Znikające miliardy | #1 raport CA KJ by Klub_Jagiellonski

Raport portt p

1/2015 1/201 15

ZNIKAJACE MILIARDY JAK TRANSFER DOCHODOW ZA GRANICE DRENUJE POLSKI BUDZET

Radoslaw la a Piekarz Aleksy Miarkowski

Radosław Piekarz Ekspert CA KJ ds. podatków i ﬁnansów publicznych

Ekonomista, doradca podatkowy, wspólnik w kancelarii A&RT Rynkowska, Kosieradzki, Piekarz. Absolwent Wydziału Nauk Ekonomicznych oraz Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego. Doktorant na Akademii im. Leona Koźmińskiego w Warszawie. Posiada 10-letnie doświadczenie w doradztwie podatkowym zdobyte podczas pracy w jednej wiodących międzynarodowych ﬁrm consultingowych. Jego specjalizacją są ceny transferowe. Jest autorem artykułów naukowych z zakresu VAT, cen transferowych oraz cła oraz współautorem książek: „Podatkowe aspekty działalności w specjalnych strefach ekonomicznych” (wyd. Unimex 2012) oraz „Ceny transferowe, mechanizmy ustalania i zarządzanie ryzykiem” (wyd. Wolters Kluwer 2015).

Aleksy Miarkowski Ekspert CA KJ ds. podatków i ﬁnansów publicznych

Prawnik, licencjonowany doradca podatkowy, posiada 5 lat doświadczenia w krajowych i międzynarodowych ﬁrmach doradczych. Specjalizuje się w zakresie cen transferowych, podatku od osób prawnych i podatku od nieruchomości. Doktorant w Katedrze Prawa Finansowego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Przygotowuje rozprawę doktorską na temat podatkowych instrumentów wsparcia rozwoju innowacyjności (R&D) u przedsiębiorców. Autor publikacji z zakresu prawa podatkowego. Uczestniczył w przygotowaniu rekomendacji regulacji podatkowych w ramach prac Rady Konsultacyjnej Prawa Podatkowego działającej przy Ministerstwie Finansów. Współautor projektu ustawy o Rzeczniku Praw Podatnika przygotowanej w ramach Fundacji Republikańskiej.

Znikające miliardy Jak transfer dochodów za granicę drenuje polski budżet

Radosław Piekarz Aleksy Miarkowski

Raport 1/2015

Spis treści Streszczenie raportu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 Dyskusja o cenach transferowych z punktu widzenia dobra wspólnego . . .6 Kto i w jakiej wysokości płaci w Polsce podatek CIT? . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7 Dlaczego ten temat jest istotny? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7 Ramy prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7 Statystyki CIT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8 Co wiemy o transferze dochodów i erozji podstawy opodatkowania? . . .12 Kontrole cen transferowych w Polsce, czyli dlaczego jest tak źle . . . . . . .15 Badanie NIK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 Badanie CA KJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 Co można zrobić aby ograniczyć erozję podstawy opodatkowania? . . . . .19 Wykaz źródeł . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21 Publikacje OECD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21 Bibliograﬁa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21

Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego

Znikające miliardy

Streszczenie raportu Tezy 1) W Polsce występuje zjawisko erozji wpływów z podatku CIT. 2) Zjawisko to jest powiązane z transferowaniem przez podatników dochodów do krajów o korzystniejszych systemach podatkowych (raje podatkowe). 3) Nie istnieją badania naukowe ani opracowania Ministerstwa Finansów, które wskazywałyby na wielkość strat budżetowych spowodowanych transferem dochodów za granicę. Niniejszy raport prezentuje pierwsze w Polsce szacunkowe wyliczenie w tym względzie, oceniając straty budżetu państwa na co najmniej 10 miliardów złotych. 4) Straty dotyczą nie tylko budżetu państwa, ale również budżetów samorządowych. 5) Straty wynikają ze słabości instytucjonalnej i kadrowej polskiego fiskusa. Kontrole w zakresie cen transferowych są rzadkie i niepoprzedzone tzw. analizą ryzyka. Podmioty do kontroli typowane są więc na zasadzie losowej, a nie według rzeczywistego potencjału w zakresie transferowania dochodu. Urzędnicy fiskusa nie mają dostępu do podstawowych narzędzi kontroli cen transferowych, takich jak bazy danych sprawozdań finansowych oraz bazy powiązań kapitałowych i osobowych pomiędzy podmiotami działającymi na rynku. 6) Proponujemy trzypunktowe remedium. Po pierwsze, wyposażenie urzędników fiskusa w wiedzę niezbędna do walki z patologią cen transferowych. Po drugie, wprowadzenie zasady powiązania kontroli skarbowej w zakresie cen transferowych z poziomem ryzyka związanego z transferem dochodu za granicę. Po trzecie, Ministerstwo Finansów powinno opracować wytyczne w kwestii cen transferowych dla przedsiębiorców.

Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego

Raport 1/2015

Dyskusja o cenach transferowych z punktu widzenia dobra wspólnego Niniejsza analiza dotyczy coraz szerzej dyskutowanego na świecie1 zjawiska unikania opodatkowania i tzw. erozji podstawy opodatkowania. Dyskusja ta ma miejsce m.in. na szczeblu unijnym oraz na szczeblu Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Poważna i szeroko zakrojona debata publiczna na temat drenażu finansów publicznych przez transfer dochodów za granicę i unikanie opodatkowania jest bardzo potrzebna, choć w obecnych warunkach nadal stanowi produkt deficytowy. Co więcej, naszym zdaniem dyskusja o tym problemie jest w Polsce emocjonalna i sprowadzana do utartych i nie zawsze prawdziwych frazesów („markety nie płacą podatków w Polsce”, „firmy zagraniczne unikają opodatkowania w Polsce”). Stwierdzić należy, że poważna dyskusja o obowiązkach podatkowych, w tym o zjawisku unikania opodatkowania, w Polsce ma wymiar jedynie ekspercki. Temat ten jest poruszany prawie wyłącznie wśród doradców podatkowych zajmujących się tą tematyką zawodowo. Z przykrością należy uznać, że to zagadnienie praktycznie nie jest analizowane z punktu widzenia dbania o dobro wspólne, tj. z punktu widzenia stabilności finansów publicznych oraz z punktu widzenia interesu uczciwych podatników. Musimy mieć świadomość, że podatnicy uczciwie rozliczający podatki w Polsce stoją na gorszej pozycji, jeśli chodzi o konkurencyjność, niż ci, którzy ukrywają dochody za granicą. Tym samym, walka z nieuczciwym drenażem polskich finansów publicznych to nie tylko walka o stabilne finanse. To również walka o uczciwe warunki działania na rynku. W tym o uczciwe zasady akumulacji własności prywatnej. Chcemy wprowadzić temat drenażu finansów do debaty publicznej o polskim systemie podatkowym na bardziej merytoryczny poziom. Zjawisko przerzucania dochodu do obcych jurysdykcji podatkowych realizowane za pomocą cen transferowych kosztuje polski budżet co najmniej 10 miliardów złotych rocznie. Jest to więc temat istotny dla każdego z nas. Niemniej, mało merytoryczna dyskusja może doprowadzić do złych decyzji politycznych. Naszym zdaniem, powinno się poświęcić odpowiednio dużo czasu na dokładne przeanalizowanie zagadnienia i zaprojektowanie mądrych rozwiązań prawnych, nie zaś wysuwać, często spotykane w Polsce, niemerytoryczne propozycje legislacyjne, które mogą jedynie zaszkodzić polskiej gospodarce i polskim przedsiębiorcom.

Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego

Znikające miliardy

Kto i w jakiej wysokości płaci w Polsce podatek CIT? Dlaczego ten temat jest istotny? Wpływy z podatku dochodowego od osób prawnych to ok. 30 miliardów rocznie. Jest to czwarty pod względem wysokości wpływów podatek. CIT stanowi dochód nie tylko budżetu państwa, lecz również jednostek samorządu terytorialnego. Do jednostek samorządu terytorialnego, tj. gmin, powiatów i województw trafia odpowiednio: 6,71%, 1,4% oraz 14,75% wpływów z podatku CIT2. Stąd, stabilność wpływów z tego podatku jest kluczowa zarówno dla budżetu państwa, jak i finansów samorządowych. Niestety wpływy z CIT, jak wykażemy w niniejszej analizie, na skutek zaniedbań instytucji publicznych uległy znacznej erozji. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy jest wykorzystywanie krajowych lub międzynarodowych struktur kapitałowych do transferu dochodu do tych podmiotów, które są niżej opodatkowane. Taki transfer odbywa się poprzez nierynkowe ustalanie tzw. cen transferowych na towary lub usługi w transakcjach z podmiotami powiązanymi kapitałowo lub osobowo. Dla przykładu, firma z polski posiada spółkę córkę zlokalizowaną na Cyprze. W Polsce CIT wynosi 19% podczas gdy na Cyprze stawka CIT równa jest 10%. Polskie przedsiębiorstwo ma finansowe powody do tego aby w sposób sztuczny transferować dochód na Cypr (np. poprzez zakupy usług od spółki cypryjskiej po zawyżonych kosztach). Dzięki temu, właściciel zarówno polskiej, jak i cypryjskiej spółki jest w stanie zredukować swoje globalne obciążenia podatkowe.

Ramy prawne Należy mieć świadomość, że kwestia transferu dochodów i cen transferowych nie jest typowo polskim problemem. Kwestie związane z cenami transferowymi są przedmiotem różnych regulacji prawnych. Na poziomie międzynarodowym, kwestie te regulują tzw. Wytyczne OECD3, zaś na poziomie krajowym ustawodawstwa poszczególnych państw. W Polsce odpowiednie przepisy to art. 9a i art. 11 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych oraz odpowiadające im artykuły 25a oraz 25 ustawy o podatku dochodowym od osób ﬁzycznych. Upraszczając nieco, przepisy te wprowadzają deﬁnicję podmiotów powiązanych oraz ustanawiają metody określania (tzw. szacowania)

Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego

Raport 1/2015

cen transferowych. Celem przepisów jest zapewnienie, że podatnicy będą stosowali w rozliczeniach ze swoimi podmiotami powiązanymi ceny rynkowe, tj. takie, jakie są stosowane przez inne podmioty na rynku. W konsekwencji, dochody takich przedsiębiorstw również pozostaną na poziomie rynkowym, co z kolei przełoży się na wpływy podatkowe do budżetu państwa.

Statystyki CIT Zanim przejdziemy do samej kwestii cen transferowych i drenażu ﬁnansów publicznych wywołanego transferem dochodów, spójrzmy na statystyki CIT. Krótka analiza tychże statystyk to, naszym zdaniem, dobry sposób na zarysowanie skali strat budżetowych. Z analizy statystyk wynika bowiem, że problem z erozją wpływów z CIT rzeczywiście w Polsce występuje i istnieją co najmniej trzy przesłanki potwierdzające tę diagnozę. Zauważmy, że liczba podatników CIT stale rośnie. W 2003 r. ok. 230 tys. podmiotów było opodatkowanych podatkiem CIT, zaś w 2013 r. podatników było już ponad 400 tys. Był to więc przyrost o ok. 70%. RySUNEK 1: LICZBA PODATNIKóW PODATKU DOChODOWEGO W LATACh 2003–2013

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych publikowanych przez MF

Naturalną konsekwencją dużego wzrostu liczby podmiotów opodatkowanych podatkiem CIT, powinien być wzrost zarówno zagregowanych przychodów przedsiębiorstw (tj. sumy przychodów raportowanych przez wszystkie przedsiębiorstwa), jak i zagregowanej podstawy opodatkowania, tj. dochodu

Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego

Znikające miliardy

(różnicy pomiędzy przychodami a kosztami działalności). Zagregowane przychody w istocie rosły w badanym okresie (z załamaniem w 2012 r.). W 2003 r. zagregowane przychody przedsiębiorstw wynosiły ok. półtora biliona złotych, zaś w 2013 r. prawie trzy biliony złotych. W wartościach nominalnych jest to więc wzrost o ponad 100%. Zagregowane dochody w tym samym czasie wzrosły z 75 miliardów złotych w 2003 r. do prawie dwustu miliardów w 2013 r., co jest wzrostem o 160%. RySUNEK 2: PRZyChóD PRZEDSIęBIORSTW (TyS. Zł) W LATACh 2003–2013

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych publikowanych przez MF RySUNEK 3: DOChODy PRZEDSIęBIORSTW W LATACh 2003–2013

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych publikowanych przez MF

Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego

Raport 1/2015

Powyższe dane są dla budżetu państwa z pozoru optymistyczne. Zwiększyła się liczba podmiotów opodatkowanych podatkiem dochodowym od osób prawnych, zwiększył się również zagregowany dochód wykazywany przez te podmioty. Jednakże, gdy zaczynamy badać statystyki szczegółowo, zaczynamy odnajdować poszlaki, które wskazują na występowanie zjawiska transferu dochodów za granicę. Zbadajmy dla przykładu udział zagregowanego dochodu w zagregowanym przychodzie. Można tę wielkość rozpatrywać jako miarę rentowności przedsiębiorstw, gdyż wskaźnik ten mówi, ile dochodu przedsiębiorstwo wypracowuje z przychodów, tj. ze sprzedaży usług i towarów. Jak się wydaje, wskaźnik ten w rozwijającej się gospodarce powinien rosnąć. Zwiększa się bowiem dostęp polskich przedsiębiorstw do kapitału, nowych technologii czy technik produkcji redukujących koszty działalności gospodarczej. Okazuje się jednak, że wskaźnik w okresie 2003–2013 pozostawał mniej więcej stały. W 2003 r. wskaźnik wynosił 5,07% podczas gdy w 2013 r. 6,62%. Naszym zdaniem możliwe są dwa wyjaśnienia tego zjawiska. Po pierwsze, możliwe jest, że polscy podatnicy CIT nie zwiększyli istotnie rentowności prowadzonych przez siebie przedsiębiorstw w badanym okresie. Po drugie możliwe jest, że zwiększona rentowność została ukryta z wykorzystaniem różnych technik optymalizacji podatkowej lub unikania opodatkowania (np. poprzez stosowanie cen transferowych). RySUNEK 4: UDZIAł DOChODU W PRZyChODZIE PRZEDSIęBIORSTW W LATACh 2003–2013

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych publikowanych przez MF

Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego

Znikające miliardy

Powyższe dane (tj. wzrost bazy podatkowej i wzrost zagregowanego dochodu przedsiębiorstw) oczywiście powinny mieć wpływ na podatek należny wykazywany przez sektor przedsiębiorstw. Ten, w wartościach nominalnych wzrósł o ok. 69% w porównaniu do 2003 r. Co było przyczyną wzrostu wpływów z CIT? Są dwie możliwości: polskie spółki mogły zwiększyć dochodowość (co powinno być racjonalnym założeniem przy uwzględnieniu ciągłego wzrostu gospodarczego), lub też zwiększyła się liczba podatników. Jak zbadać, co było przyczyną wzrostu wpływów z CIT? Można obliczyć ile – w badanym okresie – płacił średnio podatnik. Jak się okazuje, wskaźnik ten nie uległ zmianie. Oznacza to, że cały wzrost wpływów z CIT należy przypisać jedynie wzrostowi liczby podatników, nie zaś wzrostowi rentowności (dochodowości) polskich firm. Jeśli uwzględni się czynnik inflacji, podatek liczony na podatnika uległ de facto zmniejszeniu. To stwierdzenie warto zapamiętać, bowiem jest to pierwsza przesłanka, która sugeruje, że w Polsce występuje negatywne zjawisko drenażu finansów publicznych. Drugą przesłanką uzasadniającą tezę o istotnym drenażu polskiego budżetu może być analiza struktury podatników CIT. Jak pokazują dane, 14 grup kapitałowych, w których skarb państwa posiada udziały, płaci do budżetu ok 7,6 mld CIT (2011 r.), co jest równe 25% udziału we wpływach całkowitych z podatku CIT, wynoszących 30 miliardów złotych. Innymi słowy, czternaście grup kapitałowych z udziałem skarbu państwa jest odpowiedzialnych za prawie 1/4 wpływów z CIT, podczas gdy pozostałe 357 tys. podatników (sic!) wpłaca zaledwie 75% tego podatku4. Oczywiście mamy świadomość, że jednoznaczne wnioskowanie z tych danych może być ryzykowne. Przede wszystkim dlatego, że spółki z udziałem skarbu państwa to największe przedsiębiorstwa nie tylko w Polsce, ale i w naszej części Europy. Nie jest więc niczym niezwykłym, że te przedsiębiorstwa wykazują najwyższe dochody i tym samym płacą wysokie podatki. Jednakże, aż tak duża dysproporcja budzi uzasadnione wątpliwości. Istnieje też trzecia poszlaka wskazująca na drenaż polskich finansów publicznych. Gdy porównamy statystyki dotyczące udziału wpływów z CIT w PKB poszczególnych państw, dojrzymy tendencję spadkową w przypadku Polski (mimo wzrostu liczby podatników, zob. Rysunek 1). Co ciekawe, Republika Czeska notuje wyższe wpływy z CIT w stosunku do PKB, mimo że czeska stawka CIT jest równa polskiej i wynosi 19%.

Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego

Raport 1/2015 RySUNEK 5: UDZIAł WPłyWóW Z CIT W PKB WyBRANyCh PAńSTW

Źródło: Opracowanie własne

Naszym zdaniem, powyższe dane wskazują, że w Polsce występuje zjawisko transferu dochodów z wykorzystaniem cen transferowych i powiązań między spółkami, przyczyniające się do drenażu ﬁnansów publicznych. Niestety skala tego zjawiska nie została nigdy dla naszego kraju oszacowana. Nawet Ministerstwo Finansów przyznało, że nie jest w stanie policzyć skutków wprowadzenia tzw. ustawy o rajach podatkowych5. Naszym zdaniem, istnieją jednak narzędzia, metodologia i dane, które pozwolą oszacować straty budżetu. Niestety wszelkie dane posiada Ministerstwo Finansów i są one objęte tajemnicą skarbową. Tym niemniej, ogólne oszacowanie skali problemu jest możliwe. Stąd, nasz raport podaje pierwszy w Polsce wstępny szacunek strat (prawdopodobnie nieco zaniżony), nie zaś ostateczną wartość luki podatkowej.

Co wiemy o transferze dochodów i erozji podstawy opodatkowania? Przyjrzyjmy się teraz uważniej głównemu tematowi niniejszego opracowania, czyli transferowi dochodów. Niestety nie istnieją naukowe opracowania ani badania dotyczące konkretnie tematu erozji opodatkowania i transferu dochodów w Polsce (te badania dopiero powstają na Akademii Leona Koźmińskiego). Również Ministerstwo Finansów nie dokonało tego typu analizy. Jednakże, temat ten był i nadal jest przedmiotem badań naukowych na świecie. Poniżej przedsta-

Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego

Znikające miliardy

wiamy kluczowe wnioski płynące z najważniejszych badań przeprowadzonych przez ekonomistów zarówno w Europie jak i USA. Przeważająca liczba prac naukowych bada tzw. elastyczność dochodową wykazywaną przez międzynarodowe korporacje. Badania te koncentrują się na wykazaniu, jak zmienia się podstawa opodatkowania, gdy zmieniają się stawki podatkowe na świecie. Jest to pośredni dowód na istnienie zjawiska transferu dochodów. Elastyczność bowiem to wskaźnik, który tłumaczy jak zmieni się dochód spółki np. z Niemiec, gdy na Cyprze dokona się obniżki stawek CIT. Duża elastyczność będzie mówiła więc o podatności korporacji na stosowanie optymalizacji wykorzystujących transfer dochodu. Wśród tych badań można wymienić badanie przeprowadzone przez Klassena, Langa i Wofsona6. Doszli oni do wniosku, że podatki i taryfy celne odgrywają kluczową rolę w planowaniu operacji biznesowych przez korporacje. Autorzy doszli do wniosku, że zmiana stawki podatkowej o 10 punktów procentowych (pp) w danej jurysdykcji podatkowej (np. z 20% do 10%) zmienia wielkość inwestycji spółek amerykańskich w tej jurysdykcji o 65%. W innym badaniu Bartelsam i Beetsma7 odkryli, że skala przerzucania dochodu jest znacząca. Wzrost stawki podatkowej o 1pp prowadzi do zmniejszenia dochodów budżetu o 3%. Oczywiście wiąże się to z faktem, że podatnicy, celem zredukowania ciężaru opodatkowania, zaczynają transferować dochód do jurysdykcji podatkowych o niższym opodatkowaniu. W kolejnym badaniu Desay, Foley i hines8 doszli do wniosku, że spółki ze znaczącymi zagranicznymi operacjami biznesowymi najbardziej korzystają na wykorzystywaniu rajów podatkowych. Autorzy oszacowali, że ﬁrmy, które początkowo inwestowały w gospodarkach, które gwałtownie wzrosły, są bardziej skore do zakładania spółek córek w rajach podatkowych. Przeprowadzona przez autorów regresja wskazuje, że większa o 1% sprzedaż spółki związana jest z większym o ok. 1,5–2% prawdopodobieństwem stworzenia spółki córki w raju podatkowym. To badanie jest dla nas szczególnie istotne, ponieważ wydaje się, że Polska należy do grupy gospodarek zagrożonych właśnie tym zjawiskiem. Kolejny autor, Matthias Dischinger9 oszacował, że jeśli różnica w stawkach podatkowych pomiędzy krajem macierzystym i rajem podatkowym zmienia się o 10%, dochód przed opodatkowaniem spółki córki (zlokalizowanej w raju podatkowym) zmieni się o 7% (jest to miara elastyczności dochodu przed opodatkowaniem względem relatywnej różnicy w poziomie opodatkowania). Innymi słowy, korporacje wykazują dużą podatność na pokusę stosowania nierynkowych cen transferowych celem zredukowania ciężaru podatkowego.

Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego

Raport 1/2015

Znaczący wkład naukowy w badanie zjawiska transferu dochodów wniosła Kimberley Clausing. Dla przykładu w artykule „The impact of transfer pricing on intrafirm trade”10 autorka oszacowała, że niższa stawka podatkowa w kraju goszczącym ma wpływ na handel pomiędzy spółkami powiązanymi, zaś wpływ ten (elastyczność) wynosi 4,4%. W kolejnym artykule (Clausing, 2003) autorka wykazała, że spadek stawki podatkowej o 1% w kraju goszczącym powoduje zmianę cen towarów eksportowanych do tego kraju o 2%, zaś importowanych z tego kraju o 1,8%. W artykule „Multinational firm tax avoidance and tax policy”11 Clausing wykazała, że niższa o 1% stawka podatkowa w kraju goszczącym w porównaniu ze stawkami podatkowymi w USA wiąże się z większymi o 0,5% dochodami spółki zlokalizowanej w kraju goszczącym. Najważniejszym jednak artykułem prof. Clausing jest „The revenue effects of multinational firm income shifting”12. Clausing podaje, że wedle szacunków budżet amerykański traci rocznie ok. 90 miliardów dolarów (30% wpływów z CIT) w wyniku zjawiska transferu dochodów. Ta wartość (30% wpływów z CIT), w obliczu braku badań dotyczących bezpośrednio sytuacji Polski, powinna być przyjęta jako wartość orientacyjna strat polskiego budżetu. Co więcej, przyjęcie takiej wielkości jest podejściem zachowawczym, bowiem amerykański fiskus ma o wiele lepsze narzędzia do ścisłej kontroli amerykańskich podatników. Innymi słowy, podatnikom amerykańskim o wiele trudniej niż podatnikom polskim jest uciekać z opodatkowaniem z USA. W wartościach pieniężnych powyższe oznacza, że nieuczciwi podatnicy drenują co roku z budżetu ok. 10 miliardów złotych, przy czym kwota ta może być znacznie wyższa. Ponadto, porównując średni wskaźnik udziału wpływów z CIT w PKB w krajach OECD (wynosi on 2,85%) z tym samym wskaźnikiem dla Polski (wynosi on 2,1%) otrzymamy podobny wynik. Wpływy z CIT w Polsce powinny być o ok. 10 miliardów wyższe. Chcemy zaznaczyć, że niniejszy raport jest dopiero pierwszym krokiem w procesie analizy zjawiska drenażu finansów publicznych. Podejmiemy w Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego kolejne działania aby: ▪ oszacować w dokładniejszy sposób straty budżetu, ▪ wytypować kierunki transferu dochodów z Polski, ▪ wskazać branże, które są najbardziej narażone na ryzyko przedmiotowych transferów.

Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego

Znikające miliardy

Kontrole cen transferowych w Polsce, czyli dlaczego jest tak źle Wiemy już, że zjawisko transferu dochodów w Polsce występuje i prowadzi do strat budżetu państwa. Zastanówmy się z czego wynika taki stan rzeczy.

Badanie NIK W styczniu 2015 r. Naczelna Izba Kontroli przygotowała raport pt. „Nadzór organów podatkowych i organów kontroli skarbowej nad prawidłowością rozliczeń z budżetem państwa podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego”13. Zdaniem NIK wyniki kontroli upoważniają do skierowania do Ministra Finansów następujących zastrzeżeń: ▪ organy podległe Ministrowi Finansów nie przeprowadziły wystarczających i skutecznych działań mających na celu zapobieganie uchylaniu się od opodatkowania przez podmioty z udziałem kapitału zagranicznego, poprzez transferowanie dochodów poza polski system podatkowy; ▪ w badanym okresie Minister Finansów nie dysponował analizami rozmiarów skali erozji bazy podatkowej i przenoszenia dochodów oraz skutecznymi narzędziami prawnymi zapewniającymi szczelność systemu podatkowego; ▪ organy podatkowe oraz organy kontroli skarbowej były niedostatecznie przygotowane do prowadzenia kontroli prawidłowości rozliczeń z budżetem państwa podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego. Przeprowadzono nieliczne kontrole mające na celu weryﬁkację legalności transferu dochodów przez podmioty gospodarcze. Na zbyt małą liczbę planowanych kontroli, poza niewystarczającym przygotowaniem organów podatkowych oraz organów kontroli skarbowej do prowadzenia kontroli tych zagadnień, wpływ miały ograniczenia czasowe wynikające z ustawy o swobodzie działalności gospodarczej oraz koncentrowanie się przez te organy, zgodnie z zaleceniami Ministra Finansów, na zwalczaniu nieprawidłowości w podatku od towarów i usług. Wnioski przedstawione przez NIK w dużej mierze pokrywają się z naszymi obserwacjami jako doradców podatkowych. Co więcej, wnioski płynące

Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego

Raport 1/2015

z badania, które przeprowadziliśmy jako CA KJ są podobne. Erozja wpływów podatkowych wynika ze słabości instytucji państwowych. Słabość ta sprawia, że dla tych podatników, których stać na tworzenie międzynarodowych struktur, Polska jest państwem, w którym istnieje instytucjonalne przyzwolenie na niepłacenie podatków.

Badanie CA KJ Postanowiliśmy rozwinąć badanie NIK i zadaliśmy Ministerstwu szereg pytań o kwestie kontroli cen transferowych. Poniżej prezentujemy kluczowe wnioski. Ministerstwo Finansów nie posiada informacji na temat liczby kontroli w zakresie cen transferowych przeprowadzonych przez urzędy skarbowe w latach 2009–2012. Resort przedstawił nam informacje za lata 2013–2014. Liczby te wynoszą odpowiednio 308 i 192. Ministerstwo posiada natomiast pełne informacje o kontrolach przeprowadzonych przez urząd kontroli skarbowej. W latach 2009–2014 przeprowadzono odpowiednio 278, 263, 197, 185, 142 oraz 107 kontroli skarbowych w zakresie cen transferowych, co stanowi ok. 2% wszystkich kontroli. Zauważmy, że liczba kontroli w tym kluczowym dla polskich podatków obszarze była od samego początku niska i systematycznie spada. RySUNEK 6: LICZBA ZAKOńCZONyCh KONTROLI UKS W SPRAWIE CEN TRANSFEROWyCh

Źródło: Opracowanie własne

Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego

Znikające miliardy

Jeśli przeanalizujemy doszacowania dochodu w poszczególnych latach (doszacowania mają miejsce w tych kontrolach, które kończą się negatywnie dla podatników), dojdziemy do wniosku, że skuteczność kontroli również pozostawia wiele do życzenia. RySUNEK 7: ŚREDNIE DOSZACOWANIE DOChODU W LATACh 2009–2014 PODCZAS KONTROLI CEN TRANSFEROWyCh

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych MF

Zauważmy wreszcie, że podczas kontroli skarbowych dotyczących cen transferowych w latach 2009–2014 oszacowano łączny dodatkowy dochód w kwocie 1 miliarda złotych. Innymi słowy, te nieliczne kontrole wykazały istotnie duży nielegalny transfer dochodu z Polski. Pozostaje zadać sobie pytanie, czy koncentracja instytucji państwa na kontroli tego obszaru nie przyczyniłaby się w sposób istotny do zahamowania erozji wpływów z CIT? Naszym zdaniem, erozja wpływów podatkowych z CIT to skutek dwóch czynników: słabości instytucji państwowych oraz złych przepisów prawnych. Ten pierwszy czynnik związany jest z brakiem przygotowania organów państwa (urzędów skarbowych, urzędów kontroli skarbowych) do prowadzenia kontroli w zakresie cen transferowych. Urzędy skarbowe i urzędy kontroli skarbowej nie zatrudniają odpowiedniej liczby specjalistów. Dość powiedzieć, że w UKS pracuje obecnie około stu specjalistów z zakresu cen transferowych. Możliwości prowadzenia skutecznej kontroli przez te sto osób są ograniczone, bowiem postępowania związane z cenami transferowymi są postepowaniami żmudnymi i długotrwałymi. Postępowania te bowiem nie ograniczają się jedynie do zbadania stanu faktycznego (tak jak np. w kontrolach VAT czy PIT), ale wymagają przeprowadzenia przez urzędy tzw. analizy porównawczej (wielostopniowa analiza, dzięki której można wskazać podmioty podobne do badanego w działalności biznesowej) i wyliczenia dla wytypo-

Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego

Raport 1/2015

wanych podmiotów tzw. międzykwartylowych przedziałów cen lub zysków (analiza statystyczna). Niektóre kontrole cen transferowych wymagają ponadto konstruowania modeli ekonomicznych (np. z wykorzystaniem zaawansowanych metod matematycznych, jak analiza Monte Carlo). Ponadto, do niedawna nie istniało centrum kompetencyjne, które mogłoby typować – na zasadzie analizy ryzyka – podmioty do kontroli. Każdy urząd skarbowy i każdy urząd kontroli skarbowej samodzielnie typował podmioty do kontroli. To prowadziło do sytuacji, w których jedne urzędy kontrolowały duże korporacje międzynarodowe z dużym potencjałem transferu dochodów, zaś inne zajmowały się kontrolą np. drobnych spółek rolniczych. Pracownicy organów podatkowych nie posiadali dostępu do odpowiednich narzędzi (takich jak bazy sprawozdań finansowych, bazy powiązań kapitałowych). Narzędzia te są niezbędne, aby takie postępowanie kontrolne sfinalizować. Bez bazy danych nie można bowiem stworzyć analizy porównawczej. Drugi czynnik związany jest ze słabej jakości legislacją w zakresie cen transferowych. Po pierwsze, legislacja ta obejmuje bardzo duży krąg podmiotów. Dzieje się tak ze względu na bardzo niskie wartości powiazań kapitałowych pozwalających objąć dany podmiot obowiązkiem sporządzenia dokumentacji cen transferowych (w Polsce jedynie 5% udziału w kapitale tworzy takie powiązanie, podczas gdy w większości krajów europejskich próg ten wynosi 20%) oraz niskie wartości transakcji, które obligują do sporządzenia dokumentacji cen transferowych. Prowadzi to do obciążenia niepotrzebnym obowiązkiem administracyjnym małych i średnich podmiotów, które nie generują ryzyka transferu dochodów (lub ryzyko to jest nieistotne z punktu widzenia budżetu państwa). Jednocześnie, przedmiotowa dokumentacja cen transferowych nie dostarcza fiskusowi danych do skutecznej analizy i kontroli cen transferowych. Innymi słowy, w obecnym kształcie jest to dokument zbędny, który w żaden sposób nie ogranicza negatywnego zjawiska transferu dochodów. Ponadto, przepisy legislacyjne przyjmowane są przez Parlament ze znacznym opóźnieniem. Przykładem legislacyjnej niemocy Ministerstwa Finansów jest brak klauzuli o unikaniu opodatkowania w polskim systemie prawa, mimo że zgodnie z wymogami Komisji Europejskiej14 taka klauzula powinna zostać wprowadzona. Klauzula ta mogłaby skutecznie ograniczyć niektóre metody transferu dochodów stosowane przez nieuczciwych podatników, bowiem niemożliwe byłoby tworzenie tzw. sztucznych struktur podatkowych (np. pozornie działających podmiotów w rajach podatkowych czy przeprowadzanie pozornych transakcji nieuzasadnionych ekonomicznie).

Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego

Znikające miliardy

Co można zrobić aby ograniczyć erozję podstawy opodatkowania? W ostatnim czasie Ministerstwo Finansów dostrzegło rosnący problem z erozją wpływów z CIT i podjęło istotne działania legislacyjne oraz organizacyjno-techniczne w zakresie cen transferowych, a w szczególności: ▪ nowelizację tzw. rozporządzenia w sprawie cen transferowych15 (lipiec 2013 r.), ▪ opublikowanie szczegółowych wytycznych w zakresie restrukturyzacji działalności pomiędzy podmiotami powiązanymi16 (luty 2014 r. i zmiana w czerwcu 2014 r.), ▪ powołanie w Ministerstwie Finansów Zespołu Zadaniowego ds. Kontroli Podmiotów Powiązanych, który współpracuje z Urzędem Kontroli Skarbowej w Warszawie, który to z kolei został wyznaczony jako Centrum Kompetencyjne ds. Cen Transferowych17 (kwiecień 2014 r.); warto zauważyć, że ta instytucja może stać się skutecznym instrumentem w walce z patologiami w zakresie rozliczeń CIT, ▪ zakup przez Ministerstwo Finansów bazy danych 11 mln sprawozdań ﬁnansowych ﬁrm z 32 państw europejskich w celu przeprowadzania analiz porównawczych, które mają być podstawą do wykrywania transferu dochodów za pomocą cen transferowych18 (styczeń–maj 2015 r.), ▪ przygotowanie projektu ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, który ma na celu całkowitą zmianę przepisów w zakresie dokumentacji cen transferowych19 (kwiecień 2015 r.), ▪ przygotowanie istotnej zmiany ww. projektu ustawy oraz przygotowanie projektu rozporządzenia o standardach dokumentacji cen transferowych oraz projektu specjalnego formularza CIT-TP – następnie przekazanie ich do Sejmu20 (czerwiec 2015 r.). Podjęcie powyższych kroków przez Ministerstwo Finansów (w szczególności centralizacja kompetencji, zakup bazy danych i projekt ustawy) należy uznać za przełomowe. Są to największe zmiany w zakresie regulacji dotyczących cen transferowych w ciągu ostatnich 10 lat. Zmiany te należy co do zasady ocenić pozytywnie. Kluczowe reformy są wprowadzane w kierunku zgodnym z wytycznymi Komisji Europejskiej oraz OECD. Jednakże wydaje się, że Ministerstwo Finansów wciąż działa na oślep, ponieważ nie przeprowadziło dotąd żadnej analizy, która wskazywałaby na straty budżetowe w wyniku transferu dochodów oraz na te branże gospo-

Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego

Raport 1/2015

darki, w których ryzyko transferu jest najwyższe. Przypominamy, że inne państwa takie badania prowadzą. Istnieje dla takich badań opracowana metodologia, istnieją stosowne narzędzia, a Minister Finansów ma dostęp do wszystkich danych, które pozwalają na przeprowadzenie ww. analiz (dostępu do tych danych nie ma np. środowisko eksperckie i naukowe). Nadal jednak brak kwalifikacji pracowników organów podatkowych w zakresie cen transferowych pozostaje największą bolączką tego systemu. Kontrola cen transferowych wymaga bowiem rozległej wiedzy nie tylko z zakresu prawa podatkowego, ale również z zakresu rachunkowości i finansów przedsiębiorstwa, z zakresu statystyki matematycznej i opisowej oraz z zakresu IT. Wydaje się, że na chwilę obecną pracownicy organów podatkowych, mimo znaczących postępów w tym zakresie, nie posiadają takiej wiedzy. Rozwiązaniem tego problemu jest oczywiście opracowanie planu szkoleń administracji skarbowej. Szkolenia te powinny dotyczyć nie tylko prawa podatkowego, ale również innych dziedzin, takich jak rachunkowość i finanse. Uważamy ponadto, że planowanie kontroli powinno być uzależnione od analizy ryzyka związanego z transferem dochodu za granicę. Nasza praktyka pokazuje, że w chwili obecnej nie istnieje rozsądna polityka planowania kontroli. Odbywają się one na zasadzie „chybił-trafił”. Podmioty do kontroli dobierane są w sposób losowy. Jak już wspomnieliśmy, kontrole cen transferowych są długie i żmudne. Nie istnieje uzasadnienie dla prowadzenia kontroli prewencyjnych. Kontrole w tym zakresie powinny być przeprowadzone tylko u tych podmiotów, które mogą stosować agresywne techniki optymalizacji podatkowej. Takie rozwiązanie nie obciążałoby uczciwych podatników. Ponadto, Ministerstwo Finansów powinno opracować wytyczne dla przedsiębiorców dotyczące kwestii cen transferowych. W chwili obecnej takie wytyczne w ogóle nie istnieją, co rodzi istotne ryzyko podatkowe po stronie przedsiębiorców. Polskie przepisy dotyczące materii cen transferowych są niepełne i – co stanowi ogólny problem polskiego ustawodawstwa – napisane hermetycznym językiem. Napisanie dobrych wytycznych dotyczących cen transferowych naszym zdaniem nie stanowi problemu, bowiem istnieje świetny wzór do naśladowania – Wytyczne OECD. Należy zdawać sobie sprawę z faktu, że przepisy o cenach transferowych mają na świecie raczej charakter tzw. miękkiego prawa (soft law) – vide: wspomniane już Wytyczne OECD. Wynika to z faktu, że nie jest możliwe wskazanie jednego sposobu ustalania cen rynkowych dla wszystkich podmiotów. Wytyczne opracowane przez Ministerstwo Finansów z opisem metod ustalania cen transferowych

Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego

Znikające miliardy

zredukowałoby niepewność po stronie przedsiębiorców. W tym zakresie warto brać przykład z Wielkiej Brytanii, gdzie ﬁskus zamieszcza na swojej stronie internetowej tzw. noty wyjaśniające. Noty wyjaśniają prostym językiem jak stosować poszczególne przepisy podatkowe w praktyce.

Wykaz źródeł Publikacje OECD Action Plan on Base Erosion and Proﬁt Shifting (BEPS – Planu Działań OECD w zakresie Erozji Bazy Podatkowej i Transferu Dochodów) (lipiec 2013), White Paper on Transfer Pricing Documentation (Public Consultation) (lipiec 2013), Discussion Draft on Transfer Pricing Documentation and Country-by-Country Reporting (styczeń 2014), Action 8: Guidance on Transfer Pricing Aspects of Intangibles (wrzesień 2014), Guidance on Transfer Pricing Documentation and Country-by-Country Reporting, Proposal (wrzesień 2014), Guidance on the Implementation of Transfer Pricing Documentation and Country-by-Country Reporting Proposal (luty 2015), Action 13: Guidance on the Implementation of Transfer Pricing Documentation and Country-by-Country Reporting (czerwiec 2015).

Bibliografia Bartelsman, E. J., & Beetsma, R. M. W. J. (2003). Why pay more? Corporate tax avoidance through transfer pricing in OECD countries. Journal of Public Economics, 87(9–10), 2225–2252. Clausing, K. A. (2000). The impact of transfer pricing on intrafirm trade. International Taxation and Multinational Activity, (January), 173–200. Clausing, K. A. (2003). Tax-motivated transfer pricing and US intrafirm trade prices. Journal of Public Economics, 87(9–10), 2207–2223. http://doi.org/10.1016/S0047-2727(02)00015-4 Clausing, K. A. (2009). Multinational firm tax avoidance and tax policy. National Tax Journal, LXII(4), 703–725. Clausing, K. A. (2011). The revenue effects of multinational firm income shifting. Tax Notes, March, 1580–1586. Desai, M. a., Foley, C. F., & hines, J. R. (2006). The demand for tax haven operations. Journal of Public Economics, 90(3), 513–531. Retrieved from http://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0047272705001350

Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego

Raport 1/2015

Dischinger, M. (2007). Proﬁt shifting by multinationals: Indirect evidence from european micro data (No. 2007–30). Monachium. Klassen, K., Lang, M., & Wolfson, M. (1993). Geographic Income Shifting by Multinational Corporations in Response to Tax Rate Changes. Journal of Accounting Research, 31, 141–173. Kontroli, N. I. (2015). Nadzór organów podatkowych i organów kontroli skarbowej nad prawidłowością rozliczeń z budżetem państwa podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego. Warszawa. OECD. OECD Guidelines for Multinational Enterprises (1976).

Przypisy 1

Zob. np. Communication From The Commission To The European Parliament

And The Council A Fair and Eﬃcient Corporate Tax System in the European Union: 5 Key Areas for Action {SWD(2015) 121 ﬁnal}; Statement by Mr. Wolfgang Schäuble Minister of Finance of the Federal Republic of Germany to the International Monetary and Financial Committee Washington, 18 April 2015 I wiele innych 2

Stanowi o tym odpowiednio art. 4 ust. 3, art. 5 ust. 3 oraz art. 6 ust. 3 ustawy

z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego 3

OECD Guidelines for Multinational Enterprises (1976)

Piekarz, R., & Wrotniak, M. (2014). Reguła Rostowskiego wypiera zasadę Pareto,

czyli kto jeszcze płaci w Polsce podatki? Retrieved September 4, 2015, http://maketaxeasier.pl/uncategorized/regula-rostowskiego-wypiera-zasade-pareto-czyli-kto-jeszcze-placi-w-polsce-podatki 5

Ustawa ta reguluje opodatkowanie w Polsce dochodów spółek polskich rezydentów

podatkowych zlokalizowanych w tych państwach, które stosują nieuczciwą konkurencję podatkową 6

Klassen, K., Lang, M., & Wolfson, M. (1993). Geographic Income Shifting by Mul-

tinational Corporations in Response to Tax Rate Changes. Journal of Accounting Research, 31, 141–173. 7

Bartelsman, E. J., & Beetsma, R. M. W. J. (2003). Why pay more? Corporate tax

avoidance through transfer pricing in OECD countries. Journal of Public Economics, 87(9–10), 2225–2252. 8

Desai, M. a., Foley, C. F., & hines, J. R. (2006). The demand for tax haven

operations. Journal of Public Economics, 90(3), 513–531. 9

Dischinger, M. (2007). Proﬁt shifting by multinationals: Indirect evidence from

european micro data (No. 2007–30). Munich Discussion Paper. 10

Clausing, K. A. (2000). The impact of transfer pricing on intraﬁrm trade.

International Taxation and Multinational Activity, (January), 173–200.

Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego

Znikające miliardy 11

Clausing, K. A. (2009). Multinational ﬁrm tax avoidance and tax policy. National

Tax Journal, LXII(4), 703–725. 12

Clausing, K. A. (2011). The revenue eﬀects of multinational ﬁrm income shifting.

Tax Notes, March, 1580–1586. 13

Naczelna Izba Kontroli (2015). Nadzór organów podatkowych i organów kontroli

skarbowej nad prawidłowością rozliczeń z budżetem państwa podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego. Warszawa. 14

Zalecenie Komisji z dnia 6.12.2012 r. w sprawie agresywnego planowania po-

datkowego 15

Dziennik ustaw, http://dziennikustaw.gov.pl/DU/2013/768/1

Wyjaśnienia i komunikaty Ministerstwa Finansów, http://www.ﬁnanse.mf.gov.pl/pit/

wyjasnienia-i-komunikaty/-/asset_publisher/j25S/content/restrukturyzacja-dzialalnosci-pomiedzy-podmiotami-powiazanymi?redirect=http%3A%2F%2Fwww.ﬁnanse.mf. gov.pl%2Fpit%2Fwyjasnienia-i-komunikaty%3Fp_p_id%3D101_INSTANCE_j25S% 26p_p_lifecycle%3D0%26p_p_state%3Dnormal%26p_p_mode%3Dview%26p_p_col_ id%3Dcolumn-3%26p_p_col_count%3D1 17

Zarządzenie Nr 16 Ministra Finansów z dnia 11 kwietnia 2014 roku w sprawie

utworzenia Zespołu Zadaniowego do spraw Kontroli Podmiotów Powiązanych, h t t p : / / w w w. m f. g o v. p l / k o n t r o l a - s k a r b o w a /d z i a l a l n o s c /a k t y - p r a w n e / /asset_publisher/2NoO/content/zarzadzenie-nr-16-ministra-ﬁnansow-z-dnia-11-kwietnia-2014-roku-w-sprawie-utworzenia-zespolu-zadaniowego-do-spraw-kontroli-podmiotow-powiazanych?redirect=http%3A%2F%2Fwww.mf.gov.pl%2Fkontrola-skarbowa%2Fdzialalnosc%2Fakty-prawne%3Fp_p_id%3D101_INSTANCE_2NoO%26p_p_lifecycle%3D0%26p_p_state%3Dnormal%26p_p_mode%3Dview%26p_p_col_id%3Dc olumn-2%26p_p_col_count%3D1 18

Zamówienia publiczne Ministerstwa Finansów, http://www.mf.gov.pl/web/bip/no-

cache/ministerstwo-ﬁnansow/ministerstwo-ﬁnansow/zamowienia-publiczne-i-ofertysprzedazy?order_id=29901 19

Projekt ustawy o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób ﬁzycznych,

ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych oraz niektórych innych ustaw w: Rządowe Centrum Legislacji, http://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/12271904 20

Przebieg prac legislacyjnych nad rządowym projektem ustawy o zmianie ustawy

o podatku dochodowym od osób ﬁzycznych, ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych oraz niektórych innych ustaw, http://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/Przebieg Proc.xsp?nr=3697

Misją Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego jest stworzenie programu na rzecz podmiotowości Polaków. Wierzymy, że skuteczne, sprawne i dobre państwo stworzyć mogą tylko obywatele, którzy dzięki zorganizowanej wspólnocie, są w stanie osiągać swoje zbiorowe i indywidualne cele. Nasza działalność angażuje jednak nie tylko czas, ale także środki ﬁnansowe, których rozmiar rośnie wprost proporcjonalnie do liczby inicjatyw, które podejmujemy. Jeśli podzielasz nasze cele i dostrzegasz, tak jak my, potrzebę budowy podmiotowości Polski i Polaków, zachęcamy Cię do wsparcia Centrum Analiz darowizną pieniężną, której wysokość możesz określić sam. Centrum Analiz Klubu Jagiellońskiego 89 2490 0005 0000 4520 9401 3436 Tytuł: Darowizna na cele statutowe