KLARA KLARA FESTIVAL KLARA FESTIVAL FESTIVAL
Mon 18.3 Mon 18.3 Tue 19.3 Mon 18.3 Tue 19.3 Tue 19.3
STRING QUARTET STRING QUARTET STRING QUARTET MARATHON MARATHON MARATHON 18.3 Artemis
Quartett 18.3 Ragazze Artemis Quartett Quartet 18.3 Artemis RagazzeQuartett Quartet Ragazze Quartet
MAIN PARTNERS
MAIN PARTNERS
MAIN PARTNERS
19.3 Piatti
Quartet 19.3 Aris PiattiQuartett Quartet 19.3 Piatti Quartet Aris Quartett Aris Quartett ARTISTIC PARTNERS
FUNDING PARTNERS
ARTISTIC PARTNERS
FUNDING PARTNERS
ARTISTIC PARTNERS
FUNDING PARTNERS
LET’S SHARE SOME VIVID CULTURAL MOMENTS TOGETHER
R.E.: W. Torfs, BNP Paribas Fortis SA/NV, Montagne du Parc/Warandeberg 3 - B 1000 Brussels - VAT BE 0403.199.702 - RPM/RPR Brussels
IN A CHANGING WORLD,
YOUR FINEST EMOTIONS DESERVE ALL OUR SUPPORT.
index
Voorwoord / Préface / Preface Programme Toelichting Clé d’écoute Programme notes Biografieën / Biographies / Biographies
4 7 14 19 24 29
“Man hört vier vernünftige Leute sich untereinander unterhalten, glaubt ihren Diskursen etwas abzugewinnen und die Eigentümlichkeiten der Instrumente kennen zu lernen.” Johann Wolfgang von Goethe
Share your festival experiences now on social media! #klarafestival19 3
voorwoord
N
Het strijkkwartet is een van de meest duurzame en vitaalste genres van de Westerse muziekgeschiedenis. Haydn en Mozart zetten de toon voor het klassieke kwartet, waarin vorm en inhoud met elkaar in evenwicht zijn. Dit in een tijd waarin het concertbezoek van de burgerij moet gezien worden als een van de vele wegen naar beschaving, onderwijs en tenslotte ook politieke zeggenschap. In plaats van het uitwisselen van formele plichtplegingen volgens de heersende etiquette converseerde men in de salons liever over het wereldgebeuren, de natuur, recente literatuur of wetenschappelijke onderwerpen. Het nieuwe strijkkwartet bleek daar goed bij te passen: als een conversatie door vier scherpzinnige mensen, zoals Goethe opmerkte. Soms tezamen, soms na elkaar, met woord en weerwoord en met argumenten omkleed. Klarafestival 2019 focust met de STRING QUARTET MARATHON in Flagey en met CROSSROADS in BOZAR op het genre van het strijkkwartet. In de concerten van de kwartetmarathon in Flagey wordt een evenwicht gezocht tussen 19de-eeuws repertoire (Schuberts Der Tod und das Mädchen, Mendelssohns Tweede Strijkkwartet en Octet) en 20ste-eeuws repertoire (Brittens Eerste en Tweede Strijkkwartet, Barbers Adagio). Een bijzonderheid is de uitvoering van George Crumbs Black Angels in samenwerking met het Nederlands videocollectief 33 1/3. Het hoogtepunt van de kwartetmarathon wordt echter zonder twijfel de lang geanticipeerde wereldpremière van het strijkkwartet Winter’s Edge van Mark-Anthony Turnage, geschreven in opdracht van Flagey. Het strijkkwartet blijft, net zoals bij Haydn en Mozart, een gesprek tussen vier mensen. Wat deze mensen hebben beleefd, waarover en hoe zij spreken is doorheen de jaren echter enorm veranderd. Woord en wederwoord? Het verlichtingsideaal van de beschaafde conversatie tussen vier scherpzinnige mensen is in de 20ste eeuw meermaals een heftig uitbarsten, een beschaamd stamelen geworden. Hoe communiceren de kwartetten die vandaag geschreven worden? Waarvan zijn zij de getuige? 4
préface
F
Le quatuor à cordes est un des genres les plus durables et les plus vivants de toute l’histoire de la musique occidentale. Caractérisé par l’équilibre de la forme et du contenu, le genre du quatuor classique est instauré par Haydn et Mozart, à une époque où la participation de la bourgeoisie aux concerts doit être clairement considérée comme l’une des nombreuses voies menant à la culture civilisée, à l’éducation et à la participation politique. Au lieu d’échanger des formalités selon les exigences de l’étiquette, on préfère, dans les salons, s’entretenir de l’actualité, de la nature, des œuvres littéraires récentes ou de sujets scientifiques. La nouvelle formule du quatuor à cordes correspond bien à cet état d’esprit : comme une conversation entre quatre personnes éclairées, remarque Goethe. Parfois ensemble, parfois l’un après l’autre, avec question et réponse appuyées d’arguments. L’édition 2019 du Klarafestival mettra les pleins feux sur le genre du quatuor à cordes avec le STRING QUARTET MARATHON, qui se tiendra à Flagey, et avec le projet CROSSROADS, programmé quant à lui à BOZAR. Les concerts que propose le String Quartet Marathon à Flagey recherchent un équilibre entre le répertoire du XIXe siècle (La Jeune Fille et la Mort de Schubert, le Second Quatuor à cordes et l’Octuor de Mendelssohn) et celui du XXe siècle (le Premier et le Second quatuor à cordes de Britten, et l’Adagio de Barber). Notons en particulier l’interprétation de l’œuvre Black Angels de George Crumb en collaboration avec le collectif vidéo néerlandais 33 1/3. Le point culminant du String Quartet Marathon sera sans nul doute la première mondiale très attendue du quatuor à cordes Winter’s Edge de Mark-Anthony Turnage, une commande de Flagey. Tout comme chez Haydn et Mozart, le quatuor à cordes reste une conversation entre quatre personnes. Néanmoins, le vécu de ces personnes, leurs sujets de conversation et leur manière de s’exprimer évolueront énormément au fil des années. Question et réponse ? Plus d’une fois au cours du XXe siècle, l’idéal des Lumières de la conversation cultivée entre quatre personnes éclairées s’est transformé en violente explosion ou en bégaiement confus. Comment conversent les quatuors composés aujourd’hui ? De quoi sont-ils témoins ? 5
preface
E
The string quartet is one of the most enduring and lively genres in Western music history. Haydn and Mozart set the tone for the classical quartet balancing form and content. They did so at a time when the attendance of concerts by the bourgeoisie was considered an intrinsic part of the pursuit of civilisation, education and ultimately also political influence. Rather than exchange formalities, which was in keeping with the prevailing etiquette, the preferred focus of conversation in the salons was world affairs, nature, literature or science. The new string quartet turned out to fit the setting or as Goethe put it, it was like a conversation between four incisive people. Sometimes together, sometimes one after the other, the art of debate supported with arguments. With the STRING QUARTET MARATHON in Flagey and with CROSSROADS in BOZAR, Klarafestival 2019 focusses on the string quartet genre. The concerts of the String Quartet Marathon offer a balanced mix of 19th-century (Schuberts Der Tod und das Mädchen, Mendelssohn’s String Quartet No. 2 and Octet) and 20th-century repertoire (Britten’s String Quartet No. 1 and 2, Barber’s Adagio). A special feature is the execution of George Crumb’s Black Angels in collaboration with the Dutch video collective 33⅓. However, the highlight of the Quartet Marathon will be without a doubt the long-anticipated world première of Mark-Anthony Turnage’s string quartet Winter’s Edge, commissioned by Flagey. The string quartet, just like with Haydn and Mozart, remains a conversation between four people. However, what these people experienced, what they talked about and how they talked about it has changed enormously over the years. The art of debate? The enlightenment ideal of civilised conversation between four intelligent people in the 20th century often turned into violent outbursts or embarrassed stammering. What kind of interaction can be expected in today’s quartets? To what do they bear witness?
6
programme
STRING QUARTET MARATHON
Klarafestival, Flagey Klara (String Quartet Marathon #1 and #3) presentation by Greet Samyn dressed by Ginger LABO Antwerpen in Ginger & Tim van Steenbergen jewellery by Edelgedacht flowers by Daniel Ost chocolate gifts by Neuhaus French translations by Géraldine Lonnoy and François Delporte English translations by Isobel Mackie co-production
Klarafestival is supported by
broadcast live on
7
programme
Mon – 18.3.2019 – 20:00 | String Quartet Marathon #1
Artemis Quartett Vineta Sareika violin Anthea Kreston violin Gregor Sigl viola Eckart Runge cello
8
programme
SAMUEL BARBER 1910-1981 ››Adagio, from String Quartet No. 1 in B minor, Op 11 (1936) BENJAMIN BRITTEN 1913-1976 ›› String Quartet No. 2 in C major, Op. 36 (1945) Allegro calmo, senza rigore Vivace Chacony: sostenuto intermission (20 minutes)
FRANZ SCHUBERT 1797-1828 ››String Quartet No. 14 in D minor, D 810, “Der Tod und das Mädchen” (1826) Allegro Andante con moto Scherzo: Allegro molto Presto the concert is expected to end at 22:00
9
programme
Mon – 18.3.2019 – 22:00 | String Quartet Marathon #2
Ragazze Quartet Jeanita Vriens-van Tongeren violin, percussion Emi Ohi Resnick violin, percussion Annemijn Bergkotte viola, percussion Rebecca Wise cello, percussion 33 1/3 Collective video
10
programme
BENJAMIN BRITTEN 1913-1976 ›› String Quartet No. 1 in D major, Op. 25 (1941) Andante sostenuto – Allegro vivo Allegro con slancio Andante calmo Molto vivace GEORGE CRUMB °1929 ›› Black Angels, Thirteen Images from the Dark Land (1971) I. Departure Threnody I: Night of the Electric Insects Sounds of Bones and Flutes Lost Bells Devil-music Danse Macabre II. Absence Pavana Lachrymae Threnody II: Black Angels! Sarabanda de la Muerte Oscura Lost Bells (Echo) III. Return God-music Ancient Voices Ancient Voices (Echo) Threnody III. Night of the Electric Insects the concert is expected to end at 23:30
11
programme
Tue – 19.3.2019 – 20:00 | String Quartet Marathon #3
Aris Quartett Anna Katharina Wildermuth violin Noémi Zipperling violin Caspar Vinzens viola Lukas Sieber cello Piatti Quartet Nathaniel Anderson-Frank violin Michael Trainor violin Tetsuumi Nagata viola Jessie Ann Richardson cello
12
programme
FELIX MENDELSSOHN-BARTHOLDY 1809-1847 ››String Quartet No. 2 in A minor, Op. 13 (1827) – played by the Aris Quartett Adagio – Allegro vivace Adagio non lento Intermezzo: Allegretto con moto – Allegro di molto Presto – Adagio non lento MARK-ANTHONY TURNAGE °1960 ››String Quartet “Winter’s Edge” (world premiere) – played by the Piatti Quartet Intermission (20 minutes)
FELIX MENDELSSOHN-BARTHOLDY 1809-1847 ›› String Octet in E-flat major, Op. 20 (1836) Allegro moderato ma con fuoco Andante Scherzo: Allegro leggierissimo Presto the concert is expected to end at 22:15
13
toelichting
N
MUZIKALE GESPREKKEN “Een gesprek tussen vier scherpzinnige mensen”. Zo noemde Johann Wolfgang von Goethe het strijkkwartetgenre ooit. En een gesprek, dat is inderdaad wat we mogen verwachten van deze kwartetmarathon georganiseerd door Klarafestival en Flagey, verspreid over twee dagen. Doorheen de vier concerten wordt er een verhaal verteld met niet alleen de muzikanten als protagonisten, maar ook het publiek, de zaal en de hele geschiedenis achter het strijkkwartetgenre. Toen Joseph Haydn en Wolfgang Amadeus Mozart als grondleggers van het genre in de 18de eeuw bepaalden dat in een strijkkwartet alle spelers gelijkwaardig aan elkaar moesten zijn, hadden ze nooit kunnen vermoeden wat een originaliteit hun opvolgers aan de dag zouden leggen. Want door de eeuwen heen, en ook nu nog in de 21ste eeuw, is het strijkkwartet een genre gebleven waarin componisten hun grenzen verleggen en hun eigen persoonlijke verhaal vertellen.
In gesprek met zijn eigen emoties Een van de mooiste voorbeelden daarvan is Franz Schuberts Veertiende Strijkkwartet, D 810, “Der Tod und das Mädchen” (Concert Artemis Quartett). Het 14
gesprek dat Schubert voert in dit werk is met de Dood. Hij schrijft het kwartet in 1824 tijdens een van de moeilijkste periodes uit zijn korte leven. Het jaar 1824 is getekend door professionele tegenslagen en ook fysiek lijdt hij onder de symptomen van syfilis (de ziekte die hem in 1828 fataal wordt). Hij schrijft aan de schilder Leopold Kuppelwieser: “Ik voel me als de meest ongelukkige en ellendige onder de mensen op deze aardbol. Beeld je iemand in wiens gezondheid nooit meer goedkomt en die uit wanhoop dingen doet die eerder slechter dan beter zijn. [...] Elke avond hoop ik bij het inslapen dat ik niet meer wakker word, en elke ochtend brengt me slechts de kommer van de avond tevoren”. Zijn angst voor de dood verklankte Schubert al in 1817 in het lied Der Tod und das Mädchen op een gedicht van Matthias Claudius (1740-1815). Angst is weliswaar niet de enige emotie waarover verhaald wordt in het lied: het meisje roept tegen de dood dat ze wil leven en dat hij haar gerust moet laten. Maar de dood stelt haar gerust: ik ben uw vriend, hou moed, je zal in vrede rusten. Het lied wordt de rode draad doorheen Schuberts nieuwe strijkkwartet. Het lied duikt niet enkel op in de melancholische tweede beweging, maar hij verwerkt de melodie in elk deel. De ambivalente houding tegenover de dood weerspiegelt zich in heftige gevoelsschommelingen. In zijn gesprek met de dood wisselt Schubert koortsachtige en angstige passages af met momenten van
toelichting
nostalgie en van smekend verzoeken om genade. Doorheen de conversatie maakt daarbij de angst (gesymboliseerd door het openingsmotief dat wel eens vergeleken wordt met het noodlotsmotief van Beethovens Vijfde Symfonie) plaats voor overwinning en triomf in het slotdeel Presto, een opgewekte tarantella. Schubert besluit zijn kwartet met de overwinning van het leven op de dood.
In gesprek met het verleden Een heel ander gesprek horen we bij het Tweede Strijkkwartet, Op. 13 van Felix Mendelssohn-Bartholdy (concert Aris Quartett & Piatti Quartet). Mendelssohn schreef dit kwartet op 18-jarige leeftijd toen hij net was toegelaten tot de universiteit in Berlijn en colleges volgde bij de filosoof Hegel. In zijn Tweede Strijkkwartet klinkt niet alleen de geestdrift en levenslust van een jonge student van 18 jaar, maar ook de ernst van een beginnend componist die zich bewust is van zijn gaven en van de verantwoordelijkheid die hij daardoor met zich meedraagt. Een paar maanden eerder was Beethoven gestorven en diens Strijkkwartet in a klein (opus 132) diende Mendelssohn als inspiratie. De conversatie die Mendelssohns Tweede Strijkkwartet voert, is er dan ook één met het verleden. Vele tijdsgenoten van Mendelssohn, zijn eigen vader inclusief, beschouwden Beethovens late strijkkwartetten (die in 1827 nog maar deels waren gepubliceerd) samen met de componist Louis Spohr als ‘onontcijferbare horror’.
N
Mendelssohn echter niet: hij bewonderde de cyclische formele organisatie van deze kwartetten en zorgde ervoor dat de vier delen van zijn eigen strijkkwartet een even hechte relatie tot elkaar bezaten als Beethovens late strijkkwartetten. Het muzikale motief van waaruit Mendelssohn zijn Tweede Strijkkwartet opbouwt, is het citaat ‘Ist es wahr’ uit het lied Frage (opus 9, nummer 1) dat hij een paar maanden eerder had geschreven. Mendelssohn schreef de tekst ‘Ist es wahr’ ook effectief in de partituur van zijn strijkkwartet en alludeerde daarmee op de woorden ‘Muss es sein?’ die Beethoven in de partituur van de laatste beweging van zijn Zestiende Strijkkwartet had neergepend. Het was een moedige keuze van de jonge Mendelssohn om niet Mozarts, maar Beethovens kwartetten als uitgangspunt voor zijn eigen werk te nemen. Dat hij erin slaagde om iets van Beethovens geest te vatten, getuigt een anekdote over de Parijse première van Mendelssohns Tweede Strijkkwartet. Iemand zou hem in het oor hebben gefluisterd: “die kwartetten zijn net zoals zijn symfonieën, vind je niet?” Toen de verwarde Mendelssohn om meer uitleg vroeg, kreeg hij als antwoord: “welja, de symfonieën van Beethoven natuurlijk, de componist van dit kwartet.”
In gesprek met het publiek Mendelssohn prijkt een tweede keer op de affiche van de kwartetmarathon met zijn beroemde Octet, op. 20 (Concert Aris Quartett & Piatti Quartet) uit 1825. Zestien 15
toelichting
jaar is de componist bij het schrijven van het Octet dat als verjaardagscadeau dient voor zijn vioolleraar Eduard Ritz. Al sinds de eerste uitvoering wordt het Octet een van de mirakels van de 19de eeuw genoemd. Weinig andere muziekwerken voor acht strijkers zijn in staat om zo dicht het symfonische genre te benaderen. De interactie tussen de muzikanten is nog meer van belang dan in een strijkkwartet. Ook Mendelssohn was zich hiervan bewust want hij richt zich in zijn autograaf rechtstreeks naar de uitvoerders: “Alle delen van het octet moeten uitgevoerd worden in de stijl van een symfonie. De piano’s en fortes moeten zoveel mogelijk van elkaar verschillen en moeten sterker benadrukt worden dan gebruikelijk is in dit soort muziekwerken”. Het Octet is bovendien niet enkel een gesprek tussen de muzikanten, maar ook met het publiek. Dankzij Fanny, de zus van Mendelssohn, weten we dat het Scherzo van het Octet geïnspireerd is op de Walpurgisnachtstraum uit Goethes Faust waarin mythische figuren opduiken zoals de elfen, Oberon en Puck. Maar ook gebruikt Mendelssohn in het slotdeel de koormelodie “And he shall reign forever and ever” uit Händels Messiah. Hij was zich maar al te bewust dat zijn muziekminnende naasten deze linken naar het werk van zijn goede vriend Goethe en naar Händel niet zouden ontgaan.
In gesprek met de actualiteit Ook in de 20ste eeuw blijft het strijkkwartet een populair experimenteerterrein 16
N
voor componisten. Meer en meer beginnen componisten losser met de overgeleverde compositieregels om te gaan in hun zoektocht naar een eigen en unieke muziekstijl. Een mooi voorbeeld daarbij zijn de strijkkwartetten van de Engelse componist Benjamin Britten. Hij publiceert zijn Eerste Strijkkwartet (Concert Ragazze Quartet) in de zomer van 1941, niet in Engeland maar in Amerika, waar hij al sinds 1939 verblijft. Zijn muziek uit die jaren is getekend door zijn bezorgdheid over de toenmalige Europese tijdsgeest. Dit is te horen in zijn Eerste Strijkkwartet dat hij schrijft in opdracht van Elizabeth Sprague Coolidge, ook de opdrachtgeefster van het Vijfde Strijkkwartet van Béla Bartók en het Vierde Strijkkwartet van Arnold Schönberg. Om zijn verontwaardiging over de onmenselijke gebeurtenissen tijdens de oorlog te verklanken, laat hij zich inspireren door de diatonische, neoklassieke stijl van Igor Stravinsky (die op dat moment ook in Amerika verblijft) en door de Amerikaanse componist Aaron Copland wiens muziek in die jaren ’40 richting de atonaliteit evolueert. Even fantasierijk is Brittens Tweede Strijkkwartet (Concert Artemis Quartett), een eerbetoon aan zijn landgenoot Henry Purcell (1659–1695). Britten was in 1943 teruggekeerd naar Engeland en schrijft het kwartet in november 1945 ter gelegenheid van de 250ste verjaardag van zijn beroemde Engelse voorganger. Waar in zijn Eerste Strijkkwartet de bezorgdheid voor zijn geliefde vaderland overheerst, is het zijn bewondering voor Purcell dat zich in zijn Tweede Strijkkwartet uit in de vele contrapuntische variaties van de derde
toelichting
beweging dat hij – naar het voorbeeld van Purcell – “Chacony” noemt in plaats van “Chaconne” of “Passacaglia”. Dit slotdeel vat perfect de muziekstijl van Britten samen: de muziek is modern, maar toch toegankelijk en herkenbaar, waarbij de componist nadrukkelijk de aandacht legt op de emotionele impact van zijn lyrische stijl op het publiek en op de muzikanten. Een meester op het vlak van het direct aanspreken van de emoties van het publiek is de Amerikaanse componist Samuel Barber. Zijn wereldberoemde Adagio for Strings krijgen we tijdens deze kwartetmarathon te horen in haar originele versie voor strijkkwartet. Het Adagio (Concert Artemis Quartett) was oorspronkelijk het middendeel (Molto adagio) van Barbers Eerste strijkkwartet. Barber schreef zijn strijkkwartet in de zomer van 1936 tijdens een verblijf in Europa, waarbij hij zich voor de intense en traag bewegende melodische lijnen liet inspireren door Vergilius’ hulde aan het leven op het platteland, het leerdicht Georgica.
In gesprek met de zaal Ook tegenwoordig blijft het schrijven voor strijkkwartet voor componisten dé manier om zich van hun meest persoonlijke kant te tonen. Tijdens deze kwartetmarathon krijgen we daar twee bijzondere voorbeelden van te horen: Black Angels van George Crumb en Winter’s Edge van Mark-Anthony Turnage.
N
Net zoals het aangrijpende Adagio van Barber een eigen leven is gaan leiden als muziek bij herdenkingen, zo is de muziek van de Amerikaanse componist George Crumb vooral beroemd geworden als filmmuziek. De sfeer die Crumbs oeuvre oproept door de onorthodoxe speeltechnieken, uitvoeringswijzen (waarbij bijvoorbeeld de spelers gevraagd wordt om tijdens het werk het podium verlaten en weer op te komen) en de notatie (in een cirkel of spiraalvorm) is uiterst onvoorspelbaar. Het Ragazze Quartet speelt bij de uitvoering van Black Angels, Thirteen Images from the Dark Land op elektrische instrumenten, maar evengoed op kristallen glazen en een resem slaginstrumenten. Het Ragazze Quartet gaat daarbij niet alleen het gesprek aan met elkaar, maar ook met ons als publiek en met de zaal. Crumb schreef Black Angels in 1971 met de Vietnam-oorlog in het achterhoofd en verwerkt daarbij referenties naar de tweede beweging van Schuberts strijkkwartet Der Töd und das Mädchen. Ook wordt de hele Studio 1 van Flagey betrokken met de muziek doordat het Ragazze Quartet samenwerkt met het videocollectief 33 1/3. Voor Black Angels, maar ook het Eerste Strijkkwartet van Benjamin Britten, creëerde het collectief fascinerende en poëtische projecties die thematisch aansluiten bij de twee composities die beiden geschreven zijn in oorlogstijd. De kwartetbeleving wordt daarbij een totaalervaring. Last but not least staat tijdens het slotconcert van de marathon de wereldpremière centraal van Winter’s Edge
toelichting
N
van Mark-Anthony Turnage (Concert Aris Quartett & Piatti Quartet). Turnage is een van de meest gerenommeerde Britse componisten van het moment. Hij houdt ervan jazz en klassieke stijlen te vermengen in een stijl die zowel moderniteit als traditie omarmt. Als huiscomponist van de London Philharmonic Orchestra viel zijn werk al geregeld in de prijzen, waaronder een Grammy Award. Het Piatti Quartet en Turnage zijn daarbij geen onbekenden van elkaar. Zo won het kwartet de Speciale Prijs van de 2015 Wigmore Hall International String Quartet Competition voor hun uitvoering van Turnages werk Contusion en namen ze recent zijn eerste
twee strijkkwartetten op waarin emoties als verdriet en wanhoop een centrale plaats in hebben. Een première van een nieuw werk is steeds een bijzonder moment, zowel voor de componist (die voor deze gelegenheid zelf aanwezig is), de uitvoerders, als voor het publiek. Waar verrast de componist ons deze keer mee? Hoe komt het bij het publiek over? Maar vooral, komt het gesprek tot stand tussen iedereen aanwezig bij zo’n gelegenheid? Dat is uiteindelijk de essentie van elk kamermuziekwerk. Waldo Geuns
Mark-Anthony Turnage Na aan het Royal College of Music London bij Oliver Knussen en John Lambert gestudeerd te hebben, ging Mark-Anthony Turnage (°1960) in de leer bij Gunther Schuller en Hans Werner Henze. Deze laatste gaf hem als leider van de Münchner Biennale in 1988 de compositieopdracht voor zijn eerste opera Greek, die met veel enthousiasme werd onthaald en zijn reputatie als componist vestigde. Van 1989 tot 1993 was Mark-Anthony Turnage verbonden aan het City of Birmingham Symphony Orchestra onder leiding van Sir Simon Rattle. Daarna componeerde hij in opdracht van het Ensemble Modern het ballet Blood on the Floor. In februari 2000 ging zijn avondvullende opera The Silver Tassie met veel succes in de English National Oper in premiere. Nog succesvoller werd zijn opera Anna Nicole die in 2011 met Eva-Maria Westbroek in de titelrol in het Royal Opera House in première ging en ondertussen ook in Dortmund, New York en Nürnberg te zien was. Als componist is Mark-Anthony Turnage verbonden geweest aan zowel het BBC Symphony Orchestra, het London Philharmonic Orchestra als het Chicago Symphony Orchestra. Zijn stijl bestaat uit een eigenzinnige vermenging van jazz en klassieke muziek: tussen moderniteit en traditie baant hij zijn eigen weg. 18
clé d’écoute
F
CONVERSATIONS MUSICALES « Une conversation entre quatre personnes éclairées ». Ainsi décrivait-il en son temps Johann Wolfgang von Goethe le quatuor à cordes. Et une conversation, c’est bien ce que l’on peut attendre de ce String Quartet Marathon que proposent sur deux jours le Klarafestival et Flagey. Tout au long des quatre concerts qui figurent au programme, c’est un véritable entrelacs de voix qui se donne à entendre et qui implique non seulement les musiciens comme protagonistes, mais aussi le public, la salle et l’histoire même du genre du quatuor à cordes. Quand Joseph Haydn et Wolfgang Amadeus Mozart, créateurs du genre au XVIIIe siècle, déterminèrent que tous les musiciens d’un quatuor à cordes devaient figurer sur un pied d’égalité, ils n’auraient jamais pu imaginer de quelle originalité leurs successeurs feraient preuve. Car au fil des siècles, et même aujourd’hui au XXIe siècle, le quatuor à cordes est resté ce genre dans lequel les compositeurs repoussent leurs limites et dévoilent leur histoire personnelle.
En conversation avec nos émotions L’un des plus beaux exemples est le Quatuor à cordes n° 14 de Franz Schubert, D 810, « La Jeune fille et la Mort » (Concert Artemis Quartett), où Schubert s’entretient avec la Mort. Ce quatuor est écrit en 1824, pendant l’une des périodes les plus douloureuses de sa brève existence. Car l’année 1824 est marquée par des revers professionnels et des problèmes de santé (il souffre de la syphilis, qui le tuera en 1828). Il écrit au peintre Léopold Kuppelwieser : « Je me sens comme le plus malheureux et le plus misérable des hommes sur cette terre. Imaginez quelqu’un dont la santé ne s’améliore jamais et qui, en désespoir de cause, se voue au pire. [...] Chaque soir, j’espère en m’endormant ne pas me réveiller, et chaque matin, je ne me réveille avec les mêmes tourments que la veille. » Schubert avait déjà exploré son appréhension de la mort en 1817 dans le lied La Jeune fille et la Mort, composé sur un poème de Matthias Claudius (1740-1815). La peur n’est pas la seule émotion exprimée dans le lied : la jeune fille clame face à la Mort qu’elle veut vivre et que celle-ci doit cesser de la tourmenter. Or la Mort la rassure : Je suis ton amie, sois courageuse, tu reposeras en 19
clé d’écoute
paix. Le lied deviendra le fil conducteur du nouveau quatuor à cordes de Schubert. Il apparaît en effet dans le deuxième mouvement, mélancolique, mais au-delà, il traverse la mélodie dans chaque mouvement. L’attitude ambivalente à l’égard de la mort se traduit par de violentes fluctuations émotionnelles. Dans sa conversation avec la Mort, Schubert alterne les passages fiévreux et angoissés avec des moments de nostalgie et d’adjuration. Tout au long de la conversation, la peur (symbolisée par le motif d’ouverture, que l’on compare parfois au motif du destin de la Symphonie n° 5 de Beethoven) cède la place à la victoire et au triomphe dans le mouvement final, Presto, une tarentelle enjouée. Schubert clôture son quatuor sur la victoire de la vie sur la mort.
En conversation avec le passé Le Quatuor à cordes n° 2, Op. 13 de Felix Mendelssohn-Bartholdy (Concert Piatti Quartet et Aris Quartett) propose un tout autre type de conversation. Mendelssohn écrivit ce quatuor à l’âge de 18 ans, alors qu’il venait d’être admis à l’université de Berlin et suivait les cours du philosophe Hegel. Son Quatuor à cordes n° 2 traduit non seulement l’enthousiasme et la joie de vivre d’un jeune étudiant de 18 ans, mais également le sérieux d’un compositeur débutant conscient de ses capacités et de la responsabilité qu’elles impliquent. Le Quatuor à cordes en la mineur (opus 132) de Beethoven, décédé quelques mois plus tôt, 20
F
fut la source d’inspiration de Mendelssohn. La conversation du Quatuor à cordes n° 2 de Mendelssohn est donc une conversation avec le passé. Nombre de ses contemporains, dont son propre père, considéraient les quatuors à cordes tardifs de Beethoven (seulement partiellement publiés en 1827) comme une « horreur indéchiffrable », selon les termes du compositeur Louis Spohr. Mendelssohn n’était pas de cet avis : il admirait leur organisation formelle cyclique et fit en sorte que les quatre mouvements de son quatuor possèdent un lien aussi fort que ceux des quatuors à cordes tardifs de Beethoven. Le motif musical sur lequel est construit le Quatuor à cordes n° 2 de Mendelssohn est la citation « Ist es wahr » (« Est-ce vrai ») du lied Frage (Question) (opus 9, numéro 1) qu’il avait écrit quelques mois auparavant. Mendelssohn reprit ces mots en toutes lettres sur la partition de son quatuor, faisant ainsi allusion à la phrase « Muss es sein ? » (« Est-ce nécessaire ? ») de Beethoven sur la partition du dernier mouvement de son Quatuor à cordes n° 16. Le choix du jeune Mendelssohn de prendre comme point de départ de son œuvre non pas les quatuors de Mozart, mais ceux de Beethoven était courageux. Une anecdote relative à la première parisienne de son Quatuor à cordes n° 2 prouve qu’il est parvenu à traduire l’essence de l’esprit de Beethoven. Quelqu’un lui aurait murmuré à l’oreille : « Ces quatuors sont exactement comme ses symphonies, vous ne trouvez pas ? » Alors que Mendelssohn, confus, demandait plus d’explications, on lui répondit : « Eh bien les symphonies de Beethoven bien sûr, le compositeur de ce quatuor. »
clé d’écoute
F
En conversation avec le public
ces liens avec l’œuvre de son excellent ami Goethe et avec celle de Haendel.
Mendelssohn figure une seconde fois au programme du String Quartet Marathon avec son célèbre Octuor, op. 20 (Concert Aris Quartett & Piatti Quartet) de 1825. Le compositeur a seize ans lorsqu’il écrit cette pièce en guise de cadeau d’anniversaire à son professeur de violon Eduard Ritz. Depuis sa création, l’Octuor est considéré comme l’un des miracles du XIXe siècle. Peu d’autres œuvres musicales pour huit instruments à cordes sont en mesure d’approcher le genre symphonique de si près. L’interaction entre les musiciens est encore plus importante que dans un quatuor à cordes. Mendelssohn en était parfaitement conscient, tant on le voit dans son autographe porter toute son attention aux interprètes : « Tous les mouvements de l’octuor doivent être interprétés dans le style d’une symphonie. Les piano et les forte doivent être aussi différents que possible les uns des autres et doivent être soulignés plus résolument que d’ordinaire dans ce genre d’œuvres musicales. » Par ailleurs, l’Octuor n’est pas seulement une conversation entre les musiciens, mais aussi avec le public. Grâce à Fanny, la sœur de Mendelssohn, nous savons que le scherzo de l’Octuor est inspiré par le Walpurgisnachtstraum du Faust de Goethe, dans lequel apparaissent des figures mythiques que sont les elfes, Oberon et Puck. Mais Mendelssohn utilise aussi dans le final la mélodie chorale « Et il régnera dans les siècles des siècles » du Messie de Haendel. Il était parfaitement conscient que ses amis mélomanes ne manqueraient pas de relever
En conversation avec l’actualité Au XXe siècle, le quatuor à cordes demeure un domaine d’expérimentation populaire chez les compositeurs. De plus en plus de compositeurs commencent à relâcher l’observance stricte des règles traditionnelles de la composition afin de rechercher un style musical propre et unique. Les quatuors à cordes du compositeur anglais Benjamin Britten en sont un bon exemple. Britten publie son Quatuor à cordes n° 1 (Concert Ragazze Quartet) à l’été 1941, non en Angleterre mais en Amérique, où il réside depuis 1939. Pendant ses années américaines, sa musique est marquée par son souci de l’air du temps européen. C’est en effet ce que l’on entend dans son Premier quatuor à cordes, écrit à la demande de Elizabeth Sprague Coolidge, qui commanda également à Béla Bartók son Quatuor à cordes n° 5 et à Arnold Schönberg son Quatuor à cordes n° 4. Pour exprimer son indignation face aux événements inhumains de la guerre, Britten s’inspire du style diatonique et néoclassique d’Igor Stravinsky (qui réside également en Amérique à l’époque) et du compositeur américain Aaron Copland, dont la musique évolue vers l’atonalité dans les années 1940. Tout aussi inventif est le Quatuor à cordes n° 2 de Britten (Concert Artemis Quartett), un hommage à son compatriote Henry Purcell (1659-1695). Retourné en 21
clé d’écoute
Angleterre en 1943, Britten écrit ce quatuor en novembre 1945 à l’occasion du 250e anniversaire de son célèbre prédécesseur anglais. Alors que dans son Quatuor à cordes n° 1, c’est le souci de sa patrie bien-aimée qui prévaut, le Quatuor à cordes n° 2 est totalement emmené par son admiration pour Purcell, comme le signalent les nombreuses variations contrapuntiques du troisième mouvement, qu’il appelle – à l’instar de Purcell - « Chacony » au lieu de « Chaconne » ou « Passacaille ». Ce mouvement final résume parfaitement le style musical de Britten : la musique est moderne, mais accessible et reconnaissable, le compositeur soulignant l’impact émotionnel de son style lyrique sur le public et sur les musiciens. Pour ce qui est de s’adresser directement aux émotions du public, le compositeur américain Samuel Barber est un maître. Le String Quartet Marathon présentera son Adagio pour cordes, mondialement connu, dans sa version originale pour quatuor à cordes. L’Adagio (Concert Artemis Quartett) était à l’origine le mouvement central (molto adagio) du Quatuor à cordes n° 1 de Barber. Barber écrit son quatuor à cordes à l’été 1936 lors d’un séjour en Europe, où il s’inspire du poème didactique Georgica – l’hommage de Virgile à la vie rurale – pour ses lignes mélodiques intenses et lentes.
En conversation avec la salle Aujourd’hui encore, l’écriture pour quatuor à cordes demeure pour les 22
F
compositeurs le moyen de révéler leur côté le plus personnel. Au cours de ce String Quartet Marathon, nous en entendrons deux illustrations particulières : le Black Angels de George Crumb et Winter’s Edge de MarkAnthony Turnage. Tout comme le poignant Adagio de Barber est devenu une composition familière des cérémonies de commémoration, la musique du compositeur américain George Crumb est fréquemment exploitée comme musique de film. L’atmosphère que l’œuvre de Crumb évoque par ses techniques de jeu peu orthodoxes, ses mises en scène (où, par exemple, il est demandé aux musiciens de quitter la scène et d’y revenir pendant l’exécution de l’œuvre) et sa notation (en cercle ou en spirale) se révèle pleine d’imprévus. Le Ragazze Quartet interprétera Black Angels, Thirteen Images from the Dark Land sur instruments électriques, mais aussi sur verres de cristal et une série d’instruments à percussion. Les musiciens du Quatuor Ragazze n’entrent pas seulement en conversation entre eux, mais aussi avec nous, public, et avec la salle. Crumb a écrit Black Angels en 1971, en pensant à la guerre du Vietnam, c’est pourquoi l’on y retrouve des références au deuxième mouvement du quatuor à cordes La Jeune fille et la Mort de Schubert. Mais c’est également le Studio 1 de Flagey qui est physiquement impliqué en tant que salle dans la représentation car le Ragazze Quartet collabore pour cette exécution avec le collectif vidéo 33 1/3. Pour Black Angels, mais aussi pour le Quatuor à cordes n° 1 de Britten, le collectif a créé des projections fascinantes et poétiques qui s’accordent sur le plan thématique avec
clé d’écoute
les deux compositions écrites en temps de guerre. L’expérience du quatuor se mue en expérience totale. Enfin, le concert de clôture du marathon sera dédié à la première mondiale de Winter’s Edge, de Mark-Anthony Turnage (Concert Aris Quartett & Piatti Quartet). Turnage est l’un des compositeurs britanniques les plus éminents du moment. Le compositeur aime à mêler le jazz et le classique dans un style à la fois moderne et traditionnel. Compositeur attitré de l’Orchestre philharmonique de Londres, son œuvre a régulièrement remporté des prix, dont un Grammy Award. Le Quatuor Piatti et Turnage ne sont d’ailleurs pas étrangers l’un à l’autre. Le quatuor a ainsi remporté le Prix spécial du Concours international de
F
quatuor à cordes du Wigmore Hall 2015 pour son interprétation de l’œuvre Contusion de Turnage et a récemment enregistré ses deux premiers quatuors à cordes, dans lesquels la tristesse et le désespoir figurent au centre de la palette des émotions. La première d’une nouvelle œuvre constitue toujours un moment privilégié, tant pour le compositeur (présent à cette occasion) et les interprètes que pour le public. Comment le compositeur nous surprendra-t-il cette fois ? Comment le public recevra-t-il l’œuvre ? Mais surtout, la conversation existera-t-elle vraiment entre toutes les personnes présentes en cette occasion ? Car c’est l’essence même de toute œuvre de musique de chambre. Waldo Geuns
Mark-Anthony Turnage Après avoir étudié au Royal College of Music de Londres avec Oliver Knussen et John Lambert, Mark-Anthony Turnage (1960) a poursuivi sa formation chez Gunther Schuller et Hans Werner Henze. En 1988, ce dernier lui confie, à l’occasion de la Biennale de Munich dont il est le créateur, la composition de son premier opéra, Greek, qui lui vaut un accueil enthousiaste et confirme sa réputation de compositeur. De 1989 à 1993, Mark-Anthony Turnage fait partie de l’Orchestre symphonique de la ville de Birmingham sous la direction de Sir Simon Rattle. Il compose ensuite le ballet Blood on the Floor sur commande de l’Ensemble Modern. En février 2000, son opéra The Silver Tassie est créé avec succès à l’English National Opera. Son opéra Anna Nicole, créé en 2011 avec Eva-Maria Westbroek dans le rôle-titre au Royal Opera House, connaît un succès encore plus retentissant et s’exporte à Dortmund, New York et Nuremberg. Mark-Anthony Turnage a été compositeur pour l’Orchestre symphonique de la BBC, l’Orchestre philharmonique de Londres et l’Orchestre symphonique de Chicago. Son style naît d’un mélange unique de jazz et de musique classique : entre modernité et tradition, il trace son sillon très personnel.
23
programme notes
E
MUSICAL CONVERSATIONS ‘A conversation between four intelligent people’ is how Johann Wolfgang von Goethe once referred to the string quartet. And a conversation is exactly what we can expect of this two-daylong Quartet Marathon organised by Klarafestival and Flagey. Four concerts tell a story with not only the musicians as protagonists but also the audience, the venue and the entire history of the string quartet. When Joseph Haydn and Wolfgang Amadeus Mozart, the founders of the genre, established in the 18th century that all the players of a string quartet had to be equal to one another, little did they suspect what kind of originality their successors would bring to bear. Because throughout the centuries, even to this day, the string quartet has remained the genre in which composers push the boundaries and tell their personal story.
A conversation with one’s own emotions One of the most beautiful examples of this is Franz Schubert’s String Quartet No. 14, D 810, “Der Tod und das Mädchen” (concert Artemis Quartett). The conversation Schubert is holding is with Death. He wrote the quartet in 1824 during one of 24
the most difficult periods of his short life. The year 1824 was marked by professional setbacks as well as the physical symptoms of syphilis (the disease that killed him in 1828). To the painter Leopold Kuppelwieser, he writes: ‘I feel myself the most unhappy, the most wretched being in the world. Imagine yourself a man whose health can never be re-established, who out of sheer dispair makes matters worse instead of better. […] every night, when I go to sleep, I hope never to awaken and every morning only brings yesterday’s grief.’ Schubert already set his fear of death to music in 1817 in the lied Der Tod und das Mädchen set to a poem by Matthias Claudius (1740-1815). Even though fear is not the only emotion expressed in the lied: the maiden cries out to Death that she wants to live and that he should leave her alone. But Death puts her mind at ease: I’m your friend, be brave, you will rest in peace. The lied becomes omnipresent in Schubert’s new string quartet. Not only does it appear in the melancholic second movement, but he works the melody into every movement. The ambivalent attitude towards death is reflected in sharp mood swings. Schubert’s conversation with Death is marked by feverish and anxious passages alternated with moments of nostalgia and pleas for mercy. As the conversation evolves, fear (symbolised
programme notes
by the opening motif sometimes compared to the Schicksals-Motiv of Beethoven’s Fifth) gives way to victory and triumph in the final Presto movement, a lively tarantella. Schubert concludes his quartet with the victory of life over death.
A conversation with the past We hear an entirely different conversation with the String Quartet No. 2, Op. 13 by Felix Mendelssohn-Bartholdy (Aris Quartett & Piatti Quartet concert). Mendelssohn wrote this quartet at the age of 18 just after he had been admitted to the university in Berlin and attended lectures by the philosopher Hegel. His String Quartet No. 2 not only shows the enthusiasm and the zest for life of a young 18-year-old student but also the gravity of a nascent composer who is aware of his talents and the responsibility they involve. A few months earlier, Beethoven died and his String Quartet in A minor (Opus 132) served as an inspiration to Mendelssohn. The conversation he is having in the String Quartet No. 2 is with the past. Many of Mendelssohn’s contemporaries, including his own father and composer Louis Spohr, considered Beethoven’s late string quartets (not all of which had yet been published in 1827) ‘undecipherable horrors’. Mendelssohn, however, did not feel the same way. He admired the cyclical formal organisation of these quartets and made sure that the relationship between the four parts of his own string quartet are
E
just as tight as in Beethoven’s late string quartets. The musical motif Mendelssohn used as the basis for his String Quartet No. 2 is a quotation ‘Ist es wahr’ from the song Frage (Opus 9, No. 1), which he had written a few months earlier. Mendelssohn effectively wrote the text ‘Ist es wahr’ on the score of his string quartet alluding to the words ‘Muss es sein?’ Beethoven wrote on the score of his String Quartet No. 16’s final movement. It was a courageous choice for the young Mendelssohn to take Beethoven’s quartets, not Mozart’s, as the starting point for his own work. The fact that he succeeded in capturing some of Beethoven’s spirit is demonstrated by an anecdote at the Paris première of Mendelssohn’s String Quartet No. 2. Apparently someone confided in him saying that ‘these quartets are quite like his symphonies, wouldn’t you say?’ When a confused Mendelssohn asked him what he meant, he was told: ‘why yes, Beethoven’s symphonies of course, the composer of this quartet.’
A conversation with the audience Mendelssohn is featured on the bill of the Quartet Marathon a second time with his famous Octet, Op. 20 (concert Aris Quartett & Piatti Quartet) from 1825. When he was sixteen, the composer wrote the Octet as a birthday present for his violin teacher Eduard Ritz. At its very first performance, the Octet was already considered one of the miracles of the 19th century. Few 25
programme notes
other works of music for eight strings are capable of approaching so closely the symphonic genre. The interaction between the musicians is even more important than in a string quartet. Mendelssohn was aware of this because he addresses the perfomers directly in his autograph: ‘All parts of the quartet must be executed in the style of a symphony. The pianos and the fortes need to contrast as much as possible and must be emphasised more than is customary in these kinds of musical works.’ The Octet is furthermore not only a conversation between the musicians, but also with the audience. Thanks to Fanny, Mendelssohn’s sister, we know that the scherzo of the Octet is inspired by the Walpurgisnachtstraum from Goethe’s Faust which includes mythical figures like elves, Oberon and Puck. In the final movement, Mendelssohn also uses the choral melody ‘And he shall reign forever and ever’ from Händel’s Messiah. He was only too aware that these references to the work of his good friend Goethe and to Handel wouldn’t escape his music-loving brethren.
A conversation with current affairs Also in the 20th century, the string quartet remains a popular playground for experimentation. In their search for their unique music styles, composers followed the traditional rules of composition much less closely. British composer Benjamin Britten’s string quartets are strong examples. He published his 26
E
String Quartet No. 1 (Ragazze Quartet concert) in the summer of 1941, not in England but in North America, where he had been living since 1939. His music in those years is marked by his concern about the European zeitgeist of the time. This is evident from his String Quartet No. 1 which he wrote on commission from Elizabeth Sprague Coolidge, who had also commissioned the String Quartet No. 5 by Béla Bartók and the String Quartet No. 4 by Arnold Schönberg. Looking for a way to express his outrage about the inhumane events during the war, he drew inspiration from the diatonic, neoclassical style of Igor Stravinsky (who was also living in North America at that time) and by the American composer Aaron Copland whose music was evolving towards atonality in the 1940s. Equally imaginative is Britten’s String Quartet No. 2 (Artemis Quartett concert), a tribute to his fellow countryman Henry Purcell (1659–1695). Britten had returned to England in 1943 and wrote the quartet in November of 1945 on the occasion of the 250th anniversary of his famous English predecessor. Whereas his String Quartet No. 1 is dominated by the concern for his beloved home country, in his String Quartet No. 2 it is his admiration for Purcell that is expressed in the form of the many contrapuntal variations in the third movement that he refers to as ‘Chacony’ instead of ‘Chaconne’ or ‘Passacaglia’ as Purcell had before him. This final movement sums up Britten’s music style perfectly: the music is modern, yet accessible and
programme notes
recognisable, with the composer placing a clear emphasis on the emotional impact of his lyrical style on audience and musicians. A master at appealing directly to the audience’s emotions is the American composer Samuel Barber. During the Quartet Marathon, we will be served his world famous Adagio for Strings in its orginal version for string quartet. The Adagio (Artemis Quartett concert) was orginally the middle movement (Molto adagio) of Barber’s String Quartet No. 1. Barber wrote his string quartet in the summer of 1936 while in Europe. For the intense and slowly moving melodic lines he was inspired by Virgil’s didactic poem on agricultural life called Georgica.
A conversation with the audience Nowadays, a string quartet continues to offer composers the greatest opportunity to show their most personal side. Included in the Quartet Marathon are two extraordinary examples of this: Black Angels by George Crumb and Winter’s Edge by Mark-Anthony Turnage. Like Barber’s poignant Adagio which started leading a life of its own as music for commemorations, the music by American composer George Crumb became famous mostly as film music. The mood that Crumb’s oeuvre evokes with the unorthodox playing techniques, performance methods (like players being
E
asked to leave and re-enter the podium during the performance) and notation (circular or spiral) is highly unpredictable. During the performance of Black Angels, Thirteen Images from the Dark Land the Ragazze Quartet is playing electric instruments as well as crystal glasses and a battery of percussion instruments. During this process, they don’t just interact with each other but also with us, the audience, and the hall. Crumb wrote Black Angels in 1971 with the Vietnam war at the back of his mind and included references to the second movement of Schubert’s string quartet Der Tod und das Mädchen. Also, the entirety of Flagey’s Studio 1 is drawn into the music through the Ragazze Quartet’s collaboration with the video collective 33 ⅓. For Black Angels, but also for Benjamin Britten’s String Quartet No. 1, the collective created fascinating and also poetic projections that fit the theme of the two compositions, both written at wartime. Thus, the quartet experience becomes an immersive one. Last but not least, the final concert of the marathon includes the world première of Winter’s Edge by MarkAnthony Turnage (Aris Quartett & Piatti Quartet concert). Turnage is one of the best-known British composers of the moment. He loves to blend jazz and classical to arrive at a style that embraces both modernity and tradition. As resident composer of the London Philharmonic Orchestra, his work has received many accolades, including a Grammy Award. The Piatti Quartet and Turnage are 27
programme notes
very similar in this respect. In 2015, the quartet won the Special Prize of the Wigmore Hall International String Quartet Competition for their performance of Turnage’s work Contusion and recently they recorded his first two string quartets with a central role bestowed on emotions like grief and despair. The première of a new work is always a special moment, for the composer (also present for the occasion) as well as for the performers and
E
the audience. What will the composer pull out of his hat this time? How will the audience react to it? But most of all, will there be an interaction between everybody present? That, ultimately, is the essence of every work of chamber music. Waldo Geuns
Mark-Anthony Turnage After having studied with Oliver Knussen and John Lambert at the Royal College of Music London, Mark-Anthony Turnage (°1960) started an apprenticeship with Gunther Schuller and Hans Werner Henze. As the leader of the Münchner Biennale, the latter commissioned him to compose his first opera Greek in 1988. This was met with great enthusiasm and cemented his reputation as a composer. From 1989 tot 1993, MarkAnthony Turnage was affiliated with the City of Birmingham Symphony Orchestra conducted by Sir Simon Rattle. He then went on to compose the ballet Blood on the Floor on commission from the Ensemble Modern. In February of 2000, his feature opera The Silver Tassie premièred at the English National Opera to great acclaim. Even more successful was his opera Anna Nicole which premièred in 2011 at the Royal Opera House with Eva-Maria Westbroek in the title role and has meanwhile also travelled to Dortmund, New York and Nürnberg. As a composer, Mark-Anthony Turnage has been affiliated with the BBC Symphony Orchestra, the London Philharmonic Orchestra and the Chicago Symphony Orchestra. His style is an unconventional blend of jazz and classical music, carving out his own path between modernity and tradition.
28
biographies
Artemis Quartett Het Artemis Quartett, in 1989 aan de Musikhochschule Lübeck opgericht en nu gevestigd in Berlijn, bestaat momenteel uit Vineta Sareika (viool), Anthea Kreston (viool), Gregor Sigl (altviool) en Eckart Runge (cello). Vanaf juni 2019 zullen Suyoen Kim (viool) en Harriet Krijgh (cello) respectievelijk Anthea Kreston en Eckart Runge opvolgen als nieuwe leden van het kwartet. De leden zijn opgeleid bij voorname specialisten: Walter Levin, Alfred Brendel, de kwartetten Alban Berg en Juilliard en Emerson. Het Artemis Quartett treedt op in de grootste muziekcentra van Europa, de VS en Zuid-Amerika. Het speelt in het kader van concertreeksen in de Philharmonie Berlin sinds 2004, in het Konzerthaus Wien sinds 2011 en in het Prinzregententheater München sinds 20162017. Het kwartet werkt samen met gerenommeerde artiesten als Sabine Meyer, Elisabeth Leonskaja, Jörg Widmann, Truls Mørk en Leif Ove Andsnes. De leden van het kwartet doceren aan de Universität der Künste in Berlin en aan de Muziekkapel Koningin Elisabeth in Brussel. Na het tragische overlijden van Friedemann Weigle in 2015 werd Anthea Kreston in 2016 gevraagd de rol van tweede violiste op zich te nemen, terwijl Gregor Sigl de rol van altviolist overnam. De rijke discografie van het viertal, vooral bij Virgin Classics/ EMI, is veelvuldig bekroond. Het laatste album van het kwartet, met het Eerste en het Derde Strijkkwartet van Brahms, werd in Duitsland bekroond met een ECHOKlassik (Erato/Warner, 2015). N
Artemis Quartett © Nikolaj Lund
Le Quatuor Artemis, créé en 1989 à la Musikhochschule de Lübeck et maintenant établi à Berlin, se compose actuellement de Vineta Sareika (violon), Anthea Kreston (violon), Gregor Sigl (alto) et Eckart Runge (violoncelle). Chacun d’entre eux s’est formé auprès d’éminents spécialistes : Walter Levin, Alfred Brendel et les quatuors Alban Berg, Juilliard et Emerson. Le quatuor se produit dans les plus grands centres de musique d’Europe, des États-Unis et d’Amérique du Sud. Il propose des séries de concerts à la Philharmonie Berlin depuis 2004, au Konzerthaus Wien depuis 2011, et au théâtre du Prinzregententheater München depuis 2016-2017. Le quatuor collabore avec F
29
biographies
des musiciens renommés tels que Sabine Meyer, Elisabeth Leonskaja, Jörg Widmann, Truls Mørk et Leif Ove Andsnes. Ses membres enseignent à l’Université des arts de Berlin ainsi qu’à la Chapelle Musicale Reine Elisabeth de Bruxelles. Suite au décès tragique de son altiste Friedemann Weigle en 2015, l’ensemble a accueilli en 2016 Anthea Kreston au second violon, Gregor Sigl reprenant le rôle d’altiste. La riche discographie du quatuor, principalement parue chez Virgin Classics/EMI, a été récompensée à de nombreuses reprises. Son dernier album, consacré aux Quatuors n° 1 et 3 de Brahms, a reçu le prix ECHOKlassik (Erato/Warner, 2015). The Artemis Quartett, founded in 1989 at the Musikhochschule Lübeck and now based in Berlin, currently comprises Vineta Sareika (violin), Anthea Kreston (violin), Gregor Sigl (viola) and Eckart Runge (cello). The members of the quartet were trained by distinguished specialists: Walter Levin, Alfred Brendel and the Alban Berg and Juilliard and Emerson quartets. The Artemis Quartett performs at the greatest music centres in Europe, the United States and South America. They have been playing concert series at the Philharmonie Berlin since 2004, at the Konzerthaus Wien since 2011 and the Prinzregententheater München since 2016-2017. The quartet collaborates with renowned artists like Sabine Meyer, Elisabeth Leonskaja, Jörg Widmann, Truls Mørk and Leif Ove Andsnes. The members of the quartet teach at the Universität der Künste in Berlin and at the Queen Elisabeth Music E
30
Chapel in Brussels. After the tragic death of Friedemann Weigle in 2015, Anthea Kreston was asked in 2016 to take on the second-violin part while Gregor Sigl would assume the role of viola player. The extensive discography of the quartet, especially with Virgin Classics/EMI, has won many awards. The quartet’s latest album that includes Brahms’s String Quartet No. 1 and 3 was awarded an ECHO-Klassik (Erato/Warner, 2015) in Germany.
Ragazze Quartet N In 2011 beëindigden Rosa Arnold (viool), Jeanita Vriens-Van Tongeren (viool), Annemijn Bergkotte (altviool) en Rebecca Wise (cello) als het Ragazze Quartet hun postdoctorale opleiding aan de Nederlandse Strijkwartet Academie. In 2013 wonnen ze de Kersjes Prijs, een prijs die jaarlijks wordt uitgereikt aan uitzonderlijk talent in de Nederlandse kamermuziek. Tegenwoordig is Jeanita Vriens-Van Tongeren eerste violiste van het kwartet en werd Rosa Arnold opgevolgd door Emi Ohi Resnick (viool). Het Ragazze Quartet is vaste artiest bij het label Channel Classics en bracht daar al vier cd’s uit: Vivere, Česko, FourFourThree en Spiegel. In innovatieve programma’s gaan ze de samenwerking aan met de meest oorspronkelijke stemmen in theater, dans en literatuur. Met optredens die appelleren aan alle zintuigen, slagen ze erin een breed publiek te winnen voor de rijke klassieke muziektraditie. Het Ragazze Quartet werkt
graag samen met jonge musici en theatermakers evenals met toonaangevende organisaties als NDT, het Kronos Quartet, Orkater en het Holland Festival. Daarnaast is het kwartet sinds 2017 artistiek leider van festival September Me in Amersfoort. In 2017 wonnen ze de Operadagen Rotterdam Award. En 2011, Rosa Arnold (violon), Jeanita Vriens-Van Tongeren (violon), Annemijn Bergkotte (alto) et Rebecca Wise (violoncelle), terminent leurs études postuniversitaires à la Nederlandse Strijkwartet Academie sous le nom de Quatuor Ragazze. En 2013, elles remportent le prix Kersjes, un prix attribué chaque année aux Pays-Bas à des musiciens F
talentueux dans le milieu de la musique de chambre. Actuellement, Jeanita Vriens-Van Tongeren est première violoniste du quatuor, tandis que Emi Ohi Resnick a succédé Rosa Arnold au poste de second violon. Le Quatuor Ragazze est un artiste du label Channel Classics, avec lequel il a déjà enregistré quatre CD : Vivere, Česko, FourFourThree et Spiegel. Par des programmes innovateurs, les quatre musiciennes développent des collaborations avec les plus grands noms du monde du théâtre, de la danse et de la littérature. Avec des concerts offrant une expérience sensorielle totale, elles parviennent à faire découvrir à un large public la richesse de la tradition musicale classique. Le Quatuor Ragazze s’associe volontiers à de jeunes musiciens et metteurs en scène de théâtre, comme à des organisations renommées telles que NDT, le Quatuor Kronos, Orkater et le Holland Festival. Par ailleurs, le quatuor est directeur artistique du festival September Me à Amersfoort depuis 2017. Il a remporté en 2017 le prix des Operadagen Rotterdam. In 2011, Rosa Arnold (violin), Jeanita Vriens-Van Tongeren (violin), Annemijn Bergkotte (viola) and Rebecca Wise (cello) formed the Ragazze Quartet and completed their postdoctoral training at the Dutch String Quartet Academy in this ensemble formation. In 2013, they won the Kersjes Prijs, a prize awarded annually to exceptional talent in the Dutch chamber music scene. Nowadays, Jeanita Vriens-Van Tongeren plays the first violin and Rosa Arnold is succeeded by Emi Ohi Resnick. The Ragazze Quartet is signed E
Ragazze Quartet © Anne-Claire de Breij
31
with the label Channel Classics and has already released four CDs with them: Vivere, Česko, FourFourThree and Spiegel. They engage in innovative programmes with the most original voices in theatre, dance and literature. They successfully win over a broad audience to the rich classical music tradition with performances that appeal to all the senses. The Ragazze Quartet enjoys collaborating with young musicians and playwrights as well as with leading organisations like NDT, the Kronos Quartet, Orkater and the Holland Festival. Also, since 2017, the quartet has been the artistic leader of the September Me festival in Amersfoort. In 2017, they won the Operadagen Rotterdam Award.
Sjostakovitsj en Schubert (Deutschlandfunk). Sinds de herfst van 2018 zijn de leden van het Aris Quartett ‘New Generation Artists’ van de BBC. Binnenkort debuteren ze zo in de Wigmore Hall Londen. F Le Quatuor Aris, créé à Francfortsur-le-Main en 2009, est composé d’Anna Katharina Wildermuth (violon), Noémi Zipperling (violon), Caspar Vinzens (alto) et Lukas Sieber (violoncelle). Après avoir étudié chez Günter Pichler (Quatuor Alban Berg) et Hubert Buchberger (Quatuor Buchberger) et bénéficié de l’accompagnement du Quatuor Artemis et de Eberhard Feltz, les musiciens ont rapidement acquis une réputation internationale. Cette saison, le Quatuor Aris fait ses débuts à la fois au
Aris Quartett Het in Frankfurt am Main in 2009 opgerichte Aris Quartett bestaat uit Anna Katharina Wildermuth (viool), Noémi Zipperling (viool), Caspar Vinzens (altviool) en Lukas Sieber (cello). Na studies bij Günter Pichler (Alban Berg Quartett) en Hubert Buchberger (Buchberger Quartett), zowel als ondersteuning van het Artemis Quartett en Eberhard Feltz braken ze al snel internationaal door. Dit seizoen debuteert het Aris Quartet zowel in het Konzerthaus Wien, in het Konzerthaus Berlin, aan de Alte Oper Frankfurt als in de Liederhalle Stuttgart. Ze brachten reeds vier cd’s uit, met strijkkwartetten van achtereenvolgens Haydn, Reger en Hindemith (Telos Music); Zemlinsky en Bartók (Telos Music); Beethoven (Genuin) en N
32
Aris Quartet © Simona Bednarek
breakthrough. This season, the Aris Quartett will debut at the Konzerthaus Wien, the Konzerthaus Berlin, the Alte Oper Frankfurt and the Liederhalle Stuttgart. They have already released four CDs of performances of string quartets by Haydn, Reger and Hindemith (Telos Music); Zemlinsky and Bartók (Telos Music); Beethoven (Genuin) and Shostakovich and Schubert (Deutschlandfunk), respectively. Since the autumn of 2018, the members of the Aris Quartett have been branded ‘New Generation Artists’ by the BBC. They will soon make their debut at Wigmore Hall in London. Piatti Quartet © all rights reserved
Konzerthaus Wien, au Konzerthaus Berlin, au Alte Oper Frankfurt et à la Liederhalle Stuttgart. Il a déjà publié quatre CD reprenant successivement des quatuors à cordes de Haydn, Reger et Hindemith (Telos Music) ; Zemlinsky et Bartók (Telos Music) ; Beethoven (Genuin), Chostakovitch et Schubert (Deutschlandfunk). Depuis l’automne 2018, les membres du Quatuor Aris sont « New Generation Artists » de la BBC. Ils feront ainsi leurs premières prestations au Wigmore Hall de Londres. The Aris Quartett, founded in 2009 in Frankfurt am Main, comprises Anna Katharina Wildermuth (violin), Noémi Zipperling (violin), Caspar Vinzens (viola) and Lukas Sieber (cello). After studying with Günter Pichler (Alban Berg Quartett) and Hubert Buchberger (Buchberger Quartett), as well as receiving support from the Artemis Quartett and Eberhard Feltz, they soon made an international E
Piatti Quartet De naam van het Britse Piatti Quartet, dat bestaat uit Nathaniel Anderson-Frank (viool), Michael Trainor (viool), Tetsuumi Nagata (altviool) en Jessie Ann Richardson (cello), is een eerbetoon aan Alfredo Piatti, een Italiaanse kamermusicus die in de 19de eeuw les gaf aan de Royal Academy of Music London. Op de Wigmore Hall International String Quartet Competition won het Piatti Quartet in 2015 de gedeelde tweede prijs, evenals de Sidney Griller Award voor de beste uitvoering van Mark-Anthony Turnage’s Strijkkwartet Contusion. Het kwartet is befaamd voor het uitvoeren van nieuw werk, vooral van Britse componisten zoals Mark-Anthony Turnage, Darren Bloom, Emily Howard, Simon Holt en Freya WaleyCohen. Het Piatti Quartet werkte reeds samen met musici als Ian Bostridge, Michael Collins en Krzystof Chorzelski. Ze traden N
33
op op nagenoeg alle belangrijke Britse concertpodia en gaven recent debuten in Rotterdam, Istanboel en Barcelona. Le quatuor britannique Piatti, composé de Nathaniel Anderson-Frank (violon), Michael Trainor (violon), Tetsuumi Nagata (alto) et Jessie Ann Richardson (violoncelle), doit son nom à Alfredo Piatti, un musicien de chambre italien qui enseignait à la Royal Academy of Music de Londres au XIXe siècle. Lors de la Wigmore Hall International String Quartet Competition en 2015, le quatuor Piatti a remporté le deuxième prix ex-aequo ainsi que le prix Sidney Griller de la meilleure interprétation du quatuor à cordes Contusion de Mark-Anthony Turnage. L’ensemble est connu pour son interprétation de nouvelles œuvres, en particulier de compositeurs britanniques comme MarkAnthony Turnage, Darren Bloom, Emily Howard, Simon Holt et Freya Waley-Cohen. Le Quatuor Piatti a déjà collaboré avec des musiciens tels que Ian Bostridge, Michael Collins et Krzystof Chorzelski. Les quatre musiciens ont eu l’occasion de se produire sur la presque totalité des grandes scènes britanniques et ont récemment fait leurs débuts à Rotterdam, Istanbul et Barcelone. F
The name of the British Piatti Quartet, made up of Nathaniel AndersonFrank (violin), Michael Trainor (violin), Tetsuumi Nagata (viola) and Jessie Ann Richardson (cello), is a tribute to Alfredo Piatti, an Italian chamber musician who taught at the London Royal Academy of Music in the 19th century. At the Wigmore Hall International String E
34
Quartet Competition, the Piatti Quartet shared second prize in 2015, and won the Sidney Griller Award for best execution of Mark-Anthony Turnage’s string quartet Contusion. The quartet is famous for the execution of new work, especially by British composers like Mark-Anthony Turnage, Darren Bloom, Emily Howard, Simon Holt and Freya Waley-Cohen. The Piatti Quartet has worked with musicians like Ian Bostridge, Michael Collins and Krzystof Chorzelski. They have stood on just about all British concert stages of note and recently made their debut on stages in Rotterdam, Istanbul and Barcelona.
33 1/3 Collective 33 ⅓ Collective is een in Zwolle gevestigd kunstenaarsplatform. Het werd opgericht in 2008 door Jules van Hulst, Douwe Dijkstra en Coen Huisman, die elkaar leerden kennen tijdens hun studie aan de kunstacademie. Hun tegendraadse handelswerk is een sterk tot de verbeelding sprekende, illusionaire, vaak ook groteske werkelijkheid die zij op een onconventionele manier op onalledaagse objecten en ready mades projecteren. Met de succesvolle première van Blauwbaard, een video-opera die tijdens het Kameropera Festival Zwolle 2011 in première ging, oogstte het Collectief niet alleen veel lof bij vakgenoten maar ook bij buitenlandse programmatoren. Het collectief werkte reeds samen met het N
Ensemble InterContemporain (No more Masterpieces), met Annelies van Parys (Private view) en met het Ragazze Quartet (Black Angels). 33 1/3 Collective est une plate-forme d’artistes basée à Zwolle. 33 1/3 Collective a été fondée en 2008 par Jules van Hulst, Douwe Dijkstra et Coen Huisman, trois musiciens qui se sont connus pendant leurs études à l’Académie des Beaux-Arts. Leur production subversive déploie une réalité fortement imaginative, irréaliste jusqu’au grotesque, qu’ils projettent de manière non conventionnelle sur des objets inhabituels et des décors préparés. Avec la première réussie de Blauwbaard, un opéra vidéo créé pendant le festival d’opéra de chambre de Zwolle 2011, le Collectif a reçu beaucoup d’éloges non seulement de confrères mais également de programmateurs étrangers. Le collectif a déjà collaboré avec l’Ensemble InterContemporain (No more Masterpieces), Annelies van Parys (Private view) et le Ragazze Quartet (Black Angels).
but also from foreign programmers. The Collective has worked with the Ensemble InterContemporain (No more Masterpieces), with Annelies van Parys (Private view) and with the Ragazze Quartet (Black Angels).
F
33 ⅓ Collective is an artists’ platform based in Zwolle. It was founded in 2008 by Jules van Hulst, Douwe Dijkstra and Coen Huisman who got to know each other during their studies at the art academy. Their non-conformist trademark is an illusionary, often grotesque reality that appeals strongly to the imagination and is projected on unusual objects and ready mades in unconventional ways. With the successful première of Blauwbaard, a video opera that premièred on the Kameropera Festival Zwolle in 2011, the Collective not only gained much acclaim from colleagues E
35
Klarafestival 2019
highlights
Sat 23.3
JOHN ZORN The Hermetic Organ Famous jazz musician John Zorn on the organ of the Henry Le Bœuf Hall.
Sun 24.3
SUPERNOVA Duo Vermeulen Verpoest & Urban Piano Quartet Supernova’s laureate concert. A competition for young, professional and adventurous chamber music ensembles.
Klarafestival 2019
highlights
Sat 23.3 Sun 24.3
HOMO DEUS FRANKENSTEIN Johan De Smet, Sara Ostertag & Frederik Neyrinck A new music theatre production about identity, creation and longing in a digital and globalised world.
Fri 29.3
GOODBYE, HELLO  Brexit lecture concert A Brexit lecture concert with music performed by Nicolas Altstaedt, the Aurora Orchestra and Ian Bostridge. Jonathan Coe, Ali Smith and Sulaiman Addonia read from their work.
Koningin Elisabethzaal & deSingel seizoen 2019-2020
ism. Antwerp Symphony Orchestra
internationale symfonische toporkesten Wiener Symphoniker Philippe Jordan
Symphonieorchester des Bayerischen Rundfunks Mariss Jansons
Filarmonica della Scala Riccardo Chailly
San Francisco Symphony Michael Tilson Thomas
City of Birmingham Symphony Orchestra Mirga GraĹžinytÄ—-Tyla
start verkoop do 21 mrt 2019
programma & tickets www.desingel.be
deSingel is een kunstinstelling van de Vlaamse Overheid en geniet de steun van
mediasponsors
Putting your passion first We believe that each of us has the potential to shape the future through passion, innovation and the right technology. Discover how our trusted advisors can help you make your business smarter, so you can focus on what matters most. kpmg.com/be
Advisory – Tax – Accountancy – Audit © 2019 KPMG Central Services, a Belgian Economic Interest Grouping (“ESV/GIE”) and a member firm of the KPMG network of independent member firms affiliated with KPMG International Cooperative (“KPMG International”), a Swiss entity. All rights reserved. Printed in Belgium.
Omdat Faust ongebreideld wou genieten, luisterde hij naar de duivel. Als u ongebreideld wilt genieten, luistert u gewoon naar Klara.
Dit jaar wordt het Klarafestival geĂŻnspireerd door o.m. de mythische figuur van Faust. Dus dat belooft weer een feest voor oor en geest te worden. Gelukkig hoeft u niet uw ziel en zaligheid te verkopen om van zoveel schoonheid te genieten. Gewoon afstemmen op Klara volstaat, want wij zenden zowat het hele Klarafestival uit. Meer info vindt u op Klara.be
02.04.19
nikolai lugansky ’S
RACHMANINOV
© MARCO BORGGREVE
Fellow Charles Adriaenssen, Diane de Spoelberch, Stephanie Donck, Michel Moortgat, Maison de la Radio Flagey S.A., Omroepgebouw Flagey N.V.
Great Friend Danielle Aubray – Llewellyn, Hubert Bonnet, Stephen Clark, Marguerite de Longeville, Claude de Selliers, Christiaan Delporte, Charlotte Hanssens, Ida Jacobs, Patrick Jacobs, Clive Llewellyn, Manfred Loeb, Martine Renwart, Maria Grazia Tanese, Coen Teulings, Pascale Tytgat, Piet van Waeyenberge, Christophe Vandoorne
Friend Pierre Arnould, Suzanne Baetzner, Alexandra Barentz, Eric Bauchau, Joe Beauduin, André Beernaerts, Mireille Beernaerts, Gaelle Bellec, Marijke Bisschop, Véronique Bizet, Anne Boddaert, Patricia Bogerd, Danielle Borremans, Jean Michel Bosmans, Patrice Bourg, Chantal Butaye, Servaas Carbonez, Catherine Chatin, Robert Chatin, Jacques Chevalier, Marianne Chevalier, Colette Contempre, Chris Coppije, Philippe Craninx, Jean-Claude Daoust, Joakim Darras, Cedric de Biolley, François de Borchgrave, Olivier de Clippele, Sabine de Clippele, Marleen De Geest, Brigitte de Laubarède, Alison de Maret, Pierre de Maret, Chantal de Spot, Jean de Spot, Sabine de Ville de Goyet, Sebastiaan de Vries, Agnès de Wouters, Philippe de Wouters, Didier Debroux, David D’Hooghe, Frederika D’Hoore, Anne-Marie Dillens, Stanislas d’Otreppe de Bouvette, Amélie d’Oultremont, Patrice d’Oultremont, Downtown Real Estate, Patricia Emsens, Danièle Espinasse, Jacques Espinasse, Catherine Ferrant, Isabelle Ferrant, Alberto Garcia-Moreno, Nathalie Garcia-Moreno, Anne Marie Ghuys, André Ghuys, Hélène Godeaux, Pierre Goldschmidt, Sylvia Goldschmidt, Philippe Goyens, Arnaud Grémont, Fiona Groetaers, Roger Heijens, Eric Hemeleers, Axelle Heuvelmans, Francois Hinfray, Ulrike Hinfray, Margarete Hofmann, Veerle Huylebroek, Ann Iserbyt, Kathleen Iweins, Guy Jansen, Yvan Jansen, Patrick Kelley, Jeff Kowatch, Wini Kowatch, Christine le Maire, Hélène Lempereur, Nadine Manjikian – Vilde, Veronique Meert, Luc Meeùs, Marie-Christine Meeùs, Jan Nellens, Martine Payfa, Agnes Peeters, Michel Penneman, Marie-Jo Perrier Post, Marie Pok, Agnes Rammant, Jean-Pierre Rammant, Daniel Rata, Ruxandra Rata, André Rezsohazy, Bénédicte Ries, Olivier Ries, Isabelle Schaffers, Désirée Schroeders, Hans Schwab, My-Van Schwab, Giuseppe Scognamiglio, Myriam Sepulchre, Sarah Sheil, Amélie Slegers, Pierre Slegers, Edouard Soubry, Anne-Véronique Stainier, Irene Steels – Wilsing, Frank Sweerts, Dominique Tchou, Marie-Françoise Thoua, Beatrix Thuysbaert, Olivier Thuysbaert, Béatrice Trouveroy, Yves Trouveroy, Maarten van Daalen, Els van de Perre, Radboud van den Akker, Paul Van Dievoet, Henriëtte van Eijl, Frédéric van Marcke, Stephanie van Rossum, Pascale Van Zuylen, Marie Vander Elst, Koen Vanhaerents, Patrick Vastenaekels, Armelle Vérola, Olivier Vérola, Inge Vierstraete, Luc Vierstraete, Michel Wajs, Ann Wallays, Sabine Wavreil, Nathalie Zalcman. et tous ceux qui souhaitent garder l’anonymat / en diegenen die anoniem wensen te blijven / and all those who prefer to remain anonymous.
OFFICIAL FASHION SPONSOR KLARAFESTIVAL
WWW.GINGERCOLLECTIONS.COM
Elke dag een ritme
Elke dag een flesje
13942 YAKULT adv. Klara Festival A5.indd 1
28/01/19 13:13