Σύγχρονη οικονομική κρίση και ανισότητες στην υγεία. Διαχρονική ανάλυση των δεδομένων στην Ελλάδα

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΙΑΤΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ» ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ : ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΑ˙ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΣΤΗ ΕΛΛΑΔΑ

ΣΤΑΡΔΕΛΗ ΘΩΜΑΗ

ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ : ΜΠΕΝΟΣ ΑΛΕΞΙΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΥΓΙΕΙΝΗΣ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑΣ ΦΡΟΝΤΙΔΑΣ ΥΓΕΙΑΣ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

1

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΑ˙ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΣΤΗ ΕΛΛΑΔΑ

ΣΤΑΡΔΕΛΗ ΘΩΜΑΗ

ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ-KEY WORDS οικονομική κρίση – economical/financial/fiscal crisis δημόσια υγεία – public health φροντίδα υγείας – health care υπηρεσίες υγείας – health services σύστημα υγείας – health system πολιτική υγείας – health policy κοινωνικοί προσδιοριστές υγείας – social determinants of health ανισότητες στην υγεία – health inequalities

2

ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: Αλέξιος Μπένος, Καθηγητής Υγιεινής, Κοινωνικής Ιατρικής, ΠΦΥ Αλέξανδρος Γαρύφαλλος, Καθηγητής Παθολογίας – Κλινικής Ανοσολογίας Νικόλαος Παπαδάκης, Αναπληρωτής Καθηγητής Υγιεινής

3

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ .............................................. 5 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΙΝΑΚΩΝ .......................................................... 6 ΠΕΡΙΛΗΨΗ ...................................................................................................... 7 ABSTRACT ...................................................................................................... 8 ΔΗΛΩΣΗ .......................................................................................................... 9 ΑΝΤΙ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΩΝ ...................................................................................... 10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...................................................................................................... 11 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ .................................................................. 13 o ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑ......................................................................................13 o ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΕΣ ΥΓΕΙΑΣ – ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΑ..15 o ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ .............................................................. 18 ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥΣΑΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ .............................. 25 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ............................................................................................ 26 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ.......................................................................................... 29 o ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ ....................................................................... 29 o ΕΠΙΠΕΔΟ ΥΓΕΙΑΣ .................................................................................. 32 o ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ ................................................. 35 o ΠΑΡΑΤΗΡΟΥΜΕΝΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ - ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ..................................... 38 ΣΥΖΗΤΗΣΗ .................................................................................................... 43 ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ-ΔΥΝΑΤΑ ΣΗΜΕΙΑ ................................................................. 47 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ......................................................................................... 48 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ .............................................................................................. 51 4

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ Διάγραμμα 1: ποσοστό ανεργίας τριμηνιαία καταγραφή 2004-2012 ............29 Διάγραμμα 2: άνεργοι σε χιλιάδες τριμηνιαία καταγραφή 2004-2012............29 Διάγραμμα 3: ΑΕΠ σε εκατομμύρια ευρώ 2004-2012...................................30 Διάγραμμα 4: διακύμανση κατώτατου μισθού, μέσου εισοδήματος ανά μήνα και διάμεσου εισοδήματος ανά μήνα 2004-2012...........................................30 Διάγραμμα 5: αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας˙γενικός πληθυσμός Ελλάδας 2004-2012........................................................................................32 Διάγραμμα 6: αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας˙κακό και πολύ κακό (άνδρες-γυναίκες) 2004-2012.........................................................................32 Διάγραμμα 7: αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας˙ κακό και πολύ κακό (εργαζόμενοι –άνεργοι) 2004-2012.................................................................33 Διάγραμμα 8: αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας˙κακό και πολύ κακό ανάλογα με πεμπτημόριο εισοδήματος 2004-2012.........................................34 Διάγραμμα 9: αυτοαναφερόμενες ακάλυπτες ανάγκες για ιατρική φροντίδα˙λόγοι πρόσβασης αναλυτικά 2004-2012.........................................35 Διάγραμμα 10: αυτοαναφερόμενες ακάλυπτες ανάγκες για ιατρική φροντίδα˙λόγοι πρόσβασης (γυναίκες – άνδρες) 2004-2012.........................36 Διάγραμμα 11: αυτοαναφερόμενες ακάλυπτες ανάγκες για ιατρική φροντίδα˙λόγω υψηλού κόστους (άνεργοι – εργαζόμενοι) 2004-2012...........36 Διάγραμμα 12: αυτοαναφερόμενες ακάλυπτες ανάγκες για ιατρική φροντίδα για λόγους πρόσβασης˙ανάλογα με πεμπτημόριο εισοδήματος 2004-201.....37

..

5

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1: Εξέλιξη επιλεγμένων οικονομικών δεικτών στην Ελλάδα 20042012................................................................................................................31 Πίνακας 2: 2004-2012 αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας˙κακό και πολύ κακό (αναλογίες πιθανοτήτων γυναίκες/άνδρες) ............................................33 Πίνακας 3: 2004-2012 αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας˙κακό και πολύ κακό (αναλογίες πιθανοτήτων άνεργοι/εργαζόμενοι) .....................................33 Πίνακας 4: 2004-2012 αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας˙κακό και πολύ κακό (αναλογίες πιθανοτήτων 1ο /5ο πεμπτημόριο εισοδήματος) ..................34 Πίνακας 5: 2004-2012 αυτοαναφερόμενες ακάλυπτες ανάγκες ιατρικής φροντίδας˙ λόγοι πρόσβασης(αναλογίες πιθανοτήτων γυναίκες/άνδρες) ......36 Πίνακας 6: 2004-2012 αυτοαναφερόμενες ακάλυπτες ανάγκες ιατρικής φροντίδας˙ υψηλό κόστος(αναλογίες πιθανοτήτων άνεργοι/εργαζόμενοι) .....37 Πίνακας 7: 2004-2012 αυτοαναφερόμενες ακάλυπτες ανάγκες ιατρικής φροντίδας˙ λόγοι πρόσβασης(αναλογίες πιθανοτήτων 1ο /5ο πεμπτημόριο εισοδήματος) ..................................................................................................38 Πίνακας 8: Συσχέτιση μέσου εισοδήματος και αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας ως κακό ή πολύ κακό στους άνδρες....................................................39 Πίνακας 9: Συσχέτιση διάμεσου εισοδήματος και αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας ως κακό ή πολύ κακό στο γενικό πληθυσμό..........................39 Πίνακας 10: συσχέτιση ποσοστού ανεργίας και ανεκπλήρωτων αναγκών ιατρικής φροντίδας στο γενικό πληθυσμό, στις γυναίκες και σε όσους ανήκουν στο πρώτο πεμπτημόριο εισοδήματος............................................................39 Πίνακας 11: Συσχέτιση ετήσιων απολαβών ενός ατόμου χωρίς παιδί με το αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας ως κακό ή πολύ κακό στο γενικό οπληθυσμό, στους άνεργους, στις γυναίκες...................................................41 Πίνακας 12: Συσχέτιση ετήσιων απολαβών ενός ατόμου χωρίς παιδί με τις αυτοαναφερόμενες ακάλυπτες ανάγκες ιατρικής φροντίδας για λόγους πρόσβασης στις γυναίκες και για λόγους μεγάλης αναμονής στο γενικό πλθηθυσμό......................................................................................................42

6

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η σύγχρονη οικονομική κρίση έχει επηρεάσει την ελληνική οικονομία, την υγεία του πληθυσμού και τις υπηρεσίες υγείας με πρωτοφανή δριμύτητα, στα πλαίσια των δομικών αναδιαρθρώσεων σε καθεστώς οικονομικής επιτήρησης. ΣΚΟΠΟΣ: Η διερεύνηση της όξυνσης των ανισοτήτων στην υγεία στα πλαίσια της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα και ο έλεγχος πιθανής συσχέτισης της μεταβολής των οικονομικών δεικτών με δείκτες για το επίπεδο και την πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας. ΜΕΘΟΔΟΣ: Επιλέχθηκε σειρά οικονομικών δεικτών, το αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας και οι αυτοαναφερόμενες ακάλυπτες ανάγκες υγείας για λόγους πρόσβασης ως δείκτες του επιπέδου και της πρόσβασης στις υπηρεσίες υγείας και ελέγχθηκε η μεταξύ τους συσχέτιση. Ελέγθηκε πόσοι αναφέρουν κακό/πολύ κακό επίπεδο υγείας και ανεκπλήρωτες ανάγκες ιατρικής φροντίδας και η σύστασή τους ανάλογα με το φύλο,

την

εργασιακή

κατάσταση

και

το

πεμπτημόριο

εισοδήματος.

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ: Το ποσοστό όσων αναφέρουν κακό/πολύ κακό επίπεδο υγείας και ανεκπλήρωτες ανάγκες ιατρικής φροντίδας αυξήθηκε για το διάστημα 2004-2012, με τις γυναίκες έναντι των ανδρών και τους άνεργους έναντι των εργαζόμενων να εμφανίζουν υψηλότερα ποσοστά χωρίς στατιστικά σημαντική υπεροχή. Στατιστικά σημαντικός ο λόγος πιθανοτήτων του πρώτου προς το πέμπτο πεμπτημόριο εισοδήματος να δηλώσουν κακό/πολύ κακό επίπεδο υγείας και ανεκπλήρωτες ανάγκες ιατρικής φροντίδας. Θετική η συσχέτιση του ποσοστού ανεργίας με τις ανεκπλήρωτες ανάγκες ιατρικής φροντίδας στο γενικό πληθυσμό, στις γυναίκες και στο πρώτο πεμπτημόριο εισοδήματος, όπως και του αυτοαναφερόμενου κακού/πολύ κακού επιπέδου υγείας στον πληθυσμό με το διάμεσο εισόδημα και τις ετήσιες απολαβές ενός ατόμου χωρίς παιδί. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: Το αυτοπροσδιοριζόμενο κακό/πολύ κακό επίπεδο υγείας και οι αυτοαναφερόμενες ανεκπλήρωτες ανάγκες ιατρικής φροντίδας για λόγους πρόσβασης σχετίζονται θετικά με την εξέλιξη των οικονομικών δεικτών στην Ελλάδα της κρίσης. Όσον αφορά στον αριθμό και στη σύσταση των ανθρώπων που αναφέρουν κακό/πολύ κακό επίπεδο υγείας και ανεκπλήρωτες ανάγκες ιατρικής φροντίδας παρατηρείται αυξητική τάση με τις γυναίκες, τους άνεργους και κυρίως όσους ανήκουν στο πρώτο πεμπτημόριο εισοδήματος να επηρεάζονται περισσότερο.

7

ABSTRACT The current financial crisis has affected the Greek economy, health and health services with unprecedented severity, in the context of economy reforms under economic surveillance. AIM: The assessment of possible sharpening of health inequalities in Greece during the crisis and the estimation of possible correlation of economy indicators with indicators of health level and access to health services. METHOD: Several economic indicators were chosen, as well as self-perceived health and self-reported unmet needs for medical examination due to accessibility reasons and their correlation was tested. The number of people perceiving having bad/very bad health and reporting unmet needs for medical examination was estimated in association with their gender, labour status and income quintile. RESULTS: The percentage of people reporting bad/very bad health and unmet needs for medical examination increased for the period 2004-2012. Women have higher percentages than men and unemployed higher than employed people with a difference not of statistical importance. Statistical important was the odds ratio for the first quintile of income in comparison with the fifth quintile of income to declare bad/very bad health and unmet needs for medical examination. Positive correlation of unemployment rate and unmet needs for medical examination was observed for general population, women and people belonging to the first quintile of income, as well as self-reported bad/very bad health in general population with median income and annual earnings of single person without children. CONCLUSIONS: Self-perceived bad/very bad health and self – reported unmet needs for medical examination for accessibility reasons correlate positively with the progress of economic indicators in Greece in crisis. As far as the number and the composition of those reporting bad/very bad health and unmet needs, there is an upward trend with women unemployed and mostly people belonging to the first income quintile being more affected.

8

ΔΗΛΩΣΗ Δηλώνω ότι η διπλωματική εργασία “Η σύγχρονη οικονομική κρίση και οι ανισότητες στην υγεία˙διαχρονική ανάλυση των δεδομένων στην Ελλάδα” είναι δική μου δουλειά και δεν κατατέθηκε σε κανένα άλλο πανεπιστήμιο, καθώς επίσης ότι όλες οι πηγές που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτή αναφέρονται αναλυτικά στη βιβλιογραφία που παρατίθεται στο τέλος της εργασίας.

Σταρδέλη Θωμαή Μάρτιος 2014

Υπογραφή:……………………………..

9

ΑΝΤΙ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΩΝ

για όλες τις ανθρώπινες ιστορίες, που κρύβονται πίσω από τους αριθμούς

10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παγκόσμια οικονομική κρίση έχει επηρεάσει την ελληνική οικονομία με πρωτοφανή δριμύτητα, κάνοντας την Ελλάδα μία σημαντική δοκιμή για τη σχέση μεταξύ κοινωνικοοικονομικών παραγόντων

και την ευημερία ενός

πληθυσμού.1 Η σύγχρονη οικονομική κρίση, που εκδηλώθηκε το 2007 με την κατάρρευση της χρηματοπιστωτικής αγοράς και την πτώχευση πλήθους χρηματοπιστωτικών οργανισμών στις ΗΠΑ, εξελίχθηκε διεθνώς σε κρίση της πραγματικής οικονομίας και συνεχίζει να εξελίσσεται σε κρίση απασχόλησης με την αύξηση της ανεργίας να έχει φτάσει διεθνώς στο υψηλότερο επίπεδο των τελευταίων χρόνων.2,3 Η οικονομική αυτή ύφεση επηρέασε την ελληνική οικονομία με τέτοιο τρόπο και σε τέτοιο βαθμό ώστε να θεωρηθεί από πολλούς ο οικονομικά αδύναμος κρίκος της Ευροζώνης. Έτσι, το Μάρτιο του 2010 αποφασίστηκε για την οικονομική και την δημοσιονομική σταθερότητα της ευρωζώνης, η δημιουργία μηχανισμού στήριξης.4 Για την εφαρμογή του μηχανισμού στήριξης καταρτίστηκε από το Υπουργείο Οικονομικών με τη συμμετοχή της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, της Ευρωπαϊκής

Κεντρικής

Τράπεζας και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ), Μνημόνιο Οικονομικής και Χρηματοπιστωτικής Πολιτικής και Μνημόνιο Συνεννόησης στις Συγκεκριμένες Προϋποθέσεις της Οικονομικής Πολιτικής. Το πρόγραμμα σταθερότητας που σχεδιάστηκε και τα πρόσθετα μέτρα που προτάθηκαν, έθεσαν σε εφαρμογή τον μηχανισμό στήριξης της ελληνικής οικονομίας από τα κράτη μέλη της Ευρωζώνης και το ΔΝΤ με την παροχή χρηματοδότησης ύψους 110 δισ. ευρώ, εκ των οποίων 80 δισ. ευρώ σε διμερή δάνεια από τις χώρες της Ε.Ε. και 30 δισ. ευρώ από το ΔΝΤ. Μετά την υπογραφή του Μνημονίου και των άλλων οικονομικών πακέτων στήριξης μία σειρά μέτρων λιτότητας εφαρμόστηκε στον ελληνικό λαό ήδη από το 2010 απαιτώντας άμεσες και ζωτικής σημασίας μεταρρυθμίσεις του δημόσιου τομέα. Το Εθνικό Σύστημα Υγείας (ΕΣΥ) δε θα μπορούσε να εξαιρεθεί από αυτά τα μέτρα προς μεταρρύθμιση αφενός επειδή είχε ήδη σημαντικά δομικά προβλήματα όσον αφορά στη χρηματοδότηση, στην οργάνωση και στην παροχή υπηρεσιών, που μεγιστοποιήθηκαν εξαιτίας της δριμύτητας των συνθηκών της παρούσας οικονομικής κρίσης.5,6 Αφετέρου, όπου έχει παρέμβει το ΔΝΤ ως μηχανισμός στήριξης της τοπικής οικονομίας, οι αλλαγές στα συστήματα υγείας ήταν άμεσες.7,8 Έτσι και στην Ελλάδα, από τα πρώτα κιόλας κείμενα της 11

συμφωνίας περιλαμβάνονται ρητά προϋποθέσεις σύμφωνα με τις οποίες θα πρέπει να μεταρρυθμιστούν οι υπηρεσίες υγείας της Ελλάδας. Οι κυριότερες από αυτές τις αλλαγές αφορούν στην περικοπή της δαπάνης της κυβέρνησης για την υγεία, στον εκσυγχρονισμό του λογιστικού συστήματος των νοσοκομείων με συγχωνεύσεις και συνοδό περικοπή κλινών, στη μείωση των εργαζόμενων στα δημόσια νοσοκομεία με απολύσεις, πάγωμα προσλήψεων, πρόωρες συνταξιοδοτήσεις, διαθεσιμότητες, μειώσεις μισθών και κατάργηση επιδομάτων, στην ιδιωτικοποίηση υπηρεσιών υγείας και στην αύξηση της μετατόπισης του κόστους στο άτομο, στη μεταρρύθμιση στην πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας και στην αλλαγή της πολιτικής για το φάρμακο.1,9

12

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑ Η επίδραση της οικονομικής ύφεσης στην υγεία έχει προβληματίσει αρκετούς μελετητές τόσο όσον αφορά στη σύγχρονη οικονομική κρίση όσο και στα όσα έχουν εμπεδωθεί από την παρατήρηση προηγούμενων περίοδων οικονομικής δυσπραγίας. Έρευνες για την υγεία κατά τη διάρκεια της μεγάλης ύφεσης στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής το 1929-1937 έδειξαν ότι οι αυτοκτονίες αυξήθηκαν.10 Η ύφεση που ακολούθησε τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης στις αρχές της δεκαετίας του 1990 είχε καταστρεπτικές συνέπειες για την υγεία του πληθυσμού στην περιοχή, με τη θνησιμότητα να αυξάνεται έως και 20% σε μερικές χώρες.11 Ο ρυθμός της μετάβασης, συμπεριλαμβανομένης της μαζικής ιδιωτικοποίησης και την απουσία κοινωνικού ιστού ασφάλειας σε κάποιες χώρες επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τους δείκτες προσδόκιμου επιβίωσης.11,12 Πολλές από της χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης επανέκτησαν τα πριν της μετάβασης επίπεδα προσδόκιμου επιβίωσης μόλις δύο δεκαετίες αργότερα. Οι αρνητικές επιπτώσεις ραγδαίων οικονομικών μεταρρυθμίσεων βρέθηκε να είναι ηπιότερες σε χώρες στις οποίες μεγάλος αριθμός ατόμων ήταν μέλη κοινωνικών οργανώσεων, όπως εργασιακά σωματεία,

θρησκευτικές

ομάδες

ή

αθλητικές

ομάδες.12

Χώρες

που

επηρεάστηκαν από την οικονομική κρίση της Νοτιανατολικής Ασίας της δεκαετίας του 1990 ακολούθησαν διαφορετικές στατηγικές ανάκαμψης. Η Ταϋλάνδη και η Ινδονησία, οι οποίες μείωσαν τη δαπάνη σε τομείς της κοινωνικής προστασίας, βίωσαν αυξήσεις στη θνησιμότητα σε μικρό χρονικό διάστημα, ενώ η Μαλαισία κατάφερε να διατηρήσει προγράμματα κοινωνικής προστασίας

και δεν κατέγραψε αύξηση στους δείκτες θνησιμότητας. 6,13,14

Αυτά τα παραδείγματα δείχνουν πως οι εκβάσεις υγείας που ακολουθούν την ύφεση μπορεί να διαφέρουν, εν μέρει εξαρτώμενες από το πλαίσιο και τις αιτίες της κρίσης, αλλά και από τον τρόπο που απαντά μια χώρα στην κρίση. Πολλοί σχολιαστές έχουν διαφωνήσει για το αν η σύγχρονη διεθνής οικονομική αναταραχή, η χειρότερη από την εποχή της Μεγάλης Ύφεσης, απειλεί

την υγεία του πληθυσμού σε όλον τον κόσμο. 15-19 Ο Παγκόσμιος

Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) έχει προσθέσει έναν ακόμα προβληματισμό στο διάλογο αυτό: αν οι περικοπές δαπανών σε περιόδους οικονομικής ύφεσης 13

(ειδικά σε χώρες που έχουν χρειαστεί την επείγουσα βοήθεια του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ) θα μπορούσαν να επιβάλλουν περαιτέρω κινδύνους στην υγεία του πληθυσμού.20,21 Δεδομένα από την Ελλάδα δείχνουν επιδείνωση του επιπέδου ψυχικής υγείας τα χρόνια που ακολούθησαν την έναρξη της κρίσης22-24 , η αυτοαναφερόμενη γενική κατάσταση υγείας έχει επίσης επιδεινωθεί από την έναρξη της κρίσης κι έχει υπάρξει αύξηση του αριθμού των ανθρώπων που ένιωσαν την ανάγκη για ιατρική φροντίδα αλλά δεν κατάφεραν να έχουν προσβαση σε αυτήν. 25 O αριθμός των νέων κρουσμάτων HIV οροθετικών μεταξύ των χρηστών ενδοφλέβιων ουσιών έχει αυξηθεί δραματικά και πιστεύεται ότι οφείλεται σε μειωμένη

παροχή

υπηρεσιών.26 Από

την εμφάνιση

της οικονομικής

κατάρρευσης έχει παρουσιαστεί μία γενική αύξηση στα ποσοστά αυτοκτονιών στην Ευρώπη, αναστρέφοντας μία δεκαετία πτωτικής πορείας.12 Στην Ελλάδα, οι αυτοκτονίες αυξήθηκαν κατά 17% από το 2007 έως το 2010. 25 Επιπρόσθετα, έχει παρατηρηθεί μία αύξηση της τάξης του 40% στο πρώτο μισό του 2011 συγκρινόμενο με την αντίστοιχη περίοδο του 2010, με τις απόπειρες αυτοκτονίας να είναι ιδιαίτερα αυξημένες ανάμεσα σε ανθρώπους με υψηλό βαθμό οικονομικής πίεσης.22 Αλλά δεν είναι μόνο η Ελλάδα. Στην Ιταλία, άλλη μια χώρα που χτυπήθηκε ιδιαίτερα από τη μεγάλη ύφεση, μεταξύ 2008 και 2010, υπήρξαν περίπου 290 περισσότερες αυτοκτονίες και απόπειρες αυτοκτονίας που θα μπορούσαν να αποδοθούν στην κρίση. 27 Ο αγγλοσαξονικός κόσμος υπέστη κι αυτός τις επιπτώσεις της οικονομικής ύφεσης. Μία μελέτη28 υπολόγισε ότι κατά τη διάρκεια της υφεσιακής περιόδου μετά το 2007, υπήρξαν 4750 περισσότεροι θάνατοι από αυτοκτονίες στις Ηνωμένες πολιτείες. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, μεταξύ του 2008 και του 2010 υπήρξαν περίπου 846 περισσότερες αυτοκτονίες ανάμεσα στους άνδρες και 155 περισσότερες ανάμεσα στις γυναίκες συγκρίνοντας με την τάση των δεικτών

τα

προηγούμενα

έτη.29

Αυτά

τα

ευρήματα

συνάδουν

με

προηγούμενες μελέτες οι οποίες παρατήρησαν παρόμοιες συσχετίσεις μετά από οικονομικές κρίσεις σε άλλα πλούσια κράτη, όπως η Ιαπωνία και η Νέα Ζηλανδία. Ιστορικά στοιχεία έδειξαν επίσης μεγάλη αύξηση της θνησιμότητας και των αυτοκτονιών στην Ανατολική Ευρώπη μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και της εφαρμογής της θεραπείας του οικονομικού «σοκ», μία ιδιαίτερα ριζική εκδοχή λιτότητας και νεοφιλελεύθερων οικονομικών 14

μεταρρυθμίσεων.30 Το πως έχει επηρεάσει η μεγάλη αυτή σύγχρονη ύφεση την υγεία του πληθυσμού του αναπτυσσόμενου κόσμου που ήδη ζει σε συνθήκες φτώχειας, δεν έχει μελετηθεί σε βάθος. Παρά το γεγονός πως ελάχιστα έως καθόλου δεν έχει ερευνηθεί η σχέση μεταξύ της οικονομικής κατάρρευσης του 2008 και την υγεία των χαμηλού ή μεσαίου εισοδήματος χωρών, ιστορικά στοιχεία δείχνουν πως οι οικονομικές αναταράξεις οοδήγησαν στην αυξημένη θνησιμότητα παιδιών και ενηλίκων στην Ταϋλάνδη, το Μεξικό, το Περού, την Ινδονησία και άλλες αναπτυσσόμενες χώρες.31,32 Μία άλλη ανασκόπηση κατέδειξε ότι σε αναπτυσσόμενες περιοχές όπως η Αφρική, η χαμηλού εισοδήματος Ασία και η Λατινική Αμερική, οι υφέσεις

έχουν

επιδεινούμενες

συσχετισθεί διατροφικές

με

αυξημένη

συνθήκες.33

βρεφική Δεδομένης

θνησιμότητα της

και

μεγάλης

καθυστέρησης στη δημοσίευση δεδομένων θνησιμότητας, μόνο αρχικά συμπεράσματα μπορούν να βγουν για τις επιπτώσεις της σύγχρονης κρίσης στην Ευρώπη. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΕΣ ΥΓΕΙΑΣ – ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΑ Η κοινωνική αδικία είναι ζήτημα ζωής και θανάτου. Επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι ζουν, την πιθανότητα να αρρωστήσουν, καθώς και τον κίνδυνο πρόωρου θανάτου. Παρατηρούμε το προσδόκιμο επιβίωσης να συνεχίζει να αυξάνεται σε κάποια μέρη του κόσμου ενώ αποτυγχάνει να αυξηθεί ή και μειώνεται σε άλλα. Αλλά και μέσα στις χώρες οι διαφορές στην υγεία είναι τεράστιες και συνδέονται άρρηκτα με το βαθμό της κοινωνικής αδικίας.34,35 Ο θάνατος και η κακή υγεία δεν κατανέμονται τυχαία στον κόσμο.36 Το ότι αυτή η παρατήρηση δεν οφείλεται στην τύχη αλλά ότι οι ίδιες οι συνθήκες, που οι άνθρωποι ζουν, παράγουν τις ανισότητες στην υγεία, οδήγησε στην ένοια των κοινωνικών καθοριστών της υγείας. 37 Αυτές οι ανισότητες στην υγεία, είναι αναστρέψιμες και μπορούν να αποφευχθούν ακριβώς επειδή προκύπτουν από τις συνθήκες στις οποίες οι άνθρωποι μεγαλώνουν, ζουν, δουλεύουν και γερνάνε, καθώς και τα συστήματα που οργανώνονται ώστε να διαχειριστούν την ασθένειά τους. Οι συνθήκες αυτές επηρεάζονται από τις πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές δυνάμεις, που με τη σειρά τους επηρεάζουν και τις πολιτικές υγείας, που επηρεάζουν τα συστήματα υγείας και πως αυτά οργανώνονται ώστε να διαχειριστούν την 15

ασθένεια. Ολοένα και περισσότερο η φύση των προβλημάτων υγείας που έχουν να επιλύσουν οι χώρες συγκλίνουν σε φτωχές και πλούσιες χώρες. Η ανάπτυξη μιας κοινωνίας μπορεί να κριθεί από την ποιότητα της υγείας του πληθυσμού της, από το πόσο δίκαια κατανέμεται μέσα στο κοινωνικό φάσμα και το βαθμό της προστασίας από τη μειονεκτική θέση που προκύπτει από την κακή υγεία. Στο πνεύμα της κοινωνικής δικαιοσύνης, συστήθηκε το 2005 από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ), η Επιτροπή πάνω στους Κοινωνικούς Προσδιοριστές της Υγείας (Commission on Social Determinants of Health) ώστε να προωθήσει τις ενδείξεις πάνω στο τι μπορεί να γίνει στην κατεύθυνση της ισότητας στην υγεία. Επιτροπή, η οποία έθεσε ως στόχο την κινητοποίηση των κυβερνήσεων και όλων των οργανισμών και των ατόμων που δραστηριοποιούνται στο χώρο της ισότητας στην υγεία, 38 ώστε να επιτευχθεί η αναστροφή των κοινωνικών αδικιών στη διάρκεια μίας γενιάς. 34 Ο καθοριστικός ρόλος των οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών πάνω στην υγεία του πληθυσμού είναι καλά τεκμηριωμένος.39,40 Ενδείξεις από ιστορικές κι επιδημιολογικές έρευνες αποδεικνύουν ότι σε πολλές περιπτώσεις οι οικονομικές κρίσεις έχουν συσχετισθεί με αυξημένη θνησιμότητα από αυτοκτονίες, δολοφονίες, καρδιαγγειακά νοσήματα, κατάχρηση αλκοόλ και μεταδοτικά νοσήματα,41-45 όπως και με αυξημένη νοσηρότητα46 αποδιδόμενη κυρίως στον υποσιτισμό, στις μολυσματικές ασθένειες, στην κατάχρηση αλκοολ ή στις εξαρτήσεις, και στην επίπτωση των ψυχικών διαταραχών.43-45 Αυτές οι συσχετίσεις μεταξύ των οικονομικών κρίσεων και της υγείας μπορούν να οδηγήσουν σε αυξημένες ανάγκες για υπηρεσίες υγείας σε περιόδους οικονομικής ύφεσης, ειδικά ανάμεσα στις περισσότερο ευπαθείς ομάδες όπως οι άνεργοι, οι ανασφάλιστοι, οι μετανάστες, κι εκείνοι που στερούνται κάποιου εισοδήματος. Ενδείξεις από παρελθούσες οικονομικές κρίσεις συνηγορούν στο ότι μειωμένο εισόδημα νοικοκυριού και μειωμένη αγοραστική δύναμη αυτού (εξαιτίας της ανεργίας και της μείωσης των πραγματικών μισθών) μπορεί να οδηγήσει σε μειωμένες δαπάνες υγείας από τα νοικοκυριά, μειωμένη κατανάλωση ιδιωτικών υπηρεσιών υγείας, και αυξημένη χρήση των υπηρεσιών του δημόσιου τομέα.17,20,46 Αυτές οι έμμεσες επιδράσεις της οικονομικής κρίσης μπορέι να οδηγήσουν σε αυξημένες απαιτήσεις για δημόσιες υπηρεσίες, και ιδιαίτερα υπηρεσίες που είναι δωρεάν ή χαμηλού κόστους τη στιγμή της παροχής. Κάνοντας τέτοιες παρατηρήσεις, στην 16

κατάσταση οικονομικής ύφεσης, όπως αυτής που βιώνει η Ελλάδα, οι πολιτικές λιτότητας θα μπορούσαν πολύ πιθανόν να οδηγήσουν σε επιδείνωση της κατάστασης της υγείας του πληθυσμού. Πολλοί ερευνητές έχουν επισημάνει τις προκλήσεις στη μελέτη των επιπτώσεων των οικονομικών κρίσεων στην υγεία, όπως στις επιπτώσεις που εμφανίζονται με καθυστέρηση, την ανάδραση στη εκάστοτε εφαρμοζόμενη πολιτική, τις αντικρουόμενες τάσεις και τη μοναδικότητα κάθε οικονομικής κρίσης. 12,43,47-49 Τέτοιες προκλήσεις εμποδίζουν απόλυτες εκτιμήσεις όσον αφορά στις καθαρές επιδράσεις των οικονομικών υφέσεων στην υγεία.50,51 Παρά τους περιορισμούς αυτούς, τα δεδομένα

δείχνουν ότι η οικονομική κρίση στην

Ελλάδα ασκεί επιπλαβείς επιδράσεις στην υγεία25,52 και στις υπηρεσίες υγείας. Αυτά τα δεδομένα έρχονται σε αντίθεση με τους ισχυρισμούς όσων τάσσονται υπέρ των πολιτικών λιτότητας ότι δεν υπάρχουν στοιχεία ότι η οικονομική κρίση αποτελεί κίνδυνο για την υγεία, όπως και με τους ισχυρισμούς του ΔΝΤ ότι οι μεταρρυθμίσεις στην υγεία γίνονται όπου παρεμβαίνει προς την κατεύθυνση της αποδοτικότερης, αποτελσματικότερης και ποιοτικότερης παροχής υπηρεσιών υγείας.53,54,55 Η σύγχρονη οικονομική κρίση απειλεί σοβαρά τη δημόσια υγεία κι αναδεικνύει μερικές από τις μεγαλύτερες προκλήσεις στη δημόσια υγεία εδώ και δεκαετίες. Οι προκλήσεις που έχουμε να αντιμετωπίσουμε στη σύγχρονη κρίση συμπεριλαμβάνουν τον υποσιτισμό, την έλλειψη στέγασης, την ακατάλληλη στέγαση, την ανεργία, την κατάχρηση ουσιών καθώς και θέματα ψυχικής υγείας, τη θνησιμότητα, τα προβλήματα υγείας των παιδιών, τη βία, τα προβλήματα υγείας που σχετίζονται με το περιβάλλον και το επάγγελμα, την κοινωνική αδικία και την παραβίαση των ανθρώπινων δικαιωμάτων, όπως και τη μειωμένη διαθεσιμότητα, πρόσβαση σε και οικονομική δυνατότητα για ποιοτική ιατρική φροντίδα.15 Η ανεργία είναι ένας παράγοντας που έχει μελετηθεί από παλαιότερα, αρκετά χρόνια πριν την έναρξη της παρούσας οικονομικής κρίσης. Υπάρχει ισχυρή συσχέτιση μεταξύ ανεργίας και πολλών αρνητικών εκβάσεων υγείας, η οποία αποδίδεται σε πληθώρα παραγόντων, συμπεριλαμβανομένης της φτώχειας, της κοινωνικής απομόνωσης, της απώλειας της αυτοεκτίμησης και της υιοθέτησης μη υγειών συμπεριφορών.39,40 Υπάρχουν ενδείξεις ότι η ανεργία σχετίζεται με τα ποσοστά συνολικής θνησιμότητας, θνησιμότητας από καρδιαγγειακά νοσήματα και αυτοκτονίες.40 Η συσχέτιση μεταξύ των 17

ποσοστών ανεργίας και των περιστατικών απόπειρας αυτοκτονίας είναι θετική αλλά υπάρχουν έρευνες που μειώνεται σημαντικά όταν τα δεδομένα προσαρμόζονται με βάση το επίπεδο φτώχειας και το ποσοστό συνταγών με ψυχότροπα φάρμακα.41 Όσο συνεχίζεται η οικονομική κρίση, έχουμε μεγαλύτερες πιθανότητες να δούμε υψηλότερα ποσοστά αλκοολισμού και κατάχρηση ναρκωτικών ουσιών, κατάθλιψης22-24 και άλλων προβλημάτων ψυχικής υγείας, καθώς και αυτοκτονιών, τόσο στις βιομηχανοποιημένες όσο και στις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες. Ως αποτέλεσμα του υποσιτισμού, της απουσίας ή της ανεπαρκούς στέγασης, της κατάχρησης ουσιών και των προβλημάτων ψυχικής υγείας, μειωμένη οικονομική ενίσχυση για τα προγράμματα δημόσιας υγείας και τις ιατρικές υπηρεσίες, η θνησιμότητα αυξάνεται κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης. Ένα πλήθος παραγόντων είναι πιθανό να μειώσουν τη διαθεσιμότητα, την πρόσβαση σε, την οικονομική δυνατότητα για ποιοτική ιατρική και οδοντιατρική φροντίδα. Αυτοί οι παράγοντες συμπεριλαμβάνουν αυξημένη ανεργία, η οποία οδηγεί σε απώλεια της υγειονομικής ασφάλισης, μειωμένη οικονομική στήριξη από κυβερνητικά προγράμματα, μειωμένα κονδύλια παρόχων φροντίδας υγείας τόσο στο δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα και μειωμένες οικονομικές παροχές σε ιατρική και οδοντιατρική φροντίδα για τους συνταξιούχους. Σε λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες όπου η ιατρική και η οδοντιατρική φροντίδα είναι ήδη ανεπαρκείς να καλύψουν τις υπάρχουσες ανάγκες, τα προβλήματα είναι ακόμα μεγαλύτερα. Η σύγχρονη οικονομική κρίση είναι μία εκδήλωση κοινωνικής αδικίας. Θα μπορούσε ακόμα να χαρακτηριστεί ως η άρνηση ή η παραβίαση

των

οικονομικών,

κοινωνικοπολιτιστικών,

πολιτικών

ή

ανθρώπινων δικαιωμάτων συγκεκριμένων πληθυσμων ή ομάδων ανθρώπων βασισμένη στη θεώρηση ότι είναι κατώτεροι από αυτούς με περισσότερη δύναμη ή επιρροή. Ήδη βιώνουμε στα χρόνια αυτά της κρίσης τη συντηρητικοποίηση του πληθυσμού με εμφάνιση ολοένα περισσότερων περιστατικών μίσους ενάντια σε μειονοτικές ομάδες, σε άτομα με πολιτική δράση, σε μετανάστες, σε ανθρώπους με διαφορετικό χρώμα επιδερμίδας ή με διαφορετική σεξουαλική προτίμηση.

18

ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ Η παγκόσμια οικονομική κρίση που ξεκίνησε το 2007 θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένα σοκ για το σύστημα υγείας – το οποίο είναι ένα σύμβαμα που έχει την προέλευσή του εκτός του ίδιου του συστήματος υγείας , κι έχει αρνητική επίδραση στη διαθεσιμότητα των πόρων του συστήματος υγείας και εξαιρετικά θετική επίδραση στη ζήτηση για υπηρεσίες υγείας. Οι οικονομικές αναταραχές παρουσιάζουν τρεις κινδύνους τους οποίους οι σχεδιαστές των πολιτικών υγείας θα πρέπει να είναι εξοικειωμένοι. Πρώτον, τα συστήματα υγείας απαιτούν προβλέψιμες πηγές εσόδων με τις οποίες να μπορούν να σχεδιάσουν επενδύσεις, να καθορίσουν τα κονδύλια και να αγοράσουν αγαθά και υπηρεσίες. Ξαφνική παρακώλυση των δημόσιων πηγών εσόδων μπορεί να καταστήσουν δύσκολη τη διατήρηση του απαραίτητου επιπέδου φροντίδας υγείας. Δεύτερον, η μείωση της δημόσιας δαπάνης για την υγεία, η οποία γίνεται σε απάντηση σε μία οικονομική κρίση, ουσιαστικά έρχεται σε μία χρονική στιγμή όπου τα συστήματα υγείας απαιτούν περισσότερους, όχι λιγότερους, πόρους ώστε να απευθυνθούν στις αρνητικές επιπτώσεις που έχει στην υγεία του πληθυσμού η οικονομική κρίση. Τρίτον, η φύση της απάντησης της πολιτικής υγείας σε μια οικονομική κρίση μπορεί να αποσταθεροποιήσει περαιτέρω το σύστημα υγείας, ειδικά αν αυθαίρετες περικοπές σε στοιχειώδεις υπηρεσίες διαταράξουν την οικονομική προστασία, τη δίκαιη πρόσβαση στη φροντίδα και την ποιότητα της παρεχόμενης φροντίδας, αυξάνοντας το κόστος για την υγεία και επιτείνοντας την οικονομική δυσπραγία. Ήδη από το 2009, η τοπική επιτροπή για την Ευρώπη του ΠΟΥ υιοθέτησε ένα ψήφισμα56 που παρότρυνε τα κράτη - μέλη να διασφαλίσουν ότι τα συστήματα υγείας τους θα εξακολουθήσουν να υπερασπίζουν και να προωθούν την καθολική πρόσβαση σε αποτελεσματικές υπηρεσίες υγείας σε καιρούς οικονομικής κρίσης. Η σπόφαση στηρίχθηκε σε μία κίνηση που δημιουργήθηκε από τον κατασταστικό χάρτη του 2008 στο Ταλίν, ο οποίος επισήμανε ότι τα συστήματα υγείας πρέπει να προωθούν τόσο την υγεία όσο και τον πλούτο, ότι η επένδυση στην υγεία είναι μία επένδυση στη μελλοντική ανθρώπινη εξέλιξη κι ότι τα συστήματα υγείας που λειτουργούνε σωστά είναι απαραίτητα σε κάθε κοινωνία για να βελτιώσουν τόσο την υγεία όσο και την ισότητα στην υγεία του πληθυσμού της.57 Πιο πρόσφατα, ο ΠΟΥ απηύθυνε την πρόκληση της διατήρησης της ισότητας, της 19

αλληλεγγύης και του κέρδους στην υγεία στο πλαίσιο της οικονομικής κρίσης, επισημαίνοντας

τη

διαφορετικότητα

των

πολιτικών

υγείας

που

ακολουθήθηκαν από τα κράτη μέλη ως απάντηση στις πιέσεις των προϋπολογισμών.58 Μέχρι σήμερα, δεν έχει γίνει συστημστική ανάλυση που να συγκρίνει τις απαντήσεις στην οικονομική κρίση των πολιτικών υγείας στην Ευρώπη, αν και υπάρχουν ανασκοπήσεις απαντήσεων στην κρίση διαφόρων συστημάτων υγείας.59,60 Το πλαίσιο πιθανών απαντήσεων της πολιτικής υγείας σε περιόδους κρίσης του συστήματος υγείας περιλαμβάνει τρεις κύριες διαστάσεις: τη δαπάνη υγείας, τον τομέα της πολιτικής υγείας και τις εκβάσεις υγείας. Πρώτα, αντιμετωπίζοντας μία αιφνίδια οικονομική αναταραχή που επηρεάζει τον τομέα της υγείας, οι υπεύθυνοι για τη χάραξη των πολιτικών υγείας μπορεί να αποφασίσουν να διατηρήσουν, να μειώσουν ή να αυξήσουν τη δημόσια δαπάνη για την υγεία. Ανάλογα με την απόφαση μπορούν να ανακατανείμουν κονδύλια μέσα στο σύστημα υγείας για να βελτιώσουν την αποτελεσματικότατα και την αποδοτικότητά του. Για παράδειγμα, έρευνες καταδεικνύουν ότι οι οικονομικές υφέσεις θέτουν σαφείς κινδύνους στην υγεία εξαιτίας

των

αυτοκτονιών

και

της

σχετιζόμενης

με

το

αλκοολ

θνησιμότητας12,47,61 Αυτές οι μελέτες ανέδειξαν επίσης ότι οι αρνητικές επιπτώσεις μπορούν να μετριαστούν παρέχοντας προγράμματα εργασιακής επανένταξης και στήριξη σε οικογένειες σε περιόδους οικονομικής αστάθειας, όπως και τη διατήρηση του ελέγχου στη βιομηχανία του αλκοολ ώστε να αποφευχθεί η επικίνδυνη χρήση του ως μηχανισμός αντιμετώπισης. Όπου πάρθηκαν τέτοια μέτρα, τα οφέλη για την υγεία τείνουν να επισκιάζουν τους κινδύνους,

βελτιώνοντας

την

υγεία

του

πληθυσμού,

τουλάχιστον

βραχυρόθεσμα. Αν και απαιτείται περαιτέρω έρευνα γαι την κατανόηση των μακροπρόθεσμων και έμμεσων επιπτώσεων της οικονομικής κρίσης στην υγεία και στα συστήματα υγείας, κάποιες ενδείξεις από προηγούμενες οικονομικές υφέσεις υποδηλώνουν ότι η ύφεση, ειδικά όταν συνοδέυεται από αύξηση της ανεργίας, είναι επιβλαβής για τη δημόσια υγεία.62,63 Διατηρώντας τη δαπάνη στην κοινωνική προστασία, ιδιαίτερα σε προγράμματα ενίσχυσης της αγοράς εργασίας, είναι πιθανόν να μειωθούν οι αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία. H συσχέτιση μεταξύ ανεργίας και αυτοκτονίας ποικίλει ανάλογα με το επίπεδο της επένδυσης στα προγράμματα ανεργίας και οικογενειακής στήριξης. Σε χώρες με χαμηλό επίπεδο επενδυσης σε αυτούς τους τομείς, 20

όπως η Ισπανία, υπήρξε θετική συσχέτιση μεταξύ της ανεργίας και των αυτοκτονιών. Σε χώρες με υψηλό επίπεδο επένδυσης στον κοινωνικό τομέα, όπως η Σουηδία, μια μεγάλη αύξηση στην ανεργία δεν είχε τα ίδια αποτελέσματα.12 Μία μελέτη, που συνέκρινε τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης του 1997 στην Ταϋλάνδη, την Ινδονησία και τη Μαλαισία απέδειξε ότι, παρόλο που η κρίση αύξησε τους δείκτες θνησιμότητας σε Ταϋλάνδη και Ινδονησία, η Μαλαισία δε βίωσε παρόμοιες αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία γιατί απέρριψε τα προγράμματα διαρθρωτικών προσαρμογών του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ) και της Παγκόσμιας Τράπεζας (ΠΤ), τα οποία απαιτούσαν περικοπές στην κυβερνητική δαπάνη και λιτότητα σε καιρούς οικονομικής δυσπραγίας.7 Η Ινδονησία βίωσε μεγάλη μείωση στη χρήση των υπηρεσιών φροντίδας υγείας την περίοδο 1997-1998. Αυτό μπορεί να αποδοθεί στη μείωση κυρίως της χρήσης των δημόσιων υπηρεσιών, καθώς ο ήδη υποχρηματοδοτούμενος δημόσιος τομέας μείωσε δραματικά την ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών.13 Ενώ στην Ταϋλάνδη, η χρήση των υπηρεσιών υγείας αυξήθηκε κατά τη διάρκεια της κρίσης πιθανά εξαιτίας της επέκτασης της ασφαλιστικής κάλυψης, κυρίως ανάμεσα στους φτωχούς. 13 Μελέτη πάνω στη μετάβαση των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το 1989 έδειξε ότι οι χώρες που δανείστηκαν από το ΔΝΤ – σε αντίθεση με όσες δεν δανείστηκαν από το ΔΝΤ – εφάρμοσαν μεγαλύτερες περικοπές στα κυβερνητικά κονδύλια και είχαν περίπου 18% μεγαλύτερα ποσοστά επίπτωσης φυματίωσης.11 Μία μελέτη στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής κατά την περίοδο της μεγάλης ύφεσης απέδειξε ότι οι αμερικανικές πολιτείες που εισήγαγαν μέτρα μεγαλύτερης δαπάνης για την κοινωνική ευημερία ως αποτέλεσμα της νέας τάξης πραγμάτων βίωσαν γρηγορότερα μείωση στη βρεφική θνησιμότητα, στα νοσήματα του αναπνευστικού και την θνησιμότητα από όλες τις αιτίες.10 Υπάρχουν ενδείξεις που δείχνουν ότι οι υφέσεις δεν οδηγούν απαραίτητα σε επιδείνωση των εκβάσεων υγείας όταν οι κυβερνήσεις δεσμεύονται σε μια πιο ισότιμη κατανομή των πόρων. Αξιοσημείωτα τέτοιου είδους παραδείγματα αύξησης του προσδόκιμου επιβίωσης σε καιρούς οικονομικής ύφεσης – αποτελούν οι εμπειρίες της Ιαπωνίας και της Φιλανδίας. Το 1990 η Ιαπωνία βίωσε μία οικονομική ύφεση που κράτησε περισσότερο από μία δεκαετία, αλλά βίωσε ταχύτερη ύφεση στη θνησιμότητα από χρόνιες παθήσεις από ότι 21

στα προηγηθέντα χρόνια της οικονομικής ανάπτυξης.64,65 Όσο για τη Φιλανδία, η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το 1989, ενός κράτους με το οποίο η Φιλανδία είχε ισχυρές οικονομικές σχέσεις και ισχυρούς εμπορικούς δεσμούς, προκάλεσε την κατά ένα τρίτο πτώση του φιλανδικού ΑΕΠ. Παρά το γεγονός αυτό, η θνησιμότητα από όλες τις αιτίες ακολούθησε επίσης πτωτική πορεία – και μάλιστα περισσότερο απότομη κατά τη διάρκεια αυτής της ύφεσης παρά της προηγούμενης οικονομικής άνθισης. Καθώς μειώθηκε το εισόδημα, μειώθηκε η κατανάλωση αλκοολ περισσότερο από 10% και τα θύματα τροχαίων συγκρούσεων

μειώθηκαν περίπου στο μισό.66 Μία

αποκαλυπτική περίπτωση όσον αφορά στη διατήρηση των υπηρεσιών υγείας και τη διαφύλαξη της υγείας του πληθυσμού σε περιόδους οικονομικής δυσπραγίας, είναι η Κούβα. Η Κούβα κατά την οικονομική κρίση που ακολούθησε την κατάρρευση της πρώην Σοβιετικής Ένωσης είχε να αντιμετωπίσει μία πετρελαϊκή και οικονομική κρίση, η οποία υπονόμευε σημαντικά την παραγωγή τροφίμων. Παρά, λοιπόν, αυτή την ξαφνική επιδείνωση της οικονομικής της κατάστασης, η υγεία του κουβάνικου λαού καλυτέρρευσε. Μεταξύ 1989 και 1993 και ενώ το εισόδημα ανά κάτοικο της Κούβας έπεσε περίπου 20%, το προσδόκιμο επιβίωσης στη γέννηση αυξανόταν σταθερά.67,68 Σε καιρούς σημαντικών κοινωνικοοικονομικών περιορισμών, μία καλά οργανωμένη δημόσια πολιτική υγείας μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο στη συνολική ευεξία του πληθυσμού. Οι δημόσιες δαπάνες για την υγεία ανά κάτοικο στην Κούβα της κρίσης είχε τάση αύξησης ακόμα και το 1993, τη χρονιά με τη μεγαλύτερη πτώση του ΑΕΠ.69 Οι δημόσιες δαπάνες για την υγεία αυξήθηκαν με περισότερα νοσοκομεία, περισσότερες πολυκλινικές, περισσότερα μαιευτικά σπίτια, περισσότερους ιατρούς και περισσότερη συμβουλευτική πρώτης γραμμής. Η Κούβα κατάφερε να βελτιώνει τους δείκτες υγείας της με ελάχιστες εξαιρέσεις καθώς και το προσδόκιμο επιβίωσης κατά τη διάρκεια μιας κρίσης οικονομικής, ενεργειακής και αποκλεισμού. Αναπτύσσοντας μία σταδιακή οικονομική ανάκαμψη, η κοινωνική πολιτική και οι πολιτικές που εφαρμόστηκαν για τις υπηρεσίες υγείας, περιόρισαν τις κοινωνικές επιπτώσεις της κρίσης. Ένας σημαντικός βαθμός ισότητας, όσον αφορά σημαντικούς προσδιοριστές της υγείας, παρέμεινε, με τις υπηρεσίες υγείας να παίζουν σημαντικό ρόλο σε αυτή τη στρατηγική. Η Κούβα κατάφερε να διατηρήσει , ακόμα και να ενδυναμώσει τις 22

δημόσιες υπηρεσίες υγείας της – ειδικά στην πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας – κατά τη διάρκεια της κρίσης, κάτι που είχε σημαντική επίπτωση στην υγεία του πληθυσμού.70 Η στρατηγική της Κούβας κατάφερε να ελαχιστοποιήσει τους κινδύνους για την υγεία κατά τη διάρκεια της κρίσης καταδεικνύοντας ότι οι επιπτώσεις στις εκβάσεις υγείας μπορούν να περιοριστούν αν υπάρχει δημόσια μέριμνα που να αντισταθμίζει τους κινδύνους που προκύπτουν. 69 Ο τρόπος με τον οποίο χρηματοδοτούνται τα συστήματα υγείας όπως και οι συνέπειες αυτής της χρηματοδότησης είναι αντικείμενο συζήτησης για τους προσδιοριστές των πολιτικών υγείας. Η μελέτη της δικαιοσύνης στη χρηματοδότηση των συστημάτων υγείας είναι σημαντική καθώς η δίκαιη κατανομή είναι, ή θα έπρεπε να είναι, από τους θεμελιώδεις στόχους ενός συστήματος υγείας.71 H άδικη χρηματοδότηση της υγείας είναι πιθανόν να επηρεάσει αρνητικά όχι μόνο την κατανομή του εισοδήματος αλλά και την πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας, το οποίο με τη σειρά του μπορεί να οδηγήσει σε ακόμα μεγαλύτερες ανισότητες στην υγεία μακροπρόθεσμα. 72 Η χρηματοδότηση

της υγείας δε θα έπρεπε να συνδέεται με τη χρήση των

υπηρεσιών υγείας, και η κατανομή της συμβολής του κάθε νοικοκυριού θα έπρεπε να είναι ξεχωριστή πολιτική επιλογή, της οποίας οι επιπτώσεις θα έπρεπε να εξετάζονται ξεχωριστά. Όχι μόνο για να προωθηθεί η πρόσβαση στην υγεία με πληρωμές ανεξάρτητες από τη χρήση, αλλά και για προστασία του εισοδήματος. Άνθρωποι με υψηλότερα εισοδήματα θα πρέπει να πληρώνουν περισσότερο (κάθετη δικαιοσύνη) κι όσοι θεωρούνται ότι έχουν το ίδιο πρόβλημα, θα έπρεπε να αντιμετωπιστούν με τον ίδιο τρόπο (οριζόντια ισότητα).72 Στην Αργεντινή κατά τη διάρκεια της οκονομικής κρίσης που ξεκίνησε το 2001, αυξήθηκαν όλοι οι δείκτες της ανισότητας.72 Όταν η δαπάνη για την υγεία γίνεται με άμεσες πληρωμές, η χρήση των υπηρεσιών υγείας είναι πολύ πιθανό να εξαρτάται από τη δυνατότητα αυτών των πληρωμών για τακτικές υπηρεσίες, φάρμακα και διαγνωστικές εξετάσεις. 72 Όσο πιο εύρωστη μια ομάδα του πληθυσμού τόσο καλύτερα μπορεί και πληρώνει τις υπηρεσίες υγείας που παρέχονται με αυτόν τον τρόπο, γι’αυτό και αυτές οι ομάδες του πληθυσμού χρησιμοποιούν περισσότερο τις υπηρεσίες υγείας από τις ομάδες του πληθυσμού με χειρότερη κοινωνικοοικονομική θέση. 72 Η δίκαιη κατανομή των υπηρεσιών υγείας δε αφορά μόνο την πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας αλλά και στην ποιότητα της παρεχόμενης φροντίδας. Στην Αργεντινή της 23

κρίσης τα δημόσια νοσοκομεία, υπό την πίεση της οικονομικής δυσπραγίας και της αύξησης των προσερχόμενων ασθενών, αντιμετώπιζαν σοβαρά προβλήματα ποιότητας και αποτελεσματικότητας.73 Τα νοικοκυριά που έχουν ξοδέψει για νοσοκομειακή φροντίδα τείνουν να είναι και πιο ευάλωτα στην καταστροφική δαπάνη.72 Έτσι, οι φτωχότερες κοινωνικές ομάδες είναι πιθανό να αποφύγουν ή να καθυστερήσουν τη νοσοκομειακή φροντίδα για να αποφύγουν την επιβάρυνση του κόστους των πληρωμών για φροντίδα υγείας σε καιρούς οικονομικής δυσπραγίας.72

24

ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥΣΑΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Σκοπός της παρούσας διπλωματικής μελέτης είναι να διερευνήσει αν η σύγχρονη οικονομική κρίση στην Ελλάδα έχει μεταβάλλει τις ανισότητες στην υγεία. Να μελετήσει την πιθανή συσχέτιση της σύγχρονης οικονομικής κρίσης με τη βοήθεια οικονομικών δεικτών με τις ανισότητες στην υγεία και τον τρόπο που αυτές μεταβάλλονται. Ανισότητες που αφορούν τόσο στο επίπεδο υγείας αλλά όσο και στην πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας.

25

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ Οι οικονομικόί δείκτες που επιλέχθηκαν για να παρακολουθήσουν την οικονομική εξέλιξη της Ελλάδας είναι: 

Το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν σε τρέχουσες τιμές - εκατομμύρια ευρώ (GDP).



Το ποσοστό ανεργίας επί της συνολικής εργατικής δύναμης της χώρας.



Ο απόλυτος αριθμός των ανέργων.



Ο κατώτατος μισθός, το χαμηλότερο μηνιαίο εισόδημα που καθορίζεται από τη νομοθεσία (MINIMUM WAGE).



Το μέσο ετήσιο εισόδημα (MEAN INCOME), το συνολικό εισόδημα διαιρεμένο με το πλήθος του πληθυσμού. Αποτελεί έναν χρήσιμο δείκτη

παρακολούθησης

του

μέσου

όρου

του

εισοδήματος

λαμβάνοντας υπόψη τις μεταβολές του πληθυσμού. 

Το διάμεσο ετήσιο εισόδημα (MEDIAN INCOME), η τιμή του εισοδήματος που χωρίζει τον πληθυσμό σε δύο ίσα μέρη, από τα οποία το πρώτο έχει εισόδημα μικρότερο του διάμεσου εισοδήματος ενώ το άλλο μεγαλύτερο. Αποτελεί χρήσιμο δείκτη για την προσέγγιση του εισοδήματος μειώνοντας την επίδραση των πολύ υψηλών και των πολύ χαμηλών τιμών.



Οι ετήσιες απολαβές ενός ατόμου χωρίς παιδί (ANNUAL INCOME SINGLE PERSON WITHOUT CHILDREN)



Η αγοραστική δύναμη (PPS). Επιλέχθηκε καθώς πέρα από τη λειτουργία του να συγκρίνει εισοδήματα διαφορετικών νομισμάτων, αποτελεί πιο ευαίσθητο δείκτη σε σχέση με τις αλλαγές του εισοδήματος, καθώς άλλοι δείκτες υποτιμούν τις συνθήκες διαβίωσης σε

φτωχές

χώρες

επειδή

επηρεάζονται

από

πολιτικούς

και

οικονομικούς παράγοντες, που δεν οδηγούν σε άμεσες αλλαγές. Οι δείκτες που επιλέχθηκαν για τη μελέτη των διακυμάνσεων στην υγεία είναι: 

Το αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας (self-percieved health) το οποίο επηρεάζεται από τις εντυπώσεις και τις απόψεις των άλλων αλλά είναι το αποτέλεσμα της επεξεργασίας και της ενσωμάτωσης από το άτομο αυτών των εντυπώσεων σύμφωνα με τις δικές του αξίες και 26

συμπεριφορές. Είναι ένας δείκτης που αντανακλά σε ικανοποιητικό βαθμό το επίπεδο υγείας του ατόμου, καθώς λαμβάνει υπόψη και τις τρεις πτυχές της υγείας, της σωματικής, της ψυχικής αλλά και της κοινωνικής. Σε σχέση με τους δείκτες νοσηρότητας και θνησιμότητας, που

απαιτούν

μεγαλύτερο

χρόνο

για

να

μεταβληθούν,

το

αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας επηρεάζεται πιο άμεσα. 74,75 

Οι αυτοαναφερόμενες ανεκπλήρωτες ανάγκες για ιατρική εξέταση (selfreported unmet needs for medical examination). Είναι ένας απλός τρόπος μέτρησης της πρόσβασης στη φροντίδα υγείας καθώς ρωτά αν υπήρξε φορά μέσα στους τελευταίους 12 μήνες που το άτομο χρειάστηκε φροντίδα υγείας και δεν την έλαβε ή αναγκάστηκε να απέχει από αυτήν.76 Η ερώτηση αυτή στην ΕU – SILC ακολουθείται από διευκρινιστική ερώτηση σε σχέση με το λόγο που η ανάγκη του ατόμου για φροντίδα υγείας δεν καλύθφηκε. Ανάμεσά τους υπάρχουν απαντήσεις που καταδεικνύουν της ανισότητες στην πρόσβαση στη φροντίδα υγείας, όπως οι απαντήσεις «γιατί ήταν ακριβή», «γιατί ήταν μακριά», «γιατί υπήρχε μεγάλη λίστα αναμονής». Σε αυτό το κομμάτι της συγκεκριμένης ερώτησης θα εστιαστούμε στη συγκεκριμένη μελέτη, στο κομμάτι δηλαδή των ανθρώπων που δεν καταφέρνουν να έχουν πρόσβαση στη φροντίδα υγείας που χρειάζονται εξαιτίας οικονομικών λόγων, αδυναμίας πρόσβασης σε αυτήν ή δε φτάνουν έγκαιρα επειδή περιμένουν σε μεγάλες λίστες αναμονής.

Τα δεδομένα αντλήθηκαν από την Έρευνα Εισοδήματος και Συνθηκών Διαβίωσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης (EU – SILC) EU – SILC Η Έρευνα Εισοδήματος και Συνθηκών Διαβίωσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης (European Union Statistics on Income and Living Conditions EU-SILC) είναι ένα όργανο που στοχεύει στη συλλογή επίκαιρων και συγκρίσιμων συγχρονικών και διαχρονικών πολυδιάστατων μικροδεδομένων σχετικά με το εισόδημα, τη φτώχεια, τον κοινωνικό αποκλεισμό και τις συνθήκες διαβίωσης. Το όργανο αυτό είναι ενσωματωμένο στο Ευρωπαϊκό Στατιστικό Σύστημα (ESS). Το πρόγραμμα της EU-SILC ανακοινώθηκε το 2003 σε βάση «συμφωνίας κυριών» σε έξι κράτη – μέλη (Βέλγιο, Δανία, Ελλάδα, Ιρλανδία, 27

Λουξεμβούργο και Αυστρία) και τη Νορβηγία. Η έναρξη της EU-SILC έγινε το 2004 για την Ευρωπαϊκή Ένωση των 15 (εκτός της Γερμανίας, της Ολανδίας και του Ηνωμένου Βασιλείου) και την Εσθονία, τη Νορβηγία και την Ισλανδία. Ελέγχθηκε πόσοι απαντάνε ότι έχουν κακό ή πολύ κακό επίπεδο υγείας ανάλογα με τη κατάσταση απασχόλησής τους και το πεμπτημόριο του εισοδήματος στο οποίο βρίσκονται καθώς και ανάλογα με το φύλο τους. Ελέγθηκε πόσοι απαντάνε ότι είχαν ανεκπλήρωτες ανάγκες για φροντίδα υγείας τους τελευταίους 12 μήνες για λόγους πρόσβασης, συγκεντρωτικά άλλα και για κάθε αιτία ξεχωριστά ανάλογα με την κατάσταση απασχόλησής τους, το πεμπτιμόριο του εισοδήματος στο οποίο βρίσκονται και ανάλογα με το φύλο τους. Για τις ερωτήσεις αυτές ελέγχθηκε με τη χρήση του λόγου πιθανοτήτων αν καποιος από τους παράγοντες (φύλο, εργασιακή κατάσταση, πεμπτιμόριο εισοδήματος) μπορούν να προβλέψουν μεγαλύτερη πιθανότητα να αναφέρουν τα άτομα κακό ή πολύ κακό επίπεδο υγείας ή ανεκπλήρωτες ανάγκες για ιατρική φροντίδα για λόγους πρόσβασης. Για τα έτη 2004-2012 (τέσσερα χρόνια πριν τη θεωρούμενη έναρξη της παρούσας οικονομικής κρίσης, το 2008 όπου αρχίζει ο ρυθμός ανάπτυξης να παίρνει αρνητικό πρόσημο, και τέσσερα χρόνια μετά), ελέγχθηκε για βασικούς οικονομικούς δείκτες που έχουν επηρεαστεί από τη σύγχρονη οικονομική κρίση (Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν, ποσοστό και απόλυτος αριθμός ανέργων, κατώτερος μισθός, μέσο εισόδημα, διάμεσο εισόδημα, ετήσιο εισόδημα ενός ατόμου χωρίς παιδιά, αγοραστική δύναμη ανά κάτοικο PPS) η πιθανότητα συσχέτισης με τους προαναφερθέντες δείκτες επιπέδου υγείας και πρόσβασης στη φροντίδα υγείας. Έγινε εφαρμογή του μη παραμετρικού συντελεστή συσχέτισης σειράς του Spearman λόγω του μικρού μεγέθους του δείγματος (9 έτη παρακολούθησης).

28

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

Διάγραμμα 1: ποσοστό ανεργίας τριμηνιαία καταγραφή 2004-2012

Διάγραμμα 2: άνεργοι σε χιλιάδες τριμηνιαία καταγραφή 2004-2012

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ

Από τα στοιχεία που δημοσιεύονται στην Ευρωπαϊκή Στατιστική Υπηρεσία και στην Ελληνική Στατιστική Υπηρεσία υπολογίστικαν οι τάσεις των οικονομικών δεικτών που καταδεικνύουν την οικονομική ύφεση της χώρας.Το ΑΕΠ της Ελλάδας μετά από χρόνια συνεχούς οικονομικής ανάπτυξης άρχισε να δείχνει μηδέν ή πλησίον του μηδενός τιμές ρυθμού ανάπτυξης από το τελευταίο 29

τέταρτο του 2007 και αρνητικές τιμές ρυθμού ανάπτυξης από το τελευταίο τέταρτο του 2008 κι έπειτα (διάγραμμα 3). Κατά τη διάρκεια της πενταετούς περιόδου της ύφεσης

Διάγραμμα 3: ΑΕΠ σε εκατομμύρια ευρώ 2004-2012 ΑΕΠ σε εκ. ευ ρώ

(2008-2012), το ΑΕΠ 80.000

έπεσε κατά 19,16%.

60.000

Ο δείκτης ανεργίας,

40.000

από

20.000

το

7,2%

συνολικής

0

της

εργατικής

δύναμης το Γ’ τρίμηνο

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Q4 Q4 Q4 Q4 Q4 Q4 Q4 Q4 Q4

του 2008, έφτασε στο

4ο τρίμηνο κάθε χρόνου

26% το Δ’ τρίμηνο του 2012 (διάγραμμα 1), εκτοξεύοντας τον αριθμό των ανέργων από τους 355.100 στο 1.295.500 αύξηση της τάξης του 264,83% (διάγραμμα 2). Σε αυτή την κατάσταση

της

οικονομικής

δυσπραγίας,

ένα

σημαντικό

μέρος

του

πληθυσμού άρχισε να ζει κάτω από υπερβολική οικονομική πίεση. Στο διάγραμμα 4 καταγράφεται η τάση του κατώτατου μισθού, του μέσου εισιδήματος ανά μήνα και του διάμεσου εισοδήματος ανά μήνα, του μέγιστου ποσού δηλαδή του εισοδήματος που ζει το 50% του ελληνικού πληθυσμού. Διάγραμμα 4: διακύμανση κατώτατου μισθού, μέσου εισοδήματος ανά μήνα και διάμεσου εισοδήματος ανά μήνα 2004-2012 1.400,00 1.200,00

1164,5 1063,83

ευρώ

1.000,00

996,92 862,82

900,00 794,02

800,00

889,67 792,75 683,76

600,00 κατώτερος μισθός

400,00

μέσο εισόδημα/μήνα 200,00 διάμεσο εισόδημα/μήνα 0,00 2004

2005

2006

2007

2008

2009

χρονολογία

30

2010

2011

2012

Στον πίνακα 1 φαίνεται η εξέλιξη των οικονομικών δεικτών που επιλέχθηκαν για την παρούσα μελέτη. Για τους δείκτες αυτούς ελέγχθηκε η υπόθεση αν υπάρχει συσχέτιση της εξέλιξής τους με την εξέλιξη για το ίδιο χρονικό διάστημα δεικτών που αναδεικνύουν τις ανισότητες στην υγεία. Πίνακας 1: Εξέλιξη επιλεγμένων οικονομικών δεικτών στην Ελλάδα 2004-2012 ΑΕΠ

ανεργία

κατώτατος

μέσο

διάμεσο

απολαβές ενός ατόμου

αγοραστική

4 3μηνο

(%)

μισθός

εισόδημα

εισόδημα

χωρίς παιδιά

δύναμη(PPS/inh)

2004

48195,13

10,40

2005

50442,87

9,70

2006

54347,68

8,80

2007

57151,33

8,10

2008

58469,07

7,90

2009

60037,94

10,30

2010

54709,99

14,20

2011

51139,40

20,70

2012

47267,49

26,00

630,77 667,68 709,71 767,55 794,02 862,82 862,82 876,62 683,76

10199,00 11149,00 11666,00 12130,00 12766,00 13505,00 13974,00 12626,00 10676,00

8844,00 9417,00 9850,00 10200,00 10800,00 11496,00 11963,00 10985,00 9513,00

8848,31 9094,18 9797,23 10589,92 10693,01 11871,80 13098,62 10110,60 12911,43

20200,00 20300,00 21800,00 22500,00 23100,00 22100,00 21300,00 20000,00 19200,00

έτος

o

Για τις ανισότητες στο επίπεδο της υγείας επιλέχθηκε απο τις ερωτήσεις της EU – SILC, το αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας των ατόμων. Από τις 5 πιθανές απαντήσεις (πολύ καλό, καλό, μέτριο, κακό και πολύ κακό), επιλέχθηκε ως μεταβλητή το άθροισμα των απαντήσεων των ατόμων που χαρακτήρισασν το επίπεδο υγείας τους ως κακό ή πολύ κακό. Για τις ανισότητες που αφορούν στην πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας επιλέχθηκε η ερώτηση της EU-SILC που αφορά στις αυτοαναφερόμενες ακάλυπτες ανάγκες για ιατρική φροντίδα. Από τις πιθανές απαντήσεις, επιλέχθηκε ως μεταβλητή το άθροισμα των απαντήσεων των ατόμων που αναφέρουν ανεκπλήρωτη ανάγκη για ιατρική φροντίδα, η οποία δεν ευοδώθηκε για λόγους περιορισμένης πρόσβασης στην ιατρική φροντίδα (μεγάλο κόστος, μεγάλη απόσταση, λίστα αναμονής).

31

ΕΠΙΠΕΔΟ ΥΓΕΙΑΣ Στο διάγραμμα 5 φαίνονται τα ποσοστά όσων αυτοπροσδιορίζουν το επίπεδο υγείας τους ως καλό

Διάγραμμα 5: αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας˙γενικός πληθυσμός Ελλάδας 2004-2012 100%

ποσοστό απαντήσεων

90% 80%

και

πολύ ως

(G+VG),

8,8 8,9 9,2 8,9 9,3 9,7 9,6 9,0 9,3 13,7 14,6 14,6 14,9 13,5 14,1 14,6 14,8 15,8

καλό μέτριο

(Fair) και ως κακό και

70%

πολύ

60%

Φαίνεται να υπάρχει

50% 40%

77,6

76,0

76,6 77,4

76,5

B+VB

74,8

75,5

Fair

76,4

75,4

30%

G+VG

κακό

τάση

(B+VB).

αύξησης

ποσοστού

του όσων

20%

αυτοπροσδιορίζουν το

10%

επίπεδο υγείας τους

0%

ως κακό ή πολύ κακό.

200420052006200720082009201020112012

Στο

έτ ο ς

διάγραμμα

6

φαίνεται η σύσταση ως προς το φύλο όσων αυτοπρσδιορίζουν το επίπεδο υγείας τους ως κακό ή πολύ κακό. Παρατηρούμε ότι

το

ποσοστό

των

γυναικών είναι σταθερά

Διάγραμμα 6: αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας˙κακό και πολύ κακό (άνδρες-γυναίκες) 2004-2012 12,0

μεγαλύτερο από αυτό των

10,0 10,0

αναλογία (odds

ratio

γυναικών

πιθανοτήτων OR) προς

των τους

άνδρες να προσδιορίσουν

ποσοστό (%)

ανδρών. Υπολογίστηκε η

8,0

ως κακό ή πολύ κακό

0,0

διαστήματα

7,8

10,5 8,3

10,9 8,6

10,3 10,0 10,6 9,0 8,0 8,0

4,0 2,0

95%

9,4 8,4 8,1

9,8

6,0

το επίπεδο υγείας τους καθώς και τα αντίστοιχα

7,6

10,2

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 B+VB_MEN B+VB_WOMEN

έτος

εμπιστοσύνης. Για καμία χρονιά δε βρέθηκε για διάστημα εμπιστοσύνης 95% στατιστικά σημαντική αναλογία πιθανοτήτων. Στον πίνακα 2 φαίνονται οι ανά έτος υπολογισμένες αναλογίες πιθανοτήτων και τα αντίστοιχα 95% διαστήματα εμπιστοσύνης.

32

Πίνακας 2: 2004-2012 αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας˙κακό και πολύ κακό (αναλογίες πιθανοτήτων γυναίκες/άνδρες) έτος 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

ORsph(w/m) 1,35 1,13 1,29 1,28 1,30 1,30 1,16 1,28 1,36

Πίνακας 3: 2004-2012 αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας˙κακό και πολύ κακό (αναλογίες πιθανοτήτων άνεργοι/εργαζόμενοι) έτος 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

CI 95% 0,50-3,00 0,43-3,00 0,49-3,39 0,48-3,44 0,50-3,37 0,51-3,33 0,45-2,97 0,48-3,38 0,52-3,57

Διάγραμμα 7: αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας˙ κακό και πολύ κακό (εργαζόμενοι – άνεργοι) 2004-2012 7

6,3

B+VB_EMPL

6 ποσοστό (% )

3 2

1,6

1,8

4,8

κατάσταση απασχόλησης, οι άνεργοι φαίνεται να

ποσοστό

2,9

Για 1,7

1,5

1,8

το

επίπεδοδ

πολύ κακό (διάγραμμα 7).

3,5

1,4

στην

υγείας τους ως κακό ή

4,2

1,7

αφορά

διαχρονικά σε υψηλότερο

3,8 2,7

CI 95% 0,24-12,30 0,36-12,98 0,27-11,99 0,27-16,12 0,70-21,66 0,77-27,94 0,41-14,02 0,35-18,50 0,55-31,30

αυτοπροσδιορίζουν

B+VB_UNEMPL

3

Όσον

6,6

5 4

ORsph(un/empl) 1,71 2,16 1,79 2,1 3,89 4,64 2,39 2,55 4,15

1,4

καμία

απο

τις

μελετούμενες χρονιές ο 1,2

1

λόγος πιθανοτήτων του κακού και πολύ κακού

0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 έτ ο ς

αυτοπροσδιοριζόμενου επιπέδου

υγείας

των

άνεργων προς τους εργαζόμενους δεν αποδείχθηκε στατιστικά σημαντικός στο 95% διάστημα εμπιστοσύνης. (πίνακας 3).

33

Όσον αφορά στην κατανομή

όσων

αυτοπροσδιορίζουν

Διάγραμμα 8: αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας˙κακό και πολύ κακό ανάλογα με πεμπτημόριο εισοδήματος 2004-2012 16

τους ως κακό ή πολύ

14

κακό ανάλογα με το

12

επίπεδο

πεμπτημόριο εισοδήματος οποίο

στο

ποσοστό (%)

υγείας

το

βρίσκονται,

παρουσιάζεται

10 8 6 4

στο

2

διάγραμμα 8. Όσοι

0

βρίσκονται

στα

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

B+VB_1 14,1 14,2 14,3 13,3 14

14 13,8 12,6 10

B+VB_1

χαμηλότερα

B+VB_2 12,7 12,9 11,9 11,6 12,3 12,9 13 13,5 12,1

B+VB_2

πεμπτημόρια

B+VB_3 8,1

8,3

9,7

9,2 10,9 10 10,6 10 10,4

B+VB_3

B+VB_4 5,8

5,9

6,1

6,3

5,5

7,3

6,1

5,4

9,3

B+VB_4

B+VB_5 3,3

3,1

3,6

3,3

3,7 έτος

4

4,2

3,4

4,5

B+VB_5

του

ειςοδήματος, ιδιαίτερα στο πρώτο

φαίνεται να απαντούν διαχρονικά σε μεγαλύτερο ποσοστό ότι θεωρούν το επίπεδο υγείας τους κακό ή πολύ κακό. Μέχρι και το 2010, όσο χαμηλότερο το πεμπτημόριο τόσο υψηλότερο το ποσοστό. Τα έτη 2011 και 2012 φαίνονται οι άνθρωποι των μεσαίων πεμπτημορίων εισοδήματος να απαντούν σε μεγαλύτερο ποσοστό ότι θεωρούν το επίπεδο υγείας τους κακό ή πολύ κακό (διάγραμμα 8). Όταν υπολογίστηκε η αναλογία

πιθανοτήτων

όσων

Πίνακας 4: 2004-2012 αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας˙κακό και πολύ κακό (αναλογίες πιθανοτήτων 1ο /5ο πεμπτημόριο εισοδήματος)

βρίσκονται στο πρώτο (χαμηλότερο)

έτος

ORsph(1st/5th)

CI 95%

πεμπτημόριο εισοδήματος σε σχέση

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

4,81 5,17 4,47 4,5 4,24 3,91 3,65 4,1 2,36

1,4-16,51 1,46-18,29 1,36-14,71 1,3-15,53 1,3-13,82 1,24-12,32 1,18-11,31 1,19-14,05 0,75-7,44

με όσους βρίσκονται στο πέμπτο (υψηλότερο)

πεμπτημόριο

εισοδήματος βρέθηκε μεγαλύτερη της μονάδας και στατιστικά σημαντική σε διάστημα εμπιστοσύνης 95% για όλες τις μελετούμενες χρονιές εκτός του 2012 (πίνακας 4).

34

ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ Διάγραμμα 9: αυτοαναφερόμενες ακάλυπτες ανάγκες για ιατρική φροντίδα˙λόγοι πρόσβασης αναλυτικά 20042012 9,0 Waiting list

Too far to travel

Too expensive

8,0 0,8

7,0

0,5

ποσοστό (%)

6,0 0,8 0,4

5,0 4,0 3,0

0,4 0,5

0,8

3,1

1,0

0,9

0,3

0,5

0,4

3,2

9

φαίνεται η αύξηση του ποσοστού

των

ανθρώπων

που

αναφέρουν

ότι

ενώ

1,2

είχαν ανάγκη ιατρικής

0,3

φροντίδας

δεν

πρόσβαση σε αυτήν λόγω του κόστους, της 6,2

4,6

διάγραμμα

κατάφεραν να έχουν 1,0

0,6 4,5

2,0

0,6 0,2

Στο

4,2

4,0

6,5

4,2

μεγάλης και

της

απόστασης αναμονής.

1,0

Παρατηρούμε ότι ενώ

0,0

η 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 έτος

οικονομική

ύφεση

έχει αρχίσει από το 2008,

μόλις

το

2011αρχίζει να αυξάνεται αισθητά το ποσοστό των ανθρώπων που δε φτάνουν στην παροχή ιατρικής φροντίδας παρά την ανάγκη τους για αυτή (διάγραμμα 9). Όσον αφορά στη σύσταση ως προς το φύλο όσων δεν καταφέρνουν να καλύψουν τις ανάγκες τους για ιατρική φροντίδα για λόγους περιορισμού της πρόσβασης, φαίνεται στο διάγραμμα 10 οι γυναίκες να αναφέρουν σε μεγαλύτερο ποσοστό ότι δεν κατάφεραν να καλύψουν τις ανάγκες τους. Και για τα δύο φύλα η τάση είναι αυξητική με το 9,2% των γυναικών που ερωτήθηκαν το 2012 και το 6,8% των ανδρών να αναφέρουν πως δεν κατάφεραν να έχουν πρόσβαση σε ιατρική φροντίδα όταν τη χρειάστηκαν το διάστημα των τελευταίων 12 μηνών. Όταν υπολογίστηκαν οι αναλογίες πιθανοτήτων των γυναικών προς τους άνδρες να αναφέρουν ακάλυπτες ανάγκες για ιατρική φροντίδα για λόγους πρόσβασης, δε βρέθηκε στατιστικά σημαντική αναλογία πιθανοτήτων για καμία από τις χρονιές που μελετήθηκαν (πίνακας 5).

35

Διάγραμμα 10: αυτοαναφερόμενες ακάλυπτες ανάγκες για ιατρική φροντίδα˙λόγοι πρόσβασης (γυναίκες – άνδρες) 2004-2012

ACCESS_MEN

ποσοστό (%)

10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0

ACCESS_WOMEN 9,2

8,6 6,2 5 5,2

4,5 3,9 3,5

4,6

6,8 6,6 6,8 6,3

6,3

6,2

4,4

4,2

4,2

Πίνακας 5: 2004-2012 αυτοαναφερόμενες ακάλυπτες ανάγκες ιατρικής φροντίδας˙ λόγοι πρόσβασης(αναλογίες πιθανοτήτων γυναίκες/άνδρες) έτος 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

ORun_acc(w/m) 1,13 1,09 1,09 1,16 1,16 1,25 1,21 1,16 1,17

CI 95% 0,29-4,48 0,30-4,00 0,34-3,53 0,35-3,80 0,36-3,76 0,39-4,00 0,38-3,90 0,42-3,22 0,43-3,14

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 έτος

Διάγραμμα 11: αυτοαναφερόμενες ακάλυπτες ανάγκες για ιατρική φροντίδα˙λόγω υψηλού κόστους (άνεργοι – εργαζόμενοι) 2004-2012 12,0

10,6 9,4

ποσοστό (%)

10,0 8,0 6,0

6,8

6,6

8,0

μελέτη

1,8 1,9

4,1 2,6

3,5

2,1 2,3

απασχόλησης αναφέρουν

όσων ακάλυπτες

ανάγκες για ιατρική φροντίδα λόγους

πρόσβασης

λόγω έλειψης στοιχείων που αφορούσαν τους άνεργους, έτσι

0,0 200420052006200720082009201020112012 έτος EXPENSIVE_EMPLOYED

σύστασης

ανάλογα με την κατάσταση

τους 3,2 3,3

της

δεν ήταν δυνατή για όλους

6,5

4,4

4,0 2,0

7,4

10,1

Η

στο

φαίνεται

διάγραμμα η

11,

σύσταση

σύμφωνα με την κατάσταση

EXPENSIVE_UNEMPLOYED

απασχόλησησς δηλώνουν

ότι

όσων δεν

είχαν

πρόσβαση σε ιατρική φροντίδα εξαιτίας του μεγάλου κόστους. Οι άνεργοι φαίνεται να έχουν σε μεγαλύτερο ποσοστό ακάλυπτες ανάγκες υγείας λόγω κόστους. Οι περισσότεροι άλλωστε λόγω της έλλειψης απασχόλησης στερούνται ασφαλιστικής κάλυψης, κάτι που κάνει το κόστος ακόμα πιο δυσβάσταχτο.

36

Πίνακας 6: 2004-2012 αυτοαναφερόμενες ακάλυπτες ανάγκες ιατρικής φροντίδας˙ υψηλό κόστος(αναλογίες πιθανοτήτων άνεργοι/εργαζόμενοι) έτος 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

ORun_exp(un/empl) 3,86 2,38 2,21 2,34 3,26 3,24 4,41 2,77 3,1

CI 95% 0,72-20,53 0,42-13,33 0,57-8,59 0,62-8,84 0,78-13,58 0,67-15,76 1,01-19,17 0,86-8,99 0,89-10,80

Στη

μελέτη

των

αναλογιών

πιθανοτήτων των άνεργων προς τους εργαζόμενους δε βρέθηκε αναλογία πιθανοτήτων στατιστικά σημαντική σε όρια εμπιστοσύνης 95% παρά μόνο για το 2010 (πίνακας 6). Στο διάγραμμα 12 απεικονίζεται η κατανομή

όσων

αναφέρουν

ακάλυπτες

ανάγκες

για

ιατρική

βοήθεια για λόγους πρόσβασης μία τουλάχιστον φορά τους περασμένους 12 μήνες, ανάλογα με την κατανομή

τους σε πεμπτημόρια εισοδήματος. Όσοι βρίσκονται στο πρώτο (χαμηλότερο) πεμπτημόριο εισοδήματος αναφέρουν διαχρονικά σε μεγαλύτερο ποσοστό ακάλυπτες ανάγκες ιατρικής φροντίδας. Γι όλα όμως τα πεμπτημόρια εισοδήματος τα ποσοστά αυξάνονται όσο βαθαίνει η οικονομική κρίση. Διάγραμμα 12: αυτοαναφερόμενες ακάλυπτες ανάγκες για ιατρική φροντίδα για λόγους πρόσβασης˙ανάλογα με πεμπτημόριο εισοδήματος 2004-2012 14 12

ποσοστό (%)

10 8 6 4 2 0

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

ACCESS_1

7,9

8,5

7,5

9,8

8,7

11,2

9,2

11,6

11,6

ACCESS_1

ACCESS_2

5,3

6

7,6

6,7

7,1

7,4

6,7

9,8

9,6

ACCESS_2

ACCESS_3

3,7

4,4

7,1

5,6

6,1

4,6

5,9

7,6

9,2

ACCESS_3

ACCESS_4

2

2,9

4,1

4

3,4

2,7

3,2

4,8

4,7

ACCESS_4

ACCESS_5

1

0,9

2

1

1,8

1,7

2,2

3,6

4,8

ACCESS_5

έτος

37

Όταν υπολογίστηκαν οι αναλογίες πιθανοτήτων όσων ανήκουν στο πρώτο Πίνακας 7: 2004-2012 αυτοαναφερόμενες ακάλυπτες ανάγκες ιατρικής φροντίδας˙ λόγοι πρόσβασης(αναλογίες πιθανοτήτων 1ο /5ο πεμπτημόριο εισοδήματος)

πεμπτημόριο εισοδήματος σε σχέση με αυτούς που ανήκουν στο πέπμτο πεμπτημόριο

εισοδήματος,

τα

ευρήματα ποικίλουν ανάλογα με τη χρονιά (πίνακας 6). Έτσι, για όλες τις χρονιές εκτός του 2006 και του 2010

έτος 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

ORun_acc(1st/5th) 8,49 10,23 3,97 10,76 5,2 7,29 4,5 3,51 2,6

CI 95% 1,04-69,32 1,14-91,50 0,81-19,39 1,35-85,86 1,02-26,53 1,42-37,55 1,01-20,16 1,04-11,87 0,86-7,84

βρέθηκε μεγαλύτερη της μονάδας και για διάστημα εμπιστοσύνης 95% η αναλογία

πιθανοτήτων

χαμηλότερου

προς

πεμπτημόριο

το

του

υψηλότερο

εισοδήματος

στην

αναφορά ακάλυπτων αναγκών για ιατρική

φροντίδα

για

λόγους

πρόσβασης. ΠΑΡΑΤΗΡΟΥΜΕΝΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ - ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ Εφαρμόζοντας τη μη παραμετρική δοκιμασία συσχέτισης Spearman για κάθε μία από τις μεταβλητές – οικονομικούς δείκτες που επιλέχθηκαν, ελέγχθηκε η συσχέτιση με τις μεταβλητές που αφορούν στις ανισότητες στην υγεία, το αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας ως κακό ή πολύ κακό και τις αυτοαναφερόμενες ακάλυπτες ανάγκες ιατρικής φροντίδας για λόγους πρόσβασης τόσο για το γενικό πληθυσμό όσο και για κάθες μία από τις επιμέρους κατηγοριοποιήσεις που αναφέρθηκαν παραπάνω. Στατιστικά σημαντική θετική συσχέτιση βρέθηκε για τις παρακάτω μεταβλητές: μέσο εισόδημα (πίνακας 8) και 

αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας ως κακό ή πολύ κακό στους άνδρες με συντελεστή συσχέτισης ρS = 0,714 (p=0.0316 <0,005)

διάμεσο εισόδημα (πίνακας 9) και 

αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας ως κακό ή πολύ κακό στο γενικό πληθυσμό με συντελεστή συσχέτισης ρS = 0,740 (p=0.023 <0,005)

38

Πίνακας 8: Συσχέτιση μέσου εισοδήματος και αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας ως κακό ή πολύ κακό στους άνδρες MEAN_INCOME Spearman's rho

MEAN_INCOME

Correlation Coefficient

,714*

1,000

Sig. (2-tailed)

.

,031

N SPH_B_VB

SPH_B_VB

9

9

*

1,000

Correlation Coefficient

,714

Sig. (2-tailed)

,031 .

N

9

9

*. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed).

Πίνακας 9: Συσχέτιση διάμεσου εισοδήματος και αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας ως κακό ή πολύ κακό στο γενικό πληθυσμό MEAN_INCOME Spearman's rho

MEAN_INCOME

Correlation Coefficient

1,000

Sig. (2-tailed)

.

,714* ,031

N SPH_B_VB

SPH_B_VB

9

9

Correlation Coefficient

,714*

1,000

Sig. (2-tailed)

,031 .

N

9

9

*. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed).

Πίνακας 10: συσχέτιση ποσοστού ανεργίας και ανεκπλήρωτων αναγκών ιατρικής φροντίδας στο γενικό πληθυσμό, στις γυναίκες και σε όσους ανήκουν στο πρώτο πεμπτημόριο εισοδήματος UNEMPL_PRCT Spearman's rho

UNEMPL_PRCT

Correlation Coefficient Sig. (2-tailed)

,729*

1,000 .

,026

N UNMET_ACCESS

UNMET_ACCESS

9

9

Correlation Coefficient

,729*

1,000

Sig. (2-tailed)

,026 .

N

9

9

*. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed).

UNMET_ACCESS_ WOMEN

UNEMPL_PRCT Spearman's rho

UNEMPL_PRCT

Correlation Coefficient Sig. (2-tailed)

,833**

1,000 .

,005

N UNMET_ACCESS_WOMEN Correlation Coefficient

9

9

**

1,000

,833

Sig. (2-tailed)

,005 .

N

9

9

**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).

UNMET_ACCESS _1ST_5_INC

UNEMPL_PRCT Spearman's rho

UNEMPL_PRCT

Correlation Coefficient Sig. (2-tailed) N

UNMET_ACCESS_1ST_5 Correlation Coefficient _INC Sig. (2-tailed) N *. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed)

1,000 .

,026 9

9

*

1,000

,728

,026 .

9

39

,728*

9

ποσοστό ανεργίας (πίνακας 10) και 

αυτοαναφερόμενες ακάλυπτες ανάγκες ιατρικής φροντίδας για λόγους πρόσβασης στο συνολικό πληθυσμό με συντελεστή συσχέτισης ρ S = 0,729 (p=0.026 <0,005)



αυτοαναφερόμενες ακάλυπτες ανάγκες ιατρικής φροντίδας για λόγους πρόσβασης

στις γυναίκες με συντελεστή συσχέτισης ρS = 0,833

(p=0.005 <0,01) 

αυτοαναφερόμενες ακάλυπτες ανάγκες ιατρικής φροντίδας για λόγους πρόσβασης

σε αυτούς που ανήκουν στο πρώτο (χαμηλότερο)

πεμπτημόριο εισοδήματος ρS = 0,728 (p=0,026 <0,05) ετήσιες απολαβές ενός ατόμου χωρίς παιδί (πίνακας 11 και 12) και 

αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας ως κακό ή πολύ κακό στο γενικό πληθυσμό με συντελεστή συσχέτισης ρS = 0,849 (p=0.004 <0,001)



αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας ως κακό ή πολύ κακό στους άνεργους με συντελεστή συσχέτισης ρS = 0,700 (p=0.036 <0,005)



αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας ως κακό ή πολύ κακό στιις γυναίκες με συντελεστή συσχέτισης ρS = 0,711 (p=0.032 <0,005)



αυτοαναφερόμενες ακάλυπτες ανάγκες ιατρικής φροντίδας για λόγους πρόσβασης

στις γυναίκες με συντελεστή συσχέτισης ρS = 0,733

(p=0.025 <0,05) 

αυτοαναφερόμενες ακάλυπτες ανάγκες ιατρικής φροντίδας για λόγους μεγάλης αναμονής στο γενικό πλθηθυσμό με συντελεστή συσχέτισης ρS = 0,775 (p=0.014 <0,05)

40

Πίνακας 11: Συσχέτιση ετήσιων απολαβών ενός ατόμου χωρίς παιδί με το αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας ως κακό ή πολύ κακό στο γενικό οπληθυσμό, στους άνεργους, στις γυναίκες AN_EARN_1_WCH_50AW

SPH_B_VB

1,000

,849**

Sig. (2-tailed)

.

,004

N

9

9

Correlation Coefficient

,849**

1,000

Sig. (2-tailed)

,004

.

N

9

9

Spearman's rho AN_EARN_1_W Correlation Coefficient CH_50AW

SPH_B_VB

**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).

AN_EARN_1_WCH_50AW

SPH_B_VB_5TH_5_INC

1,000

,870**

Sig. (2-tailed)

.

,002

N

9

9

,870**

1,000

Sig. (2-tailed)

,002

.

N

9

9

Spearman's rho AN_EARN_1_W Correlation Coefficient CH_50AW

SPH_B_VB_5T Correlation Coefficient H_5_INC

**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).

AN_EARN_1_WCH_50AW

SPH_B_VB_WOMEN

1,000

,711*

Sig. (2-tailed)

.

,032

N

9

9

,711*

1,000

Sig. (2-tailed)

,032

.

N

9

9

Spearman's rho AN_EARN_1_W Correlation Coefficient CH_50AW

SPH_B_VB_WO Correlation Coefficient MEN

*. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed).

41

Πίνακας 12: Συσχέτιση ετήσιων απολαβών ενός ατόμου χωρίς παιδί με τις αυτοαναφερόμενες ακάλυπτες ανάγκες ιατρικής φροντίδας για λόγους πρόσβασης στις γυναίκες και για λόγους μεγάλης αναμονής στο γενικό πλθηθυσμό AN_EARN_1_WCH_50AW Spearman's rho AN_EARN_1_W Correlation Coefficient CH_50AW

Sig. (2-tailed)

,733*

1,000 .

,025

N UNMET_ACCES Correlation Coefficient S_WOMEN

UNMET_ACCESS_WOMEN

Sig. (2-tailed)

9

9

,733*

1,000

,025 .

N

9

9

*. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed).

AN_EARN_1_WCH_50AW Spearman's rho AN_EARN_1_W Correlation Coefficient CH_50AW

Sig. (2-tailed)

1,000 .

N WAITING

WAITING ,775* ,014 9

9

Correlation Coefficient

,775*

1,000

Sig. (2-tailed)

,014 .

N

9

*. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed).

42

9

ΣΥΖΗΤΗΣΗ Σκοπός της παρούσας μελέτης ήταν να διερευνήσει αν οι ανισότητες στην υγεία όσον αφορά στο επίπεδο υγείας και στην πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας έχει μεταβληθεί από τη σύγχρονη οικονομική κρίση, που βιώνει η Ελλάδα από το 2008. Το διάστημα μελέτης περιελάμβανε τα έτη 2004-2008, μία σειρά 9 ετών, 4 έτη πριν τη θεωρούμενη έναρξη της σύγχρονης οικονομικής κρίσης το 2008 και 4 έτη μετά. Όσον

αφορά

στο

επίπεδο

υγείας

και

με

επιλεγμένο

δείκτη

το

αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας ως κακό ή πολύ κακό στο γενικό πληθυσμό το ποσοστό των ανθρώπων που αναφέρουν ότι θεωρούν το επίπεδο υγείας τους κακό ή πολύ κακό αυξήθηκε από 8,8% το 2004 στο 9,3% το 2012, με τις γυναίκες να σημειώνουν μεγαλύτερο ποσοστό 10,6% έναντι 8% των ανδρών για το 2012. Η διαφορά αυτή μεταξύ ανδρών και γυναικών παρατηρείται για όλα τα έτη παρακολούθησης. Υπολογίστηκε ο λόγος πιθανοτήτων των γυναικών προς τους άνδρες να αυτοπροσδιορίσουν το επίπεδο υγείας τους ως κακό ή πολύ κακό αλλά δε βρέθηκε στατιστικά σημαντικός για καμία χρονιά στο 95% διάστημα εμπιστοσύνης. Ανάμεσα στους άνεργους και τους εργαζόμενους φαίνεται να υπάρχει για όλα τα έτη παρακολούθησης μεγαλύτερο ποσοστό ανέργων που δηλώνουν ότι θεωρούν το επίπεδο υγείας τους κακό ή πολύ κακο. Οι άνεργοι από 2,7% το 2004 αύξησαν το ποσοστό του αυτοαναφερόμενου επιπέδου υγείας στο 4,8% το 2012, ενώ το 2009 το ποσοστό αυτό έφτασε μέχρι το 6,6%.

Οι

εργαζόμενοι δεν ακολούθησαν την αυξητική αυτή τάση. Ο λόγος πιθανοτήτων των

ανέργων

προς

τους

εργαζόμενους

όσον

αφορά

στο

αυτοπροσδιοριζόμενο κακό ή πολύ κακό επίπεδο υγείας, δε βρέθηκε στατιστικά σημαντικός για καμία από τις υπό μελέτη χρονιές. Το αυτοαναφερόμενο επίπεδο υγείας ως κακό ή πολύ κακό ανάλογα με το πεμπμτημόριο εισοδήματος, κατέδειξε μια υπεροχή των χαμηλότερων πεμπτημορίων ως προς το κακό ή πολύ κακό αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας, κάτι που συνάδει με τη βιβλιογραφία για την οικονομική κατάσταση ως έναν από τους σημαντικότερους κοινωνικούς προσδιοριστές της υγείας.36,37 Αυτό που δεν ήταν αναμενόμενο από τη βιβλιογραφία είναι ότι για το πρώτο (χαμηλότερο) πεμπτημόριο εισοδήματος το ποσοστό μειώθηκε από το 2004 στο 2012 (από 14,1% σε 10%), διατηρώντας όμως μεγάλη διαφορά για όλες 43

τις παρατηρούμενες χρονιές από τα πεμπτιμόρια υψηλότερου εισοδήματος, τα οποία αύξησαν το ποσοστό τους. Πιθανά όσο πιο βαθιά είναι η κρίση και όσο περισσότερα μέτρα λιτότητας παίρνονται, τόσο περισσότερο η επίδραση της οικονομικής κρίσης να πλήττει και τα μεσαία οικονομικά στρώματα, χωρίς όμως να φτάνει τα ποσοστά αυτών με τα χαμηλότερα εισοδήματα, καθιστώντας το εισόδημα σημαντικό παράγοντα πρόβλεψης κακού επιπέδου υγείας.17,20,35

Ο

λόγος

πιθανοτήτων

των

ατόμων

του

χαμηλότερου

πεμπτημορίου εισοδήματος προς τα άτομα του υψηλότερου πεμπτημορίου εισοδήματος να αναφέρουν κακό ή πολύ κακό επίπεδο υγείας, βρέθηκε στατιστικά σημαντικός σε όρια εμπιστοσύνης 95%, χωρίς να καταγράφει αύξηση με την πρόοδο της οικονομικής κρίσης, αναδεικνύοντας το χαμηλό εισόδημα ως διαχρονικό παράγοντα στον αυτοπροσδιορισμό του επιπέδου υγείας ως κακό ή πολύ κακό. Τα άτομα χαμηλότερου εισοδήματος έχουν 4-5 φορές μεγαλύτερη πιθανότητα να δηλώνουν κακό ή πολύ κακό επίπεδο υγείας (OR2004=4.8 CI95% 1.4-16.51, OR2011=4.1 CI95% 1.19-14.05). Για το 2012 η αναλογία πιθανοτήτων φαίνεται να παρουσιάζει τάση μείωσης και θα μπορούσε να σημαίνει ότι όσο περισσότερο βαθαίνει η κρίση επηρεάζονται όλο και υψηλότερα εισοδήματα όσον αφορά στο αυτοπροσδιοριζόμενο επίπεδο υγείας τους με την επιφύλαξη ότι για την αναλογία πιθανοτήτων το 2012 τα αποτελέσματα δεν είναι στατιστικά σημαντικά. Όσον αφορά στην πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας, ο γενικός πληθυσμός σημείωσε αύξηση (από 4% το 2004, 5,5% το 2008 και 8% το 2012) στο ποσοστό που δηλώνει ότι τους τελευαταίους 12 μήνες δεν κατάφερε να προσεγγίσει ιατρική φροντίδα παρά το γεγονός πως πίστευε ότι τη χρειαζόταν για λόγους αδυναμίας πρόσβασης. Το 6,5% των ατόμων δηλώνει το 2012 ότι δεν κατάφερε να έχει πρόσβαση σε ιατρική φροντίδα για λόγους υψηλού κόστους. Οι γυναίκες στο διάστημα αυτό υπερδιπλασίαασαν το ποσοστό αυτοαναφερόμενων ανεκπλήρωτων αναγκών για ιατρική φροντίδα με τη μεγαλύτερη αύξηση να σημειώνεται από το 2008 μέχρι το 2012 (4,5% το 2004, 6,3% το 2008, 9,2% το 2012). Όταν υπολογίστηκαν οι αναλογίες πιθανοτήτων των γυναικών προς τους άνδρες να αναφέρουν ακάλυπτες ανάγκες για ιατρική φροντίδα για λόγους πρόσβασης, δε βρέθηκε στατιστικά σημαντική αναλογία πιθανοτήτων για καμία από τις χρονιές που μελετήθηκαν.

44

Όσον αφορά στη δήλωση ανεκπλήρωτων αναγκών για ιατρική φροντίδα σε σχέση με την εργασιακή κατάσταση εξαιτίας ελιππών στοιχείων στις απαντήσεις των άνεργων δε μελετήθηκαν όλες οι αιτίες πρόσβασης για αυτοαναφερόμενες ανεκπλήρωτες ανάγκες για ιατρική φροντίδα, παρά μόνο το κόστος. Οι άνεργοι φαίνεται να σημειώνουν διαχρονικά μεγαλύτερα ποσοστά αυτοαναφερόμενων ανεκπλήρωτων αναγκών για ιατρική φροντίδα λόγω κόστους, με τη διαφορά μεταξύ άνεργων και εργαζόμενων να αυξάνεται μετά την έναρξη της σύγχρονης οικονομικής κρίσης και ιδιαίτερα την τριετία 2010-2012. Η διαφορά αυτή το 2004 ήταν 4,8 ποσοστιαίες μονάδες ενώ το 2012 6,6 ποσοστιαίες μονάδες, ενώ το 2010 έφτασε μέχρι και 7,1 μονάδες. Όταν υπολογίστηκε ο λόγος πιθανοτήτων των άνεργων προς τους εργαζόμενους να δηλώσουν ανεκπλήρωτες ανάγκες για ιατρική φροντίδα, βρέθηκε στατιστικά σημαντικό αποτέλεσμα μόνο για το 2010 (OR2010=4.41 CI95% 1.01-19.17), τη χρονιά με τη μεγαλύτερη διαφορά στα ποσοστά των δύο ομάδων. Σε όλα τα πεμπτημόρια εισοδήματος οι άνθρωποι φαίνεται να δηλώνουν σε όλο και μεγαλύτερο ποσοστό ανεκπλήρωτες ανάγκες γαι ιατρική φροντίδα για λόγους πρόσβασης, με τα χαμηλότερα πεμπτημόρια να εμφανίζουν μεγαλύτερα ποσοστά όλες τις χρονιές (πρώτο: 7,9%11,6%, δεύτερο: 5,3%9,6%, τρίτο: 3,7%9,2%, τέταρτο: 2%4,7%, πέμπτο: 1%4,8% για αλλαγές από το 20042012). Υπολογίζοντας το λόγο πιθανοτήτων του χαμηλότερου πεμπτημορίου εισοδήματος προς το υψηλότερο πεμπτημόριο εισοδήματος, ο λόγος βρέθηκε στατιστικά σημαντικά μεγαλύτερος της μονάδας σε διάστημα εμπιστοσύνης 95% για περισσότερες χρονιές – με εξαίρεση το 2006 και το 2012 που δεν ήταν στατιστικά σημαντικά τα ευρήματα. Η παρατήρηση αυτή είναι σε συμφωνία με τη βιβλιογραφία72 που θέλει τις φτωχότερες ομάδες του πληθυσμού να έχουν δυσκολότερη πρόσβαση στις υπηρεσίες φροντίδας υγείας και να αναβάλλουν ή να καθυστερούν την προσέλευση τους σε υπηρεσία υγείας για λόγους κόστους ή άλλων αιτιών περιορισμένης δυνατότητας πρόσβασης. Τα ευρήματα αυτά συνηγορούν στο ότι οι ανισότητες στην κατανομή του εισοδήματος είναι το έναυσμα για ανισότητες στην πρόσβαση και στη χρήση υπηρεσιών υγείας καθώς και στο ίδιο το επίπεδο υγείας. Σε αναλύσεις της κατανομής των αυτοαναφερόμενων αναγκών υγείας αποκαλύπτεται ότι οι φτωχότερες ομάδες 45

του πληθυσμού αναφέρουν περισσότερες ανάγκες σε σχέση με τις πλουσιότερες ομάδες, αποκαλύπτοντας ανισότητες στην πρόσβαση στη φροντίδα υγείας κατά τη διάρκεια της οικονομικής ύφεσης.72 Οι δείκτες υγείας που επιλέχθηκαν δείχνουν στατιστικά σημαντική συσχέτιση με τους κοινωνικοοικονομικούς δείκτες που επιλέχθηκαν για τη μελέτη. Το αυτοπροσδιοριζόμενο επιπέδο υγείας ως κακό ή πολύ κακό φαίνεται να συσχετίζεται θετικά στο γενικό πληθυσμό με το διάμεσο εισόδημα (ρ S=0,714 p<0.05) και

με τις ετήσιες απολαβές ενός ατόμου χωρίς παιδί (ρS=0,849

p<0,001), στους άνδρες με το μέσο εισόδημα (ρS=0,714 p<0,005), στους άνεργους (ρS=0,700 p<0,005) και στις γυναίκες (ρS=0,711 p<0,005) με τις ετήσιες απολαβές ενός ατόμου χωρίς παιδί. Οι αυτοαναφερόμενες ανεκπλήρωτες ανάγκες για ιατρική φροντίδα για λόγους πρόσβασης συσχετίζονται θετικά στο γενικό πληθυσμό με το ποσοστό ανεργίας (ρS=0,729 p<0,005), στις γυναίκες με το ποσοστό ανεργίας (ρS=0,833 p<0,01) και τις ετήσιες απολαβές ενός ατόμου χωρίς παιδί ρ(S=0,711 (p<0,005). Θετική συσχέτιση υπάρχει ακόμα μεταξύ του ποσοστού ανεργίας και των αυτοαναφερόμενων ανεκπλήρωτων αναγκών για φροντίδα υγείας για λόγους πρόσβασης στα άτομα του πρώτου πεμπτημορίου εισοδήματος (ρS=0,728 p<0,05), όπως και μεταξύ των αυτοαναφερόμενων ανεκπλήρωτων αναγκών για φροντίδα υγείας για λόγους μεγάλης αναμονής στο γενικό πληθυσμό (ρS=0,775 (p<0,05). Τα ευρήματα αυτά επιβεβαιώνονται από τη βιβλιογραφία 1,6,21,69,72 που αναφέρει ότι σε καιρούς οικονομικής δυσπραγίας οι επιπτώσεςις στην υγεία του πληθυσμού επιτείνονται, όπως και ότι οι ανισότητες στην πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας επιτείνουν τα πρβλήματα που η κρίση επιφέρει στις περισσότερο ευάλωτες κοινωνικές ομάδες (γυναίκες, άνεργοι, χαμηλού εισοδήματος άτομα, συμπεριλαμβανομένων των ανέργων και των επισφαλώς εργαζόμενων).

46

ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ – ΔΥΝΑΤΑ ΣΗΜΕΙΑ Ένας από τους βασικούς περιορισμούς της μελέτης είναι ότι δεν χρησιμοποιήθηκαν άμεσοι δείκτες υγείας, νοσηρότητας και θνησιμότητας αλλά δείκτης αυτοαναφερόμενου επιπέδου υγείας. Έτσι, δεν έχουμε ασφαλή συμπεράσματα σε σχέση με το πως έχει μεταβληθεί το πραγματικό επίπεδο υγείας του πληθυσμού κατά τη διάρκεια των ετών υπό μελέτη, αλλά την εικόνα που έχουν για την υγεία τους οι άνθρωποι που ερωτήθηκαν. Θα πρέπει να λάβουμε, όμως, υπόψη ότι ο δείκτης του αυτοαναφερόμενου επιπέδου υγείας επηρεάζεται από τις μεταβολές των κοινωνικοοικονομικών παραγόντων

πιο

γρήγορα

από

τους

δείκτες

νοσηρότητας

και

θνησιμότητας,74,75 καθώς πολλοί από αυτούς τους δείκτες χρειάζονται χρόνια για να μεταβληθούν ως απάντηση σε γεγονότα. Αυτό καθιστά και δυνατό σημείο την επιλογή του συγκεκριμένου δείκτη, όπως και το ότι είναι ένας δείκτης κατασκευασμένος ώστε να μπορέι εύκολα να υποστεί σε συγκρίσεις, καθώς με τον ίδιο τρόπο γίνεται η συλλογή των δεδομένωn από όλες τις ευρωπαϊκές χώρες που συμμετέχουν στη συλλογή δεδομένων για την EUSILC. Άλλος ένας βασικός περιορισμός είναι ότι δε συμπεριλήθφηκαν στη μελέτη δείκτες που να δίνουν εικόνα για την εξέλιξη του συστήματος υγείας τα υπό μελέτη χρόνια παρά μόνο του έμμεσου δείκτη των αυτοαναφερόμενων ανεκπλήρωτων αναγκών για ιατρική φροντίδα για λόγους πρόσβασης. Ο δείκτης αυτός είναι αρκετά ευαίσθητος στις αλλαγές του συστήματος υγείας και στην πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας, αλλά δίνει μόνο εν μέρει την εικόνα που επικρατεί στις υπηρεσίες του συστήματος υγείας.76 Ελέγχθηκε η συσχέτιση της μεταβολής των οικονομικών δεικτών με τη μεταβολή δεικτών επιπέδου υγείας και πρόσβασης στις υπηρεσίες υγείας, τόσο για τα χρόνια πριν την έναρξη της κρίσης όσο και μετά από αυτή. Δεν έγινε ξεχωριστή ανάλυση για τα δεδομένα πριν την κρίση και για αυτά μετά την έναρξη της κρίσης, κάτι που θα βοηθούσε στην εξαγωγή ασφαλέστερων συμπερασμάτων για την πιθανολόγηση ότι οι παρατηρούμενες συσχετίσεις έχουν ως αιτία τη σύγχρονη οικονομική κρίση.

47

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η παρούσα μελέτη είναι μία προσπάθεια συμβολής στην κουβέντα που έχει ανοίξει από την έναρξη της σύγχρονης οικονομικής κρίσης για το αν θα υπάρξουν επιπτώσεις της οικονομικής ύφεσης στην υγεία του πληθυσμού τόσο άμεσα όσο και έμμεσα μέσω των επιπτώσεων στις υπηρεσίες υγείας. Στα συμπεράσματα που κατέληξε αυτή η μελέτη είναι ότι οι οικονομικά ασθενέστεροι (αυτοί που ανήκουν στο χαμηλότερο πεμπτημόριο εισοδήματος) έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα να αναφέρουν κακό ή πολύ κακό επίπεδο υγείας διαχρονικά αλλά σε μεγαλύτερο βαθμό στα χρόνια μετά την έναρξη της οικονομικής ύφεσης. Το ίδιο συμβαίνει και για την πιθανότητα να αναφέρουν ακάλυπτες ανάγκες για ιατρική φροντίδα τους τελευταίους 12 μήνες για λόγους περιορισμένης πρόσβασης στις υπηρεσίες υγείας. Το εύρημα αυτό επιβεβαιώνει την τρέχουσα αλλά και την παλιότερη βιβλιογραφία, που έχει καταδείξει την οικονομική κατάσταση ως έναν από τους σημαντικότερους κοινωνικούς προσδιοριστές της υγείας και γι’ αυτό γίνονται εκκλήσεις από ποικίλες μεριές για διαφύλαξη του εισοδήματος. Οι ακάλυπτες ανάγκες υγείας φαίνεται να αυξάνονται στα χρόνια μετά την έναρξη της οικονομικής ύφεσης. Το εύρημα αυτό είναι κάτι που έχει καταγραφεί στη βιβλιογραφία, τόσο για την τρέχουσα οικονομική κρίση, όσο και για παλιότερες7,10,11,13,14 σε όλα τα γεωγραφικά μήκη και πλάτη. Η αδυναμία χρήσης των υπηρεσιών υγείας αυξάνεται ραγδαία σε καιρούς οικονομικής δυσπραγίας.77 Σε καιρούς οικονομικής αναταραχής, οι ανάγκες για φροντίδα υγείας και η αυξανόμενη ζήτηση για δημόσιες υπηρεσίες έρχονται σε σύγκρουση με τις πολιτικές λιτότητας και ιδιωτικοποίησης, εκθέτοντας τον πληθυσμό σε περαιτέρω κινδύνους.1

Το

σύστημα

υγείας

είναι

ένας

σημαντικός

κοινωνικός

προσδιοριστής της ισότητας και της δικαιοσύνης στην υγεία, και τονίζεται η ανάγκη να δοθεί έμφαση στην προσέγγιση από την οπτική της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας ενώ γίνεται προσπάθεια διαχείρισης των ευρύτερων κοινωνικών και πολιτικών προσδιοριστών της υγείας.34,35 Παρά τις ενδείξεις, οι αλλαγές στο σύστημα υγείας της Ελλάδας προχωράνε προς την κατεύθυνση των περικοπών και της διαμόρφωσης της πρωτοβάθμιας όχι με γνώμονα τις αυξημένες για φροντίδα υγείας πρώτης γραμμής σε περίοδο οικονομικής ύφεσης.78 Ακόμα ένα από τα συμπεράσματα της παρούσας μελέτης, είναι η συσχέτιση της μεταβολής οικονομικών δεικτών όπως το ποσοστό ανεργίας, το 48

μέσο και διάμεσο ετήσιο εισόδημα, οι ετήσιες απολαβές ενός ατόμου χωρίς παιδιά με τη μεταβολή στους δείκτες του αυτοπροσδιοριζόμενου επιπέδου υγείας και των αυτοαναφερόμενων ακάλυπτων αναγκών για υπηρεσίες υγείας, κάτι που εμφανίζεται και στη βιβλιογραφία.72 Υπάρχουν άμεσοι και έμμεσοι τρόποι που η οικονομική κρίση επηρεάζει τη ισότητα και τη δίκαιη κατανομή της υγείας. Οι άμεσες επιδράσεις αφορούν στην οικονομική ύφεση, στην ανεργία και τη συνοδό απώλεια της ασφαλιστικής κάλυψης, την περικοπή των κονδυλίων για την υγεία καθώς και τις ποιοτικές αλλαγές στα συστήματα υγείας. Στις έμμεσες επιδράσεις συμπεριλαμβάνονται οι περικοπές στα προγράμματα πρόνοιας, οι αλλαγές στην αγορά εργασίας με την επισφάλεια και την ελαστικότητα να αυξάνονται, καθώς και την επικράτηση των πολιτικών λιτότητας. Η εντατικοποίηση της εφαρμογής των πολιτικών λιτότητας θα συνεχίσει να υπονομεύει την ισότητα στην υγεία καθώς και την οικονομική ανάκαμψη στην οποία η ισότιμη πρόσβαση στη φροντίδα υγείας μπορεί

να

συμβάλει.79

Σε

καιρούς

σοβαρών

κοινωνικοοικονομικών

περιορισμών, μία καλά οργανωμένη πολιτική υγείας – που συνδυάζει επαρκείς υπηρεσίες περίθαλψης και μία ευρύτερη εστίαση στην πρόληψη – μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο στη διατήρηση της συνολικής υγείας και ευεξίας

ενός

πληθυσμού.69

Είναι

αναγκαίο

να

διασφαλιστεί

η

αποτελεσματικότερη και αποδοτικότερη δαπάνη υγείας εξασφαλίζοντας επαρκείς δημόσιες υπηρεσίες υγείας.20 Πολιτικές που κατευθύνονται προς την καθολική κάλυψη πρέπει να εξετάσουν ένα τρόπο χρηματοδότησης του συστήματος υγείας που να εξαρτάται λιγότερο από τις πληρωμές κατά τη χρήση των υπηρεσιών και την εργασιακή κατάσταση του χρήστη των υπηρεσιών υγείας,72 ανάγκη που κρίνεται επιτακτική με τους άνεργους να έχουν φτάσει στην Ελλάδα το τρίτο τρίμηνο του 2013 τους 1.345.400 2 και το 34,6%2 του πληθυσμού να βρίσκεται σε κίνδυνο φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού. Τα παραδείγματα χωρών που κατάφεραν να διατηρήσουν το επίπεδο ευεξίας του πληθυσμού τους σε καιρούς οικονομικής ύφεσης καταδεικνύουν ότι τα προγράμματα κοινωνικής προστασίας, που στοχεύουν στην προστασία των φτωχών κατά τη διάρκεια περιόδων οικονομικής δυσπραγίας, παίζουν καθοριστικό ρόλο στην προώθηση της πρόσβασης στην απαιτούμενη φροντίδα και στην πρόληψη της περαιτέρω επιδείνωσης της κοινωνικής θέσης λόγω ασθένειας των ήδη ευάλωτων ατόμων.72 Είναι 49

απαραίτητος ο ρόλος των επαγγελματιών υγείας15 να αναδεικνύουν τις ανάγκες για υπηρεσίες υγείας, σε καιρό οικονομικής δυσπραγίας περισσότερο από ποτέ, καθώς και της εμπλοκής ολόκληρου του πληθυσμού 1 στη διασφάλιση των υπηρεσιών υγείας που έχει ανάγκη μέσα από την απεύθυνση στις πολιτικές που υπονομεύουν τις ανάγκες του αυτές.

50

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Kondilis E, Giannakopoulos S, Gavana M, Ierodiakonou I, Waitzkin H, Benos A. Economic Crisis, Restrictive Policies, and the Population’s Health and Health Care: The Greek Case. American Journal of Public Health. 2013 Jun;103(6):973–9.

2. ΕΘΝΙΚΗ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ: data accessible here: http://www.statistics.gr/portal/page/portal/ESYE 3. EUROSTAT: data accessible here: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/eurostat/home 4. NOMOΣ ΥΠ’ ΑΡΙΘ. 3845, Μέτρα για την εφαρμογή του μηχανισμού στήριξης της ελληνικής οικονομίας από τα κράτη−μέλη της Ζώνης του ευρώ και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, ΦΕΚ 2010 Μάι 6;Α’(65):13211384 5. Simou E, Koutsogeorgou E. Effects of the economic crisis on health and healthcare in Greece in the literature from 2009 to 2013: A systematic review. Health Policy [Online]. [cited 2014 Feb 23]; Available from: http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0168851014000475 6. Kentikelenis A, Papanicolas I. Economic crisis, austerity and the Greek public health system. Eur J Public Health. 2012 Feb 1;22(1):4–5.

7. Hopkins S. Economic stability and health status: Evidence from East Asia before and after the 1990s economic crisis. Health Policy. 2006 Feb;75(3):347–57.

8. Ruckert A, Labonté R. The financial crisis and global health: the International Monetary Fund’s (IMF) policy response. Health Promot Int. 2013 Sep 1;28(3):357–66.

9. Ministry of Finance, Hellenic Republic. The economic adjustment programme for Greece Ministry of Finance Hellenic Republic. Athens: Ministry of Finance; July 2010.

10. Fishback PV, Haines MR, Kantor S. Births, Deaths, and New Deal Relief during the Great Depression. Review of Economics and Statistics. 2007 Feb 1;89(1):1–14.

11. Stuckler D, King L, Coutts A. Understanding privatisation’s impacts on health: lessons from the soviet experience. J Epidemiol Community Health. 2008 Jul 1;62(7):664–664.

12. Stuckler D, Basu S, Suhrcke M, Coutts A, McKee M. The public health effect of economic crises and alternative policy responses in Europe: an empirical analysis. The Lancet. 2009 Jul;374(9686):315–23.

13. Waters H, Saadah F, Pradhan M. The impact of the 1997–98 East Asian economic crisis on health and health care in Indonesia. Health Policy Plan. 2003 Jun 1;18(2):172–81.

14. Chang S-S, Gunnell D, Sterne JAC, Lu T-H, Cheng ATA. Was the economic crisis 1997–1998 responsible for rising suicide rates in East/Southeast Asia? A time–trend analysis for Japan, Hong Kong, South Korea, Taiwan, Singapore and Thailand. Social Science & Medicine. 2009 Apr;68(7):1322–31.

15. Levy BS, Sidel VW. The economic crisis and public health. Soc Med.2009;4(2):82---87.

16. Horton R. The global financial crisis: an acute threat to health. Lancet.

2009;373(9661):355---356.

51

17. Marmot MG, Bell R. How will the financial crisis affect health? BMJ. 2009;338:b1314.

18. Leyland AH. Alcohol, financial crisis and reform: learning from the Russian experience. Eur J Public Health. 2012;22(3):300.

19. Richards T. The crusade for health equity. BMJ. 2012;344:e4414.

20. World Health Organization. The Financial Crisis and Global Health.

Report of a High-Level Consultation. Geneva, Switzerland: World Health Organization; 2009.[Online] [cited 2013 Jun 20] Available from: http://www.who.int/mediacentre/events/meetings/2009_financial_crisis_re port_en_.pdf 21. Marmot M, Allen J, Bell R, Bloomer E, Goldblatt P. WHO European review of social determinants of health and the health divide. Lancet.

2012;380(9846): 1011-1029.

22. Economou M et al. Increased suicidality amid economic crisis in Greece Lancet 2011; 378(9801):1459.

23. Madianos M et al. Depression and economic hardship across Greece in 2008 and 2009: two cross-sectional surveys nationwide. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology 2011; 46(10):943–952.

24. Economou M, Madianos M, Peppou LE, Souliotis K, Patelakis A, Stefanis C. Cognitive social capital and mental illness during economic crisis: A nationwide population-based study in Greece. Social Science & Medicine. 2014 Jan;100:141–7.

25. Kentikelenis A, Karanikolos M, Papanicolas I, Basu S, McKee M, Stuckler D. Health effects of financial crisis: omens of a Greek tragedy.

The Lancet. 2011 Oct;378(9801):1457–8.

26. EMCDDA, ECDC. HIV in injecting drug users in the EU/EEA, following a reported increase of cases in Greece and Romania. Lisbon, European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction, European Centre for Disease Prevention and Control. 2011 [Online] [cited 2013 Jun 20].

Available from: http://www.emcdda.europa.eu/publications/jointpublications/Hiv-ininjecting-drug-users-2011 27. Vogli RD, Marmot M, Stuckler D. Excess suicides and attempted suicides in Italy attributable to the great recession. J Epidemiol Community Health. 2013 Apr 1;67(4):378–9.

28. Reeves A, Stuckler D, McKee M, Gunnell D, Chang S-S, Basu S. Increase in state suicide rates in the USA during economic recession.

The Lancet. 2012 Nov;380(9856):1813–4.

29. Barr B, Taylor-Robinson D, Scott-Samuel A, McKee M, Stuckler D. Suicides associated with the 2008-10 economic recession in England: time trend analysis. BMJ. 2012; 345 30. Vogli RD, Gimeno D. Changes in income inequality and suicide rates after “shock therapy”: evidence from Eastern Europe. J Epidemiol Community Health. 2009 Nov 1;63(11):956–956.

31. Baird S, Friedman J, Schady N. Aggregate Income Shocks and Infant Mortality in the Developing World. Review of Economics and Statistics.

2010 Aug 5;93(3):847–56.

32. World Health Organisation. Health in times of global economic crisis: Implications for the WHO European Region. 2009 [Online] [cited 2013 Jun 23] Available from: 52

http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0006/66957/RC59_edoc0 7.pdf 33. Ferreira F, Schady N. Aggregate Economic Shocks, Child Schooling and Child Health. World Bank 2008 [Online] [cited 2013 Jun 23] Available from: http://wbro.oxfordjournals.org/content/24/2/147.short 34. World Health Organization. Commission on Social Determinants of Health - Final report. Closing the gap in a generation: Health equity through action on the social determinants of health. [Online]. [cited 2013 Jul 29. Available from: http://whqlibdoc.who.int/publications/2008/9789241563703_eng.pdf?ua= 1 35. Marmot M, Friel S, Bell R, Houweling TA, Taylor S. Closing the gap in a generation: health equity through action on the social determinants of health. The Lancet. 2008 Nov 14;372(9650):1661–9.

36. Navarro V. What we mean by social determinants of health. International Journal of Health Services, 2009; 39(3); 423–441 37. Wilkinson RG, Marmot MG. Social Determinants of Health: The Solid Facts. World Health Organization; 2003. 34 p 38. Marmot M, Wilkinson R. Social Determinants of Health. Oxford University Press; 2005. 413 p.

39. Bartley M. Unemployment and ill health: Understanding the relationship.

Journal ofEpidemiology and Community Health 1994; 48:333-337.

40. Jin RL, Shah CP, Svoboda TJ. The impact of unemployment on health: A review of the evidence. Canadian Medical Association Journal 1995; 153: 529-540.

41. Platt S. Parasuicide and unemployment. British Journal of Psychiatry 1986; 149: 401-405.

42. Brenner HA. Commentary: Economic growth is the basis of mortality rate decline in the 20th century – experience of the United States 1901-2000.

International Journal of Epidemiology 2005; 34: 1214-1221.

43. Dublin LI. The health of the people in a year of depression. American Journal of Public Health and The Nation’s Health 1932; 22: 1123-1135.

44. Ruhm CJ. Are recessions good for your health? (NBER Working Paper No. W5570). University of North Carolina at Greensboro, National Bureau of Economic Research (NBER), and the Institute for the Study of Labor (IZA), May 1996.

45. Ruhm CJ. Commentary: Mortality increases during economic upturns.

International Journal of Epidemiology 2005: 34: 1206-1211.

46. Lee TH, Mongan JJ, Oberlander J, Rosenthal MB. Perspective roundtable: Health care and the recession. New England Journal of Medicine 2009; 360:327.

47. Suhrcke M, Stuckler D, Suk JE, et al. The impact of economic crises on communicable disease transmission and control: a systematic review of the evidence. PLoS ONE. 2011;6(6):e20724.

48. King L, Hamm P, Stuckler D. Rapid large-scale privatization and death rates in ex-communist countries: an analysis of stress-related and health system mechanisms. Int J Health Serv. 2009;39(3):461-489.

49. Stuckler D, King L, McKee M. Mass privatisation and the post-communist mortality crisis: a cross-national analysis. Lancet. 2009;373(9661):399407.

53

50. Parry J, Humphreys G. Health amida financial crisis: a complex diagnosis. Bull World Health Organ. 2009;87(1):4-5.

51. Catalano R. Health, medical care, and economic crisis. N Engl J Med. 2009; 360(8):749---751.

52. Vandoros S, Hessel P, Leone T, Avendano M. Have health trends worsened in Greece as a result of the financial crisis? A quasiexperimental approach. Eur J Public Health. 2013 Oct 1;23(5):727–31.

53. Stuckler D, Basu S, Gilmore A, Batniji R, Ooms G, Marphatia AA, et al.

An evaluation of the International Monetary Fund’s claims about public health. Int J Health Serv. 2010;40(2):327-332.

54. Rowden R. International Monetary Fund sacrifices higher growth, employment, spending, and public investment in health systems in order to keep inflation unnecessarily low. Int J Health Serv. 2010;40(2):333338.

55. Batniji R. Reviving the International Monetary Fund: Concerns for the Health of the Poor. International Journal of Health Services. 2009 Jan 1;39(4):783–7.

56. EUR/RC59/R3 [Online]. [cited 2014 Jan 6]. Available from: http://www.euro.who.int/en/about-us/governance/regional-committee-foreurope/past-sessions/fifty-ninth-session/resolutions/eurrc59r3 57. Tallinn Charter: “Health Systems for Health and Wealth” [Internet]. [cited 2013 Nov 23]. Available from: http://www.euro.who.int/en/publications/policy-documents/tallinn-charterhealth-systems-for-health-and-wealth 58. World Health Organization. Health policy responses to the financial crisis in Europe [Online]. [cited 2014 Jan 29]. Available from: http://www.euro.who.int/en/data-and-evidence/evidence-informed-policymaking/publications/2012/health-policy-responses-to-the-financial-crisisin-europe 59. Schneider P. Mitigating the impact of the economic crisis on public sector health spending The World Bank [Online]. [cited 2014 Jan 20]. Available from: https://openknowledge.worldbank.com/handle/10986/10232 60. Frisina Doetter L, Götze R. Health Care Policy for Better or for Worse?

Examining NHS Reforms During Times of Economic Crisis versus Relative Stability. Social Policy & Administration. 2011;45(4):488–505 61. Stuckler D, Basu S, Suhrcke M, Coutts A, McKee M. Effects of the 2008 recession on health: a first look at European data. The Lancet. 2011 Jul;378(9786):124–5.

62. Kaplan GA. Economic crises: Some thoughts on why, when and where they (might) matter for health—A tale of three countries. Social Science & Medicine. 2012 Mar;74(5):643–6.

63. McKee M, Basu S, Stuckler D. Health systems, health and wealth: The argument for investment applies now more than ever. 2012; Social Science & Medicine, 74(5):684–687.

64. Kondo N, Kawachi I, Subramanian SV, Takeda Y, Yamagata Z. Do social comparisons explain the association between income inequality and health?: Relative deprivation and perceived health among male and female Japanese individuals. Social Science & Medicine. 2008 Sep;67(6):982–7.

54

65. Kondo N, Sembajwe G, Kawachi I, van Dam RM, Subramanian SV, Yamagata Z. Income inequality, mortality, and self rated health: metaanalysis of multilevel studies. BMJ. 2009; 339: b4471 66. Martikainen P, Blomgren J, Valkonen T. Change in the total and independent effects of education and occupational social class on mortality: analyses of all Finnish men and women in the period 1971– 2000. J Epidemiol Community Health. 2007 Jun 1;61(6):499–505.

67. Franco M, Orduñez P, Caballero B, Granados JAT, Lazo M, Bernal JL, et al. Impact of Energy Intake, Physical Activity, and Population-wide Weight Loss on Cardiovascular Disease and Diabetes Mortality in Cuba, 1980– 2005. Am J Epidemiol. 2007 Dec 15;166(12):1374–80.

68. Franco M, Orduñez P, Caballero B, Cooper RS. Obesity reduction and its possible consequences: What can we learn from Cuba’s Special Period?

CMAJ. 2008 Apr 8;178(8):1032–4.

69. De Vos P, García-Fariñas A, Álvarez-Pérez A, et al. Public health services, an essential determinant of health during crisis. Lessons from Cuba, 1989–2000 Tropical Medicine & International Health.

2012;17(4):469-79.

70. Cutler DM, Knaul F, Lozano R, et al. Financial crisis, health outcomes and ageing: Mexico in the 1980s and 1990s. Journal of Public Economics 84, 279–303.

71. Wagstaff, A., van Doorslaer, E., 2000. Chapter 34 equity in health care finance and delivery. In: Culyer, A.J., Newhouse, J.P. (Eds.), Handbook of Health Economics, Vol. 1, Part 2. Elsevier, pp. 1803–1862.

72. Cavagnero E, Bilger M. Equity during an economic crisis: Financing of the Argentine health system. Journal of Health Economics. 2010 Jul;29(4):479–88.

73. Paganini J. Argentina: current activities in the field of quality in health care. International Journal of Quality in Health Care 1999;11 (5), 435– 436.

74. Miilunpalo S, Vuori I, Oja P, Pasanen M, Urponen H. Self-rated health status as a health measure: The predictive value of self-reported health status on the use of physician services and on mortality in the workingage population. Journal of Clinical Epidemiology, 1997; 50(5):517-528 75. Jylhä M, What is self-rated health and why does it predict mortality?

Towards a unified conceptual model. Social Science and Medicine.

2009;69(3): 307-316 76. Allin S, & Masseria C. Unmet need as an indicator of health care access.

Eurohealth, 2009;15(3), 7.

77. Cavagnero E. Health sector reforms in Argentina and the performance of the health financing system. Health Policy. 2008; 88 (1), 88–99.

78. Kondilis E, Smyrnakis E, Gavana M, Giannakopoulos S, Zdoukos T, Iliffe S, et al. Economic crisis and primary care reform in Greece: driving the wrong way? Br J Gen Pract. 2012 May 1;62(598):264–5.

79. Ruckert A, Labonté R. The global financial crisis and health equity: toward a conceptual framework. Critical Public Health. 2012;22(3):26779.

55