim ağa Fatehin və Hacı Seyid Əbdülhəmid Əfəndinin əsərləridir. Həmin mənbələrdə bu qala Qız(lar) adı ilə deyil, “Gələrsən, görərsən” adı ilə xatırlanır. Bu adın 289

Qız(lar) qalasına sonradan – 1743-cü il hadisələri ilə əlaqədar olaraq verildiyi təsdiq edilmiĢ tarixi həqiqətdir. Bu qalanın adı ilə bağlı maraqlı rəvayətlər də var. Deyirlər ki, bir dəfə Nadir Ģah soruĢub: “O necə qaladır ki, onu almaq olmur?”. ġaha cavab verirlər ki, gələrsən, görərsən. Elə o vaxtdan etibarən də qala iki adla “Qız(ar) və “Gələrsən , görərsən” adları ilə çağırılmağa baĢlayıb. Hazırda qalanın divarları və bürcləri uçulub dağılmıĢ vəziyyətdə qalmaqdadır. Onun da inĢa tarixi dəqiq məlum deyil. Bu barədə son sözü arxeoloqlar deməlidirlər. - Ġndi KiĢdə ən çox diqqəti çəkən xarici qonaqların müntəzəm gəliĢidir. O gün olmaz ki, dünyanın müxtəlif ölkələrindən KiĢə turist gəlməsin. Bu nə ilə bağlıdır? KiĢ özü bir gözəllik ünvanıdır. Amma Avropanın özündə də buna oxĢar yaĢayıĢ yerləri az deyil. Əslində insanları bura çəkən Maflar məhəlləsində yerləĢən KiĢ məbədidir. Qədimdən müqəddəs dini mərkəz kimi fəaliyyət göstərib. Məbədin qülləsi, qülləyə bitiĢik divarları yerli materialla – çay daĢları ilə hörülmüĢ və kirəclə suvanmıĢdır. Dediyim kimi, bu yerlər müqəddəs sayıldığından insanlar oranı tez-tez ziyarət ediblər. Bu səbəbdən də yerli əhali tərəfindən məbəd qorunaraq bu günümüzə qədər saxlanmıĢdır. Aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı sübut edilmiĢdir ki, məbədin bünövrəsi Misir ehramlarının bünövrəsinə oxĢaırdır. Qafqaz Albaniyasının ən möhtəĢəm abidələrindən sayılan bu məbəd təsdiqlədi ki, KiĢ dünyanın ən qədim yaĢayıĢ ərazilərindən biri olub. Bir faktı da bildirmək istəyirəm. Memarlıq doktoru, professor Gülçöhrə Məmmədovanın təĢəbbüsü ilə 2000-ci ilin fevral ayında Azərbaycan-Norveç KiĢ layihəsi üzrə iĢə baĢlandı. Layihədə abidənin memarlıq xüsusiyyətlərinin 290

öyrənilməsi, arxeoloji tədqiqi, bərpa və uyğunlaĢdırılması, gələcəkdə muzey kimi fəaliyyət göstərməsi nəzərdə tutulmuĢdu. Məbədin içərisində və ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar 2001-ci ilə qədər davam etdirildi. Qazıntılar zamanı məbədin həyətində bir çox qəbirlər aĢkar edildi. Öyrənildi ki, onlar Tunc dövründən baĢlayaraq ta son orta əsrlərə qədər uzun dövrü əhatə edir. Bundan əlavə, qazıntılar zamanı üzə çıxarılmıĢ müxtəlif inĢaat layları həm KiĢ məbədinin bir neçə dəfə yenidən qurulmasını, həm də KiĢin həqiqətən, Ģəhər olmasını təsdiqlədi. 2000 illik tarixə malik olan KiĢ abidəsi haqqında Gülçöhrə Məmmədova yazdığı kitabda göstərir: “Məbədin yaranma tarixi Qafqaz Albaniyasında xristianlığın yayılma tarixi ilə bağlıdır. Tarixi qaynaqlara görə, məhz KiĢdə (QiĢdə) І əsrdə apostol Faddeyin Ģagirdlərindən biri – müqəddəs Yelisey Qafqaz Albaniyasında “alban kilsələrinin anası” sayılan qədim kilsənin əsasını qoyub. Kilsənin təməlinin qoyulma tarixi Qafqazda xristianlığın ən qədim tarixidir”. - KiĢdə hər məhəllənin ərazisində demək olar ki, müqəddəs yerlər var. Bu barədə fikrinizi bilmək istərdik. - Kəndin müqəddəs yerlərindən biri yerli əhalinin sitayiĢ etdiyi HəĢpirin Baba piridir. Bu ocaq atəĢpərəstlik və ZərdüĢtlük dövrü ilə bağlıdır. Hələ də insanlar oranı ziyarət edirlər. Tez-tez gedib orada qurban kəsirlər. KiĢ kəndinin TataruĢağı məhəlləsində yerləĢən Cumay ocağı da atəĢpərəstliyin yadigarıdır. Qız(lar) qalasının 7-8 kilometr Ģimalında yerləĢən Pirqaya da illərdir ki, insanların inanc yerinə çevrilib. Məmməd Baba pirinin də möcüzələri haqqında danıĢırlar. Xəstə bura gəlsə, Ģəfa tapır. HəmiĢə ziyarətçiləri var. Deyim ki, KiĢ kəndinin adamları həmiĢə günəĢə, aya, ulduza inam göstəriblər. 291

Bütün bunlar da atəĢpərəstlik dövrü ilə bağlıdır. Deyirlər ki, dünya tufanı zamanı Nuh peyğəmbərin gəmisi bizim KiĢin cənub-Ģərqindəki dağın burnuna dəyərək dayanıb. KiĢlilər dünyanın bu yaĢıl bucağında yuxudan oyanarkən öncə dağlara, GünəĢə sitayiĢ edər, axĢamlar Aya, Ulduza baĢ əyər, çörəyə, suya and içər, torpağa, anaya, Vətənə əyilər, yaĢayar, qurar, qoruyar, öz keçmiĢi, bu günü ilə öyünərmiĢlər. Öz bənzərsizliyi, gözəlliyi ilə neçə-neçə fatehə meydan oxumuĢ KiĢ bu gün də məğrurluğunu, yaĢıl vüqarını, gözəlliyini, əzəmətini saxlamaqdadır. Əvəli Ģəhər, indisi kənd olan KiĢ bu gün də qəlblərdə heyrət, ürəklərdə təəccüb doğurur, gözlərdə sevinc yaradır. Onun zümrüd qoynuna ilk qədəmlərini atandan ayrılana kimi bu qədim yaĢayıĢ məntəqəsindəki Ģəhər mədəniyyəti ilə kənd səmimiyyətinin qovuĢaraq yeni bir aləm yaratmasının Ģahidi olursan. “Azərbaycan” qəzeti , №196 (4712) , səh. 6. 2 sentyabr 2007-ci il. “ġəki bələdiyyəsi” qəzeti , № 14-15 (36-36), səh.15. sentyabr 2007.Flora Xəlilzadə,”Azərbaycan” 03 sentyabr 2007. ( “ġəki bələdiyyəsi”ilkin mənbədəki tarixi 03 sentyabr 2007Ģəklində təhrif etmiĢdir.)

III

Teatr və zaman ( ġairlə rejissorun dialoqu)

Vaqif Aslan: 292

Riyazi baxımdan zamana - əslində isə ölçüsüzlüyə dünyanın hər yerində ölçü vahidi kimi yanaĢırlar və bunu reallaĢdırmaq üçün ayrı-ayrı dövrləri zaman kəsiklərinə ayırırlar. Fəlsəfi baxımdan isə onu bir kateqoriya kimi qavramağa səy edirlər. Yer kürəsi

və kainat deyilən məkanda müxtəlif zaman kəsiklərində baĢ verən hadisələrdəki oxĢarlıq və fərq, bənzərlik və bənzərsizlik müqayisə və paralellər üçün Ģərait yaradır. DəyiĢənin və dəyiĢməyənin nədən ibarət olduğu aĢkar edilir. Zaman kəsikləri də fəsillər kimi oxĢar və fərqli cəhətləri ilə seçilir. Hər hansı bir zaman kəsiyində müharibə də baĢ verə bilər, sülh müqaviləsi də bağlana bilər: ədəbi yardıcılıq baxımından isə lirikanın ən zərif, nəsrin isə ən sanballı nümunəsi də yaradıla bilər. Zaman ölçüsü ilə ölçüldükdə hadisənin ölçüləri daha dəqiq olur. Teatrı cəmiyyət hadisəsi kimi qəbul ediriksə, ona zamanın gözü ilə baxmağa məcburuq. Əlbəttə ki, bu günki zaman kəsiyinin özünün forması və məzmunu teatra baxıĢ bucağını müəyyən edir. Bu nə qədər belə olsa da, Ģəxsiyyətin özünəməxsus baxıĢ bucağı olduğundan o zamanla özü arasında təzadlar da görməmiĢ deyildir. Beləliklə teatr və zaman probleminə münasibətin necəliyi məsələsini incələmək məqsədilə ġəki Dövlət Dram Teatrının quruluĢçu rejissoru Mirbala Səlimlinin fikirlərini bilmək maraqlıdır. -Mirbala, indi teatrın zamana, zamanın teatra baxıĢı necədir? Mirbala Səlimli: -

Teatr üçün əslində iki zaman məfhumu mövcuddur. Bunlardan biri teatrın özünün içində yaĢadığı zaman və ikincisi isə teatrın öz içində yaĢatdığı zamandır. Bunlar bir birindən fərqlənirlər. Birinci halda zaman teatr üçün həyatın reallığıdır və teatr onunla hesablaĢmalıdır. Teatr müxtəlif zamanlarda dövlətin və cəmiyyətin ona 293

qarĢı münasibətindən asılı olub: ya inkiĢaf edib, ya da tənəzzülə uğrayıb. Onun üçün ağır və xoĢ, faciəli və gözəl dövrlər olub. Ġkinnci halda isə teatr özü zamanla “oynayıb” onu gah özünə yaxınlaĢdırıb, gah da özündən uzaqlaĢdırıb. Bəzən də bu zaman anlayıĢının sərhədlərini tamamilə “pozaraq”, onu ya uzadıb, ya da uzun bir zaman kəsiyini qısaldaraq bir ana çevirib. Bu teatrın zamanla apardığı bir mübarizə, onların arasında gedən bir konfliktdir. Bu gün zamanın teatr üçün reallığı ondan ibarətdir ki, o, teatrı bir daha imtahana çəkir və onu bir daha əbədi “olum və ya ölüm” sualı qarĢısında qoyur. Hətta teatrın lazımlığını belə Ģübhə altına alır. Bu bütün dünyada gedən prosesdir və təbii ki, bizdən də yan keçmir. Texnologiyanın surətli inkiĢafı, yüksək imkanlara malik audiovizual texnikanın yaranması insanları bir növ tənbəlləĢdirir. Ġnsanlar evdə oturub “sehirli pəncərədən” bütün dünyanı seyr edir, internetdə - “bir nəfər canlı yol yoldaĢı olmayan” bu virtual aləmdə saatlarla, günlərlə səyahətdə olurlar. Ġndi hətta yaxĢı bir rəqəmli kamera və kompüteri olan Ģəxs elə ev Ģəraitindəcə təkbaĢına “kino” yarada bilir (video-art). Müasir zamanda insanlığın ən qədim sənətlərindən olan teatr isə özünün ifadə vasitələri ilə texniki yeniliklər qarĢısında çox primitiv görünür. Baxmayaraq ki, bəzi dünya teatrları bu yeniliklərdən istifadə etməyə çalıĢırlar. Praqa Ģəhərində qonağı olduğum Çex Fantaziya Teatrı “Panoptikum” belə teatrlara misal ola bilər. Lakin teatr heç vaxt bu texniki yeniliklərdən tam və yetərincə faydalana bilməz. Bu yeniliklər yalnız onun iĢini texniki cəhətdən bir qədər yüngülləĢdirə bilər, amma teatrın özünün ifadə vasitəsinə çevrilə bilməz. Çünki teatrın böyüklüyü və həmiĢəyaĢarlığı onun səhnədə yaratdığı zaman və məkan daxilində canlı insanın özünü və dünyanı dərk etmək istəyindədir. 294

Vaqif Aslan: -

Rejissor özü də bir fərd kimi zaman və məkan daxilindədir. TamaĢaya qoyulacaq əsərin seçilməsində təbii ki, bu iki amil öz təsirini göstərir. Bununla belə, rejissor yaradıcı Ģəxsdir və o öz estetik prinsipləri və idraki imkanları səviyyələrində dəyərləndirdiyi əsərlərə səhnə quruluĢu verir. Haçansa və haradasa qələmə alınmasından asılı olmayaraq mövzu rejissorun zaman və məkan münasibəti ilə üst-üstə düĢə də bilər, düĢməyə də. Bütün yaradıcı insanlar kimi, rejissorlar da öz fikirlərini əsərlər vasitəsilə çatdırırlar. Sadəcə olaraq əsərin müəllifi, əsəri oynayan aktyor heyəti, quruluĢçu rəssam, iĢıq, tikiĢ, musiqi, rekvizit, butafor sexinin iĢçiləri də rejissora öz sözünü tamaĢaçıya deməkdə kömək edirlər. Amma hər necə olursa-olsun, mövzunu rejissor seçir və ona özü quruluĢ verir. Olduğu məkan, yaĢadığı zaman kəsiyi rejissora nəyisə diqtə edir. Mənə elə gəlir ki, N. Vəzirovun “YağıĢdan çıxdıq, yağmura düĢdük” komediyasına müraciət etməyinin elə bir səbəbi də budur. Bundan 151 il əvvəl Azərbaycanımızın dilbər guĢəsi ġuĢada dünyaya göz açmıĢ Nəcəf bəy Vəzirovun 1895-ci ildə yazdığı bu əsərin 110 ildən sonra yenidən səhnəyə qaldırılması Ģübhəsiz ki, təsadüf deyildir. Bu bir tərəfdən ölməz dramaturqun ruhuna dərin ehtiramdan irəli gəlmiĢdirsə də, bunun digər bir tərəfi də vardır: texniki cəhətdən ən yeni kompüterləĢdirmə, idraki cəhətdən isə modern və postmodern düĢüncə səviyyəsini yaĢayan dünyamızın məkan və zaman baxımından həm texniki, həm də idraki sahələrdə eyni deyil, müxtəlif pillələrdə dayanması da reallıqdır.

295

Qlobal , yoxsa məhəlli təzadlar səni “YağıĢdan çıxdıq, yağmura düĢdük” əsərini seçməyə təhrik etdi? Yoxsa ki, 110 il bundan əvvəlki həyatımızla indiki həyatımız və düĢüncə tərzimiz arasında bir oxĢarlıq gördün? Mirbala Səlimli: -Rejissor yaĢadığı zamanın və məkanın təsirini hiss etməyə bilməz. Məhz rejissor öz dövrünün bütün problemlərini və hadisələrini bir yaradıcı adam kimi daha tez hiss edir, onu içindən keçirdir və öz sənəti vasitəsi ilə onlara müdaxilə edir. Rejissorun nəinki öz dövrü haqqında danıĢmağa, hətta keçmiĢ zamanla bu gün arasında müqayisə və paralellər aparmağa imkanı var. Bu baxımdan N. Vəzirovun “YağıĢdan çıxdıq, yağmura düĢdük” komediyası mənə çox maraqlı gəldi. Birinci növbədə maraqlı olan odur ki, ilk variantı hələ 1875-ci ildə qələmə alınan bu əsər bizim milli xüsusiyyətlərimizdəki elə neqativ hallara toxunur ki, bu hallar zəmanəmizlə baĢ-baĢa uyğun gəlmir. Ġstər-istəməz öz-özünə sual verirsən: yağıĢdan çıxıb, yağmura düĢmüĢük? Həqiqətən də biz texnikanın ən yeni nailiyyətlərindən istifadə edir, kosmik zənginlikləri öyrənirik və həmçinin də bir baĢqa insanın paxıllığını çəkib, yıxılan müsəlman qardaĢımıza təsəlli vermək əvəzinə, ulu babamızın yaratdığı küt balta ilə onu vururuq. Ən gec dəyiĢən insan psixologiyasıdır. Ġnsan tərbiyəsi – onun bilik-bacarığının, əldə etdiyi var-dövlətin Ģərə yox, xeyrə sərf etməsi problemi isə əbədidir. Bu həm qlobal, həm məhəlli və həm də bütün zaman və məkanlar üçün çox aktual olan bir problemdir. Əsərdə bir neçə açıq çağırıĢlar səslənir: “üzdə bir, batində qeyri olma”, “adama ümid verib, onu zərərə salıb, axırda sözünə xəyanət etmə”, “ehtiyacın olanda dost olub, sonra dostluğu pozma”, “dünyanın mülkü malına aldanma – insanın zinəti elm və ədəbdir!”. 296

Mənə elə gəlir ki, 110 ildən sonra bu çağırıĢlar həddən artıq aktual səslənir. Vaqif Aslan: -Əsərin mərkəzi obrazı Hacı Qəmbərdir. Sosial mövqeyinə görə kapitalistdir. Dini mövqeyinə görə müsəlmandır və hacıdır. ƏĢrəf bəyin təbirincə desək, “...Həzrəti Rəsul əleyhissəlam buyurubdur ki, Məğribdəki müsəlmana iynə batsa, MəĢriqdəki gərək onun ağrısını bilsin” kəlamından bixəbər olan Hacı Qəmbər təkcə öz ağrısını bilir və bunu o qədər dərindən bilir ki, öz ağrısından özü dəli olur. YeriĢindən tutmuĢ duruĢuna qədər, baxıĢından tutmuĢ üzünün ifadəsinə qədər dəliliyin canlı nümunəsini yaradan Qızıl DərviĢ mükafatı laureatı aktyor Xanlar HəĢimzadə məni heyran etdi desəm, fitriliyin bir həqiqət olduğunu etiraf etmiĢ olaram. Hacı Qəmbər dəliliyi ilə müasir biznesmen dəliliyinin üst-üstə düĢməsini görməmək də mümkün deyildir. Baraması Qara dəryada qərq olan Hacı Qəmbər ilə “bankrot” olmasından havalı-havalı danıĢan biznesmen arasındakı oxĢarlıq da danılmazdır. Amma fərq də vardır: indiki biznesmenlərin bir çoxu xalqa xidmət məqamında “bankrot “ olduqlarından dəm vururlar. Gözü qabağında böyüyüb, qızlar bulağından su içən qulluqçusu Yetərə münasibətində də Hacı Qəmbər keçmiĢ zamanın nümayəsindən daha çox nüasir dövrümüzün “modern düĢüncəli” sahibkarını xatırladır. Bu oxĢarlıq müxtəlif zaman kəsiklərində mahiyyət və məzmun yaxınlığından irəli gəlmirmi? Mirbala Səlimli: -XIX əsrin axırları XX əsrin əvvəllərində köhnə sistem dəyiĢməyə, yeni kapitalist münasibətləri ortaya çıxmağa baĢladı. Azərbaycanda neft sənayesi və ticarətin inkiĢafı, yeni sahibkar və tacirlər zümrəsini yaratdı. “Qaz vurub qazan doldurmaqla” 297

özünə kapital yığan varlı tacir və sahibkarlar öz pullarını “kənarda saxladıqları rus arvadlarına”, Həccə gedib Hacı titulu alan “əsil müsəlmanlar” isə “Allahın əmrindən, Peyğəmbərin Ģəriətindən çıxmayaraq” az yaĢlı naməhərəm müsəlman qızlarından özlərinə yaratdıqları hərəmxanaya sərf edirdilər. Hacı Qəmbər ikincilərdəndir. O bizim tamaĢada iki dəfə dəli olur, bir pulu əlindən çıxanda, bir də “qızım-qızım” deyə-deyə böyütdüyü Yetər (aktrisa Sima ġabanova) Mahmuda (aktyor Taleh Mansurov) qoĢulub qaçanda. Belə çıxır ki, bizim tacirlər və sahibkarlar (biznesmenlər) dəliliyə çox meyillidirlər. Nə o vaxt, nə də indi bu adamlarda intellekt və sivil tərbiyə çatıĢmayıb ki, artıq pullarını xeyriyyəçiliyə, mədəniyyətə, təhsilə və xalqın rifahı üçün baĢqa sahələrə xərcləsinlər. Amma xoĢbəxtlikdən az da olsa həm o zaman, həm də indi xalq üçün iĢ görənlər də olub və var. Bir cümləyə hər tamaĢada (xüsusən də qadın tamaĢaçılar tərəfindən) sürəkli alqıĢ-lar olur. Əri Hacı Qəmbərin Yetərə olan meylindən xəbər tutan Dilbər xanım (aktrisa Brilyant Babayeva) tamaĢaçı zalına üzünü tutub deyir: “Allah kiĢilərin hamısına lənət eləsin ki, bir az yalları artıq düĢəndə it kimi kürsəyə gedirlər!” bu sürəkli alqıĢlar obrazın dilindən danıĢan aktrisa Brilyant Babayeva ilə tamaĢaçılar arasında yaranan həmrəyliyin bir nümunəsidir. Deməli, tamaĢaçılar gündəlik həyatlarında belə hallarla çox rastlaĢırlar. Vaqif Aslan: -

Mən tamaĢanı diqqətlə izlədim. Nökər Cəbi də o vaxtki paltarında idi. Aktyor Əbülfət Salahov qorxaqlığı, hiyləgərliyi və üzüyolalığı özündə cəmləĢdirən nökər xarakterini elə məharətlə oynadı ki, nökər Cəbi ilə müasir boynuqalustuklu, baĢı 298

Ģlyapalı (baĢı qırxıqlar və kəkillilər də daxil olmaqla), altında Mersedesi olan nökərlər arasında xeyli oxĢarlıq gördüm. Sən demə, məzmun baxımından hər yerdə və həmiĢə nökər elə nökər imiĢ: paltarı dəyiĢsə də, xasiyyəti dəyiĢmirmiĢ. Məlum məsələdir ki, mövzunun aktuallığı ilə iĢ bitmir. Bəs obraz yaradan akyorun keyfiyyətləri burada hansı rolu oynayır? Mirbala Səlimli: -

Aktyor obrazı oynayarkən nə qədər baĢqalaĢsa da, nə qədər oynadığı obrazın dilindən danıĢsa da, öz “mənini” saxlamalıdır. TamaĢa üzərində iĢləyərkən çalıĢıram ki, aktyorlar yaratdıqları obraza qarĢı öz insani münasibətlərini saxlasınlar. Çünki həmin oxĢar insana rast gələn aktyorda birinci növbədə gələcək obrazı kənardan müĢahidə etmək və onu qiymətləndirmək imkanı yaranacaq. Bundan əlavə onun oynadığı obrazın doğruluğuna inam hissi artacaq. Yəni obraz ümumiləĢdirilmiĢ bir xarakter olsa da, “köklü” olacaq. Bu mənada Əbülfət Salahovun yaratdığı nökər Cəbi obrazı arxetip bir nökər obrazı olmaqla yanaĢı, həm də çox müasirdir. Aktyor birinci növbədə öz obrazının həyatda prototipini tapmıĢ və onları müĢahidə etmiĢdir. Ġkinci tərəfdən aktyor hər bir vəziyyətdən yararlanan, canla-baĢla ağasına xidmət etməklə yanaĢı, həm də bütün nökərlər kimi fürsət düĢəndə ağasından heyf çıxan ümumiləĢdirilmiĢ nökər psixologiyasını açıb göstərə bilmiĢdir. Belə məqamlarda aktyor-obrazla aktyor Ģəxsiyyətin məqsədləri həmiĢə birləĢir. Vaqif Aslan:

TamaĢada Akif Yusifovun məharətlə yaratdığı mayor Xudaverdi bəy obrazı da müasir görünür. Qara dəryada baraması batan Hacı Qəmbərə verdiyi borcu ala 299

bilməyəcəyi qorxusundan baĢını itirən mayor rütbə və nüfuz təəssübkeĢliyini unudaraq gədəqız səviyyəsinə enir. Bəs onda dəyiĢən və dəyiĢməyən nədir? Mənə görə, indi bəzi mayorların bir qismi borc verib borc almağı heç yadlarına da salmırlar: sadəcə olaraq özlərindən aĢağıdan alıb, özlərindən yuxarılara verməklə məĢğuldurlar. DəyiĢən budur. DəyiĢməyən isə rütbə və nüfuza qarĢı hörmət hissinin unudulmasıdır. Kirvə də öz düĢüncə tərzinə görə müasir görünür. Onları Hacı Qəmbərlə dost edən səmimiyyət deyil, Hacı Qəmbərin təbiətindəki zorakılıq və dikbaĢlıqdır. Aktyor Çingiz Novruzəliyevin obrazı yaĢamaq tərzi Kirvənin də dəyiĢmədiyini, necə var, eləcə də qaldığını göstərir. Zaman kəsikləri ayrı-ayrı illərə və əsrlərə təsadüf etsə də ,Tıntın Ġmamqulunun (Laçın Abbasovun ifasında) baĢmaqçı təbiəti, AĢıq Vəlinin (Ġlyas Əsədovun ifasında) məclisə uyğunlaĢmaq adəti və ƏlgülĢad Rəhimovun yaratdığı Molla Səfinin “siğəbaz” xarakteri də dəyiĢilməz qalmıĢdır. Aktyor Aydın Əlibalayevin Hacı Salmanı, Rəhim Qocayevin gənc ziyalı ƏĢrəf bəyi, arktrisa Ġnqa ġabanovanın Cavahir xanımı öz təbiəti ilə tamaĢanın məzmununu layiqincə tamamlayır. Aktyor seçimini rejissor yaradıcılığının tərkib hissəsi adlandırmaq olarmı? Mirbala Səlimli: -

TamaĢanın yaranması üçün üç Ģərtin olması vacidir: birincisi pyes – yəni müəllifin ideyası və müəllif dünyası, ikincisi müasirlik – yəni pyesin həmin bu dövr üçün aktuallığı və üçüncüsü isə bu gün bu ideyanın tamaĢaçılara çatdıra biləcək kollektivin olmasıdır. Biz artıq birinci və ikinci faktorlar haqqında danıĢdıq. Yəni pyesin çox 300

orijinal ideyaya malik olduğunu və bu ideyanın günümüz üçün aktuallığını qeyd etdik. Üçüncü faktor isə çox cəhətlidir. Bura birinci növbədə seçilmiĢ pyes üçün yaradıcı kollektivin peĢəkarlıq dərəcəsi, onun oyun üslubu hər bir aktyorun fərdi keyfiyyətləri daxildir.

Bəzən seçilmiĢ əsərin gələcək müvəffəqiyyəti üçün bütün

Ģərtlərin, hətta baĢ rolları yaradacaq aktyorların da olmasına baxmayaraq, ideyanın tamaĢaçıya çatdırılmasında öz rolu olan kiçik obrazlara aktyor tapmaq çox müĢkül olur. Belə vəziyyətlərdə rejissordan aktyor seçimi zamanı daha diqqətli olmaq tələb olunur. Mən belə vəziyyətlə üzləĢəndə hətta çoxdan tanıdığım aktyoru bir daha öyrənməli oluram və onun insani keyfiyyətlərini səhnədə qabartmağa çalıĢıram. Bəzən aktyora təklif edirəm ki, özünün ən yaxın adamını bu obrazla yaxınlığını tapsın. Və yaxud obrazın adından yox, məhz müəllifin təklif etdiyi vəziyyətlərdə öz adından çıxıĢ etsin. N. Vəzirovun “YağıĢdan çıxdıq, yağmura düĢdük” komediyasında bütün obrazlar ümümi ideyanın açılmasına xidmət edirlər. Səhnədə zaman baxımından az olmasına baxmayaraq hər bir obrazın öz yeri vardır. Ona görə də bu tamaĢa üçün aktyor seçimi ən məsuliyyətli bir proses idi və aktyorların oyunları da buna sübutdur. Vaqif Aslan: -

Maddi tamah yağıĢından çıxıb, mənəvi yağmura məruz qalmaq ideyası tamaĢada öz dolğun ifadəsini tapmıĢdır. Qara dəryada baraması batan və ya olan-qalanı yağıĢa düĢən Hacı Qəmbərə dövlət ödəniĢ verməklə kömək edə bilsə də ,mənəvi tamahının yağmurunda ona kömək edə biləcək kimsə yoxdur. Onun itirdiklərini – arvadını, qulluqçusu Yetərin ona qarĢı olan övlad ehtiramını, adamalar arasındakı etibarını ona qaytarmaq qeyri-mümkündür. Qara 301

dəryanın qara yağıĢından qurtarmaq asan, qara fikrin qara yağmurundan qurtarmaq çətindir. Etiraf edər ki, rəssam Söhrab Ərəbovun tamaĢaya verdiyi tərtibat məzmun və ideya vəhdətini son dərəcə gözəl tamamlamıĢdır. QuruluĢçu rejissor və quruluĢçu rəssam əməkdaĢlığı barəsində nə deyə bilərdiniz? Mirbala Səlimli: -Səhnə tərtibatında meydan tamaĢası prinsipi və onun diktə etdiyi Ģərtiliklər əsas götürülmüĢdür. Ona görə də rəssam S. Ərəbovla qərara gəldik ki, əsas oyun mərkəzi kimi səhnənin ortasına taxt qoyulsun və bu taxtı arakəsmələr əhatə etsin. Bu arakəsmələr həm evi, həm küçə divarını, həm də Ģəhər məscidini bildirsin. Belə bir səhnə forması kömək edir ki, biz səhnə arxasında baĢ verən hadisələri də səhnəyə gətirək və səhnədə baĢ verənlərlə bir bağlılıq yaradaq. Bizim rəssamla əsas məqsədimiz müəllifin təklif etdiyi zaman və məkan anlayıĢını geniĢləndirməklə, o zamanın koloritini saxlayaraq bu günün haqqında söz demək olub. Bir fikir açıq oxunmalı idi: “O zaman yağıĢdan çıxmıĢdıqsa da, bu gün yağmura düĢmüĢük”. Çünki intellekti çox aĢağı səviyyədə olan bəzi biznesmen hacıqəmbərlər və yıxılana balta çalan müsəlman qardaĢlarımız çox təəssüf ki, hələ də mövcuddurlar. Rejissorla rəssamın həmrəyliyinin nəticəsində əlvan koloritli, bayram əhvali-ruhiyyəsində oynanılan bu tamaĢada ən acı həqiqətlər də tamaĢaçı tərəfindən mənmuniyyətlə qəbul olunur. Vaqif Aslan:

302

-Bu günlərdə ġəki Dövlət Dram Teatrı paytaxtda qastrol səfərində olmuĢdur. Bəs paytaxt tamaĢaçıları oynanılan tamaĢaları necə qarĢıladılar? Mirbala Səlimli: -Bakı qastrol səfəri S. Rəhman adına Dövlət Dram Teatrının yaranmasının 30 illik yubileyi ilə bağlı idi. Həm də ġəkidə ilk peĢəkar teatr tamaĢasının (“Hacı Qara” 1879) oynanılmasından da 125 ildən çox bir vaxt keçir və bu da bir yubileyin tarixidir. Bir rejissor kimi mənim üçün vacib olan isə ġəki teatrının dramaturji materiala özünəməxsus yanaĢma üslubunu, bu günkü rejissor yozumunu və onun aktyor oyun tərzini paytaxt teatrsevərlərinə göstərmək idi. Biz bir daha əmin olduq ki, paytaxt tamaĢaçıları özünəməxsus dəst-xətti olan, onların vərdiĢ etdikləri teatr formasından fərqli bir teatr gördülər. Bunun müqabilində də onlar bizi sürəkli alqıĢları və Ģaqraq gülüĢləri ilə mükafatlandırdılar. Vaqif Aslan: -Teatra uğurlar arzu edirəm. “ġəki” qəzeti , № 19-20 (11.290) 1-15 iyun 2005-ci il. № 21-22 (11.292) 1-15 iyul 2005 ci il

. “Ulduz” jurnalı, səh.78-83. Sentyabr , 2005.

IV Vaqif Aslanla üz-üzə 303

(Ramiz Orsərlə müsahibə)

Vaqif Aslan, 1950-ci ildə ġəki rayonunun KiĢ kəndində anadan olub. 1973-cü ildə Azərbaycan Pedaqoji dillər Ġnstitutunun fransız-Azərbaycan dilləri fakultəsini bitirib. “Aydın” poeması 1993-cü ildə, fransız səyyahı cənab kovaler ġardənin “Səfəvi imperiyasına və ġərqin digər ölkələrinə səyahətləri” adlı kitabından tərcüməsi (Amsterdam 1711-ci il nəĢrindən) “Səyahətnamə” adı ilə 1994-cü ildə və “Ruhlarla söhbət” əsəri 1997-ci ildə nəĢr edilmiĢdir. Hazırda ġəkinin KiĢ kəndində yaĢayıb yaradır və bir Ģair ömrü yaĢayır. Yəni, məhrumiyyətlər içərisində. Ancaq onunla söhbətləĢməmiz tək mənin məhrumiyyətlərindən yan keçib ümuminin məhrumiyyətləri üzərində kökləndiyindən baĢqa yön aldı. Vaqif Aslanla söhbətin maraqlı olduğunu nəzərə alaraq bütövlükdə onu oxucuların diqqətinə çatdırıram. - Bu gün iqtisadi məhrumiyyətlər hamını öz içinə çəkilməyə, öz ocağının külünü “üf”ləməyə vadar edib. Hərə bir cürə tüstülənir. Ancaq hamının tüstüsü Azərbaycan adlı məmləkətin baĢı üzərində dairələnib bir addım da o yana getmir. Belə bir vaxtda Vaqif Aslan özünü necə hiss edir? -Özünü hiss etmək yaĢamaqdır. Necə hiss etmək necə yaĢamaqdır. Dünən bir cürə narahat idim, bu gün bir baĢqa cürə. ġəkililər demiĢkən: - Adam dağdan ummaz, daĢdan ummaz. Adam adamdan umar. Mənim də öz-özümdən qəribə umacaqlarım var. Özgələrin umacaqları da bir yandan. Nə özümə umac ova bilirəm, nə də özgələrinə əriĢtə doğraya bilirəm. Narahatam, qardaĢ, narahatam.

304

- Dədələrin bir məsəli var. Deyirlər: “Uman yerdən küsərlər”. Xalq həyatın bütün dönümlərində və aĢırımlarında öz Ģairlərinə sığınıb, onların sözlərinə tapınıb. Bu gün də belədir? - Razıyam, Ģairindən bütün xalq umur. Nazirlərinə veriləsi sualları Ģairlərinə verirlər. Bəxtiyar Vahabzadəyə bir dəfə ġəkidə görüĢ zamanı: “Nə vaxt qaz olacaq? ĠĢıqlar nə vaxt yanacaq? Kütləvi iĢsizlik varlığımızı təhlükə altına atmırmı?” kimi suallar verilirdi. Və mən: - Xalq kimi özünə doğma və yaxın bilirsə, ürəyini də ona açır, - qənaətinə gəlmiĢəm. - Axı biçarə xalq neyləsin? “Dərd çox, həmdərd yox, düĢmən qəvi, tale zəbun!” - Ġndi nağıllarda olduğu kimi iĢığın, suyun, qazın və sairənin baĢında Təpəgöz dayanıb iddialar irəli sürməkdədir. Nağıllardakı təpəgözlərə ox və qılınc batmırdı, indiki təpəgözlərə isə heç “Stinger”də kar eləmir. O vaxtki divlərin canı ĢüĢədə idi, müasir divlərin canı isə Ġsveç bankasındadır, kodunu da o biri divlər bilir. KiĢ kəndindəki komamdan tumurcuqları dolmağa baĢlayan ağaclara, üzü Novruza dayanan dünyamıza baxanda ürəyim bahar ümidləri ilə dolur. Qoy bütün Azərbaycanın ağrıları-acıları Novruz tonqallarında külə dönsün! -Vaqif müəllim, ata-babadan ġəkidə belə bir söz var ki, Ģəkililər bir-birinə əl tutan, arxa, dayaq duran deyillər. Bu torpağın ziyalıları, respublikanın paytaxtı Bakı Ģəhərində yaĢayan elm, incəsənət və ədəbiyyat adamları necə? Bu fikri onlara da Ģamil etmək olarmı? -Rəhmətlik atam peĢəsinə görə kömürçü idi və deyərdi: “Bala, adam adamla yaĢayar”. Bizim klassik təfəkkür tərzimiz çiyninə bir az yük düĢən kimi 305

soncuqlayan, ağrıya dözməyən, gədəqız, elədiyini deyən, sağ əli ilə verdiyini sol əli bilən adamların kamilliyini inkar edir. Kiməsə əl tutmaq, arxa, dayaq durmaq kiminsə cəfasını Ģəkmək, əzab-əziyyətinə dözmək, fədakarlığa dəlalət edir. ġəkidə də belələri olub və indi də var. ġəxsən mənim “Aydın” poemamın çapına sponsorluq edən Nazim Sədi oğlu ġirinov, fransız dilindən tərcümə etdiyim “Səyahətnamə”nin iĢıq üzü görməsinə səbəkar olan mərhum MürĢüd Fərəc oğlu Fərəcov təmənnasız iĢ görmüĢlər. Elə indinin özündə komsomol Əhməd adı ilə tanınan Əhməd Əbdürrəhimovun, AĢağı Küngüdlü ġükür kiĢinin oğlu kimi ad çıxaran Rafiq ġükürovun və adlarını çəkə bilmədiyim digər Ģəkililərin təmənnasızlığı dillər əzbəridir. O ki, qaldı Bakıda yaĢayan ziyalılarımıza, onların çoxusu böyük humanistlərdir. BaĢda Bəxtiyar Vahabzadə olmaqla YaĢar Qarayev, Mahmud Ġsmayılov, Yaqub Mahmudov, Əli Məsimov və baĢqaları göz qabağındadır. Bununla belə, təmənnalı Ģəhərin təmənnasız vətəndaĢı olmağın çətinliyini də etiraf edirəm.

Ġndi Bakıda yaĢayan, min cür əzab-əziyyətlə özünü təsdiq edən,

təmənnasız ömür sürən Ģəkili neyləsin? Mərğom piĢiyin gözləri kimi gözləri dörd olan təmənnalı ictimai-siyasi xadimin, yaxud da elm və incəsənət “hami”sinin umacaqlı baxıĢlarına necə dözsün?

Bu səbəbdən minnət götürməyən və minnətçi

düĢməyən adamları da qınamıram. Sizin dediklərinizi də danmıram. ġəkiyə qarĢı soyuq Ģəkililər də vardır. Qoy Allah onların xəstə ruhuna və zədələnmiĢ beyinlərinə Ģəfa versin.

306

- Ġnsan təklənəndə özü-özünə həmsöhbət, həmdərd olur. Dərddən və bəladan uzaq olasan! Vaqif Aslan bu gün öz-özüylə söhbət etsəydi, hansı sualı ünvanlayardı? - Bəli, əlimə fürsət düĢən kimi öz-özümlə söhbətləĢirəm. Ürəyimdə danıĢsam da, Allah eĢidir. Sualımın biri belə olur: “Biz nə günahın sahibi olduq?”. O qədər cavab tapıram ki, axıra çıxa bilmirəm. Səhiyyə, elm, maarif, mədəniyyət bazarları yaratdıq. Satılmayan və alınmayan Ģeyimiz olmadı. Kadr bazarımızdan da bahalı bazarımız yoxdur. ġəkidə belə bir atalar sözümüz vardır: “Adam öz-özünə eləyəni el yığılsa, eləyə bilməz”.

BaĢımıza bir bu qədər keçə, ələlxüsus

kommunist keçəsi yamanandan sonra Çingiz Aytmatovun Manqurtundan da betər olduq. BaĢımızı tutan da özümüz olduq, keçəni yamayan da. Zori Balayanın süni “Ocağ”ına, Henrix Borovikin mövqesiz “Mövqe”yinə, Qorbaçovun “güzəĢt çağırıĢı”na etiraz edəndə də bizə əvvəlcə “Çal, oyna”, sonra da “Özün çal, özün oyna” mahnısını oxudular. Daha nələr, daha nələr oldu... Ümidimiz bir Tanrıya, bir də özümüzə qalıb. Öz-özümlə söhbətimin sonunda həmiĢə Bilgə Xaqanın vəsiyyəti yadıma düĢür, çox vaxt sakitcə daxili pıçıltıyla, bəzən də sinirlənib ucadan: - Titrə, özünə dön, Vaqif Aslan! – deyirəm. Elə vaxtlarım da olur ki, baĢqaları ilə danıĢa-danıĢa öz-özümlə söhbətimi davam etdirirəm. - Böyük Türk Ģairi Yunis Ġmrə demiĢkən “Süleyman var Süleymandan içəri”. Bir az da açıqlayıb desək, hər birimizin daxilində bir mən də yaĢayır. Vaqif Aslan da Ģair ömrü ilə yanaĢı bir vətəndaĢ ömrü yaĢayır. - ġair Vaqif Aslanla vətəndaĢ Vaqif Aslan arasında oxĢarlıq çoxdur, yoxsa hansısa fərqlər vardır? 307

- VətəndaĢ Vaqif Aslan vətəninin mənafeyinə xidmətdə hər hansı bir faktoru dəstəkləyir. Vətən ətirli qanqalın da, yövĢanın da gözüm üstə yeri vardır. Qısası, böyük vətəndaĢ olmadan böyük Ģair olmaq mümkün deyildir. Əslində mənim Ģeirim mənim tərcümeyi-halımdır. VətəndaĢ kimi nəyi və necə düĢünmüĢəmsə, Ģair kimi onları qələmə almıĢam. VətəndaĢ kimi bir cür düĢünüb, Ģair kimi baĢqa cür yazsaydım, vətəndaĢın Ģairə, Ģairin vətəndaĢa xəyanəti baĢ verərdi. Xəyanət isə həm vətəndaĢ, həm də Ģair üçün ləkədir. Allaha çox Ģükür ki, məni bu bəladan qoruyub. - Ġnsan arzusuz yaĢaya bilməz. Arzu sabaha səfərbərlikdir, yaĢamağa həvəsdir. Vaqif Aslanın əlçatmaz sandığı, lakin öz içində zaman-zaman qövr eyləyən bir arzusu, diləyi varmı? - Allaha tapındığımdan insanın əli çata biləcək hər Ģeyi mümkün hesab edirəm. Yəqin ki, hər Ģeyin öz vədəsi vardır. Sadəcə olaraq, o vədə, o vaxt mənə məlum deyildir. ġəhərlərdən Təbrizi, dostlarımdan Köçəsgərli Qara Əhmədlini tez-tez görmək istəyirəm. Bunlar sinəmdə zaman-zaman qövr eləyən arzularımdır, lakin əlçatmaz deyillər. Allahın verdiyindən çox istəməyi də günah sayıram. - Vaqif müəllim, az da olsa əhval-pürsanlıq eylədik. Qayıdaq sənli-mənli vurğunu olduğumuz ədəbiyyata. Azərbaycan Ģeirinin, bütövlükdə ədəbiyyatımızın bu günküi durumu Vaqif Aslanı qane edirmi? Ümumiyyətlə, iqtisadiyyatımızın dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya olunması ləng də olsa gedir. Ədəbiyyatımızın bu istiqamətdə inkiĢafı barədə nə deyərdiniz? - ġəhriyarlı, Bəxtiyarlı, Məmməd Arazlı ədəbiyyatımız vardır. Formaca milli, məzmunca sosialist adlanmasına , bir qəlibdə yoğrulub yapılmasına baxmayaraq, 308

Azərbaycan ədəbiyyatında, az qala, bütün dünyəvi ədəbi cərəyanlar mövcud olmuĢdur. “Sən getdin, elə bil dünya boĢaldı”, “Sən yoxsan, dünyanın ən bədbəxtiyəm, səninlə hər zaman bəxtiyaram mən” misraları böyük Bəxtiyarın insana və dünyaya ekzistensialist baxıĢının poetik ifadəsi idi. Rəsul Rza “Rənglər”inin abstraksionizm çələnginə gətirdiyi çalarlar söz dünyasının ən möcüzəli naxıĢları oldu. Surrealizm, naturalizm, simvolizm və s. cərəyanlarla bağlı nümunələr ədəbiyyatımızda istənilən qədərdir. Etiraf edək ki, Azərbaycanda ədəbiyyatĢünaslıq qorxaqlıq və cürətsizliyinə görə dünyanın içində ola-ola, dünyadan qıraqda qalmıĢdır. Hətta, bir vaxtlar Ģairin Ģairlə, nasirin nasirlə, bir ədəbi nümunənin digər bir ədəbi nümunə ilə müqayisəsini heç kəs qəbul etmirdi. Təpə haqqında deyilənlər, dağ haqqında da deyilirdi. Ölçü itmiĢdi. Atalar isə demiĢdir: “Özgə özgənin itiyini bayatı ilə axtarar”. O ölçünü tapmaq, o ölçüyə uyğun gələnləri mizan-tərəziyə qaldırmaq, dünya ədəbiyyatında Azərbaycan ədəbiyyatınınçəkisini müəyyən etmək Azərbaycan ədəbiyyatĢünaslığının vəzifəsidir. Mərhum Aydın Məmmədovun bu sahədəki fəaliyyəti unudulmazdır. Bu günün nəhəngi – bütün müsəlman-türk dünyasının ayaq üstə yeriyən akademiyası YaĢar Qarayevin tarixə “yaxından və uzaqdan” nəzər salması da belə bir ehtiyac-dan irəli gəlmiĢdir. Çox təəssüf, XXI əsrə doqquz ay qalmasına baxmayaraq, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı dünya ədəbiyyatĢünaslığı səviyyəsində təhlil edilməmiĢ, dünya ədəbiyyatından nəyi aldığımız, dünya ədəbiyyatına nəyi verdiyimiz konkret faktlarla öz əksini tapmamıĢdır. Qaldı sualınızın o bir tərəfi. Ġnteqrasiya bütün sahələrdədir. Dünya bazarı isə zay məhsulu qəbul etmir. Azərbaycan məhsullarının dala qaytarıldığı vaxtlar az 309

olmayıb. Özümüz də ki, Allaha çox Ģükür, dünyanın ən incə zövqə malik olan xalqlarından biri olduğumuz üçün Bakıda istehsal olunan mallara yaxın durmurduq və lap yaxĢı eləyirdik. Eyni vəziyyət ədəbiyyatımızda da var idi və indi də vardır. Əlağa Vahidi sevirdik, Mikayıl MüĢfiqə heyran olurduq və sair və ilaxır... Əsas məsələ inteqrasiyanın necəliyindədir. Ġqtisadi sahədə ixracla deyil, idxalla məĢğuluq. Sabir demiĢkən: “Bərəkallah!” Ədəbi sahədə isə ədəbi tənqidin əlinə hər kəs öz arĢınını verib. Nə qədər ki, söz var, Ģair də olacaq , Ģeir də. Ancaq sözə, Ģeirə hər söz sərrafının öz münasibəti var. - Vaqif Aslan Ģeirlərini nə vaxt, yəni günün hansı vədələrində və necə yazır? - Mənim Ģeirlərimin vaxtı-vədəsi yoxdur. Onlar müəyyən məqam və anlarda yaranır. Özləri də qətrə-qətrə, damla-damla yaranırlar. Bir misra küçənin bir baĢında, bir misra lap elə söhbət zamanı, bir misra da yataqda. Gah gecənin qaranlığında, gah gündüzün gün iĢığında, gah da qarda, yağıĢda yazıram. Elə ki, öz içimdə Ģeirimi yazıb qurtarıram, onda əlimə qələm alıb köçürürəm. Elə Ģeirim olur ki, birnəfəsə, elə Ģeirim də olur ki, bir neçə günə, hətta bir neçə aya, bir neçə ilə əmələ gəlir. Bu məndən asılı deyil. Poemalarımı da belə, özü də hissə-hissə yazıram. - YaĢlı və gənc Ģairlər arasında (klassiklər daxil olmaqla) daha çox kimlərin imzasını axtarırsınız? Yaxud da kimləri daha çox oxuyursunuz? - Yusif Balasaqunlu, Füzuli, Sabir məktəbinin müdavini olaraq qalıram. ġəhriyarı, Bəxtiyarı özümə müəllim seçmiĢəm. Ürəyimin yanğılı vaxtlarında Müfiq çeĢməsindən bir udum su içib sərinləyirəm. Məmməd Arazın heyranıyam. Bu siyahını artırmaq da olar, ehtiyac yoxdur. 310

- ġeirimizin sabahını necə görmək istəyirsiniz? Bu günki ədəbi tənqidə münasibətiniz? ədəbi tənqidin sizin imzanıza və çap olunmuĢ əsərlərinizə münasibəti necədir? - Hisdən, pasdan təmizlənmiĢ, yaddaĢdan və aydın təfəkkürdən gələn poeziya arzusundayam. Əminəm ki, müstəqilliyimiz müstəqil düĢüncə tərzinə, o da öz növbəsində Ģeirimizin azadlığına və müstəqilliyinə gətirib çıxaracaqdır. Bu günki ədəbi tənqid öz ifadəsini YaĢar Qarayev, Nizami Cəfərov, ġamil Salmanov, Vaqif Yusifli, Rasim Nəbioğlu və baĢqalarının yaradıclığında tapır. Hiss olunur ki, kommunist rejimi dövründə qanına yeriyən qorxaqlıq ədəbi tənqidimizin canından yavaĢ-yavaĢ çıxmaqadadır. Rəhmətlik Yusif Səmədoğlunun “Qətl günü” əsərində tez-tez xatırlanan bir cümlə yadıma düĢür “Dərd də gələndə batmannan gəlir”. Neynəyəsən ki, dərd çıxanda misqal-misqal çıxır. Ġnanıram ki, ətalət, haqsızlıq, süstlük azarına çevrilməyəcək, tezliklə ədəbi tənqidimiz öz sağlamlığı və gümrahlığı ilə bizi sevindirəcəkdir. Ədəbi tənqidin mənə nünasibətini ümumilikdə deyə bilmərəm. Haqqımda ilk tənqidi məqaləni böyük türkoloq, tənqidçi və iqtisadi-siyasi xadim mərhum Aydın Məmmədov yazmıĢdır. YaĢar Qarayevin “Epitafiya, yaxud baĢ daĢına oxunan mahnı” adlı məqaləsi isə mənim “Aydın” poemama verilən ən yüksək qiymətdir.

“Ruhlarla söhbət” kitabımla bağlı

tənqidçi Rasim Nəbioğlu və ġamil Salmanov qiymətli fikirlər söyləmiĢlər. “Ruhlarla söhbət”lə tanıĢ olduqdan sonra Bəxtiyar Vahabzadənin gözləri yaĢarmıĢ halda, hərarətlə məni qucaqlayıb öpməsini qələmə alınması mümkün olmayan ilahi məqalə hesab edirəm.

311

- Oxucularınıza nə arzulayardınız?

Müstəqil düĢüncə, müqayisə qabiliyyəti, duyum və həssaslıq. Cansağlığını, üzağlığını unutmamaq Ģərti ilə. Bir də Cıdır düzündə görüĢ. - Vaqif Aslan, ġəkidə nə var, nə yox? - O da mənim kimi. Öz taleyini yaĢayır. “Ocaq” qəzeti. № 2 (4) , səh.5 , 6 may 1999-cu il.

V Zamanla birgə “Azərbaycan” qəzetinin bölgə müxbiri Telman Nəzərli ilə müsahibə)

Avqustun göydən od ələyən günlərinin birində qarlı, Ģaxtalı bir fevral gününü xa- tırlatmaq nə qədər xoĢ olsa da, həmin fevral səhərinin soyuğunu ömrüm boyu ürəyimdə və yaddaĢımda hiss edəcəyəm – yayda da, qıĢda da... Hava axĢamdan Ģaxtalı idi. Fevral ayı olduğu üçün ġəkinin “Karvansara” otelində barmaqla sayılası müsafir var idi. “Karvansara”nın qələbəlik dövrü mayın əvvəllərindən baĢlanır ta soyuq düĢənəcən... Bir yandan Ģaxta, bir yandan da otelin həyət-bacasını bürümüĢ səssizliyi pozan küləyin vıyıltısı qəlbimdə narahat duyğular oyadırdı. Gözüm balaca və yarımqaranlıq hücrənin pəncərəsində qalmıĢdı. Pəncərədən heç nə görünməsə də, küçədən təkəm-seyrək maĢın səsləri gəlirdi... Aramsız qar yağırdı. Hər yer ağappaq olmuĢdu. AxĢamdan ürəyimə dolmuĢ soyuq bir az da artmıĢdı. Qapının ağzında qucağı odunla dolu yaĢlı xidmətçi qadına salam vermək istəyəndə gözlərini yaĢlı gördüm. – Sabahın xeyir, oğul,- dedi,- səhər-səhər xeyirdən danıĢarlar, taa neyləyək həyatdı... Bəxtiyar müəllim də getdi... Vahabzadə... Elə indi eĢitdim. Sözünü tamamlaya bilmədi... Qar da artırdı. ġəkidə iĢlərimi baĢa vurmasam da hiss etdim ki, elə bu an üzü Bakıya çıxmasam, axĢamdan qəlbimə dolmuĢ vahiməli soyuq məni dondurub buza döndərəcək. Bəli, Bəxtiyar Vahabzadə də... Mənim bu ada olan sevgimin arxasında nostalji hisslər çoxdur. Bir ədəbiyyat həvəskarı, bir vətəndaĢ olaraq təkcə onu etiraf edim ki, qəlbimi üĢüdən, göynədən həyatdakı boĢluğun Bəxtiyar Vahabzadənin ölümü ilə bir az da geniĢlənməsi idi. 312

Həmin gün Bakıya çıxmazdan öncə qarlı, Ģaxtalı havada yarım saatlığa ġəkinin mərkəzi küçələrini dolaĢdım. Hamı küçələrdə, hamı kədərli idi... Bir qismi Bakıya çıxmağa hazırlaĢırdı. SalamlaĢdığım adamlardan biri dedi ki, ġəki Bəxtiyar müəllimi sevdiyi kimi heç kimi sevməyib. Hər il gələrdi, gəzərdi buraları, hamı ilə görüĢərdi...Yadıma böyük Ģairin özünün misraları düĢür: “Bala anasına sevirəm deməz, mən də deməmiĢəm, a ġəkim mənim!” Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin ġəki bölməsinin rəhbəri, Ģair Vaqif Aslanla isti yay günlərindən birində Bəxtiyar Vahabzadənin ölümündən altı ay sonra – ġəkidə keçiriləcək “Bəxtiyar poeziya günləri” ərəfəsində söhbət edirik: - Bəxtiyar müəllim demək olar ki, hər il yay istirahətini ġəkidə keçirərdi. Bakıda olduğu kimi, ġəkidə də həmiĢə dostlarının əhatəsində olan B.Vahabzadə Teymur Abuzər, Əhmədiyyə kiĢi ilə həmsöhbət olmaqdan, Zəkəriyyə Əliyev ilə, Fərman Ġsmayılovla “mübahisə” etməkdən zövq alırdı. ġəkidə yaĢayıb-yaradan yazıçılar vaxtaĢırı böyük Ģairin baĢına cəm olur, onun tövsiyələrini dinləyirdilər. B.Vahabzadənin 70 illik yubileyinin keçirilməsi ilə əlaqədar prezident Heydər Əliyev tərəfindən 19 may 1995-ci ildə sərəncam imzalanmıĢdı. Həmin sərəncamla bağlı ġəkidə də xeyli tədbir keçirilmiĢdi. Türk dünyasının görkəmli ədiblərini iĢtirakı ilə keçirilən yubiley tədbiri tarixi və unudulmaz bir hadisə idi. Yubiley Vaqif Aslanın B. Vahabzadəyə həsr etdiyi “Adın-iĢıq, özün-iĢıq” Ģeiri ilə açılmıĢdı. 1995-ci ildə keçirilən bu möhtəĢəm tədbirdə “Poeziyanın kamilliyi” (professor ġamil Salmanovla birlikdə) monoqrafiyası ilə B. Vahabzadə yaradıcılığının dərin poetik fəlsəfi qatlarını iĢıqlandıran YaĢar Qarayev də iĢtirak edirdi. Hər yay ġəkidə Ģair ilə keçirilən ədəbi görüĢlərdə Ģeir- sənət adamları ilə yanaĢı, müxtəlif peĢə sahibləri də iĢtirak ediblər. B.Vahabzadənin “Dar ağacı”, “Günahsız cəza” pyesləri ġəki Dövlət Dram Teatrında tamaĢaya qoyulub və böyük maraqla qarĢılanıb. 1990-cı illərdə Dövlət Universitetinin ġəki filialında, daha sonralar isə Azərbaycan Müəllimlər Ġnstitutunun ġəki filialında Bəxtiyar müəllimlə keçirilən görüĢlər müstəqillik dövründə tələbə gənclərin milli əsaslarda dövlətçilik ideologiyasına daha dərindən yiyələnməsinə kömək etmiĢdir. “Bəxtiyar Vahabzadə ilə görüĢ” ənənəsi Ģairlə son görüĢ günlərinə qədər davam etdirilmiĢdir. Hər il avqustun 16-nı böyük Ģairin baĢına yığıĢmaqla qeyd edən ġəki bu il avqustun həmin gününü Bəxtiyar müəllimsiz keçiricək... Bütün yaradıcılığı boyunca onu ən çox düĢündürən zaman problemi olub. KeçmiĢi və gələcəyi indiki zamanın üzərində cəmləĢdirmək bacarığı, bu günündən dünəninə və sabahına baxmaq istəyi mövzu və janr rəngarəngliyindən asılı olmayaraq, Bəxtiyar Vahabzadə poeziyasının ana xəttinə çevrilmiĢdir. ġəxsiyyət kimi ölçülü, Ģair kimi ölçüsüz zaman içində yaĢamaq B. Vahabzadə poeziyasının fəlsəfi məzmununu daha çox ifadə edir. Qocaldır insanı, qocaldır zaman, Ürəyin atəşi, közü qocalmır. Dağları, daşları qocaldan zaman, Bilmirəm, niyə bəs özü qocalmır? Bəli, dünya öz iĢində, zaman öz axarında... Ġnsanlar doğulur, böyüyür, 313

qocalır, haqq dünyasına qovuĢur. Ancaq dünyanın və zamanın əbədi yaĢatdıqları da var: Bəxtiyar vahabzadə kimi, Bəxtiyar Vahabzadənin ölməz yaradıcılığı, əbədi insan sevgisi və milli təəssübkeĢlik duyğuları kimi! Telman Nəzərli “Azərbaycan” q. №179 (5283) ġənbə, 15 Avqust 2009-cu il

Bizi də qınamayın (S.Rəhman adına ġəki Dövlət Dram Teatrının direktoru Hikmət Nəbiyevlə Ģair Vaqif Aslan arasında polemik müsahibə)

Vaqif Aslan: -1988-ci ildən bu yana öz-özümüzü qınaya-qınaya gəlirik. Çünki özümüzözümüzə bir cür görünürük. Deyirik: “Bizə baxın, a!” 1988-ci ildən 1993-cü ilin məlum iyul hadisələrinədək olan özümüz isə lap qəribəyik. ÇaĢbaĢ qalan, sol əli ilə özünü döyüb, sağ əli ilə gözümüzün yaĢını silən, sol ayağı sağ ayğına iliĢib səntirləyən özümüzü özümüz necə də qınamayaq? Amma baĢqalarına gəldikdə, məsələ bir qədər baĢqa məzmun alır. Deyirlər ki, zaman ən yaxĢı təbibdir, düzəlirik, bizi qınamayın. Hikmət Nəbiyev: -Hidayətin “Məni qınamayın” pyesinə müraciət ġəki teatrının tarixi ənənələrindən irəli gəlir. Xatırlayın ki, 1975-ci ildən Dövlət Dram Teatrı kimi fəaliyyətə baĢlayan bu teatr o zamanki MDB məkanında və dünya miqyasında məĢhur idi; Moskvada, DaĢkənddə, Tbilisidə, hətta Yerevanda göstərdiyi tamaĢalara görə dəyərli mükafatlar almıĢdı, üstəlik Bolqarıstanda, Çexoslavakiyada, PolĢada, Almaniya və uzaq Kubada eyni müvəffəqiyyətlə tamaĢalar göstərmiĢdi, onda o günlərin xiffəti deyilən bir hiss içimizdən elə baĢ qaldırır ki, bəzən göz yaĢları ilə də özümüzü ovuda bilmirik. Vaqif Aslan: - Bəlkə də “Məni qınamayın” ġəki teatrı üçün hayandasa “Bizi qınamayın” deməyə imkan vermiĢdir. Əslində təkcə tamaĢaçıya deyil, həm də taetr kollektivinə əyani Ģəkildə sovet dövrünün həyat və davranıĢ tərzi, əxlaqi-mənəvi normaları göstərilmiĢdir. Bir sözlə, Hidayət “Məni qınamayın” pyesi vasitəsilə hamıya belə deyirdi: “Baxın, dövləti maraqlar üçün (milli maraqlar üçün yox) adlar, niĢanlar, orden və medallar, prizlər, mükafatlar vəd edən o sistemdəki insanların iç və çöl 314

dünyasına yaxĢı baxın. O dövrün vəzifə əldə etmək faciəsini, özünü təsdiq etmək üsulunu görün! Nəinki fərdləri, hətta ayrı-ayrı millətləri cismən və mənən əridən, zorla onları bir-birinə qaynaq etmək istəyən zaman üçün bir o qədər də qəmlənməyin”. Hikmət Nəbiyev: -Götürək ġahinin obrazını. O gəncdir. Jurnalistdir. Redaksiyaya göndərilib. Ġstəyir ki, Sabir demiĢkən, “düzü düz, əyrini əyri” yazsın. Amma həsrətini çəkdiyimiz zaman ona bu imkanı verirmi? Əksinə güman etmədiyi Ģeylərlə qarĢılaĢır. Məlum olur ki, böyük adamlardan (böyük müəssisələrdaən yox a!) yazmaq olmaz. Olsa da birinci katibin göstəriĢi ilə olar. Onun haqqında yazmaq istədiyi adam isə Salahovdur. Və Salahov saat zavodunun direktorudur. Onun qəbuluna düĢmək ondan yazmaq qədər çətindir. Bəs, məsələ bununla bitirmi? Daha sonra məlum olur ki, bu günə qədər üzünü görmədiyi Salahov onun atasıdır. Onunla birlikdə iĢləyən və redaktorun qapısını arxası ilə açan jurnalist Nərgiz isə onun atabir-anabir bacısıdır. Anasının verdiyi məlumata görə atasını ölmüĢ bilən ġahin həqiqəti redaktordan öyrənir. Bu onun “yazmaq” planını dəyiĢdirmir. Nəhayət ġahin zavod direktoru olan atası ilə görüĢür. Və ona məlum olur ki, konstruksiyası dövləti səviyyədə oğurlanmıĢ, “məsləhət bilinən” Ģəxsin müəllifliyi ilə istehsalata buraxılmıĢdır. Bundan sonra ġahin yol ayrıcında qalır. Salahovu təkcə zavod direktoru kimi tənqid etmək əslində həqiqətin bir tərəfi ola bilərdi. Axı, zavodun hansı məhsulu istehsal etməsi yuxarıdan asılıdır. Salahovdan bir ata kimi bəhs etmək ġahin üçün çətindir. Ona görə ki, anasının nəzərində o, çoxdan ölmüĢdür. ġahinin özü isə ondan heç vaxt atalıq görməmiĢdir. ġahin Salahovdan bir ata kimi də bəhs edə bilməz. Bunu təsdiq etmək üçün Salahovun verdiyi elektron konstruksiyanı ortaya qoymaq lazımdır. Bu isə onun imkanından xaricdir. Dördüncü yol redaksiyadan və bu redaksiyanın yerləĢdiyi Ģəhərdən uzaqlaĢmaqdır. ġahın bu yolu tutur və yoldan redaksiyaya teleqram vurur. “Məni qınamayın” Ģəklin-də ifadə edilən fikir ġahini özünə haqq qazandırmaq cəhdindən baĢqa bir Ģey deyildir. Vaqif Aslan: -Doğrudur, ġahin obrazı aktyor Əbülfət Salahovun ifasında canlı və dinamik Ģəkildə özünü göstərir. Gəncliyə xas olan inadcıllıq, dönməzlik, həqiqətə can atma, paradoksallıq qarĢısındakı heyrət Əbülfətin ifasında təbii və inandırıcı bir Ģəkildə öz əksini tapır. Onun “məni qınamayın” fikri ilə özünə haqq qazandırması fikrinə gəldikdə isə bunu müəyyən zaman kəsiyində qəbul edilən reallıq kimi də qiymətləndirmək olar. Zamanın sonrakı axarı göstərdi ki, qınanmaq üçün qaçmaq deyil, özünə sığınmaq, zavodu da, qəzeti də, daha nə bilim nələri də milli dövlətçilik baxımından qurmaq lazımdır. ġahinə məhz sovet dövrünü əks etdirən zaman kəsiyində baxıldıqda: - getməyəydi, bəs nə edəydi? – deyirsən. Daha bir reallıq isə ondan ibarətdir ki, sovet dövrünü əks edən zaman kəsiyində təkcə ġahin deyil, baĢqaları da miskin görünürlər. Zamanın amansız caynaqlarında çabalayan redaktor yaxĢı bilir ki, partiya komitəsi haqqında tənqidi yazı yazmağı məsləhət bilməyən Ģəxsə dəymək nə dərəcədə təhlükəlidir. Redaktoru ġahinə yazma deyə yalvarmağa məcbur edən cəhətlərdən biri də budur. Digər bir cəhət isə onun həqiqəti – Salahovun öz atası olmasını bilməsidir. Bir tərəfdən zamanın amansızlığı, digər bir tərəfdən isə vicdanın sərt hökmü arasında qalan redaktor nə qədər də 315

miskindir. Bu miskinlik, bu əlacsızlıq, redaktor obrazını yaradan Akif Yusifovun ifasında reallıq və inandırıcılıq sovet dövrü rəhbər iĢçilərinin adaptasiyaya məruz qalma faciəsini əyani göstərir. MəmiĢ obrazı da elə. Ədəbi iĢçi MəmiĢ yaĢlaĢıb, lakin yaĢ böyüklüyü onun təcrübəsi və Ģəxsiyyət böyüklüyündən xəbər vermir. O, anonimçidir. Hamam müdirindən də anonim yazıb onun yerinə keçmək istəyir, özü də qəpik-quruĢ qazanmaq üçün. Əyilməyi də, yalvarmağı da yazdığı məktublar kimi saxtadır. Saxtakarlıq Qızıl DərviĢ mükafatı Laureatı Xanlar HəĢimzadənin ifasında o qədər məharətlə verilmiĢdir ki, sovet dövrü eybəcərləyinin tipik nümayəndəsinə baxdıqca üzünü adamlara tutub demək istəyirsən: Bizi qınamayın, lap yaxĢı elədik, sovet məkanından və zamanından qaçdıq. Hikmət Nəbiyev: - Burası da vardır ki, o eybəcər zamanın yetirdiyi eybəcər xarakterlər hələ də bizim aramızdadırlar və “bəlkə də qaytardılar” havası ilə yaĢayırlar. Nə yaxĢı ki, respublikamızın əməkdar artisti Qəmər Məmmədovanın yaratdığı Günay obrazı o eybəcərliyə nifrətin ifadəsi kim tamaĢaçının qulağına pıçıldayır: “Mənim çəkdiyim əzabları daha siz çəkməyin”.Katibə Harayxanım da o dövrün xarakteridir. Ağlından daha çox əndamına güvənir. Müharibə veteranı hamam müdiri də elə. Qənirə Məmmədovanın ifasında Harayxanım, Laçın Abbasovun ifasında Mirzəqulu real, canlı və inandırıcıdırlar. Vaqif Aslan: -Onları qınamayın! Obrazı yaĢamaq və obrazda zühur etmək belə olur. Hikmət Nəbiyev: - Əslində biz onu – ġahini də qınamırıq. Axı hər bir kəs valideynindən daha çox zəmanəsinin övladıdır. Onları da qınamırıq. Onlar da elə. Bircə özümüzü qınayırıq. Çünki biz onları görürük. KeçmiĢə xiffəti aradan qaldırmaq vaxtı gəlib çatmıĢdır. Gələcək nəsillər bizi qınamasın deyə, özümüzü qınamalıyıq. Vaqif Aslan: -Mən razı. ġəki teatrının 26-cı mövsümündə respublikamızın Əməkdar Ġncəsənət Xadimi Hüseynağa AtakiĢiyevin quruluĢ verdiyi, xalq artisti, Dövlət mükafatı laureatı, bəstəkar Xəyyam Mirzəzadənin musiqi yazdığı və Hidayətin qələmə aldığı “Məni qınamayın” pyesi ilə açıldı. AçılıĢ uğurlu oldu. TamaĢaçı rəğbəti qazandı. Qınamamaq üçün teatrı öz qaydasında saxlamağı arzu edirəm. Hikmət Nəbiyev: -Bu mövsümdə repertuarımız zəngindir. Qısası , sənin arzunu öz arzum kimi qəbul edirəm. Coğrafi geniĢlik Ģansına nail olmağınızı da buna əlavə etməklə bütün teatrsevərlərə uğurlar arzulayıram. “Yeni AZərbaycan” qəzeti ,№205(1184),27.10.2001.səh.12.

VII 316

“Ruhlar” və teatr ruhu ( Rejissor Mirbala Səlimovla üz-üzə. )

Vaqif Aslan: – Boynuma alıram ki, adam içində öz-özümlə üz-üzə durmaqdan qorxuram. Ġstəyirəm ki, yanımda heç kim olmasın, özümlə özüm olum. Çünki baĢqaları məni anlaya bilmirlər. Amma bir neçə adam var ki, onlarla üz-üzə olanda özümü xoĢbəxt sayıram. Bu adamlardan biri Mirbaladır. Onu teatr və kino rejissoru, ssenarist və operator kimi tanıyırlar. Mənim üçün isə o, sadəcə olaraq Mirbaladır. Çox qəribədir ki, biz təxminən eyni səviyyədə düĢünə bilirik. Ona görə də , mənə görə də hər Ģey vəzifədir – olum da, ölüm də. Və onların arasında olan bütün Ģeylər də. Hətta ruh olub əbədiyyət qazanmaq da. Nə qalır? – Vəzifəni layiqincə yerinə yetirmək. Mənim Mirbala ilə tanıĢlığım 1995-ci ildən baĢladı. Sanki özümü tapdım. Az qala bütün teatrların Ģou-tamaĢalara meyl saldığı bir dövrdə Mirbala çox ciddi əsərləri səhnəyə qaldırmaqdan çəkinmədi. Özü də mövzu rəngarəngliyini saxlamaq Ģərti ilə. BaĢqırd M. Kərimin “Ay tutulan gecə”si, özbək ġ. BaĢbəyovun “Dəmir qadın”ı, ispan X. Eçeqarayın “Mahir aradüzəldənlər”i və nəhayət italyan Eduardo dö Filipponun “Ruhlar”ı ġəki səhnəsinə çıxarıldı. Bu nə idi? – sadəcə olaraq, dünya ilə üzləĢmə və “biz hamımız bir-biri-mizə bənzəyirik” qənaətinə gəlmək.Ġtalyan dramaturqu Eduardo dö Filipponun “Ruhlar” əsərinin ġəki teatrında tamaĢaya qoyulması Ġtaliya-Azərbaycan əlaqələrinin onuncu ildönümü ilə üst-üstə düĢdü. Bu ruhlar axirət dünyasının axır zamanının məhĢər divanını gözləyən ruhlar deyillər. Onlar özlərini ruh kimi təqdim etməklə baĢqalarını salamat saxlamaq, dedi-qodudan, münaqiĢələrdən uzaq olmaq istəyənlərdirlər. Onlar insanlardır, olduqları kimi görünsələr onları qəbul etməzlər. Adı “Ruhlar” olan bu iki hissəli komediya, əslində , insan faciəsindən bəhs edir. HəmiĢə olduğu kimi olmaq istəyən insan, insan içində olduğu kimi görünə bilmir. Onları illuziyalara qapılmağa məcbur edən elə budur. Olduğu kimi görünə bilməmək insanı insani dəyərlərindən uzaqlaĢdırır, onu ruh kimi görünməyə məcbur edir. Əsərdəki hadisələr Paskuale və onun həyat yoldaĢı Mariya ətrafında baĢ verir. Mariya Alfredo adlı zəngin bir adamla seviĢir. ĠĢ elə gətirir ki,Mariyagil yeni mənzil kirayə etməli olurlar. Yeni mənzil 18 otaqdan ibarətdir. Ər və arvad üçün çox geniĢdir. Mənzil sahibinin daha çox kirayəniĢin tapmağa imkanı vardır. Lakin, bu mənzildə ruhların gəzməsi barədə Ģayiə yayıldığı üçün heç kim orada yaĢamaq istəmir. Mənzil sahibi Paskualenin qabağına belə bir Ģərt qoyur ki, ruhlar barədə olan mifi dağıtsın və əvəzində kirayə pulu verməsin. Lakin qapıçı Raffaele ilə elə razılaĢdırılır ki, kiminsə Mariya ilə görüĢə gəlib getməsinə Ģərait yaratsın. Qapıçı Raffaele iĢini asanlaĢdırmaq üçün Paskualeyə ruhlarla bağlı elə Ģeylər danıĢır ki, onun iliyinə-sümüyünə qədər ruh qorxusu yeridir. Bununla belə hadisələrin gediĢində Paskualenin ruhlara münasibəti dəyiĢir. Kirayə etdiyi mənzilə hər dəfə ruh gəlib-gedəndən sonra Paskuale xalatının 317

cibindən pul taparaq sevinir. Çox böyük həvəslə ruhun gətirdiyi toyuğun dadına baxır. Ölü toyuq oğurlamağı özünə yaraĢdıran qapıçı Raffaele ilə toyuğa və pula görə sevinən Paskuale arasındakı fərq bircə Ģeydədir: qapıçı hadisəni əvvəlcədən bilir, kirayəniĢin isə hadisəni gediĢindən qavrayır. Komiklikdən daha çox tragikomiklik yaradan bu obrazlar insan yazıqlığını nümayiĢ etdirirlər. Burada necə güləsən? Acı bir təbəssüm və təəssüf dolu köks ötürməkdən baĢqa bir əlac qalmır. Həm qapıçı, həm də Paskuale olduqları kimi görünməsinlər deyə balkona çıxıb üzlərini professora tutaraq: Professor, sən düz deyirsən, doğrudan da ruh vardır – deyirlər. Əlacsızlıq, yazıqlıq insanı həm də professora “istinad” etməyə vadar edir. Nəfsinə, tamahına gücü çatmayanlar, hərisliyi qarĢısında aciz qalanlar da professordan güvənc yeri kimi istifadə edərmiĢlər! Sui-istifadənin dərəcəsinə bax! Hətta ər ilə arvadın söhbətindən aydın olur ki, Paskuale arvadının “ruh” adı ilə mənzildə dolaĢan məĢuqi ilə görüĢdüyünü bilir. Qorxur ki, arvadı ilə açıq danıĢsa, arvadı evdən gedər və o pulsuz qalar. Sən demə, qarnının buxarı baĢına vuranlar hər yerdə var imiĢ! Özü də onlar komik deyilmiĢ, iyrənc imiĢlər! Paskuale rolunun ifaçısı Xanlar HəĢimzadə, Mariya rolunu oynayan Sima ġabanova, qapıçı Raffaele obrazını yaradan gənc aktyor Pərviz Ġsmayılov insan yazıqlığını yaĢadılar və yaĢatdılar desəm , səhv etmərəm. Xanlar HəĢimzadə illuiziyaya qarĢı qorxu hissi keçirən adam, Əbulfət Salahov isə çıxıĢ yolunu ruh kimi gəlib-getməkdə görən kavaleri yaradırlar, özü də həqiqi mənada. Xanlar pul qazanmaq üçün, Əbulfət arzusuna yetmək üçün baĢqalaĢmağı, özgələĢməyi təbiiliklə nümayiĢ etdirirlər. Mənə elə gəlir ki, tamaĢanın səhnəyə qaldırılması üçün aktyor heyətinin seçilməsinin xüsusi əhəmiyyəti vardır. Mirbala, obraz ruhunun hansı aktyor tərəfindən daha yaxĢı ifa edilməsi nəzərə alınırmı? Mirbala Səlimov: - Teatr yarandığı gündən bir həqiqət mövcuddur: obrazlara görə aktyor seçimi tamaĢanın yarı müvəffəqiyyətidir. Mənim üçün rol bölgüsündə əsas Ģərt odur ki, aktyor ona tapĢırılan obrazı yaradarkən “öz sözünü” bu obrazın dilindən deyə bilsin. Aktyor pis və yaxĢı insanı səhnədə oynamağından asılı olmayaraq, obraza və həm də baĢ verən hadisələrə özünün Ģəxsi münasibətini, vətəndaĢlıq münasəbətini saxlamalıdır. Bu mənada aktyorlarla birlikdə obraz üzərində iĢləyərkən, obrazın səhnə həyatını qurarkən, səhnədə elə bir məqam yaradılır ki, aktyor-vətəndaĢ, aktyor-obrazdan “uzaqlaĢır”. O an aktyor bir vətəndaĢ Xanlar HəĢimzadə kimi və ya bir vətəndaĢ Qəmər Məmmədova kimi özünün hadisələrə münasibətini bildirir. Və bu çox səmimi bir an olur. Bu səmimi etirafı hiss edən aktyor obrazın ən qroteks və ekssentrik oyununu belə qəbul edir və ona inanır. Məsələn, Paskuale baxmayaraq ki, Alfredonu ruh adlandırır və onun verdiyi pulları xeyirxah varlığın ona bəxĢ etdiyi hədiyyə kimi qəbul edir, amma qəlbinin dərinliyində bunun çox çirkin bir iĢ olduğunu tamamilə dərk edir. Öz faciəsini dərk edən, “ətdən-qandan yaranmıĢ insan” üzdə professora müraciətində gülür, ruhların həqiqətən olduğunu sevinclə xəbər verirsə də eyni zamanda ruhların olmadığını, pulları isə çirkin yolla əldə etdiyini anlayaraq ağlayır. Əslində aktyor Xanlar HəĢimzadə bu məqamda obrazdan ayrılaraq bir insan, bir 318

vətəndaĢ kimi Paskualenin halına ağlayır. Qəhrəmannın səhnə həyatının axırıncı anlarında o, heç bir obraz oynamır və aktyor professorun simasında tamaĢaçı ilə üzüzə durur. Vaqif Aslan: - Çox qəribədir, Alfredonun arvadı Armida (Qəmər Məmmədova) ərinin Mariya ilə münasibətini və əlaqələrini yaxĢı bilir. O da həqiqəti açıb demək əvəzinə ruh kimi hərəkət etməyi – özünü və baĢqalarını, üstəlik uĢaqlarını aldatmağı üstün tutur. Paskuale pulun, Alfredo sevgilisinin, Armida isə ərinin əlindən çıxacağından qorxur. Həqiqət budur ki, insan qorxanda tragikomik vəziyyətə düĢür. Armida da, iki uĢağı da (Orxan Məmmədli, Xalid Mustafayev) ruh kimi,özü də skripkaçı Severionun (ƏlgüĢad Rəhimov), Maqdalenanın (Sovqat Səmədova) müĢayiəti ilə zühur edirlər. Onlar xalatının cibinə pul qoyan “xeyitxah ruha” inam gətirən Paskualeyə hər Ģeyi açıqlamaq istəyirlər. Ondan ruhu qovmağı tələb edirlər. Paskuale neyləsin? Hərənin bir Ģeyə istəyi var: Mariyaya sevgili, Armidaya pullu ər, Alfredoya həssas qadın, Paskualeyə pul lazımdır. Hər bir kəs ehtiyacı olan Ģeyi qoruyub saxlamaq istəyir. Bu, açıq Ģəkildə mümkün olmadıqda Mariya da, Armida da, Paskuale və Alfredo da yazıqlaĢırlar. Heç birinin həqiqəti açıq Ģəkildə etiraf etməyə cəsarəti və iradəsi çatmır. Qorxu və iradəsizlik insanı balacalaĢdırır, kiçildir. Mirbala, ədəbiyyatın, o cümlədən teatr və dramaturgiyanın vəzifəsi insanın iç dünyasına iĢıq kimi düĢmək, insanın mahiyyətini açmaq, insanlığa xas və yad olan Ģeyləri aĢkar etməkdir. Sənin çeĢidli əsərlərə müraciət etməyin sənətə ciddi və namuslu münasibətindən irəli gəlir. Bu mənada, Eduardo dö Flipponun “Ruhlar”ına müraciət etməyini açıqlamağı xahiĢ edirəm. Mirbala Səlimov: - “Ruhlar” pyesi 1946-cı ildə yazılıb. Bu illər Ġtaliya dövləti və xalqı üçün çox çətin illər idi. Müharibədən çıxmıĢ Ġtaliya xalqı həm özünün müstəqilliyini qoruyub saxlamalı, iqtisadiyyatını dirçəltməli, və öz ölkəsini bərpa etməli idi. Belə bir çətinliklə qarĢılaĢan insanların hamısı özünü eyni cür aparmadı. Əksəriyyət ağır da olsa namuslu və halal zəhmətə qatlaĢaraq ölkənin dirçəliĢinə çalıĢırdısa, “çaĢanlar”, “yolunu azanlar” və “canlı ruhlar” da var idi. Öz rahatlığı, varlanması və daha çox pul qazanmaq naminə hər cür yola əl atanlar, hətta öz namusunu satanlar da çox idi. Bunlar cəmiyyətin hər sahəsində olub və bu “ruhları” canlı insanlardan, namuslu insanlardan ayırmaq çox çətin idi. Çünki sərhəd pozulmuĢdu. Vaqif müəllim, sizə elə gəlmirmi ki, mən elə öz cəmiyyətimizdən danıĢıram?! Deməli bizim də aramızda “ruhlar” dolaĢmaqdadır. Vaqif Aslan: - Orada daha bir obraz da vardır. – Qastone. Bu obrazı Akif Yusifov oynayır. Ġlk baxıĢda o – təəssübkeĢdir, yeznəsi (baqcısının əri) Alfredonu yolundan döndərmək istəyir. Ləyaqət, səadət və s. kimi keyfiyyətlərdən danıĢır. Özünü ailəcanlı, qohumpərəst və s. kimi aparır. Elə ki, hadisələr açılır, Alfredo ilə Mariyanın qoĢulub qaçmaları baĢ tutmur, onda Qastone Mariyaya eĢq elan edir. O birilər özlərini gizlətmək üçün ruh gildinə girdikləri halda, Qastone ləyaqət, sədaqət və namus deyilən Ģeyləri üzünə maska kimi taxaraq hərəkət edir. Deməli, nəinki insan, hətta insani ləyaqət və sədaqət də olduğu kimi görünmür. Düzdür, Eduardo dö Filippo italyandır. Onun “Ruhlar”ındakı həyat tərzi Ġtaliya mühiti ilə bağlıdır. Bununla belə, insanın – istər o yaxĢı olsun, istərsə pis – hər yerdə prototipi vardır. Bu baxımdan sən bir rejissor kimi rəssamla iĢləyərkən, belə bir mühiti yaradarkən hansı prinsipləri əsas götürmüsən? 319

Mirbala Səlimov: - Eduardo dö Filippo pyesin remarkalarında məkan haqqında dəqiqliklə məlumat verib. Bu Neapol Ģəhərində XVII əsr üslubunda tikilmiĢ qədim bir malikanədir. Müəllifin verdiyi tövsiyələrə görə səhnədə realistik bir məkan olmalıdır. Lakin biz rəssam Söhrab Ərəbovla belə bir fikrə gəldik ki, tamaĢada obrazların iç dünyasını göstərdiyimiz kimi, onların “ruhlar” kimi danıĢaraq, öz ehtirasları və nəfsləri üzündən acizləĢən və kiçilən adamlar olduqları üçün, məkanın ozünü də bir növ “soyunduraq” və onu öz çılpaqlığı ilə göstərək. Baxmayaraq ki, bu məkan qalın divarları, saysız-hesabsız otaqları olan qədim bir saraydır, o canlı ikən “ölmüĢləri” və onların əməllərini gizlədə bilmir. Ona görə də bu sarayın uçulub tökülmüĢ suvaqlarının , divarlarının arxasından nə baĢ verdiyini görmək mümkündür. Mənə elə gəlir ki, rəssam Söhrab Ərəbov bu fikirləri tamaĢaçıya çatdırmaq üçün materialların fakturasından çox dəqiq istifadə etmiĢdir. ĠĢıq rəssamı Ġlqar Orucovun iĢıq-kölgə effektləri isə bu fikirlərə tamamlıq gətirib. Ümumilikdə tamaĢada elə bir məkan yaradılıb ki, o dövrlə və konkret yerlə məhdudlaĢmır. Vaqif Aslan: - Bəli, mənə görə də tamaĢada insani psixologiya milli psixologiyanı üstələyir. Ġnsani psixologiyanın mənfi təzahürləri lağa qoyulur, insani yüksək mənəvi keyfiyyətlərə çağırıĢ səslənir. Elə ki, Alfredo Paskualenin pula ehtiyacını dərk edir və stolun üstünə pul qoyaraq gedir, onda vəziyyət bir qədər dəyiĢir: Alfredo özü kimi görünür. Bura qədər səhnəyə ruh kimi gəlib, ruh kimi gedən Alfredo özünə də, ruh kimi görünməyinə də, onu ruh kimi qəbul edənlərə də nifrət edir. AnlaĢılmazlıq içində özünü itirən insan sevgisizlik içinə düĢdüyünü anlayan kimi təəssüf hissi keçirir. Bəlkə də, bir vaxtlar o xoĢbəxt idi. Çünki özünü heç olmasa, ruh kimi də olsa tapmıĢdı. Ġndi özünü bir insan və ruh kimi itirmək ona olduğu kimi görünmək qədər ağırdır. Axı, o – zəngindir. ĠĢ məĢuqəyə qalsaydı, o korluq çəkməzdi. Ona gərək olan sevgi və onu anlayan sevgiliydi. Amma mühit sevgisizlik mühitidir. Belə bir mühitdə zəngin olmaq da adamı xoĢbəxt etmir. Ümumiyyətlə, insan xoĢbəxtdirmi? Nədən dünyanın ədəbiyyat güzgüsündə xoĢbəxt obrazlar çox az görünür? Mirbala, əgər sən insanlara xoĢbəxt insanın necə olduğunu göstərmək istəsəydin, hansı əsərə müraciət edərdin? Mirbala Səlimov: - Mən hələ elə bir əsərə rast gəlməmiĢəm, Vaqif müəllim. Vaqif Aslan: - Ġnsan qanun icad edəndə özünü yox, ətrafındakıları nəzərdə tutur. Nikahlar, kəbinlər üzdən olan təsdiqlərdir, onların çoxu əsl həqiqətdən xəbər vermir. Ġnsan yaĢayıĢından daha çox, öz mövcudiyyətini qoruyub saxlamağa cəhd edir. Kasıb fikirləĢir ki, varlıya calansın. Varlı da öz növbəsində kasıbın kasıblığından istifadə etməyə çalıĢır. Məqsəd saf olmadığından məqsədəçatma dolayı olur. Nəticədə insan ya komik, ya tragikomik, ya da tam faciəvi vəziyyətə düĢür. Deməli, insan mənəvi saf olduqda xoĢbəxt ola bilər. Mirbala, bu mənada sənin bəs Aristotelin “Katarsis” istilahına münasibətin necədir? Mirbala Səlimov: - “Katarsis” – təmizlənmədi, özü də mərhəmət və qorxu hissindən doğan bir təmizlənmədi. Bu heç də qanun və cəzalanmadan qorxaraq yaxĢı olduğuna söz verən cinayətkarın təmizlənməsi və tərbiyələnməsi deyildir. TamaĢaçı zalında oturan Ģəxs hələ cinayətkar deyil və o heç bir məcburi Ģeyi qəbul etmir. Teatr onu daha da demokratik yolla, hələ heç bir pis iĢ tutmamıĢ tərbiyə edir, saflaĢdırır. TamaĢaçı səhnədə pis adamın çirkin əməlini görəndə istər-istəməz 320

düĢünür ki, bu iĢ onun da baĢına gələ bilər və o, gələcəkdə belə bir çirkin iĢ tutmaqdan vaz keçir. Fikrim paradoksal olsa da, mənim inamıma görə teatr öz “katarsis” məfhumu ilə insanları cəza evlərindən daha yaxĢı tərbiyə edə bilər. Bizim tamaĢada Paskuale arvadı Mariyaya belə bir həqiqəti deyir: “Sən mənim üçün narahat olma, Mari. Pul bizim əlimizə necə keçibsə, buna görə adamı türməyə salmırlar”. Və o haqlıdır. Çünki, dünyanın heç bir cinayət məcəlləsində Paskualenin tutduğu əməl cinayət sayılmır. Bu etik-əxlaqi bir cinayətdir, bu o qədər incə, psixoloji bir vəziyyətdir ki, bura ancaq teatr ruhu nüfuz edə və özünü “katarsis” məvhumu ilə ifĢa və tərbiyə edə bilər. Vaqif Aslan: - Sənə yardıcılıq uğurları arzulayıram, əzizim Mirbala! “Yeni Azərbaycan” qəzeti ,№01 (1481) , səh.7. 03.01.2003.

VIII Qədim ġəkinin ədəbiyyat dastanı ( “Azərbaycan” qəzetinin məsul əməkdaĢı Flora Xəlilzadə ilə müsahibə) Azərbaycanın istər siyasi, istərsə də ədəbi xəritəsində qədim ġəkinin öz yeri var. Əlbəttə, baĢqa bölgələrdə olduğu kimi, ġəkidə də ədəbiyyat ilk dəfə Ģifahi Ģəkildə meydana gəlib, dildən-dilə, eldən-elə keçib. Ġstər Ģifahi, istərsə də yazılı Ģəkildə bu ədəbiyyat zamanlar boyunca möhtəĢəm və özünəməxsus olub. ġəkidə doğulub böyümüĢ dilĢünasalim Ə.Dəmirçizadə deyirdi: “Söz insanın varlığı necə dərk etdiyini əks etdirən bir güzgüdür.” Bədii söz isə bu güzgülərin ən sehirlisidir. ġəkidə yaranmıĢ qədim bir bayatıda deyilir: Quru yaşdan gileyli, Kabab şişdən gileyli. Ovçu ovdan, ov dağdan, Dağ da daşdan gileyli. Əsarəti, əfsanəsi, rəvayəti, zərb-məsəli, lətifəsi, laylası, bayatısı, oxĢaması və s. ilə zəngin olan ġəkidə yazılı ədəbi nümunələrə 18-ci əsrin ortalarından rast gəlinir. Bunun bir səbəbini qılıncla yazılan tariximizin qələmlə təsdiqinə olan laqeydliklə bağlasaq da, əsas səbəbi əski əlifba ilə yazılan kitabların sovet dönəmində kütləvi Ģəkildə məhv edilməsi ilə əlaqədardır. Klassik Ģairlərin əsərlərində ġəkinin dəfələrlə adı çəkilib. Məsələn, 1038-1039, 1066-1067-ci illərdə Gəncəyə səfər etmiĢ Qətran Təbrizi mədhiyyələrinin birində yazır: “ġəkinin də neməti sənin olacaqdır.” ġəddadilər sülaləsinin hökmdarlarından biri olan Əbülhəsən Əli 321

LəĢkəriyə ünvanlanmıĢ bu misralar çox Ģeydən xəbər verir. Eləcə də 12-ci əsrdə yaĢayıb- yaratmıĢ Nizami Gəncəvi də “Leyli və Məcnun” əsərində Zeynəbin gözəlliyini belə təsvir edib: Tük kimi incəydi beldən o dilbər, Ağzı xırdacaydı qarışqa qədər. Şəki almasıtək çənəsi vardı, Məkkə qumundan da çox yandırardı. Eləcə də digər klassiklərin əsərlərində bu məĢhur Ģəhərin adı dəfələrlə çəkilib. Bunlar göstərir ki, ġəki ədəbi mühiti lap qədimlərdən qaynaqlanıb. YaĢıl libaslı ġəkinin ədəbiyyat dastanı, həqiqətən, çox zəngin və dərin köklərə malikdir. Bu barədə ətraflı məlumat almaq üçün AYB ġəki bölməsinin sədri Vaqif Aslanla görüĢdük. ġair, publisist, dramaturq, araĢdırmaçı və tərcüməçi olan Vaqif Aslan prezident təqaüdçüsüdür. O həm də AMEA-nın Folklor Ġnstitutunun ġəki bölməsinə rəhbərlik edir. Yeddi kitabın müəllifidir. Pyesləri bir neçə dilə tərcümə edilib. Ġki əsəri ġəki Dövlət Dram Teatrında tamaĢaya qoyulub. “Odla qol-boyun” qısa metrajlı, “ġəki: tarixin naxıĢları” qısametrajli sənədli filimlərin müəllifidir. Onun haqqında “Azərtelefilm” film çəkmiĢdir. Vaqif Aslanla apardığımız söhbətdə ġəki ədəbi mühitinin inkiĢaf mərhələlərinə güzgü tutmağa çalıĢdıq. - Şəki ədəbi mühitinin tarixindən bəhs edən müəlliflər müxtəlif dövrlərin bədii mənzərələrini dolğun əks etdirə biliblərmi? - Bu sahədə xidmətləri olan tədqiqatçılarımız var: Kərim ağa Fateh, Seyid Əbdülhəmid Əfəndi, Mustafa ağa ġuxi, Mirabbas Mirbağırzadə və baĢqaları. Onların yolunun sonralar Salmam Mümtaz, Firuddun bəy Köçərli, Hüseyn əfəndi Qayıbov kimi tədqiqatçılar davam etdiriblər. Doğrudur, birincilər öz xronikalarında dövrün ədəbi simasını elə də dolğun əks etdirə bilməyiblər. Amma Salmam Mümtazın yaradıcılığı, həqiqətən, nümunə olasıdır. Onun əsərlərində ġəkili Nəbinin adı xüsusilə çəkilir. Biz indi ġəki ədəbi mühitinin bizə məlum olan ilk yazılı nümunələrini məhz ġəkili Nəbinin əsərləri əsasında təqdim edirik. Onun çox zəngin yaradıcılığı olub. Maraqlıdır ki, onun müxəmməslərində ġəkidə cərəyan edən tarixi hadisələr öz əksini tapıb. ġəki ədəbi mühitinin ġəkili Nəbidən sonra ikinci görkəmli nümayəndəsi Məhəm-mədhüseyn xan Həsənağa oğlu MüĢtaqdır. Bəllidir ki, 1759-1780-cı illərdə xanlıq etmiĢdir. Məhz onun xanlığı dövründə Molla Pənah Vaqif, Molla Vəli Vidadi, ġəkili Raci, ġəkili Nəbi, Ağcayazılı Zari, Kəlbirli Rafei və digərlərinin dostluq münasibətləri ədəbi mühitin daha da inkiĢaf etməsinə təkan vermiĢdir. Vaqiflə Məhəmmədhüseyn xan MüĢtaq arasında böyük dostluq əlaqələri olmuĢdur. Məhəmmədhüseyn xanın özü də gözəl Ģeirlər yazırmıĢ. O, müxəmməs, qoĢma, təcnis, qəzəl qoĢarmıĢ. HəmiĢə də Ģeirlərini yazarkən “MüĢtaq” sözündən təxəllüs kimi istifadə edirdi. Salmam Mümtazın təqdim etdiyi “El Ģairləri” kitabında MüĢtaqın Ģeirləri də yer tutur. -Eşitdiyimizə görə, Müştaq təkcə ədəbiyyatda deyil, həyatda da abidələr ucaltmağı sevərmiş. O, əslində sözlə kərpicin dastanını yaradıbmış. - Həqiqətdir. ġəkiyə layiq müxtəlif mədrəsələri, məscid və hamamları inĢa etdirən babası Hacı Çələbi xanın ənənələrini davam etdirən Məhəmmədhüseyn xan 322

MüĢtaq ġəkidə tikilən sarayların daĢ və kərpiclərinin, ağac və Ģəbəkələrinin rənginə, naxıĢına, ölçüsünə poeziyasındakı kimi həssaslıqla yanaĢırdı. Onun yaratdıqları həm gözü, həm də könlü oxĢayırdı. XVIII əsr Ģairləri sırasında Ģair Süleymanın da adı çəkilir. Salmam Mümtaz öz tədqi-tatında göstərib ki, hətta Molla Pənah Vaqif Ģair Süleymana nəzirə də yazıb və bu nəzirə kitablara daxil edilib. Amma təəssüf ki, Süleymanın Ģeirləri itib batıb. -Xanlıqların əldən-ələ keçməsi, siyasi həyatda baş verən dəyişikliklər XIX əsrin rəngini dəyişdi. Azərbaycan dili ilə yanaşı, gah ərəb, gah fars, gah da rus dillərində əsərlər qələmə alınmağa başlandı. Bu illərin qovğasında Şəki necə görünürdü? - Yəqin ki, siz ədəbiyyat məsələləri ilə maraqlanırsız. XIXəsrin əvvəllərində ġəki ədəbi mühitində xüsusi yeri olan Ģairlərdən birincisi Molla Qasım Zakir olmuĢdur. Tədqiqatçı F.Köçərli onu ġəki Ģairlərinin ustadı kimi təqdim edib. Onun yaradıcılığını nəzərdən keçirəndə görürsən ki, Molla Qasım Zakir qoĢmalarında sələflərinin yolunu davam etdirib. - Yəqin ki, bu dövrdə təkcə Azərbaycanda deyil, Yaxın və Orta Şərq ədəbifəlsəfi fikir tarixində böyük yeri olan Mirzə Fətəli Axundov da Şəki ədəbi mühitinin daha parlaq olmasına, inkişafına xüsusi kömək edib. -Əlbəttə, Mirzə Fətəli Axundov təkcə ġəki üçün deyil, bütün türk dünyası üçün analoqu olmayan misilsiz xidmətlər göstərmiĢ mütəfəkkir idi. Azərbaycanda ilk dram, ilk mükəmməl nəsr və fəlsəfi trilogiya onun adı ilə bağlıdır. Azərbacan teatr sənəti Mirzə Fətəli Axundovun əsərləri ilə həyata vəsiqə aldı. O elə bir Ģəxsiyyətdir ki, türk ədəbi səmasının sönməyən günəĢinə çevrilib. - Siz söhbət əsnasında Kərim ağa Fatehin adının çəkdiniz. Onun Şəki ədəbi mühitində yeri nədən ibarət olub? - Kərim ağa Fatehin 1829-cu ildə yazdığı “ġəki xanlarının müxtəsər tarixi” kitabı çox məhĢurdur. F.Köçərlinin məlumatına görə, Fateh 75 yaĢında ġəkidə vəfat edib. Kərim ağa Fatehin bugünümüzə bir divanı gəlib çatıb. Əsərlərini fars dilində yazan Fatehin türkcə də qəzəlləri var. O, bu qəzəllərini əsasən qələm dostlarına ithaf edib. Fateh ən çox “Möhnəti” təxəllüsü ilə yazırmıĢ. - XIX əsr Şəki ədəbi mühitini təmsil edənlər çoxdurmu? - Əlbəttə, Hacı Mahmud əfəndi Nafe ġəkidə doğulub boya-baĢa çatıb. Nəsillikcə ruhani olduqlarından dini mövzuda mükəmməl əsərlər yazıb. Hacı Rəsul – o da Nafe kimi dini məzmunlu əsərlər yazıb. Rəsul Dülgər sənətinə uyğun təxəllüs seçib. Onun da çox sayda klassik əsərləri var. Xəstə Qədir çox az yaĢayıb. Bu müəllif haqqında məlumatı Firuddun bəy Köçərli verib. Mustafa ağa ġuxi dövrün alim və Ģairləri ilə bir yerə yığıĢaraq ovqat məclisləri keçirərmiĢ. Əslində hərbçi olub. Amma Ģeir, sənət vurğunu imiĢ. Onun da iki divanı qalıb. Əsərləri dini-didaktik məzmundadır. XIX əsr ġəki ədəbi mühiti, həqiqətən, çox zəngindir. Molla Məhəmməd Hüzni, Çarıxçı Məhəmməd ġəməmduz, Molla Ġbrahimxəlil Dodui, Ġsmayıl bəy Nakam və baĢqaları o dövrdə Ģeirləri ilə geniĢ Ģöhrət qazanıblar. F. Köçərli öz tədqiqtlarında ġəkidə yaĢayıb yaradan Ģairlər sırasında Mirzə Həsənin, Ġbrahim əfəndi Nicatın da adını çəkir. Bu dövrdə ġəki Ģairlərinin bir qismi öz təxəllüslərini 323

məĢhur olduqları sənətin adından götürürdülər. Məsələn, Rəsul Dükgər, Lətif NəqqaĢ və s. - Maraqlıdır, Azərbaycan poeziyasının Gəncədə göyərən Məhsəti, Qarabağda səs salan Natəvan şöhrətinin Şəkidə əks-sədası olmayıb? Elə yazıbyaradanın hamısı kişilərdir ki? - XIX əsr ġəki ədəbi mühitindən danıĢarkən Mah xanım və Mahtab xanımın adlarını çəkməmək olmaz. Mah xanım XIX əsrin ikinci yarısında yaĢamıĢdır. Bunu Ģair Mustafa ağa ġuxiyə yazdığı Ģeir də təsdiq edir. Ağaların bağçası var, bağı var, İlxısı var, atı, malı, varı var. Kasıbın da namusu var, arı var. Mahtab xanım Mah xanımın müasiri olmuĢdur. Əldə bir qoĢması var: Səhərdən varmışdım o gözəl bağa, Bir tuti quş gəlib qondu budağa. Mübarək qədəmin basdı otağa, Gizlicə sirrimi vermişəm bu gün. Mahtabam, yaman günüm keçildi, Dolandı saqilər, badə içildi. Gözün aydın olsun, baxtım açıldı, Bir ali nəsəbi sevmişəm bu gün. - Vaqif müəllim, həqiqətən də, Şəki ədəbi mühiti çox zəngindir. Heç ola bilməz ki, burada ədəbi məclislər fəaliyyət göstərməmiş olsun. - ġəkidə ədəbi məclisin hansı ad altında fəaliyyət göstərdiyi hələ dəqiq açılmayıb. Amma Ģəkili ədiblərin ġuĢada təsis edilmiĢ “Məclisi-üns”, “MəclisifəramuĢan” və ġamaxıdakı “Beytüs-Səfa”, Bakıdakı “MəcməüĢ-Ģüəra” ilə əlaqə saxladığı dəqiqdir. Eləcə də Ģəkili ədiblərin Ordubadda təsis edilən “ƏncimənüĢüəra”, Qubadakı “Gülüstan” , Tiflisdəki “Divani-hikmət” məclisləri ilə sıx əlaqələri olmuĢdur. - Şəkidə aşıq ədəbiyyatının vəziyyəti necə olub? - Ədəbi mühitin bu qanadını inkiĢaf etdirmək aĢıq Molla Cümanın bəxtinə düĢüb. Molla Cuma çox istedadlı söz adamı olub. Azərbaycan aĢıq Ģeirinin inkiĢafında onun xidmətləri çoxdur. “Ġsmi-pünhan” ünvanına üz tutub yaratmıĢdır. Onun qoĢmaları indi də dillər əzbəridir. İsmi-pünhan, niyə məndən küsübsən? Dost-mehriban ya bir olar, ya iki. -Bəllidir ki, Molla Cümanı 1920-ci ilin may ayında bolĢevikləĢmiĢ və daĢnaksütunlaĢmıĢ ermənilər qətlə yetiriblər. Təkcə Molla Cümanın yaradıcılığına görə ġəki Azərbaycan aĢıq ədəbiyyatının möhtəĢəm məkanlarından biridir. - XIX əsrdən fərqli olaraq 20-ci əsrin ədəbi mühitinin rəngi daha da tünd idi. 324

- Milli münaqiĢələr, dünyanın bölüĢdürülməsinə yönələn çəkiĢmələr, çaĢqınlıqlar Azərbaycan ədəbiyyatına öz təsirini göstərməyə bilməzdi. XX əsr ġəki ədəbi mühitinin ilk nümayəndələrindən biri RəĢid bəy Əfəndiyev olub. Maarif xadimi, etnoqraf, tərcüməçi, Ģair, nasir və dramaturq kimi tanınan RəĢid bəy Əfəndiyevin əsərləri Ġstanbul, Bakı və Tiflisdə nəĢr edilmiĢ , pyesləri Azərbaycan və Orta Asiya səhnələrində tamaĢaya qoyulmuĢdur. O, PuĢkinin, Lermontovun əsərlərini, o cümlədən, Firdövsinin “ġahnamə”siniAzərbaycan dilinə tərcümə etmiĢdir. RəĢid bəyin qardaĢı Abdulla bəy Əfəndizadə Tiflisdə Müəllimlər Ġnstitutunu bitirmiĢdir. O, ġəkidə ilk oğlan, ilk qız məktəblərinin və gimnaziyalarının banisi kimi tanınırdı. 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin parlamentinə üzv seçilmiĢdir. Parlamentdə onun latın əlifbasına keçmək layihəsi bəyənilmiĢdir. Azərbaycan Pedaqoji Ġnstitutunda məntiq fənnini tədris etmiĢdir. UĢaqlar üçün Ģeirlər, hekayələr yazırdı. Abdulla bəy Əfəndizadənin “Ya ölüm, ya Türkiyə” mənzuməsi məĢhur idi. Söhbət əsnasında adını tez-tez çəkdiyimiz Salmam Mümtaz öz dövrünün ziyalıları arasında həm də Ģair kimi tanınmıĢdır. O, ədəbiyyat toplayıcısı, tədqiqatçısı idi. 1938-ci ilin repressiyasına məruz qalan Salmam Mümtaz 1941-ci ildə ölüm düĢərgəsində güllələnmiĢdir. Hüseyn KiĢli akademik Ə. Dəmirçizadənin müəllimi olmuĢdur. Ədəbi yaradıcılığı hekayələrdən, Ģeirlərdən və dini risalələrdən ibarətdir. Ġlk kitabı 1915ci ildə Tiflisdə nəĢr olunmuĢdur. ġəki ədəbi mühitində fəaliyyəti ilə bağlı çoxlu məlumatlar var. Mustafa Quliyev həm dövlət xadimi idi, həm də ədəbiyyatın inkiĢafında mühüm xidmətləri olan Ģəxsiyyət idi. O da repressiya qurbanlarından biridir. Ənvər Qazıyev publisist kimi fəaliyyət göstərirdi. O da repressiya qurbanıdır. Sovet dönəmində Bakıya ziyalı axını görünməmiĢ bir səviyyəyə qalxmıĢdır. Əyalət sıxıntılarından uzaqlaĢmaq üçün insanlar Bakıya ümid gözü ilə baxırdılar. Təəssüf ki, Ģura hökümətinin sonradan həyata keçirdiyi repressiya paytaxta gəlmiĢ qələm sahiblərinin sonralar mühacirətə üz tutmalarına səbəb oldu. Bəziləri ədəbi fəaliyyətləri ilə nüfuz qazanaraq məĢhurlaĢsalar da, çoxunun taleyindən xəbər tutulmadı. Məsələn, ġəkidə doğulub böyümüĢ Fuad Əmircan Əbdüləli oğlu 1920-ci ildə ailəsi ilə birlikdə Ġstanbula köçmüĢdür. Qalatasaray liseyini bitirib, Parisdə ali siyasi, Berlində isə ali hüquq təhsili almıĢdır. Amma onu nə Bakıda, nə də ġəkidə tanıyırdılar. ġəkidə doğulub Bakıda pərvəriĢ tapan ədiblərin çoxu öz yaradıcılıqları ilə Azərbaycan ədəbiyyatının inkiĢafına təkan verirdilər. Əhməd Həsən oğlu Rəhimov kimi. O, “Bir sarayın tarixi” kitabını redaktə etdiyinə görə repressiya qurbanı oldu. Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Seyid Hüseynlə əlaqə saxladığına görə 1939-cu ildə Sibirə sürgün edilən Gülarə Qədirbəyova – Göylü qızı belələrindəndir. Sovet dönəmində həyatı və fəaliyyəti təkcə ġəki mühiti ilə məhdudlaĢan ədiblərimizdən biri də Müseyib Sadıqovdur. 1934-cü ildən AYB üzvü idi. ġeirləri, poeması və bir sıra oçekləri vardı. O da repressiya qurbanıdır. 1938-ci ildə həbs edilərək güllələnmiĢdir. Lütfəli Həsənovun da imzası bir vaxtlar çox məĢhur idi. O, 1916-cı ildə ġəki Ģəhərində anadan olmuĢdur. Ədəbi yaradıcılığa Ģeir və hekayə ilə baĢlamıĢdır. 325

Əsərləri Gəncə Dram Teatrında tamaĢaya qoyulmuĢdur. ġəkidə dünyasını dəyiĢmiĢ bu müəllifin zəngin ədəbi irsi qalıb. XX əsr ġəki ədəbi mühitinin Azərbaycan ədəbiyyatına verdiyi istedadlar çoxdur. Məsələn, təmsil janrının inkiĢafında xüsusi rolu olan Hikmət Ziyanı, tərcüməçi və publisist Ġsmət Səfərovu, tarixçi və yazıçı Mahmud Ġsmayılovu, nasirdramaturq Məmmədiyyə Yusifzadəni, Ģair Rövzəti, dramaturq Sabit Rəhmanı, Ģair Vaqif Ġbrahimi, Nəzir Eltəkini, filoloq-alim YaĢar Qarayevi, tənqidçi, ədəbiyyatĢünas, türkoloq Aydın Məmmədovu, ədəbiyyatĢünas, Ģair, nasir Arif Abdullazadəni, bütün türk dünyasına səs salan Bəxtiyar Vahabzadəni bu siyahıya əlavə etsək, onda ġəki ədəbi mühitinin necə geniĢ parametrlərə malik olduğunu görərik. ġəkidə doğulub boya baĢa çatanlardan filologiya elmləri doktoru Baba Babazadə, Doktor-professor Fikrət Xalıqov , folklorĢünas Ramil Əliyev, folklor toplayıcısı Hikmət Əbdülhəlimov, publisist və nasir Tofiq Yusifov, Ģairlərdən Qiymət xanım Məhərrəmli, M. Məsimoğlu, Akif Salamoğlu , Akəm Xaqan və baĢqaları öz fəaliyyətlərini Bakıda davam etdirirlər. Dramaturq və nasir kimi yazıb yaradan Çingiz Məmmədov isə Sumqayıtda yaĢayır. XIX əsr ġəki ədəbi mühiti əsasən Mirzı Fətəli Axundzadəsi ilə fəxr edirdisə, XX əsr ġəki ədəbi mühiti S.Mümtazı, S. Rəhmanı, Ə.Dəmirçizadəsi, H. Ziyası, Y. Qarayevi və nəhayət, Bəxtiyar Vahabzadəsi ilə qürur duyur. - Bir neçə kəlmə də AYB Şəki bölməsinin fəaliyyəti barədə danışmağınızı xahiş edirəm. - Bu bölmə 1993-cü ilin payızında ulu öndər Heydər Əliyevin tarixi qayıdıĢından bir qədər sonra böyük Ģairimiz Bəxtiyar Vahabzadəninin, ədəbiyyatĢünas YaĢar Qarayevin, yazıçı Anarın təĢəbbüsü ilə yaradılmıĢdır. Respublikamızın Ģimal-qərb bölgəsi üzrə ədəbi qüvvələri birləĢdirməyi qarĢısına məqsəd qoyan AYB-nin ġəki bəlməsi coğrafiyasına görə Qəbələ, Oğuz, ġəki, Qax, Zaqatala və Balakən rayonlarını əhatə edir. ġəki bölməsinin ilk sədri tanınmıĢ jurnalist, yazıçı Teymur Abuzər olub. O, çox səmərəli fəaliyyət göstərirdi. ġəkinin tarixi abidələrindən bəhs edən üç dildə - Azərbaycan, rus və ingilis dillərində çap olunan “ġəki” adlı kitabça 1985-ci ildə Teymur Abuzərin redaktorluğu ilə çap edilmiĢdir. Müəllifin yaradıcılığının zirvəsi kimi iki əsərinin adını xüsusilə qeyd etmək olar: “ġəki qaçaqları” və “Əl quzuları”. Jurnalist və tərcüməçi kimi Teymur Abuzər çox məhsuldar iĢləyirdi. O, rus yazıçılarının əsərlərini dilimizə tərcümə etmiĢdir. Bölməmizin iĢi əlbəttə ədəbiyyatın milli Ģüura, əxlaqa və mənəviyyata, estetik zövqün səviyyəsinə təsir etməsini daim diqqət mərkəzində saxlamaqdır. Üzvlərimizdən Namizəd Xalid oğlu (ġəki), Sabir Tahiroğlu (Qax), Nəzir Əhmədov (ġəki), Abbas Bəxtiyarov (ġəki), Yusif ġükürlü (ġəki), Nazim Hüseynli (Oğuz), Tacəddin Məmmədov (Qəbələ), Mustafa Ramazanov (Zaqatala)*, Ramazan Xutrayev (Balakən) və baĢqaları həm Azərbaycan, həm də baĢqa dillərdə Ģeirlər yazırlar. Onların kitabları da müntəzəm olaraq iĢıq üzü görür. Bölməmizin iĢi, əlbəttə ki, rəsmi Ģəkildə AYB üzvü kimi fəaliyyət göstərən Ģəxslərin yaradıcılığı ilə məhdudlaĢmır. Qəbələdə “Qəbələ”, Qaxda “Kürmik nəğmələri”, Zaqatala “Yurdun səs xəzinəsi”, Balakəndə “Sultan” ədəbi dərnəkləri fəaliyyət göstərir. Onların da siyahısına bölməmizin nəzdindəki ədəbi məclisi də 326

əlavə etsək, onda çevrəmizin necə böyük olduğunu aydın görərik. Onlarla yaradıcı insanları birləĢdirən bu ədəbi dərnəklərdə yetiĢən, cilalanan qələm sahibləri dövri mətbuata çıxdıqca oxucu rəğbəti qazanır, poetik ruhumuzun daĢıyıcılarına çevrilirlər. Biz baĢqa bölgələrdə fəaliyyət göstərən bölmələrlə də birgə tədbirlər həyata keçiririk. Məsələn, Mingəçevir, Qazax bölmələri ilə birgə hazırladığımız poeziya axĢamları, yubiley gecələri çox rəğbətlə qarĢılandı. Bölməmizin vaxtaĢırı olaraq Bakıda yaĢayan və fəaliyyət göstərən alim və yazarlarla da daim əlaqəsi olur. Respublikamızın görkəmli elm xadimləri və ziyalıları tez-tez ġəkiyə gələrək bizim qonağımız olurlar. Onların bu görüĢü həm əlaqələrimizin inkiĢafına, həm də ədəbi mühitimizin səviyyəsinə öz töhfəsini verir. Ġnamla deyə bilərəm ki, AYB-nin ġəki bölməsi müstəqil respublikamızın bu günü və sabahı naminə döyünən ürəklərin arzularını özündə əks etdirən əsərlərin yaranması üçün mükəmməl fəaliyyət göstərir. *Mustafa Camal (Zaqatala) kimi oxunmalıdır. “Azərbaycan” № 184 (5288) ,səh. 5. Cümə, 21 avqust 2009-cu il.

Gəlimli – gedimli dünya I YaĢar Qarayev təbəssümü, gülüĢü və qəhqəhəsi 2001-ci il may ayının əvvəlləri idi. Bakıda YaĢar Qarayevin ziyarətində idim. Özünə məxsus bir təmkinlə ġəkini, tanıdığı adamları xəbər aldı. Bizim təndirimizin yanıb- yanmadığını soruĢdu və mənim cavabımdan məmnun halda qarĢıma “Oğuz eli” qəzetinin (№ 5-6 (70) dekabr 2000-ci il tarixli) ayrıca buraxılıĢını qoydu. Orada bu böyük insan haqqında görkəmli qələm sahibləri fikirlərini söyləmiĢdilər. Ġlk imza Anara məxsus idi. Onu təbrik etdim. O isə yarı incik və tam ərk ilə mənə dedi: - Mən istəyirəm ki, sən də mənim haqqımda söz deyəsən. Bu yaxınlarda mənim fəaliyyətimi əks etdirən Ģəkilli albom buraxılacıqdır, özü də “Ensiklopediya” nəĢriyyatında. ġəkiyə qayıdan kimi yazdım. ƏdəbiyyatĢünas – alim, tənqidçi kimi dünya miqyaında təsdiq edilmiĢ bir Ģəxsiyyətin məni düĢünməyə vadar edən 327

qəribəliyini qələmə aldım. Elə ki yazımı ona təqdim edib uzaqlaĢmaq istədim onda: - AxĢam evə gələrsən, sözüm var, - dedi. AxĢam görüĢdük. YaĢar müəllim gülümsəyə-gülümsəyə: - Mənim haqqımda ancaq sən elə yaza bilərdin, - deyərək əlavə etdi: - Bu yazı mütləq o albomda olacaqdır. Təəssüflər olsun ki, o Ģəkilli albomun nəĢri həyata keçirilməyib. Hörmətli redaksiya! O yazını sizə təqdim edirəm. YaĢar Qarayevin vəfatının ikinci ildönümü ərəfəsində onu çap etməyinizi xahiĢ edirəm. Mən ilk dəfə onun təbəssümündən heyrətlərə gəlmiĢəm və birdən-birə özümü iĢıqlara bürünmüĢ kimi görmüĢəm. YaĢar Qarayevin sifətində bir halə yaradan bu peyğəmbəri təbəssüm mənim gözlərimdə Ģölə verib, bəbəklərimdən ürəyimə və beynimə yeriyirdi. Bu bizim ilk görüĢümüz idi və 1992-ci ilin avqust ayına təsadüf edirdi. O, mənim “Aydın” poemamın əlyazmasını oxuyub qurtarmıĢdı. Sonralardan yəqin etdim ki, “Aydın” poeması haqqındakı “Epitafiya, yaxud baĢ daĢına oxunan mahnı” adlı yazısı məhz həmin təbəssümün iĢığında yazılmıĢdır. YaĢar Qarayev mənim yaddaĢıma elə öz təbəssümü ilə də yazıldı. YaĢar Qarayev dedikdə, gözlərim önündə o ilahi təbəssüm dayanır. Bəzən də mənə elə gəlir ki, Hüseyn Cavidlə üz-üzə durmuĢam. “Peyğəmbər”i yazıb qurtarmıĢ Hüseyin Cavid məmnun-məmnun gülümsəyir. Bir dəfə onun çox maraqlı telefon söhbətinin Ģahidi oldum. Sakit və ləngərli danıĢıq tərzinə uyğun olaraq telefondakı həmsöhbətinə: - Eləmi? – deyə sual verdi. Sonra da qırıq-qırıq gülməyə baĢladı. Elə bildim ki, ümman ləpələndi. Ucu ağarmıĢ ləpələr oynaya-oynaya qalxıb endi, mehriban bir ata əli kimi ərklə, azacıq Ģappıltı ilə sahilin üzünə çırpıldı.O, yenə gülüĢünə ara verib soruĢdu: - Eləmi? O gündən “eləmi” sözündən də xoĢum gəldi. Bir məclisdə idik. Bir təsərrüfat rəhbəri məndən xoĢu gəldiyini və mənə dana verəcəyini söylədi. Birdən-birə YaĢar Qarayevin iĢıqlı təbəssümündə qara zolaqlar əmələ gəlməyə baĢladı. Qara zolaqlı təbəssüm gülüĢə çevrildi. Qəfil müdrik gülüĢündən məclisə qeyri-adi sakitlik çökdü. Ayağa qalxmadan nitq söyləməyə davam etdi: - Vaqif Aslanın Ģeiri vardır. Heç nəyi olmasa da, keçər. Sonra fasilə verdi. Hamını bir-bir nəzərdən keçirdi və qəhqəhə ilə gülməyə baĢladı. YaĢar Qarayev qəhqəhələrindən qopan ildırımların tez-tez yanıb-sönən iĢıqları adamları keyləĢdirdi. Bu an o, həmən təsərrüfat rəhbərinə döndü: - Səni isə dana, danalar rəhbər edib, - dedi və yenidən qəhqəhə çəkməyə baĢladı. Sanki Sakit okean coĢmuĢdu və onun içindəki fırtınalar dağlar boyda dalğalar kimi sahil qayalarını ağzına alıb aparırdı. Yenə də gözümə Hüseyn Cavid göründü. “Ġblis”i tamamlayan Cavid iblisliyi faĢ olan Ġblisə qəhqəhə çəkirdi. Təbəssümündə Ay iĢığının səmimiyyətini, gülüĢündə ilk bahar günəĢinin ilıqlığını, qəhqəhəsində qızmar yay günəĢinin səhra hərarətini yaĢayan YaĢar Qarayev təkrarsız, bu dünyaya tək gəlib, tək gedən Ģəxsiyyətlərdəndir. 328

“Ədəbiyyat qəzeti” , № 32 (3419), səh.5. 20 avqust 2004-cü il.

II Teymur Abuzər Ģəxsiyyəti ġəxsən mənə belə gəlir ki , Ģəxsiyyətin və ya “mən”in formalaĢması həmiĢə və hər yerdə fərd , millət , ümumbəĢəriyyət səviyyəsində özünü göstərir. Fəaliyyət çevrəsindən asılı olmayaraq hər bir insan üçün ölçü və meyar onun Ģəxsiyyətinin necəliyidir. ġəxsiyyətin necliyi isə qandan , ətraf mühitdən , sosial-siyasi sferaya xas olan həyat və düĢüncə tərzindən irəli gəlir. Əlbəttə ki , hər hansı bir sahədə xidməti olan Ģəxs xadim səviyyəsinə qalxa bilər. Xadim isə öz növbəsində dəyər və ölçüsünə görə etalona çevrildikdə tarixi Ģəxsiyyət hesab edilir. Siyasət , elm , mədəniyyət sahəsində həmiĢə belə olmuĢdur və belə də olacaqdır. Mətbuat və ədəbiyyat sahəsində də bu – belədir. “Mənəviyyat və insan problemi ilə həmiĢə sənət , həmiĢə ədəbiyyat məĢğul olur” deyən “ədəbiyyat filosofu” YaĢar Qarayev yazırdı: “Meyar Ģəxsiyyətdir. ġəxsiyyət yoxdursa – “mən” , milliyyət yoxdursa – xalq yoxdur. ...Bunların hamısı “mən”də birləĢəndə , onunla bərabərləĢəndə , “mən” olanda Ģəxsiyyət əmələ gəlir”. Anamız torpağından göyərib qalxdığımız ġəki zamanlar boyunca yetirdiyi tarixi , elmi Ģəxsiyyətləri ilə öyünüb fəxr etdiyi kimi ədəbi Ģəxsiyyətləri ilə də alnı açıq , üzü ağdır. Təbriz , Marağa , Naxçıvan , Gəncə kimi bizim ġəkimiz də Ģəxsiyyətli Ģəhərdir. Xatirəsini yad etməyə yığıĢdığımız Teymur Abuzər də ġəkinin yetirmələrindən biridir. O , jurnalist olmuĢdur , ara-sıra bədii əsərlər yazmaqla qələmini nəsrdə sınamıĢdır. Məsələ ondadır ki , o , ləyaqətli jurnalist , təvazökar nasir olmuĢdur: Ģöhrət , fəxri ad və təltiflər dalınca qaçmamıĢdır. Sadə Ģəkililərin ona bəslədiyi hörmət və rəğbəti hər Ģey hesab etmiĢdir. Mətbuat iĢçisi kimi Azərbaycan jurnalistikasının ġirməmməd Hüseynovunu , ədib kimi sözümüzün ağsaqqalı Bəxtiyar Vahabzadəni , ədəbi-tənqidi təfəkkürümüzün ayaq üstə yeriyən akademiyası YaĢar Qarayevi , onlarca nadir Ģəxsiyyətləri layiqincə qiymətləndirmiĢ , onlardan öyrənmiĢ və onlardan öyrənməyi tövsiyyə etmiĢdir. Heç bir Ģübhə ola bilməz ki , Ģəxsiyyətləri qiymətləndirmək Ģəxsiyyətlərin iĢidir. Elə buna görədir ki , ġəki məkanında Teymur Abuzər ziyalı kimi , dost kimi , ləyaqətli ailə baĢçısı kimi , nəhayət adı böyük hərflə yazılan insan kimi onu sevənlərin , tanıyıb qiymətləndirənlərin xatirəsində sadəliyin və səmimiyyətin rəmzi kimi qalmıĢdır. Teymur Abuzər təxəllüsü ilə ədəbi əsərlərini qələmə alan Teymur Abuzər oğlu Xəlilov 1935- ci ildə 18 sentyabrda ġəki Ģəhərində YuxarıbaĢda , Gəncəli məhəlləsində anadan olmuĢdur. Tarix və zaman qarĢısında həmiĢə baĢı yuxarı olan ġəkinin hər bir guĢəsində , o cümlədən YuxarıbaĢında doğulmağın öz əlamətləri vardır: südü KiĢdən , sümüyü ġəkidən olmaqla YuxarıbaĢ ġəki xanliğının bərqərar olduğu məkandır. Hər gün səhər yuxudan oyanıb qala divarlarını , qala divarları içərisində Xan sarayını , Xan 329

sarayının qarĢısında ucalıq və möhtəĢəmlikdən yarpaq-yarpaq xəbər verən qoĢa çinarları görmək bəxtin və talenin hökmü ilə milli qürur hissi keçirməkdir–bir sözlə , döv lətçilik ənənələrini yaĢamaqdır. “Sonralardan müsəlman olub adına Əlican deyilən” Candar xanı , qutul xanı , DərviĢ Məhəmməd xanı , Hacı Çələbi xanı , “MüĢtaq” təxəllüslü Hüseyn xanı xatırlamaqdır. YuxarıbaĢda doğulmaq və yaĢamaq adi hadisə deyildir: bu – tarixi genlərlə , milli və bədii yaddaĢ kodları ilə doğulmaqdır, bu – böyük Mirzə Fətəlinin qonĢusu olmaq , Salman Mümtazın , RəĢid bəy , Rəcəb bəy , Abdulla bəy Əfəndiyevlərin keçdiyi yollardan keçmək , bəstəkar Cövdət Hacıyevin , ilk qadın - bəstəkar ġəfiqə xanım Axundovanın , dramaturq Sabit Rəhmanın , akademik Ə.Dəmirçizadənin , Dünyaya gəlmiĢəm YuxarıbaĢda , Odu ürəkdədir , buxarı – baĢda deyən Bəxtiyar Vahabzadənin , “qılınc qolun , üzəngi ayağın , at igidin davamıdır” Ģəklində düĢünən YaĢar Qarayevin nəfəs aldıqları hava ilə nəfəs almaqdır. Abuzər HaĢım oğlunun və Firuzə Cabbar qızının ailəsində dünyaya göz açan Teymur Abuzərin uĢaqlıq və ilk gənclik illəri təbiətin zənginliyi , mənəviyyatın ənginliyində keçmiĢdir. YuxarıbaĢın aĢağı və yuxarı karvansaraları , yollarının tağlı körpüləri , milli memarlığımızın nadir nümunələri olan yaĢayıĢ evləri Teymur Abuzərin gələcəkdə bir jurnalist , piblisist , yazıçı kimi bədii təfəkkürünün formalaĢmasında özül rolunu oynamıĢ , onun təsəvvür və xəyal dünyasının üfüqlərinə göy qurĢağı Ģəklində çəkilmiĢdir. Mühasib iĢləyən atası Abuzər HaĢım oğlu , evdar qadın olan anası Firuzə Cabbar qızı ğvladlarının uğurlu təhsil almasına xüsusi qayğı ilə yanaĢmıĢlar. Nəticədə ġəki Ģəhər 2 saylı orta məktəbi Teymur Abuzər gümüĢ medalla bitirmiĢ , elə həmin il BDU-nun “Jurnalistika” fakültəsinə daxil olmuĢ , 1957-ci ildə oranı fərqlənmə diplomu ilə baĢa vurmuĢdur. Təhsilini tamamladıqdan sonra doğma ġəkiyə qayıtmıĢ , 1958-ci ilin mart ayından “Nuxa fəhləsi”(indiki “ġəki”) qəzeti redaksiyasında korrektor kimi iĢə baĢlamıĢdır. Elə buradaca həzrəti Məhəmməd peyğəmbərin (ə.s.) bir kəlamını xatırlatmaq istəyirəm: “Hər bir kəs valideynindən daha çox zəmanəsinin övladıdır”. Təbiidir ki , sovet rejiminin ideoloji-siyasi vasitələrindən biri olan mətbuat “formaca milli , məzmunca sosialist” məhiyyətinə sədaqətli idi. Heç Ģübhəsiz ki , Teymur Abuzər korrekturasını etdiyi yazıların orfoqrafiyasına daha çox diqqət yetirirdi. Sadəliyi , səmimiyyəti , jurnalist peĢəkarlığı ilə seçildiyi üçün korrektorluqdan Ģöbə müdirliyinə , oradan da redaktor müavinliyinə qədər qalxır. Teymur Abuzərin siyasiideoloji yetkinliyi sovet dövlətinin sədaqətli məmurlarının diqqətini cəlb edir. 1962ci ilin sentyabr ayından onu Azərbaycan KPMK-nın ġəki məhəlli Kolxoz-Sovxoz Ġstehsalat Ġdarəsinə partiya təĢkilatçısının təlimatçısı göndərirlər. Lakin dörd aydan sonra ona yeni bir təyinat verilir: 1963-cü ilin yanvar ayından Teymur Abuzər ġəki Ģəhər radioveriliĢləri redaksiyasının məsul redaktoru vəzifəsini icra etməyə baĢlayır. Onun buradakı fəaliyyəti on il çəkir. Teymur Abuzərin radioveriliĢləri redaksiyasın – dakı iĢi qəzetdəki iĢindən bir o qədər fərqlənməsə dəildə , burada onun səlahiyyəti daha geniĢ idi: vaxtaĢırı yaradıcı ziyalılara , istedadlı məktəbli gənclərə efir vaxtı ayrılırdı. 1973-cü ilin sentyabr ayından 1975-ci ilin iyul ayınadək Bakı Ali Partiya Məktəbində təhsil alan və oranı da fərqlənmə diplomu ilə bitirən Teymur Abuzər 330

jurnalistlik fəaliyyətini “Bakinskiy raboçiy” qəzetində davam etdirir. 21 il – 19751996-cı illərdə bu qəzetin Ģimal-qərb zonası üzrə bölgə müxbiri olur. Bütün bunlar nəzərə alınmaqla , Teymur Abuzərin ġəkinin ədəbi mühitində oynadığı əsaslı rol 1993-cü ildən 1998-ci ilin avqust ayınadək Azərbaycan Yazıçılar Birliyi (AYB) ġəki bölməsinin ilk sədri kimi fəaliyyət göstərməsi olmuĢdur. ġəki ədəbi mühitində yaĢayıb-yaradanların illərboyu arzuladığı bir Ģey 1993-cü ildə həqiqətə çevrilmiĢdi: AYB-nin ġəki bölməsi təsis edilmiĢdi. Yarandığı gündən ta bu günəcən ictimai əsaslarla fəaliyyət göstərsə də , heç kimdən və heç yandan kömək almasa da , ona verilən otağı geri alsalar da , bütövlükdə Qəbələ , Oğuz , ġəki , Qax , Zaqatala , Balakən daxil olmaqla Ģimal-qərb bölgəsini əhatə etsə də , AYB ġəki bölməsinin yaradılması tarixi hadisə idi. Bu tarixi hadisə böyük Ģair Bəxtiyar Vahabzadənin , böyük ədəbiyyatĢünas YaĢar Qarayevin , böyük yazıçı Anarın imzası ilə ġəki Ģəhər Ġcra Hakimiyyətinin o zamanki baĢçısı Ģair Nəzir Eltəkinin (Əhmədov Nəzir Laçın oğlunun) dövründə həyata keçmiĢdi. Bir belə çətinlikləri gözünün altına alaraq bölməyə rəhbərlik etməyi öhdəsinə götürmək vətəndaĢlıq qeyrəti , milli təəssübkeĢlik , ziyalılıq və ləyaqət tələb edirdi. Teymur Abuzər çətinlikləri qətiyyətlə dəf edərək “Səbuhi” ədəbi məclisinin qzvlərini AYB ġəki bölməsinin nəzdində yaratdığı dərnəyə cəlb etdi. VaxtaĢırı olaraq ayrı-ayrı müəssisələrdə dərnək üzvlərinin görüĢlərinin keçirilməsinə nail oldu. ġəxsən mən onun dərnək üzvlərinin uğurlarına necə sevindiyinin dəfələrlə Ģahidi olmuĢam. O , dəftər ayırıb dərnək üzvlərindən kimin əsərinin qəzet və jurnallarda çap olunduğunu qayğıkeĢliklə qeyd edirdi. 1960-cı illərdən dövri mətbuatda felyeton və publisist məqalələrlə çıxıĢ edən Teymur Abuzər bədii tərcümə sahəsində də qələmini sınamıĢ, N. Morozovun “Yuta”povestini Azərbaycan dilinə tərcümə etmiĢdir. Bu tərcümə 1975-ci ildə “Gənclik” nəĢriyyatında çap edilmiĢdir. 1985-ci ildə isə onun “ġəki” kitabçası Kaunas (Litva) Ģəhərində çapdan çıxmıĢdır. Son dövr ədəbi yaradıcılığına gəldikdə isə onu 1930-cu il ġəki üsyanı düĢündürürdü. Çox böyük səylə Göynükdə , Zəyziddə olur , faktlar toplayır , imkanı daxilində arxiv materialları ilə tanıĢ olur , eĢitdiklərini və oxuduqlarını cəmləĢdirirdi. Beləliklə Teymur Abuzərin “ġəki qaçaqları” povesti meydana gəldi , tanınmıĢ jurnalist Salis Məmmədovun redaktoru olduğu “Ġpəkçi” – “ġəkinin səsi” qəzetində hissə-hissə dərc olunmağa baĢladı. Bu ərəfədə bizim aramızda çox ciddi ədəbi söhbətlər olurdu. Milli mənlik Ģüurunun oyanmasında ədəbiyyatın rolunun misilsiz olmasından danıĢırdıq. 1930-cu il üsyanına baĢıpozuq və idarə olunmayan hadisə kimi deyil , zaman-zaman gələcək nəsillər tərəfindən qürur hissi ilə xatırlanacaq tarixi hadisə kimi baxdığından ġəki qaçaqlarından yazmağı özünə borc bilirdi. Ġndi – 2005-ci ildə 70 illik yubileyini keçirdiyimiz ərəfədə mərhumun iĢıq üzü görən kitabının “Qaçaqlar” adlnması heç də təsadüfi deyildir. “ġəki qaçaqları”ndan sonra Teymur Abuzərin müraciət etdiyi mövzu əxlaqi – mənəvi səciyyədə oldu. Əsər hekayə janrında yazılmıĢdı , “Əl quzuları” adlanırdı və “Azərbaycan” jurnalında nəĢr edilmiĢdi.QarĢıya qoyulan problemin ədəbi-bədii həlli çox uğurlu alınmıĢdı. Həssas qəlbli yazıçı , bəlkə də , illər boyu çəkdiyi ağrını bədiiləĢdirmiĢdi. Sovet dövrünün mayası sosializm realizmi ilə yoğrulan kommunist ideologiyasının göründüyü kimi olmadığını , sovet həyat tərzinin praktik eybəcərliyini , nəticə etibarilə insanları çıxılmazlığa , düĢkünlüyə və küskünlüyə 331

gətirib çıxardığını göstərmək istəmiĢdi. Teymur Abuzərin “Əl quzuları” quzu taleyini və sürü həyatını yaĢayan quzulardan daha miskin , daha acınacaqlı idi: bunlar Ģüurlu quzular idilər. Quzuluqdan çıxarılmaq qorxusu ilə səksəkə içərisində yaĢayan , nəsilbənəsil quzu olaraq qalmaq istəyən “quzular”la tanıĢ olduqca məqsədli Ģəkildə iradəni , mənəviyyatı tənəzzülə aparan qüvvələrin necə təhlükəli , necə qorxunc olduğunu görməmək mümkün deyildir. Mənə belə gəlir ki , Teymur Abuzər bu hekayəni qələmə alarkən gördüyü , Ģahidi olduğu hadisələrə əsaslanmıĢdır. Əgər bu əsər sovet dövründə yazılmıĢ olsaydı , heç vaxt çap edilməyəcəkdi. Əsərin qısa məzmunu belədir: Adil Zeynalov Ģəhərə birinci katib təyin edilmiĢdir. ġəhər Ġcraiyyə Komitəsinin sədri Camal Camalov ilə Ģəhərin çətin adamları barədə məsləhətləĢir. Məlum olur ki , Əli müəllim haqq-ədalət axtaran adam olduğu üçün təhlükəlidir. Təhlükəni aradan qaldırmaq məqsədi ilə Əli müəllimin atasını (Nəcəf dayını) bazara müdir , anasını (Popuru) baĢ tibb bacısı , qaynatasını ət bazasına müdir , kiçik baldızını bağça müdiri , xalasını isə ZAQS müdiri təyin etdirir. Vəzifə bölgüsündə öz payını alan adamlar “Volqa” maĢın aldıqca , ev tikdirdikcə , səyahətə çıxdıqca birinci katibə qarĢı münasibətdə quzuya , övladları Əli müəllimə qarĢı münasibətdə isə iyrənc “müdriklər”ə dönürlər. Ġllər boyu övladına əxlaq dərsi keçənlər , ona düzlükdən , doğruluqdan , haqqı sevməkdən ağızdolusu danıĢanlar indi onu ağıllı olmağa , zəmanəni qiymətləndirməyə çağırırlar. Atasının , anasının , xalasının , qaynatasının , qayınlarının , hətta , kiçik baldızının da olduğu kimi olmadığını görən Əli müəllim doğma Ģəhərini tərk edir. Valideynləri və qohumları məktub yazıb Əli müəllimi getdiyi rayonda da ağıllı-baĢlı olmağa çağıranda isə , o , əli yerdən-göydən üzülmüĢ kimi üzüqoylu çarpayıya yıxılır. Sovet dövrü ziyalısının faciəsini Teymur Abuzər əsərin qəhrəmanı Əli müəllimin obrazında müvəffəqiyyətlə ümumiləĢdirilmiĢdir. Sən demə , sovet hökumətinin son illərində iradəmizin , cəsarətimizin , ləyaqət və Ģərəf hissimizin tükənməsini yaĢayırıqmıĢ. Nə yaxĢı ki , müstəqillik əldə etdik! 1998-сi ilin avqust ayının 17-dən ġəki Ģəhər Ġcra Hakimiyyəti baĢçısının hümanitar məsələlər üzrə müavini kimi iĢə baĢlayan Teymur Abuzər yazıçı taleyinə bağlı adam olduğundan imkan tapdıqca AYB ġəki bölməsinə gələr , yaxud da məni tez-tez yanına söhbət etməyə dəvət edərdi. Bir çoxlarının sovet ndövründən miras kimi aldığı xarakterini dəyiçə bilməməsi , daha doğrusu , adamları əl quzusuna çevirmək cəhdi ona çox ağır gəlirdi. ġəkidə məskunlaĢan qaçqınların taleyi , imkansız adamlara əl tuta bilməməsi , hələ də kommunist dünyagörüĢündən xilas olmayan bir cəmiyyətdə müstəqil respublikaya layiq dövlət məmuru olmağın nə qədər çətin olması onu narahat edirdi. Bütün bu ağrılar günbəgün artır və çoxalırdı. Bu ucaboylu , sarıĢın saçlı , saxalı kiĢinin ürəyi daha dözmədi , 1999-cu ilin sentyabr ayının 2-də ürək infarktından vəfat etdi. O məĢum gündə ġəkinin bütün ziyalıları , o cümlədən texnikum və ali məktəb tələbələri onu son mənzilə yola salmağa yığıĢdılar. Teymur Abuzərin ömür-gün yoldaĢı Sayat xanımın yanıqlı fəryadları hələ də qulaqlarımdadır. KiĢilərin sakit-sakit ağladıqlarını da , al-əlvan bəzənən tabutu da , göylərin gözlərindən damla-damla süzülən narın yağıĢları da , müqəddəs ruhlar diyarındakı axirət evinin son hörgüləri hörüldükcə səmada çığırıĢa-çığırıĢa uçuĢan quĢları da yaddaĢıma yazdım. Mən də belə ağladım: 332

Ala gözdə yaĢ ağlar , DüĢər torpaq , daĢ ağlar. Qadınlar hönkür-hönkür , KiĢilər yavaĢ ağlar. SoruĢdum : - Nə xəbərdir ? Dedilər : - son səfərdir. Gördüm yola düĢürsən , GediĢin bir təhərdir. Çəmənin , dağın əlvan , Çiçəyin , bağın əlvan. Cah – cəlal içindəsən Bəzənib Ģaxın əlvan. Göy ağlar yağıĢ ilə , Göz ağlar baxıĢ ilə. Kimsə bacara bilməz Bəxt ilə , naxıĢ ilə. Yazılanı pozan yox , Pozulanı yozan yox. Sənin kimi namurad , Mənim kimi ozan yox. Haray ünlər əlindən , Dağ-düyünlər əlindən! Günə həsrət qalmıĢıq Yaman günlər əlindən. Qar ələndi yazına , Necə dözək nazına ? Oyaq ruhlar çıxıbdır Ruhunun piĢvazına. Mələklər baĢın üstə , YaĢ gəlməz yaĢın üstə. QuĢlar da fəryad eylər Dolanıb daĢın üstə. Titrədi Vaqif Aslan Yanıqlı bir avazdan : - Çıxa bilən olmayıb Əcəl biçən libasdan! 333

P.s. Xatirəsini əbədiləĢdirmək üçün küçələrdən birinə onun adı verilmiĢ , Teymur bulağı inĢa edilmiĢdir. 15 sentyabr 2005-ci il.

Son söz əvəzi və üstəgəl iki məqalə Düzdür , kitablarda və dəftərlərdə “ön söz” və “son söz”lərdən çox istifadə olunur. And olsun Allaha ki , ön və son sözünün nə olduğunu və nə olacağını bilən bir kimsə yoxdur. Mən də o kimsələrdən biriyəm. Bu dünyaya gələndə ilk olaraq nə dediyimi bilmədiyim kimi o dünyaya gedəndə də son olaraq nə deyəcəyimi bilmirəm. Bir müddət bundan əvvəl elə bilirdim ki , yaradıcılığımı 4 сilddə cəmləĢdirə biləcəyəm. Amma belə olmadı. Çünki Allah bilən məsləhətdir. Düz olan odur ki , bu mənim 4-cü cildimdir və məqalələrimdən ibarətdir. Bu cildi baĢa çatdırmaq o qədər gözümə oturmuĢdur ki , onu tamamlamaq mənə böyük qələbə kimi görünür. Ona görə də indi yazacağım məqalələri mənbələrin tarixini və səhifəsini imkanım daxilində göstərməklə yaddaĢıma və mühakimələrimə əsasən yazacağam. Çünki vaxt gedir , ömür isə ömürdür – gözləyə də bilər , gözləməyə də.

I məqalə : Bəlgələr və niĢanlar. Mənim ayaqüstə yeriyən Akademiya saydığım o böyük insan – Rəhmətlik YaĢar Qarayev bir vaxtlar - daha doğrusu 1997-ci ildə mənə Besim Atalayın tərcüməsində 4 cildlik nəhəng bir kitabın 1985-ci il Ankara nəĢrini bağıĢlamıĢdı. Bu – Mahmud KaĢğarinin “Divanü lügat-it-türk” əsəri idi. 1068-1072- illərdə qələmə alınmıĢ bir əsərlə ilk tanıĢliğın necəliyini təsəvvür etməyə dəyər. 334

Bu kitab1933 - 1939-cu illərdə Anadolu ləhcəsinə tərcümə edilsə də , Azərbaycan ləhcəsinə tərcümə edilməmiĢdi. Ġndi Ģəxsiyyəti və xidmətləri ilə çox fəxr etdiyim Ramiz Əsgərin də o zamanlar KaĢğari divanını dilimizə tərcümə etməkdə olduğunu bilmirdim. KaĢğari divanının 55-ci səhifəsindəki “Oğuz bir türk boyudur. Oğuzlar türkməndirlər. Bunlar iyirmi iki bölükdür. Hər bölüyün ayrı bir bəlgəsi və heyvanlarına vurulan bir əlaməti vardır. Bir-birlərini bu bəlgələrlə tanırlar.” cümlələri məni indi də düĢündürməkdədir. Yadıma gəlir ki , rəhmətlik Məkkə nənəm baĢqalarının ayaqqabıları ilə taydəyiĢik düĢməsin deyə mənim ayaqqabılarma rəngli sap ilə niĢan qoyurdu. ġəkidə “bəlyə” və “niĢan” sözləri ümumiĢlək sözlərdir. Deməli , mal da , əĢya da , insan da tay-dəyiĢik düĢə bilər. Neyləməli? Bəlgələməli və niĢanlamalı! Yadımızda olan Ģeylər qarıĢıq düĢməsin deyə barmağımıza iĢarə qoyuruq , sap bağlayırıq . Xaç iĢarəsi də beləcə tapılıb. BaĢımıza gələnləri bildirmək üçün ocaq qalayan vaxtlarımız da olmuĢdur. Güllə atmaqla , iĢıq salmaqla və yaxud iĢıqları yandırıb-söndürməklə nəyəsə iĢarə edirik. Göz süzməyi , dodaq büzməyi , ağızburun oynatmağı da buna əlavə edək. Hətta, kölgəsində dincəldiyimiz ağaca , zirvəsinə qalxdığımız qayaya , yolumuzun üstündəki daĢa da iz qoyuruq. Bəzən elə olur ki , iz qoyulmayan yerimiz qalmır. “Səyahətnamə”sinin bəzi yerlərini Azərbaycan dilinə tərcümə etdiyim J.B.ġardən (1643-1713) baĢqalarından fərqlənmək üçün ġərqdə “aĢiq” adlanan kiĢilərin sevdikləri qadının qarĢısında imtahan verərkən bədənlərinin bir çox yerinə -hətta ombalarına belə “damğa” vurduqlarını yazır. Məhbusların , sürgünə sürülənlərin , katorqalıların kürəklərinə vurulan damğalar da Ģəxsiyyətin kimliyinə iĢarət edən vasitələrdən biridir. Vərəqlərə , kağızlara və sairlərə vurulan möhürlər , qoyulan dərkənarlar , atılan imzalar da bir yandan... Ağacın hansı hissələrindən kəsilməsi dəqiq olsun deyə o yerləri kərtləyirlər. Beləliklə “ bəlgə” (ruslar bu sözü “birka” kimi tələffüz edirlər) , “niĢan” , “iz” , ”kərt” , “iĢarə” sözləri sinonim sözlərdir. “Möhür” , “imza” , “dərkənar” , “damğa” , “quĢ”(“quĢ qoymaq” mənasında) , “xaç” sözləri də bir üstəlik... 335

Mənə qalsaydı , “xal” sözünün də “bəlgə” və “niĢan” sözləri ilə sinonim olduğunu deyərdim. Təzə doğulan körpələrin xalına “pir niĢanı” deyilməsinin də əsaslı səbəbləri vardır. Xalın harada və nə ölçüdə olması bir körpənin digərindən fərqləndirən əsas əlamətdir. Bu əlamət bəndə tərəfindən deyil , Allah tərəfindən qoyulduğu üçün “pir niĢanı” adlanır. O ki , qaldı “rəng” sözünə - o da “bəlgə” və “niĢan” sözlərinə sinonimdir. Ayıblı yerlərini otla-alafla , yarpaqla-budaqla örtənlərin üz-gözlərini rəngləmələri baĢqa larından fərqlənmək üçündür. Beləliklə rəngə , formaya , iĢarə sisteminə , üsluba fərdi , milli və ümumbəĢəri münasibətin necəliyini öyrənmək imkanı yaranır. Ən aĢağı və ən yuxarı səviyyəni eyni zaman kəsiyində yaĢayan müasir dünyamızda inkiĢafın həm ən kor-kobud , həm də ən incə-mincə tərəflərini görmək , izləmək mümkündür. Bunu həm sadədən mürəkkəbə doğru yönələn , həm də sadəni və mürəkkəbi vəhdətdə əks edən dialektik qanunauyğunluq kimi baĢa düĢmək olar. Bir zamanlar qulun boynuna taxta keçirib adını , kimə məxsusluğunu yazirdılar. Ġndi boynundan asdığı bəlgədə xidmət göstərənin Ģəkli , adı və familiyası , təmsil etdiyi yerin ünvanı göstərilir. Sadəcə olaraq indiki bəlgələrin yüngül olduğunu etiraf etməliyik. Onları çıxarıb , hətta , cibinə də qoya bilərsən. Bütün bunlar formanın dəyiĢdiyini göstərsə də , mahiyyətin olduğu kimi qaldığını sübut edir. Yəni müasir insan elmi-texniki yenilikləri , ağlının aliliyi haqqında uydurduğu fantaziyaları ilə çox da lovğalanmasin. Ən ibtidai sənət saydığımız ovçuluqdan , maldarlıq və əkinçilikdən o yana gedə bilmədiyimiz kimi əxlaqi-mənəvi sahələrdə də süddən və sümükdən gələn ənənələrdən adlayıb o yana keçə bilməmiĢik. Əslində onlardan daha yaxĢısını tapmamıĢıq. “Kitabi-Dədə Qorqud”da Oğuz bəylərini “qulağı küpəli bəylər” deyə təsvir edirlər. KiĢilərin “bəlgə” və “niĢan” gəzdirmələri qadınların “bəlgə” və niĢan gəzdirmələrindən daha qədimdir demək istəyirəm. Oğuz bəylərinin qulaqlarına tənə taxmaları , əlbəttə ki , onları baĢqalarından fərqləndirirdi. Lakin bu ənənə öz kökləri ilə anaxaqanlığından gəlirdi. Balaları səhv düĢməsin deyə anaları onları niĢanlayırdılar. Heç nə tapmayanda barmağına , boynuna ip salır , tiftik və ya çürpək bağlayırdılar və ya da baĢını qırxanda kəkilini yandan qoyurdular və yaxud təpəsinin ortasından iz salırdılar və yaxud da saçlarını hörürdülər. Görürsünüzmü , hər Ģeyi mifləĢdirmək və hər Ģeyi iĢarələmək mümkündür. Ayaqlara zingırov (cidar , qandal , kündə , buxov , kəndir , zəncir) , qollara qolbağ (qolçaq) , ələ əlcək , 336

biləyə bazubənd , barmağa üzük , belə kəmər , sinəyə sinəbənd (döĢbağı) , boyuna boyunbağı , qulağa tənə , baĢa cıqqa və tac , telə daraq – bütün bunlar və saya bilmədiyim çox-çox Ģeylər aidlik , məxsusluq bildirən bəlgələr , niĢanlar və iĢarələr kimi meydana gəlmiĢdir. Aidlik və məxsusluq sferası geniĢləndikcə iĢarələr formaca müxtəlifləĢir , məzmunca zənginləĢir. Bəlgə və niĢanlardan məqsədə görə istifadə fərdi həyatdan baĢlayıb ictmai həyatın bütün sahələrini əhatə edir. Mənim burada toxunduğum məsələlər geniĢ həcmli monografik bir iĢin təhlil obyektidir. Burada Morganın , k.Marksın tarixdə məĢhur olan əsərlərindən istifadə etməklə yanaĢı antik , orta əsr və müasir fəlsəfənin nailiyyətlərinə əsaslanmaqla insana müxtəlif zaman və məkan çərçivəsində , fərdi və sosial münasibətlər fonunda baxdıqda ciddi nəticələrə gəlmək olar . Yəqin ki , mənim oxucularımdan kimsə bu vacib problemin həllinə nail olacaqdır.

II məqalə : Azərbaycan-Norveç mifik düĢüncə tərzi – müqayisə və paralellər. 1973-сü il idi. Ġnstitutu təzəcə bitirmiĢdim. “Skandinav dastanları” deyilən bir kitab yenicə çapdan çıxmıĢdı. Kitabı rus dilindən Azərbaycan dilinə Yusif Əzimzadə tərcümə etmiĢdi. Elə ilk səhifədən kitabın Y.Svetlanov tərəfindən uĢaqlar üçün iĢləndiyi qeyd olunurdu. Kitab B.PuriĢevin “Son söz”ü ilə tamamlanırdı : onu da Ġsmayıl Kərimov dilimizə çevirmiĢdi. Bu –Skandinav dastanlarının Azərbaycan dilində ilk nəĢri idi. Kitab haqqındakı annotasiyada bizim qəhrəmanlıq dastanlarımız da xatırlanırdı. Etiraf edirəm ki , o zamanlar Skandinav dastanları mənim marağıma səbəb olmadı. Ġllər keçdi... Sovet dönəminin də “Fatihə”si verildi. Haradasa 1999 – 2000-ci illərdə bizim KiĢ kəndindəki məbədə maraq beynəlxalq səviyyəyə qalxdı. O zamanki “Azərbaycan-Norveç Cəmiyyəti”nin sədri Azərbaycanımızın Ģöhrətli qadın-alimlərindən biri , millət vəkili Gülçöhrə xanım Məmmədova idi. Bu , o ərəfə idi ki , dünyanın məĢhur Ģəxsiyyətlərindən biri olan Tur Xeyerdal Azərbaycana səfər etmiĢdi : Qobustanda və bizim KiĢ kəndində olmuĢdu. Elə bu vaxtlarda Norveçdən bizim ġəkiyə səfər etmiĢ bir qrup ziyalı Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin elə indnin özündə də ictimai əsaslarla fəaliyyət göstərən ġəki filialının Nakam adına Mərkəzi Kitabxananın ikinci mərtəbəsindəki otağına daxil oldu. Mənim onlarla tanıĢlığım belə baĢladı. Eyvind ġeie (Eyvind Skeie) yazıçı və menecer layihəsinin müəllifi , Byon Veqqe (Bjorn A.Wegge) direktor , Byornar Sturfyel (J.Bjornar Storfjell , Ph.D.) arxeoloq idi. Onlar mənim doğulduğum KiĢ kəndindəki məbədin bərpası üçün gəlmiĢdilər. Hər Ģey dövlət səviyyəsində idi. 337

Onlarla birlikdə bəstəkar Qalib Məmmədov və onun həyat yoldaĢı (təəssüflər olsun ki , onun adını yadımda saxlaya bilməmiĢəm) danıĢıqları tərcümə edirdilər. Son dərəcə gözəl tərcümə gedirdi. DanıĢdıqca az qala otuz il bundan əvvəl oxuduğum Skandinav dastanlarını xatırlamağa çalıĢırdım. Birdən Eyvind ġeie mənə gözlənilməz bir sual verdi : “Siz bizim bu görüĢümüzə necə baxırsınız?” Bura qədərki söhbətmizdə onların mənĢəcə “As” və ya “Aslar” ölkəsindən olmaları ilə necə fəxr etdiklərini bir anlığa xatırlayaraq dedim : “Mən buna özümün özümlə görüĢüm kimi baxıram.” Mənim cavabımın onları nə qədər sevindirdiyini təsəvvür etməyə oğul istəyir. Bundan sonrakı söhbətlərimiz daha da Ģirin oldu. Mən onlardan “Böyük Edda”nın , əgər varsa , fransızcasını istədim. Göndərəcəklərinə söz verdilər. Aradan bir müddət keçdi... ġəkiyə Elizabet Aanye deyilən ziyalı bir qadın gəlib çıxdı. Eyvind ġeie onun vasitəsilə mənə özünün Ģəxsən müəllifi olduğu kitablarından birini və “Edda”nı göndərmiĢdi. Lakin bu , “Böyük Edda” deyildi – Fransua-Avie Dilmanın (François -Xavier Dilmann) qədim island dilindən tərcüməsi , izah və Ģərhləri ilə “Xalqların sübh çağı” seriyasından “Galimar” (Gallimard) nəĢriyyatında , Parisdə , 1991-ci ildə “ġimal mifologiyasına dair Snorri Sturluson tərəfindən yazıya alınmıĢ hekayətlər – Edda” (L‟Edda Récits de mythologie nordique par Snorri Sturluson) adı ilə çap edilmiĢ “Edda” idi. Sevincimdən yerə - göyə sığmırdım. Əlimin altında artıq “Skandinav dastanları”nın həm azərbaycancası , həm də fransızcası vardı. Onların bir-birindən fərqi onda idi ki , fransızca olan “Edda” bizim dastanlarımız kimi həm nəsrlə , həm də nəzmlə yazılmıĢdı. AMEA Folklor Ġnstitutu ġəki sektorunun əməkdaĢı Xəyalə Akif qızı Ġsayeva ilə birlikdə iĢə baĢladıq. Mən ilkin baĢlanğıc üçün əsəri Ģifahi tərcümə edir , Xəyalə isə iĢgüzar qeydlər aparırdı. Lakin bu iĢi get-gedə dərinləĢdirmək imkanımız olmadı. Xəyalənin etdiyi qeydlərdən və mənim qırıq-kəsik mülahizələrimdən baĢqa bir Ģeyimiz qalmadı. Biz bu böyük iĢi axıra çatdıra bilmədiyimiz üçün elə hey təəssüf hissi keçirdik. Norveçli dostlarımızla da əlaqələrimiz kəsildi. Sonradan gələnlər də elm və ədəbiyyatla maraqlı adamlar olmadılar. Ġndi əlimin altında “Skandinav dastanları”nın azərbaycanca 2006-cı il nəĢri də vardır. Bunun 1973-cü il nəĢrindən fərqi əvvəlki nəĢrin “Son söz”ünün heç bir dəyiĢiklik edilmədən bu nəĢrdə “Ön söz” kimi verilməsində və bir də kitabın məzmunu haqqındakı annotasiyada daha bizim qəhrəmanlıq dastanlarımızın adlarının çəkilməməsindədir. Əsərlərimin IV cildini çapa hazırlayarkən “Edda” ilə bağlı qeydlərimin gələcəkdə lazım ola biləcəyini düĢünürəm və onları tezis Ģəklində təqdim edirəm :

1.”Edda”nın ruscadan azərbaycancaya tərcüməsində “Edda” sözünün etimoloji mənĢəyi açıqlanmır. Görünür bu , onun ruscasında yoxdur. “Edda”nın fransızcasında isə aĢağıdakı açıqlamalar vardır : a) “Edda” sözü Snorri Sturlusonun uĢaqlıq və gənclik illərinin keçdiyi Oddi Ģəhərinin adı ilə bağlıdır. b) “Edda” sözü “odr” sözündəndir , norveçcə “Ģeir” deməkdir. c) Latınca “édo” sözü “poetik əsəri bəstələmək” mənasındadır , bəlkə də , “Edda” sözü oradan gəlir. ç) “Edda”nın bir 338

titr kimi qadın adı bildirməsi fikrinə tərəfdarıq və norveç ədəbiyyatında poetik çağırıĢ kimi iĢlənən “edda” sözü vardır ki , “əcdad” mənasında iĢlənir. Bizə həm də elə gəlir ki , antik biliklər məcmuəsi kimi tərtib edildiyindən fakt olaraq “Edda” Ģəxs adı bu əsərin baĢlığı seçilmiĢdir.(...nous sommes enclin à considerer que le titre Edda ne doit pas être dissocié du nom de personne féminin Edda , lequel est bien attesté dans la litterature norroise et correspond à l‟appellatif poétique ”edda”, dont le sens est «aïeule». ...il nous paraît probable que ce nom de personne fut choisi comme titre de l‟oevre en raison du fait que celle–ci constituait un recueil d‟antiques savoirs.)

2.”Edda”nın qadın adı bildirən titr olduğuna tərəfdar olmasam da , mənim fikrimcə də “Edda” sözü “əcdad” mənasındadır , Azərbaycan dilindəki “Ata” sözünün fonetik variantıdır. Norveçcədə olduğu kimi azərbaycanca da “əcdad” məfhumunu ifadə edən sözlərdən biri “ata” sözüdür. F.-A.Dilman “Edda”nı “əcdad” kimi izah edərkən doğru yol tutur. “Edda”nın qadın cinsli Ģəxs adı kimi hallandırmasına gəldikdə isə F.-A.Dilman özünü birbaĢa dastan mətnindən çıxıĢ edən kimi göstərir. Amma , ancaq və lakin Ġsveç kralı Qilfinin (Azərbaycan dilinə edilən tərcümədə bu söz kral Qülfi Ģəklində öz ifadəsini tapmıĢdır) yanına gələn və Aslar (Az-ər) irqinə mənsub olan qadının adı dastanda açıq Ģəkildə Qöfion (ruscadan Azərbaycan dilinə tərcüməsində isə Qifeon Ģəklindədir.) kimi göstərilir. Ġndi “Edda”dakı bu cümləyə diqqət edək : “Mais cette femme , dont le nom est Gefion , appartenait à la race des Ases” (Qöfion adlanan bu qadın Aslar irqinə mənsub idi.) Bu o qadın idi ki , Ġsveç kralı Qilfini heyran etmiĢdi və kral ona dörd öküzün bir gün , bir gecəyə Ģumlaya biləcəyi qədər torpaq hədiyyə etmiĢdi. Qöfionun oğlanları kotana qoĢulan kimi Ġsveçdən iri bir torpaq parçasını qoparmıĢ və dənizə aparmıĢdılar. Əcdadlarının “As” və ya “Az ər” elindən gəlməsinə qətiyyən Ģübhə etməyən və bununla fəxr edən norveçlilərin ana kitabının adının etimoloji izahında ən etibarlı mənbə elə As-ər irqinə mənsub olanların dilidir. Bu dil isə öz növbəsində Azərbaycan dilidir və Azərbaycan dilində “Ata” zözünü izah etmək üçün heç bir versiyaya ehtiyac yoxdur : bu söz birbaĢa “əcdad” mənasındadır. Ġndi qətiyyətlə deyə bilərik ki ,“Edda” sözü “atta” sözünün fonetik variantıdır . Ġndinin özündə də Azərbaycan dilində “əcdad” mənasında iĢlənən “ana” sözünün ”anne” və “ata” sözünün isə bir çox türk ləhcələrində “atta” Ģəklində tələffüz edilməsi də dilimizə xas olan fonetik hadisədir. E.ə. III minilliyin I yarısında Azərbaycanda yaranan ilk dövlətin Aratta (ər-atta) adlanması (Z.M.Bünyadovun və Y.B.Yusifovun redaktəsilə “Azərbaycan tarixi”nə bax.) , Kassitlərin (kas ər tayfalarının ) e.ə. II minillikdə belə “ata” sözünü “atta” kimi tələffüz etmələri (Dyakonov və Ġ.Əliyevin - hər ikisinin “Midiya tarixi” kitablarına bax.) , XIV əsr Misir tarixçisi Əbubəkr ibn Abdullah ibn Aybək-əd Dəvədarinin xronikasında qədim türklərin qəhrəmanlıq dastanlarının “Ulu Xan Ata Bitikçi” adlı kitabda cəmləĢdirilməsi , bunların II Xosrovun (539-581) dövründə farscaya və Harun-ər RəĢid zamaninda (763-809) isə ərəb dilinə tərcümə edilməsi haqqında verilən məlumatlar zəmin yaradır ki , “ata” sözünün “atta” , “adda” , “edda” kimi deyiliĢlərini türk dilləri və ləhcələri üçün təbii fonetik hadisə hesab edək.

339

3.Francois-Avie Dilman « Edda »nı belə qiymətləndirir : « C‟est assez dire l‟intérêt capital de l‟Edda pour l‟etude de toute une province du monde indoeuropéen , pour l‟analyse de l‟ancienne religion germanique , et pour la compréhension de l‟univers mental des peuples skandinaves , à l‟aube desquels elle se situe.( Eddanın əsas mahiyyəti hind-Avropa dünyasının bir əyalətinin bütünlüklə öyrənilməsində , qədim german dini dünyagörüĢünün təhlilində , Skandinav xalqlarının dünyəvi mentalitetinin aydınlığı ilə baĢa düĢülməsindədir desək , kifayətdir.)

4.Mən isə deyirəm ki ,”Edda”nın əsas mahiyyəti həm də norveç , isveç və s. Ģimal xalqlarının mənĢəyini və ilkin mifik təfəkkür tərzini öyrənməkdə mənbə rolunu oynamasındadır. Skandinav xalqlarından heç birinin dilini bilməsəm də , heç vaxt Skandinaviyada olmasam da , qətiyyətlə deyə bilərəm ki , “Norveç” və “Ġsveç” sözləri iki sözün birləĢməsindən əmələ gələn mürəkkəb sözdür. “Nor” sözünün Avropa mənĢəli olduğunu və “Ģimal” mənasında iĢləndiyini hamı bilir. “Ġsveç”in –is tərkibi haqqında isə bunu deyə bilmirik : çünki –is tərkibi türk mənĢəli dillərdə “iĢıq” mənasını verir. “Veç” tərkibinə gəldikdə isə bu söz “yer” , “ölkə” mənasındadır. Çox qəribədir ki , bu iki ölkənin adında “land” tərkibindən istifadə edilməmiĢdir. ġot-land , Qot-land , Ġrland , Qren-land , Ġs-land (yəqin ki , Ġs-veçdən fərqləndirmək üçün bu formantı qəbul ediblər) , Nider-land formantları hamıya bəlli formantlardır. ġəxsən mənim sakini olduğum KiĢ kəndi Ģimaldan uca dağlarla əhatələnir və bu dağların baĢındakı yaylaq Atuçan adlanır. Atuçana bitiĢik və ondan Ģimala doğru uzanan yaylaq isə Danaveç yaylağıdır , o həm də Göynük kəndinin yaylağı hesab olunur. Burada da “veç” sözü “yer” mənasındadır : “dana saxlanan və ya otlayan yer” deməkdir. Nor-veç , Ġs-veç və bizim Dana-veç... AraĢdırılmalı formantlardır , deyilmi ?

5.As-ər

və ya Az-ər mənĢəli tayfaların Skandinaviyaya gedib çıxmasına münasibətlər mahiyyətcə eynidir. Bizim KiĢ kəndində büstü qoyulan , 1981 , 1994 , 1997 , 1999-cu illərdə ölkəmizdə səfərdə olan , ġimali Avropaya Az-ər adlanan yerdən gəldiklərini “mifologiya yox , əsil tarix və coğrafiya” hesab edən , 1999-cu ilin mayında Azərbaycanda olarkən söylədiyi nitgində özünü də Azərbaycanlılar kimi Az-əri adlandıran Tur Heyerdal bu miqrasiyanı “tarixi kökümüzün mənĢəyi e.ə.800-cü ilə gedib çıxır” Ģəklində açıqlayır və Snordan (Snorri Sturlusondan) belə bir misal gətirir : “Odin öz torpağında yaĢayanda Romalılar baĢqa dövlətlə müharibə aparırdılar və sonra da Azər tərəfə yönəlməli idilər. Odin eĢidəndə ki , Romalılar Azər torpağına gələcəklər , adamları götürüb Avropanın Ģimal hissəsinə gedir.” Elə buradaca qeyd edək ki , Troya Allahları Ġda dağında , yunan Allahları Olimpdə , Skandinav Allahları isə Asqardda yaĢayırlar.

6.Azərbaycanlı tədqiqatçı-alim Beytulla ġahsoylu isə haçansa yazdığı və haçansa “Elm və həyat” jurnalında çap etdirdiyi “Troya və Troyalılar” adlı məqaləsində Az-ər boyunu təmsil edənlərin ġimali Avropaya mühacirətini daha ciddi Ģəkildə əsaslandırır – bu tarixi hadisəni e.ə.800-cü il hadisələri ilə deyil , e.ə.XVI-XIII əsrlər , daha doğrusu Troyanın süqutu tarixi kimi qəbul edilən e.ə. 1260-cı il hadisələri ilə bağlayır.

340

7.Tur

Heyerdal , yəqin ki , öz hesabında ənənəvi olraq qəbul edilmiĢ Homer dövrünü – e.ə.VIII əsri əsas götürür. Homer dastanlarında təsvir edilən hadisələrin isə bundan çox-çox əvvəllər baĢ verdiyini dünya tarixçiləri yaxĢı bilirlər. Burada Tur Heyerdalın özü də Troya hadisələrinə iĢarə edir. Lakin o dövrdə Roma hələ Yunanıstan qədər qüdrətli bir dövlət deyildi və zamanına görə ən böyük müharibənin əsas iĢtirakçısı ola bilməz idi. Roma tarixini yazan Romalı tarixçilərin böyük əksəriyyəti Troyanın süqutundan sonra gəlib Ġtaliyaya çıxan Troyalı sərkərdə Eney tərəfindən Romanın əsasının qoyulduğunu yazırlar. “Ġliada”nın XI nəğməsində (“Aqamemnonun Ģücaəti”) Troya hökmdarı Priamın oğlu Ġs ilə Aqamemnonun döyüĢü təsvir edilir. Onda isveç “Ġsin yeri , yurdu , vətəni” kimi deĢifrovka edilə bilər.Yaxud XII əsr ingilis tarixçisi M.Galfridin yazdığına görə Albion adlı adaya Britaniya adını Troyalı Brut vermiĢdir. Saks əfsanələrində Odinin oğlu Siqi və nəvəsi Rerir franklar ölkəsini idarə etmiĢlər. XIII əsrə aid bir Avropa mənbəsində , Beytulla ġahsoylunun məlumatına görə , Troya həm də “Türklərin ölkəsi” adlandırılır. “Tur” və “Tork” sözlərinin qədim dünyada və Kiçik Asiyada geniĢ yayılması “Troya” ilə “Türk” anlayıĢları arasında müəyyən tarixi , etnik əlaqələrin olmasına dəlalət edir. Firidun Ağasıoğlu “Azər xalqı” adlı kitabının (Bakı , 2000) 17-ci səhifəsində “Младшая Эдда» - “KiĢik Edda”nın 1970-ci il Leninqrad (indiki Sankt Peterburq) nəĢrinin 10 , 11 , 12-ci səhifələrindən belə bir sitat gətirir : “Troya türk ölkəsidir. ... ölkəsini tərk edib Avropaya gələn Aslar buraya türk adət - ənənəsi gətirdi və burada türklərin vərdiĢ etdiyi qanunlar tətbiq olundu.” Skandinav xalqlarının run (runik) yazılarını müqəddəs yazılar kimi qoruyub saxlaması əcdadlarının onlara yadigar qoyduğu mədəniyyətə necə böyük hörmətlə yanaĢdıqlarını göstərir. Tur Heyerdal 1999-cu ilin mayında söylədiyi nitqində deyirdi : “Snor Qara dənizin Ģərq hissəsinin Azərilərin torpağı olduğunu söyləyirdi. O deyirdi ki , bu – Odinin torpağıdır.”

8.”Edda”nın

həm mübahisəyə , həm də tədqiqata səbəb və layiq olan hissəsi “Qilfaqinninq”– “La mystification de Gilfi” (“Qilfinin müəmmalı söyləmələri”) adlanan birinci hissəsidir. Bu hissə məzmunu etibarilə Allahlardan bəhs etdiyi üçün bir qayda olaraq “Allahlar haqqında dastanlar” kimi tərcümə edilir. “Edda”da BaĢ Allah Odindən baĢqa 12 – cəmi 13 Allahın adı çəkilir. Burada mövzu o qədər geniĢ və çox istiqamətlidir ki , hər mövzuda və hər istiqamətdə bir neçə sanballı monoqrafiya yazmaq mümkündür. Mən indi “ayağını yorğanına görə uzatmaq” prinsipinə əməl edərək , burada hər bir Azərbaycanlının yaddaĢını oyada biləcək məqamlara toxunmaqla ötüĢmək istəyirəm – yəni , “Qilfaginning”dəki Allahların və mistik varlıqların adları ilə üst – üstə düĢən sözlərimizə qısa bir nəzər salmaq istəyirəm və barmaq hesabı ilə sayası olsaq ,

“Edda”nın Allahlar panteonu: I.Odin - BaĢ Allahdır. Asların atası və ən qocasıdır. O , sağ gözünü verib müdriklik və ağıl çeĢməsi Görgelmirdən su içmiĢdir. Azərbaycan dilində iĢlənən “Allah hamıya bir gözlə baxır” ifadəsindəki məntiqə diqqət edin ! [Bizim Koroğlumuz isə ulduzların toqquĢduğu məqamda köpürən qoĢabulaqdan su içir və yuyunur - əvəzində səs (nərə) , Ģairlik (vergi , istedad , müdriklik) və güc qazanır] Odin hərbi biliklərə sahibdir. Odin ilahi biliklərə yiyələnmək üçün özünü Dünya Ağacından asmıĢdır. Hələ də bizim KiĢ kəndində bir Ģeyə inadla can atdıqda “cırılıb çıxma” , “özünü ağacdan asma” kimi kinayəli 341

ifadələrdən istifadə edirlər. “Odinin özünü qurban verməsi” epizodu məĢhur epizoddur. O vaxtdan Skandinaviyada özünü asmaq “Odincəsinə ölüm” adlanır.(Bax.səh.162., qeyd-7.) Onun çiynlərində Quqin (Qu sözünə diqqət! Fransızcada bunu “fikrin , düĢüncənin Ģəxsləndirilməsi” kimi izah edirlər) və Mumin (“fransızcada “yaddaĢın Ģəxsləndirilməsi” kimi açıqlanır) adlı iki qarğa oturmuĢdur. Bu quĢlar gördüklərini və eĢitdiklərini onun qulağına deyirlər. Ona “Qarğalı Allah” da deyirlər. Ayaqları yanında iki canavar vardır : birinin adı Qeri [Börü sözünə diqqət et ! Bu fikir məndən də əvvəl Firidun Ağasıoğlunun “Buri (Börü?)” Ģəklində diqqətini cəlb etmiĢdir. Bax.Firidun Ağasıoğlu. “Azər xalqı”. Bakı,2000, səh.16.], digərinin adı isə Frekidir. Odinin yeməyə ehtiyacı yoxdur , o . yeməyini canavarlara verir. O , yoxsul səyyah cildində səyahətə çıxır , kim onu qonaq etməsə , cəzalandırır. (“qonaq Allah qonağıdır” , “Qonağı dala qaytarmazlar” və s. deyimlərə fikir verin!) QardaĢlarının köməyi ilə dünyanı o yaratmıĢdır. Onun uĢaqları yerdən yüksəkdə ölkə yaratmıĢ , adını Asqard qoymuĢ , özlərini isə As adlandırmıĢlar. O , Valhalle adlı sarayda yaĢayaır. Bu sarayın 540 salonu vardır. Odinə məxsus olan Ģeylər bunlardır: 1.Sleipnir – səkkizayaqlı ayğır , 2.Qunqnir – nizə (onu cırtdanlar hazırlamıĢlar) , 3.Draupnir – üzük (onu da cırtdanlar hazırlamıĢlar) Odinin adları (Ud , Xar , Hnikar , Bil , Bala , Alfadr , Valfadr və s.) çoxdur və ya dünyadakı xalqların və qəbilələrin sayı qədərdir. Protonorveç dilində Wodonaz, qədim ingilis dilində Woden , qədim klassik alman dilində Wuotan adlanmıĢdır deyirlər. O , Burinin nəvəsi , Bestla ilə evlənən Borun oğludur. Böyük qardaĢdır : Vili (Hoenir) Odinin ortancıl , Vé (Lodurr) isə kiçik qardaĢıdır. Odin yerə və göyə hökm edir. Odinin arvadı Friqdir. Onlardan olanları As irqi (races des Ases) adlandırırlar.

342

BaĢ Allah Odin səkkizayaqlı Sleipnirini minərkən.(Stokholm tarix muzeyi)

Odin islandca “nəfəs” , “ruh” , “qəlb” deməkdir. Elə Azərbaycanca da “od” sözü bəzən “ruh” sözünün sinonimi kimi iĢlənir. “Mən bayaqkı adam deyiləm , daha hər Ģeydən soyumuĢam” cümləsində ruhdan düĢmə , “Mən həmiĢəki adamam , istiliyim də yerində” cümləsində isə ruh yüksəkliyi özünü göstərir. Elə “Edda”nın özündə də “Odr” və “Odin” sözlərinin eyni mənĢəli olduğu göstərilir.[Bax.”Edda fr.-ca, səh.172.qeyd-2.] Bu sözün kökü “od”dur və Azər-türk mənĢəlidir. Qafqaz Albaniyasının etnik tərkibindən bəhs edən müəlliflər və tədqiqatçılar birdəfəlik baĢa düĢməlidirlər ki , hər hansı bir iri dövlətin daxilində 26 müxtəlifdilli xalq yaĢaya bilər , lakin bəĢər tarixinin heç bir dönəmində bir dövlətin 26 müxtəlif dövlət dili olmamıĢdır. Bu gün də biz yandırıla biləcək ağac parçasına “odun” deyirik. Bəli , Odin “od”un Allahıdır – odu kəĢf edən Azər-türkün mifik Ģəkildə Skandinaviyaya apardığı obrazıdır. Qısası , BaĢ Allah Odin ilə od Allahı Loki arasındakı qarĢıdurma birincilik uğrunda yeni Allahlar panteonu ilə qədim Allahlar panteonu arasındakı mübarizədən baĢqa bir Ģey deyildir. Odin asılanları diriltdiyi üçün onu “asılanların Allahı” adlandırırlar. Ġsa peyğəmbərlə bağlı təsəvvürlərin də necə qədim dövrlərdən gəldiyinə fikr verin.

343

II. Tor – ĢimĢək Allahıdır , Odinin ilkidir.

Anası torpaq , yer ilahəsi Yorddur. Arvadı qadın ona Maqni adında oğul doğmuĢdur.Qızı – Trud adlanır.(Tur-ud , yəni turlar , türklər. ġəkidə turud düzü vardır.) Tora məxsus olan çəkic “Myolnir” adlanr , cırtdanlar tərəfindən hazırlanmıĢdır. Bu çəkic hədəfə dəyib öz sahibinə qayıdır. Burada adamın yadına Azərbaycan nağıllarındakı “Vur çəkicim , vur !” ifadəsi düĢür. Torun iki keçisi və bir arabası vardır. Bu səbəbdən ona Aka-Tor deyirlər. Kəmə ri isə As ola-ola gücünü iki dəfə artırır. Onun dəmir əlcəkləri , və dəyənəyi vardır.

III.Baldr – bahar Allahıdır , Odinin ikinci oğludur. Anası ilahə Friqdir. Etimologiyası mübahisəlidir : onu gah “ġef” (“rəhbər”) , gah da “cəsarətli” kimi izah edirlər və izahatlarına özləri də Ģübhə ilə yanaĢırlar. Mənə görə , baharın əsas əlaməti yaĢıllıqdır. Biz isə elə ilk bahardan göyərməyə baĢlayan enli yarpaq , yaĢıl bitkiyə “baldırğan” deyirik. Mifik təsəvvür baxımından “Baldır xaqan”ın baharın rəmzi olaraq “Baldr” kimi qəbul edilməsi tam təbii bir haldır. Bahar Allahı Baldrın ölümünə dözməyib ölən arvadı Nannanı (Nanna – Anna –Anne sözlərini müqayisə et! Çox qəribədir ki,”Nanna” sözü Ġsveç dialektində “Ana” deməkdir.) dəfn tonqalında yandırırlar. Nanna isə öz növbəsində Nenin (“nənə” sözünə fikir verin!) qızı , Odinin nəvəsidir. “Nanna” sözünü “cəsarətli qadın” kimi də izah edirlər. Əslində Ġsveç dialektində “ana” mənasında iĢlənən Nanna süd baxımından “əcdad” mənasındadır. Onların cəsədləri qoyulmuĢ dəfn tonqalına Baldrın yəhəri , üzəngisi və qantarğası qızıla tutulmuĢ atını da qaldırırlar. Üzərində dəfn tonqalı qalanmıĢ gəmini nəhəng qadın Kirokkin itələyib suya salır. [(Dəfn adətlərini də müqayisə etmək olar. Qeyd edim ki , “Edda”da ölülər dünyasının hökmdarı Helin çarpayısı (...son lit celui de Kor “grabat”) “Kor” (“Qrabat”) adlanır Yandırılmaqla dəfn edilmək mənasında “Gor”və ya fransızca yazılıĢdakı “Kor” məzar , qəbir deməkdir. “Qrabat”a gəldikdə isə bu , “Qor-(a)-bat”dır. “Çarpayı” , “BeĢik” , “tabut” sözləri həm də dəfnlə bağlı məna çalarlarına malikdir.Digər bir dəfn adətində isə çuxuru yoğun tirlərlə örtüb , üstünə topatopa daĢ yığıb təpə düzəltməkdən söhbət gedir. Dəfn zamanı Baldrın atını bəzəyərək gətirirlər. “Kitabi – Dədə Qorqud”da “atım tabutum olsun” ifadəsindən tutmuĢ , atın quyruğunun kəsilməsinə qədərki məqamları xatırlayın. “Koroğlu” dastanındakı “Qəbrimi qaz qatı-qatı , Üstümdə bəzət qıratı.” misralarını da yadınızdan çıxarmayın!)] Odin Üzüyünü (Draupniri) Baldrın yandırıldığı ocağın üzərinə qoyur. Odinin üzüyü hər doqquz gündən bir özü kimi bir üzük yaradırmıĢ. (Bu , mərhuma aid olanların onunla birlikdə dəfn edilməsi məsələsidir.) Odinin kiçik oğlu Qermod Allahların qasididir və o , pul (rüĢvət) verib qardaĢı Baldrı diriltmək istəyir.

IV.Tir - Odinin üçüncü oğludur, müharibə Allahıdır , anası dəniz nəhəngi Gimirin bacısıdır. Sağ qolu Fenrisin ağzında qaldığı üçün təkqolludur.

V.Ali və ya Vali – silah Allahıdır. Odinin və Rindin oğludur. (bax.”Edda” fr.-ca , səh.60.) O , bir epizodda Lokinin oğlu kimi də təsvir edilir. “Ali” və ya “Vali” sözünün etimologiyasına gəldikdə isə belə yazırlar : “Ali et Vali , noms à l‟étymologie incertaine.” (Bax. “Edda” fr.-ca ,səh.169.) 344

VI.Braqi – Ģairlər və aĢıqlar Allahıdır , Odinin oğludur. Onu Braqr da adlandırırlar. Braqr “qadınlarin və ya kiĢilərin ən cazibəlisi” deməkdir. Onun arvadı əbədi gənclik ilahəsi Ġdundur.

VII.Freyr – yay Allahı , Van ruhları nəslindən olan (As deyil) və dəniz səfərlərinə hamilik edən Nyodrun oğludur.

VIII.Ull – ox-yay Allahı , Torun ögey , Sifin doğma oğludur. IX.Qod (Hodr) – kor As , daim Asqardda yaĢayan Allahdır. X.Vidar – qaradinməz As , Tor kimi güclüdür , qalın ayaqqabıları vardır. Qiyamət günü canavar Fenriri o öldürəcəkdir.

XI.Loki – od Allahı kimi təsvir edilir. Məsələ ondadır ki , Loki ilə bağlı epizodların çoxu onu Ģər mənbəyi kimi təqdim edir. O , Prometey kimi insanlara ilahi od , Allah odu qaçırmır. Sadəcə olaraq Lokinin odundan həm insanlar , həm də Allahlar ziyanlıq çəkirlər. “Edda”dakı “Od Allahı” titulundan fərqli olaraq o , iblis və ya Ģeytan obrazında çıxıĢ edir. Lokinin odundan dilim-dilim yayılan alov hara toxunursa , orada hiylə , xəyanət , Ģər və böhtan cücərir. Lokini od Allahı Odinə Ģərik qoĢanlar “Loki” sözünün “od” , “alov” , “iĢıq” mənasında iĢləndiyini əsas götürsələr də , onun Ģeytani xarakterini ört-basdır edə bilməmiĢlər – onu “böhtançı Allah” , “fırıldaqçı Allah” , “ bütün Allahların və bütün insanların eybi” (Bax.”Edda” fr.-ca , səh.61.) adlandırmıĢlar. Əsli və nəslinə görə də , o nə Asdır , nə də Vandır. Onu gah Loki , gah da Lopt (“külək” , yəni – hara gəldi əsən) adlandırırlar. O , Keydurun adlı keçiyə minir. Onun birinci qadını Siqindir. Onun ondan doğulan oğlu “qaranlıqlar hökmdarı”dır , Anqrbodadan olan uĢaqları isə Allahların , insanların və dünyanın axırına çıxırlar. Səkkizayaqlı Sleipnir (Bu ata minib savaĢa getmək olar) də ondan olmuĢdur. Lokiyə gəldikdə isə Sifin saçlarını kəsən də , əbədi gənclik ilahəsi Ġdunu oğurladan da , bahar Allahı Baldrın ölümünə bais olan və bundan sarsılmayan da , Tora tələ quran da odur. Buna görə də ona çox ağır cəza verirlər. O , balıq olub suya cumsa da , ĢimĢək Allahı Torun əlindən qurtara bilmir. Lokinin cəzalandırılması Azərbaycan dilinə tərcümədə “Aslar Lokini Mitqardın ən yüksək qayasına çıxardılar və orda ayaqlarını , əllərini buxovladılar” (Bax. səh.103.) Ģəklində təsvir edilir. Fransızcada isə “Allahlar onu bir mağaraya qaldırdılar , üstü hamar üç iri daĢ götürdülər , daĢları ortasından deĢdilər , sonra Lokinin oğulları Valini (bu epizoddan baĢqa yerdə qalan bütün epizodlarda Vali Odinin oğlu kimi təqdim edilir) və Narini və ya Narfini gətirdilər . Valini canavara döndərdilər . Vali qardaĢı Narini parçaladı. Aslar onun bağırsaqlarını götürüb lokini qoltuğunun altından , kəmər yerindən və dizlərinin aĢağısından daĢlara bağladılar.” Ģəklində öz əksini tapır. Skadi atasının intiqamını almaq üçün hər dəfə damcıladıqca zəhər üzünə düĢsün deyə Lokinin baĢı üstündən ağzından həmiĢə zəhər damcılayan bir ilan asır. Arvadı Siqin əlindəki kasanı ərinin baĢı üstündə tutur ki , zəhər onun üzünə dammasın. Elə ki , kasa dolur və elə ki , dolu kasanın içindəki zəhəri bir kənara tullamaq üçün Siqin qırağa çəkilir , onda zəhər Lokinin üzünə damcılayır. Bu zaman Loki elə çırpınıb titrəyir ki, yer ayağının altında yırğalanır və bundan zəlzələ baĢ verir. Loki Allahların tənəzzülünə qədər orada bağlı qalacaqdır.(Bax.”Edda” fr.-ca , səh.94.) Burada Qaf dağına zəncirlənən 345

Prometey oxĢarlıq görənlər də vardır. Fğrq ondadır ki , Loki bir qayda olaraq Ģərə xidmət edir. O süni Ģəkildə od Allahına oxĢadılsa da , onun oduna bir kimsə qızınmır. Bu od Azıxda və Qobustanda Azərboyun qaladığı ilk ocağın odundan deyildir. Bu hadisə məzmunca Odin – Loki qarĢıdurmasıdır: dünyanın sonudur.

XII. Niord – külək Allahıdır , dənizi və odu sakitləĢdirir. XIII.Heimdal – Onu ağ As adlandırırlar. DiĢləri qızıldan olduğu üçün ona “qızıl diĢ” də mdeyirlər , atının adı Qültopdur (Gülltopp – “toupet d‟or” , yəni – “qızıl dəstəsi”) . Bu sözü Azərbaycan dilində birbaĢa deĢifrovka etmək olur : “Gültop” , yəni – “Gül topası , gül dəstəsi”.

“Edda”nın ilahələr panteonu: I.Var –həqiqət ilahəsi. O , insanların adını dinləyir və yazır. Ġnsanlar arasındakı müqavilələri və razılıqları himayə edir. “Var”ın bir mənası da “varar” - “iĢıqlı vədlər” deməkdir. O , sözünü tutmayanları cəzalandırır. Dilimizdə iĢlənən “var” , “varlıq” sözlərinin semantikası ilə “həqiqət” sözünün semantikası üst-üstə düĢür.

II.Ġdun - əbədi gənclik ilahəsidir , səbətində həmiĢə alma olur. ġairlər və aĢıqlar Allahı Braqinin arvadıdır. Bizim KiĢ kəndində , bəlkə də , Azərbaycanımızın çox-çox kəndlərində arvadlar “idimin itsin” deyə qarğıĢ edirlər. Hikkəli və öfkəli adamlar biribirinə deyirlər : “Ġdimaa qusum. Buun idiminə bax...” Burada “idim” “sifət” mənasındadır. Ġdunun səbətindəki almalar onu yeyənlərə gənclik və gözəllik bəxĢ edir. Hətta , Allahlar belə onun almalarını oğurlamaq istəyirlər. (Bu məqamları da Azərbaycan nağılları ilə müqayisə etmək mümkündür.) Məlum qadaya görə Allahlar qocalanda o almalardan yeyib cavanlaĢırlar . Bu qayda Allahların tənəzzülünə qədər davam edəcəkdir.

III.Sif – məhsul , bolluq və bərəkət ilahəsidir. IV.Freyya – məhəbbət və gözəllik ilahəsi , ona Vanadis də deyirlər .(Van , Vanya sözlərinin sevgi ilə əlaqəsi vardır. Freyya və Friq isə fonetik tərkibinə görə “pəri” sözü ilə səsləĢir.)

V.Yord – Torpaq ilahəsi , Odinin arvadı , Torun anası kimi təsvir edilir. Snorri göstərir ki , “Yord” “ ĢəxsləndirilmiĢ yer , yurd , torpaq” deməkdir , skald və edda poeziyasına daha çox Ģəhadət verən mifin – Porun (yəni , Torun) anasıdır. (Bax. “Edda” , s.150 , qeyd-14; s.151, qeyd-7. Oradakı yazı belədir : “Snorri indique que Jord ,c‟est- àdire la Terre personnifiée , est la mère de Porr , mythe bien attesté en poézie scaldique et eddique . Ġord: v.isl.Jord , personnification de la terre). Yord Odinin həm qızı ,həm də arvadıdır. Odinin ilk oğlu Asa – Tor (Asa – Thor: v.isl. Asa – Porr) Yorddan doğulmuĢdur. Ġslandca “Porr” sözü “irq” mənasında olub “Asa- Tor” “As irqinə mənsub olan” deməkdir. Məhz Yorddan doğulduğuna görə Asa – Tor hamıdan güclüdür. “Edda”da 21 ilahənin adını müəyyən eddə bildim.

“Edda”dakı adlar : 1.Adils-( Roi à Upsal , Irsa était son épouze ) Ġsveç kralı. Arvadının adı Ġrsadır. 346

2.Aka – Tor (Aka – Thor) Odinin oğludur , ĢimĢək Allahıdır. 3. Ali. (Svafnir) - L‟un des fils d‟Odinn , un roi norvégien . Odinin oğludur , Norveç kralıdır. Adilsin doğmaca dayısıdır. 4.Anar ( v.isl. Anarr) və ya Onarr – Gecənin rəmzi kimi Ģəxsləndirilən Notun ikinci əridir. Anar ilə Notun izdivacından bir qız doğulmuĢ , adını Yord (« Terre » - fransızcasını olduğu kimi gostərirəm – « Terre » « Torpaq » , « Yer » , « Yurd » deməkdir) qoymuĢlar. Bir halda ki , Yord Odinin qadınıdır , onda Odin səmanı təmsil edir. Elə biz Azərtürklərin də (Axı biz uruklu-turuklu olandan sonra « türk » adlanmıĢıq) düĢüncəsinə görə səma atanın , torpaq isə ananın rəmzidir. 5.Arvak (Arvakr) – Celui qui se lève tôt. O , səhər tezdən oyanır. Dan ulduzuna uyğun gəlir . Haradasa « arvad » sözünün semantikasına yaxınlığı da vardır. 6.Atli – Fransızca izahı « qəddar » və « amansız » sözləri ilə verilir : sonrasına gəldikdə isə onu Hunların hökmdarı Atilla ilə eyniləĢdirirlər. Görürsünüzmü , F.-X.Dilmanın izahatından da türklük tökülür. 7.Bil – skaldların Ģeirlərində tez-tez xatırlanan As pərilərindən birinin adıdır. 8.Buri – Doğan , doğuran , artan , artıran deməkdir. Bu , qırov bağlamıĢ duzlu daĢları yaladıqca aĢkar olan , üzə çıxan insanın adıdır. 9.Dag (Dagr) – Yordun axırıncı və As irqinə mənsub olan əri Dellinqdən olan oğlunun adıdır. Fransızcadakı izahatda “gündüz”kimi Ģərh edilir. 10.Ekin – Asların yaxınlığından axan çaylardan birinin adıdır. Digər çayın adı isə “Sekin”dir. 11.Elli – Lokinin dayəsinin adıdır , qocalıq ilahəsidir. 12.Fal (Falr) – “Edda”da bir yerdə sadəcə olaraq ad kimi çəkilir. 13.Galar(Galarr) – Cırtdan adıdır. 14.Ginnar – Sadəcə olaraq addır. “Hunlar” formantına uyğundur. “DöyüĢ bayrağı” kimi izah edilir. 15.Brimir – l‟un des noms du géant Imir . 16.Gang (Gangr) – Olvaldinin oğlanlarından biridir. 17.Gangleri – nom d‟emprunt de Gylfi . Gilfinin adlarından biridir. 18.Gefion(Gefyon) – As irqindən olan qadının adıdır. 19.Gefn – As irqindən olan Göfionun adlarından biridir. 20.Goll – Səsin rəmzləĢdirilməsi . Futboldakı qolu yadınıza salın. 21.Gopul – Çay adıdır. 22.Gungnir – Odinin nizəsinin adıdır. 23.Gunn (Gunnr) – Fransızca olan izahatda “döyüĢ rəmzi” kimi Ģəxsləndirildiyini yazırlar , “Gunn” sözünü fransızcadakı “Gonfanon” (“Bayraq) sözünün ilk elementi “Qon” ilə eynuləĢdirib onu “DöyüĢ bayrağı” kimi Ģərh edirlər. Mənə görə , bu , “Hun” sözüdür , “DöyüĢçü” deməkdir. 24.Gymir – ġəxs adıdır , dağlarda yaĢayan nəhənglərin irqinə mənsubdur. Məncə mağara adamıdır. 25.Hung (Hungr) – Lokinin uĢağı Helin boĢqabı belə adlanır. “Hunq” sözü “ac” kimi mənalandırılır. Ancaq burada da “Hun” formantı göz qabağındadır. 26.Idunn – ġair – Allah Braqinin arvadıdır və əbədi gənclik ilahəsidir. 27.Ingi – Cırtdanlardan birinin adıdır. Bu söz fransız sğzlərinin oxunuĢ qaydalarına görə « Ġnqi » və « Ġnji » kimi oxuna bilər. 347

28.Kor – Helin çarpayısının adıdır. “ Fağır yatağı” (“Grabat”) mənasındadır. 29.Mimir –aussi source . ÇeĢmə və onun sahibinin adıdır . Odin bir gözünü verib ondan bir udum içmiĢdir. 30.Nanna – Fransızcadakı izahata baxın : Nanna : l‟étimologie de ce nom est discutée : on le compare volontiers au suédois dialektal « nanna » (« maman ») , mais on l‟explique aussi , de façon sans doute plus convaincante , par « la courageuse ».[Nanna : bu adın etimologiyası mübahisəlidir : onu asanlıqla həm Ġsveç dialektindəki “nanna” (“ana”) sözü ilə müqayisə , həm də Ģübhəsiz ki , daha da qətiyyətli bir surətdə “cəsarətli qadın” sözü ilə izah edirlər.] Mənə görə , “Nanna”nın “Nənə” və “Ana” sözlərinin variantıdır və burada mübahisəli heç bir Ģey yoxdur. 31.Nar , Nari , Narfi. – Bu formantların hər biri isveç-norveĢ mənĢəli arxaik variant hesab edilir. O . “Gecənin - yəni , Notun atası” kimi Ģəxsləndirilir. Anar onun yeznəsidir. 32.Nikar ou Hnikar – “DöyüĢə təhrik edən” mənasında izah edilir. Bir baxın , “hun” formantlı hər bir adda “döyüĢ” semantikası vardır. “Nikuz” , “Hnikud” sözləri də belə izah olinur. 33.Sigurd – Fransızcada “qoruyucu” mənasında izah edilir. Məncə , sözün ikinci hissəsi “qurd”dur. “Si”ni isə “Su” sözünün fonetik variantı kimi baĢa düĢürəm : su baxımından qurda çəkən və ya qurd soyundan olan. 34.Siqin (Sigyn) – Fransızcada “qələbənin dostu” kimi izah olunub və qabağına sual iĢarəsi qoyulub. Yenə də mənə görə sözün birinci hissəsi “su” , ikinci hissəsi isə “Qin” (“hun”) tərkibindən ibarətdir. 35.Sol – As pərilərindən birinin adıdır. 36.Son – “Edda”da badyənin , çənin , bardağın adı kimi verilən bu söz fransızcada qədim klassik alman dilindəki “suona” (“barıĢdırıcı”) , “qan”, “ailə”, “mənĢə” sözləri ilə izah olunur. Son dərəcə maraqlıdır ki , “Son” sözü Ġsveç , Norveç island dillərində “Oğul” , “Övlad” mənalarında iĢlənir. Bizim isə övladsız adama “sonsuz” deyirik. Biz həmiĢə “son”umuzun olmasını arzulayırıq. Deməli , Azərbaycan dilindəki “son” sözünün bir mənası da “övlad” , “oğul” və ya “qız” deməkdir. F.-X.Dilman “Edda”ya yazdığı müqəddimədə Snorri Sturluson sözündən sonra mötərizə və mötərizənin içində dırnaqcıqlar açaraq (« fils de Sturla ») sözlərini yazır. Sən demə ki , Nikson – Nik oğlu , Cekson – Cek oğlu , Anderson – Ander oğlu , Solvason – Solva oğlu imiĢ! 37.Sumar (Sumarr) – “Yay” fəsli kimi Ģəxsləndirilir ,”sevimli” hesab edilir. 38.Svipdag – DöyüĢçü adıdır. 39.Thekk , Thridi , Ud – L‟un des noms d‟Odin. Bunlar Odinin adlarıdır. Mən “Thekk”i “Tək” , “Bir” , “Vahid” kimi , “Ud”u isə “Od” kimi baĢa düĢürəm. 40.Virvir – Cırtdanlardan birinin adıdır. 41.Ġmir (Ymir , Hymir , Brimir) – Ġlk ibtidai nəhəngin adıdır. Fransızcada bu söz “Qürub çağı” ,”ekiz” və “ikicinsli” , “çağlayan su” , “qumlu su”, “su və palçıq” kimi Ģərh olunur. O , buz nəhənglərinin əcdadı sayılır.

348

“Edda”nın yaradılıĢ haqqında təsəvvürləri : Yenə də barmaq hesabı ilə :

I.”Edda” mətnləri əvvəlcə heç nəyin olmadığını və Allahlardan da əvvəl nəhəng Ġmirin yarandığını təsvir edir. “Edda”ya görə Ġmir Elivaqar çayının zəhərli damcılarından yarandığı üçün bizim insan irqimiz o zamandan bəri kinli və qəddardır.

II.”Edda” mətnlərində nəhəng Ġmir isti ilə soyuğun (od ilə suyun) qarĢılaĢmasından yaranmıĢdır. Niflheimdən gələn soyuq və buzlu havanın Muspeldən gələn isti və odlu hava ilə Ginnunqaqap boĢluğunda (bunu “dibsiz uçurum” kimi tərcümə edirlər) qarĢılaĢması nəticəsində buzlar əriyib çeĢmələr kimi damcılamağa baĢladı. Sudakı istiliyin nəticəsində həyat və nəhəng Ġmir yarandı. Əcdadı Ġmiri qırov və buz nəhəngləri , yəni – Qrimtursenlər Aurgelmir (Aurgelmir) deyə çağırdılar.

III.Ġmir yuxuda olarkən sol qoltuğundan (hərfi mənada : sol qolunun altından. Bu sözü “sol böyründən” , “sol tərəfindən” kimi də tərcümə etmək olar) bir kiĢi və bir qadın doğuldu. Burada müqəddəs kitablardakı “Allah Adəmi dərin bir yuxuya verdi və sol qabırğasından Həvvanı yaratdı” sözləri yadıma düĢür. Eyni zamanda “Kitabi – Dədə Qorqud”dakı “gen ətəyinə , dar qoltuğuna sığınmağa gəlmiĢəm” Ģəklində ifadə edilən müraciətləri xatırlayıram. Hələ də dilimizdə iĢlənməkdə olan “qoltuğuna almaq” , “qoltuğuna salmaq” , “qoltuğuna vurmaq” , “qoltuğuna vermək” , “qoltuqlamaq”, ”qoltuğunun altına qarpız vermək” , “qoltuğu qarpızlanmaq” , “qoltuqaltı qoymaq” (“dəstək vermək” mənasında) kimi söz və söz birləĢmələri də bir yandan... “Qoltuq” “həyat” və yaranıĢ” kimi qiymətləndirilir. “Böyür” sözü də bəzən “qoltuq” sözünün sinonimi kimi çıxıĢ edir. ġəkililər demiĢkən : “Bir də gördüm ki , böyrümdən kimsə çıxdı”. “Böyürdən çıxmaq”da “doğmaq” , “doğulmaq” semantikası da vardır. Həm “Edda”da , həm də “Kitabi-Dədə Qorqud”da qoltuğa münasibət üst-üstə düĢür. “Edda”nı fransızcaya tərcümə edən , ona izah və Ģərhlər yazan F.-X. Dilman “HindAvropa dünyasının bütöv bir əyalətinin öyrənilməsində” əsas əhəmiyyət daĢıyan bu əsərin birinci hissəsinin beĢinci paraqrafına yazdığı on dördüncü qeyddə “sol qolunun altından və ya sol qoltuğundan” ifadəsini belə açıqlayır : “... dans pluzieurs autres cosmogonies indoeuropéennes (notamment iraniennes) , le côté gauche joue un role important.” – “bir Ģox Hind-Avropa (xüsusilə iran) kosmoqonik görüĢlərində sol tərəf vacib rol oynayır.”[Bax.göst.əsər,səh.145.] Mənim yuxarıda verdiyim müqayisələr isə norveç , isveç və island təfəkkür tərzində türk (xüsusilə Azər-türk) təfəkkür tərzinin necə möhkəm yer tutduğunu əyani Ģəkildə sübut edir.

IV.

Mənim düĢüncəmə və “Edda”dakı təsvirlərə görə Qrimtursenlərin (buz nəhənglərinin) əcdadı Ġmir arxantropdur – ilk primatdır. Ona görə ki , əriyən buz damcılarından təkcə Ġmir deyil , həm də inək (yəni digər canlılar , heyvanlar , o cümlədən ev heyvanları) yaranmıĢdır. Audhumla adlı bu inək Ġmiri dörd məməsinin dördündən də sel kimi axan süd ilə bəsləyir.

349

Bu inəyin özü isə üstü qırov bağlamıĢ duzlu daĢları yalamaqla yemlənir. Audhumlanın daĢları yaladığının birinci günü daĢlardan kiĢi saçları , ikinci gün kiĢi baĢı , üçüncü gün isə bütöv bir kiĢi əmələ gəlir. Bütün müqəddəs kitablarda olduğu kimi burada da cəmiyyətin kiĢi baĢlanğıcı təsdiq olunur. Lakin yaradılanın Yaradan tərəfindən yaradıldığı öz əksini tapmır. Burada da bir

Canavara minən nəhəng qadın. (Run abidəsi – le monument runique. Canavarın ağzına qantarğa əvəzi zəhərli bir ilan salınmıĢdır)

gün indi bizim anladığımız kimi 24 saat deyil , bəlkə də , bütöv bir eradır – yəni bir fiziki insan tipindən digər bir fiziki insan tipinə keçid üçün lazım olan zaman kəsiyi qədərdir. Həmin o üçüncü gün əmələ gələn kiĢinin adı Buridir ( “Buri” “dünyaya gətirən” deməkdir). Beləliklə buz nəhənglərindən sonra dağ nəhəngləri əmələ gəlir. Məhz qırov və ya buz örtüklü daĢdan – dağdan yarandığını təsəvvür etdiyi üçündür ki , insan dağı özünün əcdadı hesab edir. əslində əsatir dialektik Ģəkildə özünü və dünyanı dərk etmək cəhdidir. Türk dastanlarından birində - “Maaday Qara”da Ay haləsinə yaxın Ala Dağı ata , Gün altındakı Qonur (Qara) Dağı ana hesab edirlər. Azərbaycan dilindəki “Dalını dağa söykəyib” , “Dalında dağlar durur” , “Dalında dağlar var” kimi ifadələr çox qədim bir təsəvvürlə bağlıdır. Dağ - əcdad kultunun Norveç , Ġsveç və Ġslandiyada geniĢ yer tutması 350

türksoyun (əsasən Azərboyun) necə bir geniĢ coğrafiyada yayılmasından xəbər verir. Dağ nəhəngi Burinin Bor (Azərbaycan dilinə tərcümədə “Byör” Ģəklindədir) adında bir oğlu olur ki , onu da Boltorn adlı nəhəngin qızı Bestla (Azərbaycan dilinə tərcümədə”Beslay” kimidir) ilə evləndirir. Əslində Buri arxantrop Ġmirin fiziki davamıdır – paleantropdur və ya ilk paleantropdur. Dağ nəhəngi Burinin oğlu Bor ilə Bestlanın izdivacından əlbəttə ki , bura qədər doğulanların “ən nəcibi və ən cazibədarı “Odin” və onun qardaĢları Vili ilə Ve doğulurlar.

HRUNGRĠN ÜRƏYĠ [(Le coeur de Hrungnir par Snorri. Motif sur la pierre runique de Snoldelev (île de Seeland , Danemark)] Məncə , bunlar daha mükəmməl fiziki tipli insanlardır – bəlkə də neantropluğa keçid dövrünün insanlarıdır və elə buna görə Burinin nəvələri – Bor ilə Bestlanın oğulları artıq Allahdırlar. Odin böyük qardaĢ olduğu üçün yerin və göyün hakimidir. Ġmir və Buri qanından olan nəhənglər – yəni buz və dağ nəhəngləri axır ki , qarĢılaĢmalı olurlar. Dağ nəhəngləri buz nəhənglərinə qalib gəlirlər. Borun oğulları – Odin , Vili və Ve nəhəng Ġmiri öldürdülər. Onun yaralarından qan elə fəvvarə vurdu ki , təkcə Ġmirin nəvəsindən - Prudgelmirin oğlu Bergelmirdən ( Bu söz “ayı kimi dağlarda donquldanan”mənasındadır) və arvadından baĢqa buz nəhənglərinin hamısı (bütöv irq) o qanda boğuldu. Bergelmiri və arvadını sağ-salamat yonulmuĢ ağacın gövdəsi formasında olan qayığa qaldırdılar. Bu qayıq sonralardan onların tabutu oldu.[Bax. “Edda” fr.-ca səh.36, qeyd II] “Edda” dili ilə desək : Saysız-hesabsız qıĢlardan, Torpaq yaranmamıĢdan əvvəl 351

Bergelmir doğulmuĢdu. Yadımda qalan əsas Ģey odur ki, Bu çox bilmiĢ nəhəngin meyidi Tabut üzərinə qoyulmuĢdu. Mətndəki “qayıq” sözünü “beĢik” kimi tərcümə edənlər də vardır. Qədim Skandinaviya xalqlarında “ağacın gövdəsini qazıyıb ondan beĢik və tabut” düzəltmək adəti olmuĢdur. “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı “beĢiyim ağac” , “tabutum ağac” ifadələrini elə buradaca xatırlamaq yerinə düĢərdi. Qədim Skandinaviyada nüfuzlu adamları sağlığında özünə məxsus olan gəmilərdə dəfn edirdilər. Ġmirin qanında bütöv bir irqin boğulub məhv olmasını “dünya tufanı” ilə bağlayanlar da vardır.

V.Borun oğulları – Odin , Vili və Ve Ġmirin cəsədini ucsuz-bucaqsız Ginnungagap dibsizliyinə (boĢluğuna) gətirdilər. Imirin bədənindən torpağı yaratdılar. Onların təsəvvürünə görə Yer kürəsi dairəvidir , çox dərin dənizlə çevrələnmiĢdir. Ġmirin qanından isə dənizləri və gölləri , dərisindən yerin bərk (üst) təbəqəsini , sümüklərindən isə dağları yaratdılar. [Çox qəribədir ki , “Ural-Batır” dastanında Uralın öldürdüyü divlərdən dənizləri bölən dağlar yaranır. Əzrəkinin bədəni suları iki bölüb Yaman Dağ əmələ gətirir. Insanlar sudan bu dağa dırmaĢırlar. Ural illər boyu vuruĢur , öldürdüyü divlərin bədənindən çoxlu dağlar əmələ gəlir. Bax.Ağayar ġükürov. Mifologiya , 6-cı kitab, səh.180. Bakı, “Elm”, 1997.] DaĢlara və qayalara gəldikdə isə onları da Ġmirin kəsici və azı diĢlərindən , bir də qırılmıĢ sümüklərindən düzəltdilər. Ġmirin yaralarından elə hey axan qandan yerin belini kəmər kimi möhkəmcə saxlaya bilən dəniz (yəni okean) yaratdılar. Ġnsanların əksəriyyəti bu dənizi keçilməz hesab edirlər. Allahlar – yəni Odin , Vili və Ve Ġmirin kəlləsindən göy qübbəsi , beynindən buludlar , saçlarından ağaclar , Muspelxeymdən çıxan qığılcımlardan ulduzlar düzəltdilər. Yerin içərilərində isə nəhənglərin düĢmənçiliklərindən qorunmaq üçün Ġmirin kipriklərindən dünyanın ətrafına çəpər çəkib möhkəmləndirdilər. Onlar bu möhkəmləndirilmiĢ yerə Midqard adını verdilər. Midqarddan Ģərqdə Yotunxeymi nəhənglər üçün yaratdılar ki , Görgelmir və onun nəsilləri nəhəngləri idarə etsinlər. Bu yaradılan yerlərdən üçüncüsü isə Asqarddır ki , onu insanlar Troie adlandırırlar. Allahlar və onların nəsilləri orada yaĢayırlar. Odin oradan hər Ģeyi və hər kəsi müĢahidə edə bilir. Odinin arvadının adı Friqqdir və As irqi onlardan törəmiĢdir. Fransızcaya tərcümə edilmiĢ “Edda”nın birinci hissəsinin doqquzuncu paraqrafına yazılmıĢ doqquzuncu (səh.149-150) qeyddə Troienin Kiçik Asiyadakı Troya Ģəhəri , As(ər)ların da oradan gəldiyi etiraf olunur və eyni zamanda mübahisəli sayılır. Mübahisəli olmayan bir Ģeyin mübahisəli sayıldığını nəzərə alaraq yuxarıda qeyd etdiyim qeyddəki cümləni olduğu kimi verirəm : “Dans cette hipothèse , le fort construit par les fils de Borr et appelé Asgardr devrait être compris comme étant “l‟ancien Asgardr” – et c‟est de fait ce que laissent entendre les lignes suivantes - , fort considéré comme étant identique à la ville d‟Asie Mineure appelée Troie (d‟où viendraient les Ases , selon le Prologue de l‟Edda , dont l‟attribution à Snorri est , il est vrai , discutée). Artıq burada dünyanın yaradıldığı , əslində nəhənglərin əlindən alınıb yenidən yaradıldığı etiraf olunur. Onlar bütün qalaktikanı canlı orqanizm hesab edirlər. ġəxsən

352

mənim düĢüncəmə görə hər bir canlı orqanizm kimi yerin də , qalaktikanın da alın yazısı və yaĢamaq müddəti vardır.

VI.Skandinav xalqlarının insanın yaradılması barəsindəki təsəvvürləri də maraqlıdır. Gilfinin “Bəs yer üzündə yaĢayan bu insanlar haradan gəlmiĢlər?” sualına belə cavab verirlər : “Borun oğulları dənizin sahili ilə gedirdilər. Onlar iki ağac gövdəsi tapdılar. Onlar bu iki ağac gövdəsindən biri kiĢi və biri qadın olmaqla iki adam yaratdılar. Birincisi (yəni Odin) onlara nəfəs , qəlb , ruh və həyat , ikincisi (yəni Vili) ağıl və hərəkət , üçüncüsü (yəni Ve) isə görünüĢ , nitq , eĢitmə və görmə verdi. Allahlar onlara paltar və ad verdilər. KiĢinin adını Ask (mənası: göyrüĢ ağacı) , qadının adını isə Embla (mənası : üzüm tənəyinin zoğu) qoydular. Ġnsan irqi onlardan törəmiĢdir.” “Edda”da urəyi və beyni daĢ Hrungnir , gildən düzəldilmiĢ Mokkurkalfi (bu nəhəngin sinəsinə daĢ ürək qoymaq istəsələr də , vaxt çatmadığından madyan ürəyi qoymuĢlar) haqqında da məlumat verilir. Budur , mən həmiĢə xalqın müdrikliyinə heyrət etmiĢəm. Buz nəhəngləri – arxantroplar , dağ nəhəngləri – paleantroplar və onların davamı kimi Allahların yaratdığı insanlar – neantroplar dastan dili ilə necə də maraqlı bir Ģəkildə açıqlanır. Əslində zamansızlıq və məkansızlıq zamanında buz nəhəngini - ilk primatı , arxantrop Ġmiri də , onun davamı kimi dağ nəhəngini – ilk paleantrop Burini də , Buri irqinin araya-ərsəyə gətirdiyi Ask və Emblanı – neantropu da Allah yaratmıĢdır. BəĢəriyyətin kiĢi , cəmiyyətin kiĢi və qadın baĢlanğıcı ġimal xalqlarının miflərində də öz təsdiqini tapır. Bu baĢlanğıc “bibliya”da və “Qurani – Kərim”də Adəm və Həvva , “Ural-Batır”da Yənbirdə və Yənbikə , “Edda”da isə” Ask və Embla Ģəklində özünü göstərir. “Bibliya”da və “Qurani – Kərim”də insan torpaqdan xəlq edildiyi halda , “Edda”da ağac gövdəsindən yaradılır. Azərbaycan dilində , xüsusilə bizim ġəki Ģivəsində zarafatyana “Bu uĢağı ağaĢ koğuĢunnan tappıĢux” , yaxud da təhəryana “Mən ağaĢ koğuçunnan çıxmamıĢam ki” ifadələri iĢlənməkdədir. Bəli , suya , torpağa , dağa , daĢa öz əcdadı kimi baxan insan ağaca da öz əcdadı kimi baxır. “Edda”nın bəzi variantlarında Ask və Emblaya iki müxtəlif ağacın gövdəsi kimi deyil . ağac və sarmaĢıq kimi də baxırlar. “Embla” sözünü həm də “sarmaĢıq” , “Üzüm tənəyinin zoğu” (çünki qadın kiĢiyə tənək zoğu kimi sarmaĢır) kimi də izah edirlər. Bəzi versiyalarda “göyrüĢdən kiĢi , qızılağacdan qadın” düzəltdilər sözləri də vardır. Lakin qadin və tənək zoğu bir-birini tamamlayır.

VII.”Dünya

ağacı”na münasibət məsələsində də bir çox məqamlarda eyni cür düĢünürük desəm , daha doğru olar. Onlar bu göyrüĢ ağacını Ġqdırazil (Yggdrasil) adlandırırlar. O , ağacların ən böyüyü və ən yaxĢısıdır. O , dünyanın ortasında bitmiĢdir. Onun budaqları bütün dünyanı və göyü tutmuĢdur. O , üç kökün üzərində dayanmıĢdır və bu köklər bir-birindən son dərəcə uzaqdır. Bu köklərdən birincisi Aslara , ikincisi vaxtı ilə dibsiz Ginnungagap boĢluğundan baĢ qaldıran buz nəhənglərinə , üçüncüsü isə Niflheimə – qaranlıq dünyaya gedib çıxır. Allahlar hər gün bu üçüncü kökün altından axan Urd çeĢməsinin baĢında məĢvərət edirlər. Onlar atlanıb bura gəlmək üçün göyqurĢağı körpüsündən (Bifrostdan) keçirlər. Bifrostun bir adı da Asbrudur. Asbru “Aslar körpüsü” [Chqaue jour , les Ases y montent à cheval , en empreuntant Bifrost , qui est également appelé Asbru (« le pont des Ases »)] deməkdir. Dünya ağacının budaqlarında iki qartal oturmuĢdur. Onlar hər Ģeyi bilirlər. Altay türklərinin « Maaday Qara » dastanında əbədi

353

çinarın ortasında oturan iki qara qartal təsvir olunur. Onlar da hər Ģeyi bilirlər. Bunlar eyni təfəkkür tərzinin məhsullarıdır.

VIII.Dünyanın

sonu haqqındakı düĢüncələrinə görə də « Edda » çox maraqlıdır. Bunun ilk əlaməti olaraq «bir-birinin dalınca görünməmiĢ qarı , Ģaxtası və küləyi olan üç qıĢ » gələcəkdir . O zaman GünəĢ parlamayacaq , yay olmayacaqdır : dünyanı qanlı müharibələr bürüyəcək , qardaĢ qardaĢına , ata oğluna rəhm etməyəcəkdir. Dünya dağılmamıĢdan əvvəl balta və qılınc , zəlzələlər və canavarlar epoxası gələcək : canavarlardan biri GünəĢi , digəri isə Ayı udacaqdır. Canavar Fenrir ölmüĢ insanların və Allahların qanını doyunca içəcək . özü də qan rəngində olacaqdır. Fenrir ağzı açıq , alt çənəsi yeri , üst çənəsi goyü gəmirə-gəmirə , gözlərindən və burun dəliklərindən alov püskürə-püskürə addımlayacaqdır. Midqard ilanı okeanın dibindən üzə çıxacaqdır , Fenrirlə böyür-böyürə zəhər tüpürə-tüpürə yeriyəcəkdir. Ġndi baxın , görün ki , « Qurdla qiyamətə qalmaq » nə deməkdir və Az(ər) boyundan olanların toz basmıĢ yaddaĢının hansı dərinlikdən gəldiyini vərə-vurd edin , dil yaddaĢımızın qarĢısında baĢ əyin ! Bizim qiyamət günü haqqında olan təsəvvürlərimizə görə əsəcək küləklərin qarĢısında təkcə canavar (bizdə bu canavarın adı yoxdur , biz ona « qurd » deyirik) dayanacaq , dərisi boğazından çıxsa da , yerindən tərpənməyəcəkdir. Bu əsnəĢmədən , bu gərnəĢmədən göy , göy dəlinməmiĢdir” ifadəsinin “nə qədər ki , dünyanın sonu çatmamıĢdır” yarılacaqdır. Elə buradaca Bilgə xaqanın türk qövmünə vəsiyyətindəki “nə qədər ki mənasında iĢləndiyini xatırladıram. Türk , norveç , isveç və island təfəkkür tərzindəki oxĢarlıqları və eynilikləri genetik baĢa düĢürəm. Onda Muspel ölkəsinin keĢiyində duran , bir əlində od və bir əlində GünəĢdən də odlu qılınc tutan Surt adlı varlıq cənubdan irəliləyib döyüĢə girəcəkdir , o öz atlıları ilə As körpüsündən – Bifrostdan (“GöyqurĢağı körpüsü”ndən”) keçərkən körpü sinacaqdır.[Bax. “Edda”,səh.33.95-96.] Bəli , yerin əli göydən üzüləndə həmiĢə fəlakət baĢ verir. Surt və onun dəstəsi Vigrid çölünə doğru irəliləyəcəklər. Canavar Fenrir , Midqard ilanı , bütün buz nəhəngləri ora yığıĢmıĢlar. Eyni zamanda nəhənglər ölülərin dırnaqlarından qayrılmıĢ Naqlfar adlı kəmi ilə Allahlara hücum edəcəklər. Odinin çağırıĢı ilə məĢvərət üçün Allahlar dünya ağacının altından axan Mimir çeĢməsinin baĢına yığıĢacaqlar. Dünya ağacı Ġqdırazil titrəməyə baĢlayacaqdır. Yerdə və göydə olan hər Ģeyi və hər kəsi qorxu bürüyəcəkdir. Allahlar və nəhənglər arasında müharibə olacaqdır. Odin canavar Fenrirə , Aka-Tor isə Midqard ilanına hücum edəcəklər. Canavar Odini parçalayıb öldürəcək. Qaradinməz As irəli çıxıb bir ayağını Fenririn alt çənəsinə qoyacaq və o biri əli ilə onun üst çənəsindən tutub ağzını boğazına qədər cıracaqdır , qılıncını ürəyinə sancacaqdır. [Azərbaycan dilinə tərcümədə bu cümlə “Qaradinməz As , ayağını Fenrisin çənəsinə dayayıb , qılıncını onun damağına sancır və dəhĢətli heyvanı öldürür” Ģəklindədir.] Loki ilə Heimdal bir-birini öldürəcəklər. Nəhayət , Surt Odinin arvadı Friqqi də öldürəcək , əlindəki odu yer üzünə atacaq , bütün dünyanı yandıracaq və bütün Allahlara qalib gələcəkdir. [Bax.”Edda” , səh.33.97-98.] Yer sulara qərq olacaqdır , səmadakı alov və tüstüdən ulduzlar da görünməz olacaqdır.

IX.Göründüyü kimi Skandinav mifləri etioloji (izahlı) , ezoterik (sehrli) , kosmoqonik və s. olmaqla bərabər həm də esxatoloji (son haqqında məlumat verən) xarakterdədir. BaĢlanğıc və son deyilən Ģey bu miflərdə bir bütöv və bir tam kimi verilir. “Edda”nın “Qilfaqinninq” hissəsinin sonunda həm dünyanın sonu , həm də bu sondan sonrakı 354

baĢlanğıc haqqında təsəvvürlərin yer alması xüsusi maraq doğurur. Orada deyilir : “Torpaq yenidən sulardan üzə çıxacaqdır , daha yaĢıl və daha gözəl olacaqdır. Çöllər toxum səpilmədən məhsul verəcəkdir. Allahlardan Vidar və Vali salamat qalacaq. Onlar Asqardın yerində ucaldılacaq Ġdavolda yaĢayacaqlar. Ġnsanlardan isə Lif və Leif-trasir salamat qalacaqlar. Onlar səhər Ģehi ilə dolanacaqlar , doğub törəyəcəklər. GünəĢin də özü qədər gözəl bir qızı olacaq və anasının getdiyi yol ilə gedəcəkdir. “Anası Ģıxan ağacı balası budaq-budaq gəzər” ifadəsindəki dərinliyə bir baxın ! Dünyanın özü də insan kimidir – doğulur və ölür , ölür və doğulur. GünəĢ də , Ay da , ulduzlar da eləcə... Elə buna görə də insan da , dünya da əbədidir.

“Edda” təfəkkür tərzi və biz : I.”Edda”nın ikinci hissəsi “Skaldskaparmal” adlanır.

Orada qəhrəmanlar haqqında

dastanlar əsas yer tutur. ”Edda”da gözəl ayaqlar gözəllik rəmzi sayılır. Orada belə bir hekayət vardır : Nəhəng Tiazinin qızı Skadi Aslardan atasının intiqamını almaq istəyir. Aslar ona aralarından birini seçib evlənməklə düĢmənçilikdən uzaqlaĢmağı təklif edirlər. Bu seçim ayaqlara baxıb bəyənməklə həyata keçirilir. Skadi bir cüt gözəl ayaq görür və bəyənir.[Bax.”Edda” ,səh.107. Dilimizə edilən tərcümədə isə evlənmək təklifini Skadi özü verir.] Biz isə ayağın gözəlliyini görünüĢü ilə bərabər onun yüngül və ya ağır olması ilə qiymətləndiririk. Qabağımıza çıxan adamın ayağı yüngüldürsə , onu gözəl hesab edirik.

II.”Edda”da Ģairlər Allahı Braqi belə bir əhvalat danıĢır : [“Tiazinin atası Olvaldidən övladlarına çox böyük miqdarda qızıl qalmıĢdı. Tiazi , Ġdi və Qanq – bu üç qardaĢ belə qərara gəlirlər ki , kimin ağzı nə qədər tutursa , o qədər götürməklə qızılı bölüĢdürsünlər. Bu qayda ilə onlar hərəsi bir ağız götürə-götürə qızılı bölüĢdürüb qurtarırlar. “Nəhənglərin ağzı qızıldır” , “Nəhənglərin sözü qızıldır” ifadələri o vaxtdan qalıb.”] Bizdə də el deyimləri arasında “ağız” ölçü vahidi kimi öz ifadəsini tapır : “Sənin (mənim , bizim , onun , onların) ağzınla qatıq ölçən yoxdur.” Dilimizdə “qızıl kimi söz danıĢmaq” ifadəsinin olduğunu da yadımızdan çıxarmayaq. “Edda”da yuxarıdakı əhvalat danıĢılandan sonra Braqiyə qulaq asan Eqirin (Aegir) dilindən belə bir cümlə verilir : « Il me semble que ceci est en effet bien caché dans les runes. »[“Mənə belə gəlir ki , bu əhvalat həqiqətdə run (runik) yazılarında məharətlə gizlədilmiĢdir.”]

III.”Edda”da Ģairlər Allahı Braqinin dilindən daha bir əhvalat da danıĢılır : “Allahlar Van əhalisi ilə münaqiĢədə idilər. Onlar sülh konfransı çağırıb müvəqqəti barıĢığa gəlmək üçün aĢağıdakı qayda ilə müqavilə bağladılar: həm o tərəf , həm də bu tərəf eyni bir badyaya (qaba) tüpürdülər. Allahlar sülh müqaviləsi itməsin deyə badyanı özləri ilə götürdülər.” TüpürülmüĢ badyanı qorumaq sözü , andı , əhdi-peymanı , müqavilə sənədini qorumaq idi və o badya artıq qanuni sənəd hesab olunurdu. Biz isə yeri gələndə heç fərqinə varmadan deyirik : “Tüpürdüm – qurtardı , getdi.” “TüpürmüĢəm – yalamaram.” “KiĢi tüpürdüyünu yalamaz.” Görün ha , sözünü dala götürmək necə ağır cəza ilə nəticələnir – adam tüpürdüyünü yalamağa məcbur olur.” Baxın , norveç dastanındakı bir əhvalat bizim 355

yaddaĢımızın hansısa bir qatındakı tozu neə də asanlıqla götürür. Buradakı “tüpürük” “söz”ün sinonimidir

IV.

“Edda”dakı əhvalatlardan biri də belədir : “Siqurd Qunnarın bacısı Qudrun ilə evlənmiĢdir. Qunnara isə Budlinin oğlu Atlinin bacısı Brinhildi (Brynhild) almaq istəyirlər. Lakin bu qızı almaq üçün atla birlikdə odlu divardan keçmək lazımdır. Çünki bu Ģərti qızın özü qoymuĢdur. Lakin Qunnarın atı odlu divardan qorxur , hürküb dala çəkilir. Divarı aĢmaq üçün Qunnar Siqurdun atını minmək istəsə də , at ona yaxınlıq vermir. Qunnar isə hər necə olsa da , Brinhildlə evlənmək istəyir. Axırda Siqurdla Qunnar (yeznə ilə qayın) paltarlarını (əlbəttə ki , paltarların içindəkilər olduğu kimi qalır) və adlarını dəyiĢmək qərarına gəlirlər. Siqurd atı ilə birlikdə , lakin Qunnar adı ilə odlu divarı keçir. Həmin axĢam toy edirlər. Siqurd isə yatarkən aralarına qılınc qoyur.” Burada məni maraqlandıran Azərbaycan nağıllarında yad qadınla bir yataqda yatarkən araya qoyulan və keçilməz sərhəddə çevrilən qılınc məsələsidir. Bizim tərəflərdə Çin səddini keçmək olar , amma o qılıncı keçmək olmaz ! Keçilməzlik simvoluna çevrilən bu qılıncı Asərlər aparıb ġimal mifologiyasına çıxarmıĢlar. Onu da qeyd edim ki , qadına qarĢı kiĢi hiyləgərliyi və ya əksinə - kiĢiyə qarĢı qadın hiyləgərliyi heç vaxt yaxĢı nəticə verməmiĢdir : bu dastanda da belədir. Koroğlu demiĢkən: “Ġgid gərək yar sevməyə özü tək gedə , tək gedə.”

V.Yuxarıda söylənən əhvalat belə davam edir : “Brinhild ilə Qudrun saçlarını yumaq üçün çaya gedirlər. Brinhild ərinin daha qoçaq olduğunu əsas götürərək saçlarını yumaq üçün Qudrundan yuxarıya keçir. Qudrun onun sadəlövhlüyünə gülür və həqiqəti söyləyir. Brinhild dinməz-söyləməz evə qayıdır. Brinhild aldadıldığına görə intiqam almaq fikrinə düĢür. Brinhildanın təkidi və əri Qunnarın hökmü ilə Siqurdu və üç yaĢlı oğlu Siqmundu öldürürlər. Brinhild yalandan dediyi “zifah gecəsi o mənim qızlığımı almıĢdı” cümləsi ilə ərini Siqurdun ölümünə təĢviq etdiyi və həm də Siqurdu sonsuz bir sevgiylə sevdiyi üçün özünü bağıĢlaya bilmir. 356

Siqurdun qılıncı ilə özünü öldürür. Brinhildin vəsiyyətinə əməl edərək onu o zifah gecəsində olduğu kimi aralarına qılınc qoymaq Ģərti ilə Siqurdla bir tonqalda yandırırlar , yəni bir gora qoyurlar. Baxın , Azərbaycan təfəkküründə “yanmaq” və “yandırılmaq” semantikası haçandan yer tutur. Bu həmin o təfəkkür tərzidir ki , “qəbr , məzar” mənasında “gor” (yəni-“qor”) sözünü iĢlədirik. MəĢhur bir mahnıda olduğu kimi : “Yandım , elə yandım...”

VI.Yenə də həmin əhvalatın davamı kimi bacısı Brinhildin ölümündən sonra kral Atli Siqurdun dul arvadı Qudrun ilə evlənir , onların iki oğlu olur. Atli Siqurddan qalan xəzinəni əldə etmək üçün arvadı Qudrunun qardaĢlarını - Qunnarı və Hoqnini qonaq çağırır. Bacısı Brinhildin qan bahası olaraq Siqurdun xəzinəsini istəyir. Qunnar və Hoqni isə dəfinəni Reyn çayında gizlətmiĢdilər , özləri də axtarsaydılar , tapmayacaqdılar. Bu dəfinə hələ də tapılmamıĢdır.[Bax.”Edda”, səh.124.] Arvadı Qudrunun xahiĢ və yalvarıĢlarına baxmayaraq Atli xəzinənin yerini demədikləri üçün Hoqninin ürəyini çıxartdırır , Qunnarı isə ilanlarla dolu bir quyuya atdırır. Ərindən intiqam almaq eĢqilə yaĢayan Qudrun iki oğlunun ikisini də öldürtdürür , qızıla və gümüĢə tutdurmaqla onların baĢından iki qədəh hazırlatdırır. QardaĢlarının dəfn mərasimi ərəfəsində ziyafət verən ərinə bu qədəhlərdə oğlanlarının qanı ilə qarıĢdırılmıĢ bal verir. Ərinə oğlanlarının qızardılmıĢ ürəyini yedizdirir. Onun ərinə və məclisdəkilərə verdiyi içki o qədər güclü olur ki , hamı yuxuya gedir. Elə həmin axĢam Qudrun qardaĢı Hoqninin oğlu ilə birlikdə yuxuya getmiĢ ərini - kral Atlini öldürür və od vurub salondakıların hamısını yandırır. Bundan sonra Qudrun özünü dənizə atıb öldürmək istəsə də , o biri sahildəkilər onu xilas edirlər , o ölkənin kralı onunla evlənir və onların üç oğlu olur... Sevginin ölçüsü olmadığı kimi kinin və nifrətin də ölçüsü yoxdur. Bunu nəinki dastanlar, tarixdə baĢ verən real hadisələr də sübut edir. Hələ e.ə.V əsrdə yunan tarixçisi Herodot özünün “Tarix” kitabında içərisində Azərbaycanın da olduğu Manna-Midiya dövlətləri arasındakı münasibətlərdən danıĢarkən “Astiaq əfsanəsi”nə də müraciət edir. “Astiaq əfsanəsi”ndəki hadisələr (ataya oğlunun ətini yedirtmək , kiminsə günahına görə bütöv bir ölkəni yadların əlinə vermək və s.) ilə yuxarıda təsvir edilən hadisələr arasında məzmun oxĢarlığı vardır. Qərb aləmi yuxarıdakı hadisələri Huntürklərin hökmdarı Atillanın (394453) adı ilə bağlasa da , 436-cı ildə Hun-Burqund savaĢlarından sonra “Nibelung nəğmələri”nin yaranmasına yol açılsa da [“Türklük bilgisi”, səh.16-19.Ankara , 2001.] , e.ə.VII əsrdə baĢ verən hadisələrin məzmunundakı qəribəliklər özündən sonrakı zamanların insanlarına və hadisələrinə öz təsirini göstərmiĢdir desək , doğru olmuĢ olarıq. Astiaq ilə Atilla arasındakı məsafə min ildən çox olsa da , məzmun o qədər də dəyiĢməmiĢdir. Sevgiylə nifrət gecə və gündüz kimidir. Biz insanlar isə gələcək gündüzlərin sevgisi ilə yaĢayırıq. Qoy bu sevgi bizi əbədi olaraq gecələrin garanlıqlarından sağ-salamat keçirsin!

VII.”Edda”da Ģeirə və Ģairə münasibət son dərəcə orijinaldır. Eqir (A€gir) Braqidən soruĢur: “Sizin adına poeziya dediyiniz sənət necə əmələ gəlmiĢdir?” Braqi belə cavab verir: “Elə ki , Allahlar özlərinin və Vanların tüpürdükləri qabı götürdülər və ondan Kvazir adlı varlıq yaratdılar. Dünyada elə bir sual olmadı ki , Kvazir ona cavab verməmiĢ olsun. (Kvazirin müdrikliyi onun tüpürükdən yaradılması ilə bağlıdır. Azərbaycan nağıllarında da 357

“ilan ağzına tüpürdü , müdrik oldu” formantına rast gəlinir. Ġlanın hansı ilan , ağızın isə hansı ağız olduğu açıqlanmasa da , artıq nəsə bilinir , artıq nəsə məlum olur. Məlum olur ki, dünyaya kimsə gələcəkdir. Görün ha , ilan ağıza tüpürməklə insana nə boyda mqdriklik bəxĢ edir.) Kvazir insanlara elm öyrətmək üçün bütün dünyanı gəzdi. Günlərin bir günü dəvət edildiyi üçün cırtdan Fialar və Qaların yanına gəlib çıxdı. Cırtdanlar Kvaziri qırağa çəkib öldürdülər , qanını iki badyaya və bir qazana yığdılar , bal ilə qarıĢdırdılar. Onlar elə bir içki düzəltdilər ki , onu içən Ģair və alim olurdu. Cırtdanlar Aslara dedilər ki , Kvazir bilik və bacarığını bölüĢmək üçün yer üzündə bir kimsəni tapmadığından ağıl dəryasında boğulmuĢdur. Sonra nəhəng Qillinq və arvadı cırtdanların yanına gəldilər. Cırtdanlar dillərini saxlaya bilməyib düzəltdikləri içki haqqında danıĢdılar. Sirləri açılmasın deyə Qillinqi dəniz gəzintisinə çıxardılar. Qayığı aĢırıb onu da öldürdülər. Qayıdıb arvadına nəhəngin dənizdə boğulub öldüyünü söylədilər. Qadın həyəcanlanıb vay-Ģivən qopardı. Fialar ona ərinin batdığı yerə baxıb təsəlli almağını məsləhət gördü. Qadın razılaĢdı. Fialar qardaĢı Qalara dedi ki, qadın çölə çıxanda baĢına dəyirman daĢı salıb səsini kəssin. Qalar da elə etdi. Nəhəngin oğlu Suttung bunu eĢitdi. Cəzalandırmaq üçün cirtdanları aparıb dənizin ortasındakı qaya parçası üzərinə qoydu. Cırtdanlar yalvardılar , bağıĢlanmaları müqabilində hazırladıqları içkini ona verəcəklərini bildirdilər. Suttung içkini götürüb gəldi, etibarlı bir yerdə gizlətdi , qızı Qunnloda onu qorumağı tapĢırdı. Buna görə biz Ģeiri “Kvazirin qanı” , “Cırtdan içkisi və ya sərxoĢluğu” , “Suttunq balı” adlandırırıq. Axır ki , Allahlar “cırtdan içkisi” haqqında eĢitdilər. Odin “Bolverk” adı altında Suttunqun qardaĢı Bauqiyə xidmətlər göstərdi. Bauqi qardaĢından Bolverkə (Odinə) bir udum bal verməsini xahiĢ etsə də , mümkün olmadı. Onda Bolverk (Odin) hazırladığı burğunu Bauqiyə verdi ki , dağı deĢsin. “ġairlik balı”nın saxlandığı mağaranın yolu açılan kimi Bolverk (Odin) ilana (Azərbaycan dilinə tərcümədə “soxulcan”a) dönüb içəri girdi , cavan oğlana çevrildi , üç gün –üç gecə nəhəng Suttunqun qızı Qunnloddan ayrılmadı.” [Bir baxın , “Ģairlik balı”nın dadına baxmaq üçün necə çətinliklərdən keçmək və gərəkirsə cavanlaĢmaq lazım imiĢ.] “Bundan sonra Qunnlod ona “Ģairlik balı”ndan üç qurtum içməyə icazə verdi. Odin isə üç qurtuma hər üç qabı boĢaltdı. Sonra o , qartala dönüb uçaraq buradan uzaqlaĢmaq istədi. [Sanki burada hansısa bir elmi yeniliyin ələ keçirilməsindən danıĢılır.] Nəhəng Suttunq da öz qartal qanadlarını taxıb onu təqib etdi. Suttunq ona çata bilməsin deyə Odin ağzındakı balın bir hissəsini yerə tökdü. Yerə tökülən bal qabların dibində qalan tör-töküntü olduğuna görə onu yerdən-yurddan yalayanlar əsil Ģair olmadılar. Biz onları qafiyəbazlar , Ģeir quraĢdıranlar və Ģairciklər adlandırırıq. Odin “Ģairlik balı”nı Aslara və həqiqi Ģair olanlara verdi.” [Azərbaycancaya görə “Odin bu içkini öz oğluna – Ģairlər Allahı Braqiyə verdi.] Elə buna görə də biz poeziyanı “Odinin qəniməti” və ya “tapıntısı” , “Odinin içkisi” və ya “bəxĢeyiĢi” , həm də “Allahların içkisi” hesab edirik.” Elə biz – Azərlər də Ģairliyi “ilahi vergi” hesab edirik. Çünki canına elm və müdriklik iĢləyənlər Ģair və alim olurlar. Onun-bunun ağznı , burnunu yalamaqla Ģairlik edənlərin çoxluğundan isə Yer üzünün bütün xalqları əzab çəkirlər. Qısası , M.MüĢfiq demiĢkən : ġairə ilhamdan maya gərəkdir. Anasız uĢağa dayə gərəkdir. ġairəm söyləyir yerindən duran, 358

Adamın üzündə həya gərəkdir.

VIII.”Edda”da

nəhənglərlə Allahlar , bizim Azərbaycan nağıllarında isə divlərlə insanlar qohumdurlar. ġahzadə Mütalibin nağılı” , “Dartan və Yırtan” nağıllarında olduğu kimi “Edda”da da maraqlı epizodlar vardır. Onlardan biri belədir ki , dağ nəhəngi Qimirin anası Allah Tirin xalasıdır. Nəhəngin anası (bizim nağıllarda da divlər nəhəng olurlar) Allah Tirə və Tora Gimir gələndə gizlənmələrini məsləhət bilir. Allahlar mağaranın daĢ sütunlarının (bizim nağıllarda da divlər mağarada yaĢayırlar) arxasında gizlənsələr də , “bacım oğlu , igid , təkqollu Tir Torun müĢayiəti ilə bizə qonaq gəlib” sözlərindən sonra üzə çıxırlar. Tor isə öz növbəsində özünü Qimirin bacısı oğlu kimi təqdim edir. Qrunqnir Allahların süfrəsinə dəvət edilmiĢ ilk nəhəng sayılır. Bu irqi qohumluq özünü Azərbaycan nağıllarında da göstərir.

IX.”Edda”da alma müqəddəs meyvədir – gözəllik , gənclik , sevgi , buta və əbədiyyət simvoludur. Buna görə də əbədi gənclik ilahəsi Ġdunun zənbilində həmiĢə alma olur. Nəhəng Qrimnirin qızı valkir (məhəbbət ilahəsinə xidmət edən cəngavər qız) Liod sağ əlində tutduğu iri , qırmızı almanı Sonsuz qalacağından kədərlənən Rerirə verir və deyir : “Al bu almanı , ver arvadına , onda arzuna nail olarsan. Bir oğlun dünyaya gələcək , canavar gəlib insanları və Allahları məhv edənəcən onun adı əsrlər boyu yaĢayacaq.”[Bax.”Edda” (azərb.-ca) , səh.112. Bakı , 1973. səh. 116. Bakı ,2006.] Bizim Azərbaycan nağıllarında da sonsuzlara dərviĢlər alma verər və verilən almanı yarı bölüb yeməyi məsləhət bilərlər. Bizlərdə və onlarda almaya münasibət , demək olar ki , eynidir.

X.”Edda”da

su müqəddəsdir. Onlar suyu baĢlanğıc hesab edirlər. Onlara görə ilk nəhənglər dəniz nəhəngləridir. “Edda” qəhrəmanları da “Kitabi-Dədə qorqud” qəhrəmanları kimi suya müraciət edirlər. Allah Tor Vimur çayından keçərkən su boğazına qədər qalxır və o , suya belə müraciət edir : Ġndi aĢıb daĢma , Vimur, Mən səni keçib sahilə çıxmaq, Nəhənglərin yurduna getmək istəyirəm. Bil ki , sən çoxalıb Göy qədər hündür olduqca Mənim də As gücüm bir o qədər artır. Bir növ hərbə-zorba xarakteri daĢıyan bu müraciət istər-istəməz “Kitabi-Dədə Qorqud” motivlərini xatırladır.

XI.”Edda”da müdriklik yüksək qiymətləndirilir. BaĢ Allah Odin Görgelmir və ya Ġmir çeĢməsindən su içib müdrik olmaq üçün sağ gözünü qurban verir. “Edda”nın “Gilfaqinning” hissəsi Gilfinin sualları və Odinin cavabları , “Skaldska-parmal” (“Qəhrəmanlar haqqında dastanlar”) hissəsi Eqirin sualları və Braqinin cavabları əsasında qurulmuĢdur. Dastanın bir yerində Allah Tor Kvazir öləndən sonra ən ağıllı cırt- dan hesab edilən Alvisə üç sual verir : 1.Yer üzündə olan bütün xalqların , 2.dünyadakı heyvanların , 3.bütün ulduzların adlarını saymaq. Sən demə yer altında yaĢayanlar GünəĢə çıxanda daĢa dönür359

müĢlər. Cırtdan Alvisin cavabı çox uzun çəkdiyi üçün gün çıxır vı o , daĢa dönür. Deməli müdriklik sonsuz bir Ģey imiĢ. Bəli , insanın və bütün canlıların gözləri son anda sonsuzluğa dikilir. “Edda” dili ilə desək , “Ölən adamın gözləri gələcəyə baxar , Allahlar da öz sirlərini ona açarlar” [Bax.”Edda” azər dilinə tərcümə , səh.144.]

XII.”Edda” bütün hallarda monoteizmdən əvvəlki Skandinav həyatını və düĢüncəsini əks etdirir. Onların nəhənglər , Allahlar və qəhrəmanlar haqqındakı təsəvvürləri son dərəcə maraqlıdır. Bu son dərəcə maraqlılar içərisində rəqəmlərə münasibət xüsusi yer tutur. Bir (1) rəqəmi böyüklükdə , gözəllikdə , gücdə , qüvvətdə və istedadda yeganəliyi bildirir : Le frêne Yggdrasil Est le plus éminent des arbres, Et Skidblandir celui des bateaux Odin celui des Ases, Et Sleipnir celui des coursiers, Bifrost celui des ponts, Et Bragi celui des scaldes, Habrok celui des faucons, Et Garm celui des chiens.

Ġqdrazil ağacı Ağacların Skidblandir gəmilərin, Odin Asların, Sleipnir çapağanların, Bifrost körpülərin, Braqi Ģairlərin , Habrok Ģahinlərin, Qarm canavarların ən görkəmlisidir,

Ġki (2) rəqəmi cütlük bildirir. Ġlk nəhəng Ġmirin yuxuda olarkən sol böyründən çıxan ( qoltuğundan doğulan) kiĢi və qadın , Ask və Embla Ģəklində canlandırılan göyrüĢ və qızılağac (bəzi məqamlarda üzüm tənəyi) , Odinin çiyinlərindəki qarğalar və ayaqları yanındakı canavarlar cütlüyü deyilənləri təsdiq edir. Ġmirin qanında bütün canlılar boğulsa da , qayıqda sağ qalan buz nəhəngi Bergelmir və onun arvadı [buradaNuh tufanına oxĢar motivlər vardır. ] , dünyanın sonunda sağ qalacaq Lif və Leif-thrasir cütlüklərini də xatırlamağa dəyər. Üç (3) rəqəmi də “Edda”da müqəddəs rəqəm kimi xatırlanır. Dünya ağacı Ġqdırazil üç kökün üzərində dayanır. Nəhəng inək Audhumla buz dağını üç gün yalayandan sonra dağ nəhəngi Buri üzə çıxır. Odin , Vili və Ve üç qardaĢdırlar. Sənətkarlar Valhalleni üç fəsil ərzində tikməyə söz verir və əvəzində üç Ģeyi – Freyyanı , GünəĢi və Ayı istəyirlər. Liodun verdiyi almanı Reririn arvadı yeyir , lakin üç ildən sonra övladı (oğlu) olur. Loki Ġotunheimarda nəhəng qadın Anqrboda (Bədbəxtlikdən xəbər verə qadın) ilə üç il yaĢamıĢ və üç uĢağı olmuĢdur. KeçmiĢ , indiki , gələcək talelərdən xəbər verən bakirə qızların (Urd, Verdandi , Skuld) da sayı üçdür. Dörd (4) rəqəmi “Edda”da dünyanın dörd cəhəti - Austri , Vestri , Nordri , Sudri öz öz əksini tapır. “Edda”dakı çeĢmələrin sayı da dörddür : Görgelmir (Niflxeymdən axır , ağıl çeĢməsidr) , Hvergelmir (o da Niflxeymdən qaynaya-qaynaya və gurhagurla axır) , Mimir (Yotunxeymdən axır , müdriklik çeĢməsidir. Odin sağ gözünü verib ondan su içmiĢdir.) və Urd (Mitqarddan axır , suyunda çimənlər ağappaq olurlarvə gələcəkdən xəbər verirlər.) BeĢ (5) rəqəmi ilə bağlı faktları müəyyənləĢdirmək imkanım oladı. Hər halda bu rəqəm inkiĢafa iĢarədir.

360

Altı (6) rəqəmi ilə bağlı bir neçə formanta rast gəldim. Lokiyə cırtdanlar 6 əĢya verirlər : nizə (“Gunqnir”) , qızıl saç (“Sifin saçları”) , gəmi (“Skidbladnir”) , Üzük (“Draupnir”) , qaban (“Quluni-bursti” bax.”Edda” azərcə , səh.31-32.) və çəkic (“Miolnir”). Skadi və Nyodor 6 ay Ģimalda , 6 ay cənubda yaĢayırlar. Ġlk nəhəng Ġmirin ayaqlarından altıbaĢlı nəhəng Trudgelmir doğulur.(“Edda” azərcə , səh.10-11.) Allahlar sənətkarların qarĢısına Valhallenin 6 aya tikilməsini Ģərt kimi qoyurlar. Bütün hallarda 6 bitkinlik , mükəmməllik , kamillik , tamlıq rəmzi kimi çıxıĢ edir. Allahların sarayındakı qapıların və döyüĢçülərin sayından məhz o mukəmməllik baxımından asanlıqla 6 – ya və 9-a bölünən rəqəmlərdən istifadə edilir. Ġndi “Edda” mətnlərindəki rəqəmlərə diqqətlə fikir verin. Asqardda Allahların “Valhalle” və ya “Valholl” adında sarayı vardır. Onu Berqendəki Hakonsal – Xaqanzal (Hakonshalle à Bergen) qədər geniĢ [Bax. “Edda” səh.139. Note 5.] təsəvvür etmək olar. Valhallenin və ya Valhollun 540 qapısı vardır.[Bax.“Edda”(azərcə), səh.105 və ya son nəĢr , səh.110.] “Edda”nın fransızcasında isə Valhalle qapılarının sayı 640-dır. Qurdla qiyamətə qalacaqları gün hər qapıdan 960 döyüĢçü çıxacaqdır. Valhalledəki döyüĢçülərin ümumi sayı 614400-ə qədərdir...[“le nombre des portes de la Valhalle est donc de six cent quarante”... səh177 , qeyd-2. ...”le nombre d‟Einherjar sortant de chacune des six cent quarante portes est de neuf cent soixante , et le nombre total des guerriers de la Valhalle s‟élève donc à six cent quatorze mille quatre cents... səh.72,177, qeyd-3.] Yeddi (7) rəqəmini fərqləndirən əlamətlərə rast gəlmədim. Səkkiz (8) rəqəmi ilə bağlı bir epizod çox maraqlıdır. BaĢ Allah Odinin atının adı Sleipnirdir və onun 8 ayağı vardır. “Edda” mətnlərinə görə Odin səkkizayaqlı Sleipnirə minib qiyamət savaĢına gedəcəkdir. Rəqəmlərin mahiyyətindən bəhs edən müəlliflərin bəziləri 8-i “son” , “dağılma” kimi qiymətləndirirlər. Bu cür qiymətləndirmə burada da özünü göstərir. Doqquz (9) rəqəmi ilə bağlı təsəvvürlər digər rəqəmlərlə müqayisədə çoxluq təĢkil edir. Odin Heli Niflheimə atır və ona 9 yerin hakimiyyətini verir. (bax.”Edda” fr.-ca , səh.62.) Sənətkarlar Valhalle sarayını 9 aya tikib baĢa çatdıracaqlarını bildirirlər. (bax.”Edda” fr.ca , səh.74) Odinin üzüyü hər 9 axĢamın baĢında özü boyda 8 üzük doğurur.(bax.”Edda” fr.-ca , səh.91-118.) Ağ As adlandırılan Heimdall 9 bakirə bacıdan doğulmuĢdur. (Bakirələrin doğması fikri də qədimlərdən gəlir.) Ağ Ası doğan 9 bakirə bacını 9 dəniz və ya 9 ağ köpüklü dalğa kimi də Ģərh edirlər.(bax. “Edda” fr.-ca , səh.58-59. səh.168 , qeyd2.) Doqquz rəqəminin “doğuluĢ” , “yaranıĢ” , “törəniĢ” kimi qəbul edilməsinin də məntiqi əsası varmıĢ. Freyrin elçisinə sevdiyi qadın 9 gecədən sonra (görünür bu hadisə qütb gecələri ərəfəsinə düĢübmüĢ) “hə” cavabı verir.(Bax.”Edda” fr.-ca ,səh. 68-69) Niord və Skadi 9 gecə Trimheimdə , 3 gecə isə Noatunda olurlar.(Bax.”Edda” fr.-ca ,səh.55.) On (10) rəqəmini Ģəxsən mən özünə qayıdıĢ və bütövləĢmə kimi baĢa düĢürəm. Reririn oğlu Volsunq atasına alma gətirən Liod ilə evlənir , 10 oğlu və bir qızı olur. “Edda”nın “Qilfaqinninq” hissəsi 54 fəsildən ibarətdir. 40-fəsildə qurdla qiyamətə qalacaqları gün Allahların da müharibəyə qoĢulacaqları göstərilir. 51-ci fəsil dünyanın sonundan xəbər verir , bütün canlı və cansız aləmin necə məhv olacağını təsvir edir. Bir baxın , “qırx” və “əlli iki” haqqindakı təsəvvürlər necə bir qədimlikdən gəlib adət-ənənəyə çevrilmiĢdir. Əcdadlarının Azər olduğunu genetik Ģəkildə yaddaĢına həkk edən Norveçlər və Ġsveçlər bütün varlıqları ilə bu həqiqəti yaĢadırlar. Çünki əsilzadə heç vaxt əslini danmır. 361

XIII.”Edda” təfəkkür tərzi əxlaqda və mənəviyyatda , davranıĢ və münasibətdə də bizim təfəkkür tərzimizə uyğun gəlir. Çox məqamlarda ölçümüz ölçümüzə , arĢınımız da arĢınımıza düz gəlir. Biz kiməsə münasibətimizi bildirmək istəsək , onun hansı qandan , hansı süddən və sümükdən gəlməsini əsas götürürük. ġəxsiyyəti qiymətləndirmə onlarda da belədir. Elə ki , Lokinin Angrbodadan üç uĢağı olur , onda Allahlar bu uĢaqlardan pislikdən baĢqa bir Ģey çıxmayacağını qət edirlər. Ona görə ki , ana tərəfdən də , ata tərəfdən də bu uĢaqlar bədəsildirlər. [...les dieux...estmèrent qu‟il ne fallait s‟attendre qu‟à du mal de la part de ces enfants , d‟abord en raison de leur asendance maternelle , et , plus encore , en raison de leur asendance paternelle. Bax , səh.61-62.] Bizlərdə olduğu kimi onlarda da andı pozmaq günahdır. Torun arvadı Sifin qızılı saçlarını kəsən Loki onları qaytaracağına söz verir. Çünki Allah olsa da , Loki andını pozmağa cürət etmir , dediyini yerinə yetirir. [“Edda” azərcə ,səh.30.son nəĢr.səh.33.fr.-ca , səh.117.] Elə indinin özündə də Azərbaycan türkləri andı müqəddəs hesab edirlər. Bizlərdə anda girərkən hər iki tərəfin çimib paklaĢması tələb olunur. Anda çəkilmə Ģox ağır sınaq sayılır. Andı pozmaq isə xəyanətdir. Bizlərdə deyirlər:-Andın iki baĢı var. Yalandan and içmək , yalandan anda girmək pis nəticə verər. “Edda” mətnlərindən aydın olur ki , onlar da bizim kimi “Canına and olsun!” “Vicdanım haqqı!” “BaĢımı verərəm!” ”BaĢım haqqı , baĢın haqqı!” Ģəklində and içirlər. Çox danıĢan adamları hədələdikdə isə “Ağzını tikəcəyəm” deyirlər. Bu da Azərbaycan kəndlərində ən çox iĢlədilən ifadələrdən biridir. Skandinav qadınının da dünyası çox möhtəĢəmdir. Onun sarsılmaz mənəviyyatı , əsrlərin sınağından çıxmıĢ əxlaqı vardır. “Edda”ya görə qadın zorla ərə verilməyinə baxmayaraq , ölüm ayağında da əri ilə birgə olmalıdır. Yoxsa sədaqətsiz hesab edilər. “Edda” təfəkkür tərzinin Azərbaycan təfəkkür tərzi ilə uyuĢduğu məqamları daha da dərindən incələməyi gələcək nəsillərə həvalə edirəm. “Çiy süd əmən insanın” çiy süd əmmədiyini zamanın yaddaĢına yazmaq onlara borc olsun ! 07 avqust 2010-cu il. ġəki-KiĢ kəndi.

Mündəricat Sürət , vaxt və dərzi. (Rəsul ilməddin oğlu)-----------------------------------

Daha bir etiraf. (müəllif)----------------------------------------------------------------------

Məqalələr : I. ġəkinin tarixi yer adları və onların sözaçımı---------------II. KiĢ kəndi-------------------------------------------------------III. Azər – Oğuz təfəkkür tərzi---------------------------------IV. ġəki ədəbi mühiti (I məqalə) --------------------------------V. Şəki ədəbi mühiti (II məqalə)------------------------------------------VI. Azərbaycan – Türkiyə ədəbi əlaqələri(Şəki kontekstində) VII. Şəki folkloru (I məqalə)-------------------------------------------------VIII. Şəki folkloru (II məqalə)-----------------------------------------------

8. 12. 30. 53 84. 102. 107. 120. 362

IX. Novruz ağlın və ruhun bayramıdır(prof. Hüseyn İsmayılovla birlikdə)--------------------------------------------------------------------

X. Mifik alma (İsayeva Xəyalə Akif qızı ilə birlikdə)-------------------XI. Böyüklük (Ulu öndər Heydər Əliyevin parlaq xatirəsinə həsr olunur)----------------------------------------------------------------------------

133. 137. 142. 147.

XII. Məmur və dövlət : davamlı qarşıdurma--------------Ədəbi-nəzəri mülahizələr : I.”Unuda bilmirəm”in müzakirəsi--------------------------------- 151. II. Ədəbi mübahisə məclisi----------------------------------------- 152. III. Ələ qələm alırsansa--------------------------------------------- 153. IV. Bədii ədəbiyyatın insanın tərbiyəsində rolu----------------- 154. V. Tale : ġəhriyar və ya Bəxtiyar--------------------------------- 158. VI. Milli – bəddii təfəkkürümüzün aparıcı siması – Bəxtiyar Vahabzadə------------------------------------------------------- 161. VII. Səməd Vurğun Azərbaycan Ģeirinin poetik ruhudur----- 167. VIII. Ağlasığanlığın möcüzəsi və ya yeni eraya doğru daha bir addım (prof.Fərman Ġsmayilovun “XX əsr Qərb fəlsəfəsinin tarixi” əsəri ətrafında düĢüncələr)-------------------------------------------172. IX. Məmməd Araz – 70.(Mühazirələrimdən biri və birinin də bir parçası)-----------------------------------------------------------------------------178. X. Torpağa və insana deyilən türkülər(Ahmet Kaytançını oxuyarkən)-- 181 XI. Yer kürəsi : insana baxıĢ və ya insanın insanı görmə bucağı- 191. XII. Görəsən nə baĢ verib?(“Ədəbiyyat qəzeti”nə açıq məktub)------------ 197. XIII. Bir daha “Modernizm” və “Postmodernizm” haqqında--- 209. Ön sözlər : I. ġeir Ģairin özüdür(N.Eltəkinin “Ġzim qala”kitabına ön söz əvəzi)----------- 215. II.KeçmiĢinə boylan , müəllim!(Mayis Ərahovun “Qələm süngüyə çevriləndə”kitabına ön söz)---------------------------------------------------------------- 217. III. Xeyir – dua (Akəm Xaqanın “Səninlə dünyaya baxmağa dəyər” kitabına ön söz)------------------------------------------------------------ 219. IV. Ramiz Orsərin “Bir görüĢ nəğməsi” kitabına ön söz əvəzi-- 220. V. Ağrı və sevgi poeziyası (Ramiz Orsərin “Adına qurban” kitabına ön söz) -----------------------------------------------------------------223. VI. ġair ürəyinin döyüntüləri(Abbas Əmbalanın “Üzünü sıxma köksümə” kitabına ön söz)---------------------------------------------------------------------225. VII.Söz ,.. söz , söz! (“Söz ,.. söz , söz” almanaxına ön söz)----------------- 227. VIII. ġairin sənət dünyası (Ġsmayıl Ġmanzadənin “Gedirəm üzü payıza” kitabına ön söz)----------------------------------------------------------------231. IX. ġeir özünüdərkin poetik ifadəsidir (Ağa Ramazanın “Ayrılıq serenadası” kitabına ön söz)-------------------------------------------------238. X.Yaradıcılıq ruhu(ġahid M.kərimovun “Məhəbbətlər arasında kitabına ön söz)------------- -------------------------------------------------243. XI.ƏdəbiyyatĢünaslığımızın YaĢar Qarayev mərhələsi və ya ədəbiyyatımıza iĢıqla qaranlığın kəsiĢdiyi nöqtədən baxıĢ (V.Süleymanovanın “YaĢar Qarayev meyarları” kitabına ön söz)--------246. 363

XII.Sevgilər poeziyası(Qara Əhmədlinin “Dağların dağlar kimi qocalmağı var” kitabına ön söz)----------------------------------------------------------------------------XIII. Söz haqqinda söz(Bəhram Oxudlunun “Dünya ,məndən xəbərin yox” kitabına ön söz)----------------------------------------------------------------------------

250. 258.

XIV.Gülnigar xanımın gül ətirli dünyası və ya atasına laylay çalan qız(Gülnigar Məmmədovanın “Mənim yurdum , məkanım”kitabına ön söz)-- 264. XV.Ön söz əvəzi(Mahir Cavadlının “Bir ovuc vətən torpağı” kitabına ön söz)--- 270. Rəylər : I. Çoxdan tanıdığım fizik(Yusif ġükürlünün “Yetti” povestinə son söz)---- 275. II. Bir damla mürəkkəbin möcüzəsi (Firədun Ġbrahimovun “Təlim prosesində alqoritmik və evristik fəaliyyətin optimal münasibətlərinin əsaslarına dair oçerklər” kitabı haqqında--------------------------------------------------------III. Bizim ellərə gedən yollar(Məhərrəm Qasımlının “Bizim ellər yerindəmi” kitabı haqqında----------------------------------------------------------------

276. 277. 279.

IV. ĠTV 24 ayın iĢığında---------------------------------------------Müsahibələri və dialoqları : I. Elçin Qaliboğlu ilə müsahibə------------------------------ 280. II. Əzəli Ģəhər , indisi kənd olan KiĢ(Flora Xəlilzadə ilə müsahibə)-285. III.Teatr və zaman (Rejissor Mirbala Səlimli ilə müsahibə)-----------------290. IV.Vaqif Aslanla üz-üzə (Ģair Ramiz Orsərlə müsahibə)-------------------301. V. Zamanla birgə (Telman Nəzərli ilə müsahibə)------------------------------ 310. VI. Bizi də qınamayın (Aktyor Hikmət Nəbiyevlə müsahibə)--------------- 312. VII.”Ruhlar” və teatr ruhu(Rejissor Mirbala Səlimli ilə müsahibə)-------- 314. VIII. Qədim ġəkinin ədəbiyyat dastanı (Flora Xəlilzadə ilə müsahibə) 319. Gəlimli-gedimli dünya : I.YaĢar Qarayev təbəssümü , gülüĢü və qəhqəsi------------------------------------------------------------------------- 325. II. Teymur Abuzər Ģəxsiyyəti---------------------------------------- 326. Son söz əvəzi və ya üstəgəl iki məqalə---------------------------------------331. I məqalə : Bəlgələr və niĢanlar--------------------------------------332. II məqalə : Azərbaycan – Norveç mifik düĢüncə tərzi – müqayisə və paralellər--------------------------------------------------------------- 335. “Edda”nın Allahlar panteonu-------------------------------------------- 339. “Edda”nın ilahələr panteonu--------------------------------------------- 343. “Edda”dakı adlar---------------------------------------------------------- 344. “Edda”nın yaradılıĢ haqqındakı təsəvvürləri-------------------------- 346. “Edda” təfəkkür tərzi və biz--------------------------------------------- 352. Mündəricat---------------------------------------------------------------------------- 359.

364

365

366