.
Εκδόσεις Κοντύλι – 2012 Α‘ έκδοση Copyright 2012 για όλο τον κόσμο ISBN (978-960-9661-01-0 Συγγραφέας: Juan José Saer Obra editada en el marco del Programa “Sur” de Apoyo a las Traducciones del Ministerio de Relaciones Exteriores, Comercio Internacional y Culto de la República Argentina Έργο που έχει εκδοθεί στο πλαίσιο του Προγράμματος "Sur" για την Υποστήριξη της Μετάφρασης του Υπουργείο Εξωτερικών και Θρησκευμάτων της Δημοκρατίας της Αργεντινής Μετάφραση: Marta Silvia Dios Sanz Γλωσσική επιμέλεια - Διόρθωση: Μαρίνα Παπαθεοδώρου Εικαστικό έργο εξωφύλλου: Άρτεμις Αλκαλάη Δημιουργικό εξωφύλλου: Επιμέλεια Παραγωγής: ∆ημήτρης Παντελής Κοντύλι Πινακάτες Πηλίου, 370 10 Μηλιές T/F: +30 24230 86757 info@kondyli.gr, www.kondyli.gr Ο λογότυπος Κοντύλι είναι εμπορικό σήμα κατατεθειμένο και ανήκει στην ατομική επιχείρηση Δημήτρης Νικ. Παντελής. Σύμφωνα με τον Νόμο 2121/1993 και τους σχετικούς διεθνείς κανονισμούς που ισχύουν στην Ελλάδα, απαγορεύεται η αναδημοσίευση και η αναπαραγωγή –ολική, μερική ή περιληπτική– ή η κατά παράφραση διασκευή και απόδοση του περιεχομένου του παρόντος βιβλίου με οποιονδήποτε τρόπο –μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης– χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του εκδότη.
.
Περιεχόμενα
Τόπος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Ο Τόπος του Σάερ: Μια εισαγωγή . . . . . . 13 Η διάλεξη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Ο «μη πολιτισμένος» άνθρωπος . . . . . . . 23 Κοινό αγαθό . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Ανοιξιάτικο χιόνι . . . . . . . . . . . . . . . 37 Στη γραμμή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Ανθισμένα λιγούστρα . . . . . . . . . . . . . 63 Οι πυραμίδες . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Το απογευματάκι . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Αντιγραφέας . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Gens nigra . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Με το πρωινό . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Νυχτόβιος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Πολλαπλές επιθυμίες . . . . . . . . . . . . 129 Από ένα Σαββατοκύριακο . . . . . . . . . . 137 Η ξεχασμένη . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Στο δωμάτιο ενός ξενοδοχείου . . . . . . . . 151 Μαντάμ Μαντλέν . . . . . . . . . . . . . . . 155 Το ορατό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 Ονειρεμένα πράγματα . . . . . . . . . . . . 173 Τραορέ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 Υποδοχή στην Μπέικερ Στριτ . . . . . . . . 207
.
Η διάλεξη
Ο ομιλητής μπήκε πρόσχαρος. Ήταν ένα από τα σαλόνια της Βασιλικής Ακαδημίας Επιστημών των Βρυξελλών, και, εάν δεν με ξεγελούν οι αναμνήσεις μου, θα μιλούσε για το πρόβλημα των μεθόδων επαλήθευσης μιας πρόσθεσης: ο ομιλητής απέκλειε εκ των προτέρων τη στατιστική επιβεβαίωση (από χ αριθμό ατόμων) καθώς και την υποκειμενική και καλοπροαίρετη πεποίθηση για το αποτέλεσμα. Ωστόσο, πιθανόν επρόκειτο ακριβώς για το αντίθετο πράγμα. Κάθισε, έβγαλε τα χαρτιά του από ένα ντοσιέ και τα άπλωσε πάνω στο τραπέζι και, πριν ξεκινήσει να αναπτύσσει το θέμα του, κοίταξε προσεκτικά για μερικά δευτερόλεπτα τη διαφανή κανάτα, κρυφοχαμογέλασε στον εαυτό του, και είπε: Συνηθίζω να κοιμάμαι το μεσημέρι πριν δώσω μια διάλεξη, για να χαλαρώσω, μιας και η υποχρέωση τού να μιλάω σε κοινό πάντα με αγχώνει. Έτσι, πριν από μια ώρα είδα ένα όνειρο. Τρία διαφορετικά άτομα φωτογράφιζαν ρινόκερους. Ήταν τρεις διαδοχικές εικόνες, αλλά η μέθοδος που χρησιμοποιούσαν για να τραβήξουν τη φωτογραφία, ήταν η ίδια: εισχωρούσαν στο ποτάμι μέχρι τη μέση και φωτογράφιζαν μ’ αυτόν τον τρόπο
. 22
Juan José Saer
το ρινόκερο που βρισκόταν λίγα μέτρα πιο μακριά, στο νερό. Επρόκειτο για ρινόκερους, όχι για ιπποπόταμους. Ο τελευταίος από τους φωτογράφους ήταν ένας ποιητής φίλος μου (τον οποίον δεν γνωρίζω προσωπικά). Ήταν φίλος μου στο όνειρο. Αυτός ο ποιητής παγκοσμίου φήμης μού εξηγούσε λεπτομερώς τη συνηθισμένη διαδικασία για να φωτογραφηθούν ρινόκεροι. Και, προς τιμήν της παλαιάς μας φιλίας, μου δώρισε τη φωτογραφία που μόλις είχε τραβήξει. Ο ομιλητής σώπασε και πήρε ανάμεσα από τα χαρτιά του ένα έγχρωμο παραλληλόγραμμο. Μετά, πριν ξεκινήσει τη διάλεξή του, τελείωσε την αφήγησή του: Ίσως να πιστεύετε ότι το όνειρο που μόλις σας διηγήθηκα δεν είναι παρά μια επινόηση. Κι όμως, αγαπητοί ακροατές, κάνετε λάθος. Εδώ κρατάω την απόδειξη, είπε, και σήκωσε το χέρι του δείχνοντας στο κοινό την έγχρωμη φωτογραφία ενός ρινόκερου μέσα σ’ ένα ποτάμι της Αφρικής, ακόμη βρεγμένη, εξαιτίας, χωρίς αμφιβολία, της επαφής με το νερό ή της πρόσφατης εμφάνισης του φιλμ.
.
Νυχτόβιος
Ο άνδρας -τριάντα χρόνων περίπου- έχει σταματήσει εδώ και λίγη ώρα μπροστά στη βιτρίνα ενός ζαχαροπλαστείου: φαίνεται απορροφημένος στη θέα των γλυκών που είναι τοποθετημένα με επιμέλεια για να τονίζουν έναν ορισμένο συνδυασμό γεύσεων, σχημάτων και χρωμάτων. Τα σοκολατάκια, βαλμένα σε σειρές πάνω σε ασημένιους δίσκους, τυλιγμένα με μεταλλικό πρασινωπό, μπλε ή κόκκινο χαρτί, σύμφωνα μάλλον με τη γέμιση ή ακόμη και χωρίς περιτύλιγμα, καταλαμβάνουν με απόλυτη τάξη το κέντρο της βιτρίνας. Πάστες τοποθετημένες προσεκτικά πάνω σε μικρούς δίσκους από λευκό, σκληρό και πτυχωτό χαρτί, το περίγραμμα του οποίου τελειώνει σε χοντρή δαντέλα που θυμίζει αμυδρά γυναικείο εσώρουχο, περιφρουρούν, βαλμένες σε σειρά γύρω γύρω, το κέντρο, όπου βρίσκονται τα σοκολατάκια. Ο άνθρωπος καπνίζει· το αριστερό του χέρι βυθισμένο μέσα στην τσέπη του παλτού από σκληρό και γυαλιστερό δέρμα, που δείχνει πρόσφατα αγορασμένο, αγγίζει, χωρίς να το καταλάβει, τα δύο ή τρία διπλωμένα χαρτονομίσματα στο βάθος της τσέπης. Στην πραγματικότητα, τα μάτια του ανθρώπου δεν κοιτάνε
. 124
Juan José Saer
τα γλυκά της βιτρίνας αλλά το προφίλ του κοριτσιού που είναι σχεδόν κολλημένο στο τζάμι. Το κορίτσι, το οποίο για κάποιο λόγο έχει μείνει πίσω μετά απ’ το τέλος της σχολικής μέρας -η λευκή της ποδιά διαφαίνεται κάτω απ’ το μικρό παλτό που φοράει καθώς και η πάνινη τσάντα στο χέρι- είναι εννέα ή δέκα ετών, και η ματιά του διασχίζει, σα να κάνει περισσότερο μια αντικειμενική καταγραφή παρά από πραγματική λαχτάρα, την περίτεχνη τάξη που ανοίγεται μπροστά του, πίσω απ’ το τζάμι. Στο καθαρό και καλοξυρισμένο πρόσωπο του ανθρώπου αρχίζει να ζωγραφίζεται ένα αόριστο χαμόγελο, λίγο αμήχανο, που ολοκάθαρα φαίνεται ότι το φυλάει για τη στιγμή που θα γυρίσει πίσω το κορίτσι, ή, ενδεχομένως, σκέφτεται να κάνει, ανά πάσα στιγμή, τα λίγα βήματα που τον χωρίζουν απ’ το κορίτσι, με σκοπό να του μιλήσει. Μέσα στο παγωμένο βράδυ, ο κόσμος περπατάει, βιαστικός, στο πεζοδρόμιο και στο δρόμο που ακόμα είναι κλειστός για τα αυτοκίνητα, χωρίς να δώσει καμία σημασία στην απλή σκηνή που διαδραματίζεται δίπλα στη βιτρίνα του ζαχαροπλαστείου. Κάνει υπερβολικό κρύο. Η συννεφιασμένη μέρα βυθίζεται ολοένα μέσα στην άναστρη βραδιά. Σε λίγα λεπτά τα μαγαζιά θα αρχίσουν να κλείνουν, κι έτσι τα λίγα άτομα που αναγκάστηκαν να βγουν στο δρόμο, τώρα βιάζονται για να φθάσουν το ταχύτερο δυνατόν στα σπίτια τους και να φάνε κάτι στα γρήγορα, πριν ξεκινήσουν οι πρώτες νυχτερινές εκπομπές στην τηλεόραση. Μόνο ο Γάτος δίνει προσοχή στη σκηνή: καθισμένος σ’ ένα τραπέζι δίπλα στη τζαμαρία του μπαρ Γκραν Ντόρια, στο απέναντι πεζοδρόμιο, χωρίς να υπάρχει τίποτα στην έκφραση ή στις χειρονομίες του που να αποκαλύπτει το ενδιαφέρον του, ο Γάτος παρατηρεί αυτό που συμβαίνει δίπλα στο ζαχα-
.
Το ορατό
Μια εβδομάδα, δεκαπέντε μέρες μετά από την έκρηξη του αντιδραστήρα και την πυρκαγιά που ακολούθησε, απαγορευόταν να μείνει κανείς, ακόμα και να περάσει έστω και γρήγορα από κει, σε μια ακτίνα τριάντα χιλιομέτρων από το εργοστάσιο. Σιγά σιγά όμως ο έλεγχος άρχισε να χαλαρώνει και ένα μήνα αργότερα, εμείς, οι γέροι, καταλάβαμε -και το σχολιάζαμε γελώντας- ότι οι νέοι είχαν φύγει όχι επειδή φοβούνταν αλλά επειδή κρατούσαν την ελπίδα ζωντανή, την ελπίδα που εμείς εδώ και καιρό είχαμε αποχωριστεί. Κι έτσι, χωρίς να συμφωνήσουμε, ακολουθώντας ο καθένας μας χωριστά την ίδια σκέψη, επιστρέψαμε ένας ένας σ’ εκείνα τα χωριά όπου είχαμε γεννηθεί, σ’ εκείνα τα χωριά όπου είχαμε δει τους τσάρους, τον εμφύλιο πόλεμο, την επανάσταση, τις μαζικές εκκαθαρίσεις, τις επιδρομές, την τυραννία, το θάνατο, αλλά και τους γάμους, τις γέννες, την παιδική ηλικία, τις γιορτές, τα τρένα, τις καλλιέργειες. Αργότερα, οι νέοι άρχισαν να επιστρέφουν, αλλά εμείς οι γέροι είχαμε προηγηθεί και ενώ όπως παλιά (μολονότι εκεί, μεταξύ τριάντα και μηδέν χιλιομέτρων από τη σαρκοφάγο που
. 164
Juan José Saer
κάλυπτε τον αντιδραστήρα, εδώ και πάρα πολύ καιρό, τίποτα δεν είναι και δεν θα είναι ξανά όπως παλιά), αναπνέαμε τον ίδιο αέρα και περπατούσαμε στην ίδια γη, υπήρχε ανάμεσα σ’ εκείνους και σ’ εμάς μια αισθητή διαφορά: εάν ήταν δύσκολο για εκείνους να πιστέψουν στη θανατηφόρα πραγματικότητα του αόρατου που είχε δημιουργήσει η έκρηξη, για μας εκείνη η πραγματικότητα ήταν αδιάφορη. Θεωρούμασταν ήδη καταδικασμένοι πριν την έκρηξη, και άμεσα και μακροπρόθεσμα. Συνεπώς, επειδή είχαμε εγκαταλείψει το χωριό χωρίς τη θέλησή μας, στις δεκαπέντε μέρες επιστρέψαμε. Μετά από τόσα χρόνια επιβίωσης ήμασταν πλέον συνηθισμένοι να νιώθουμε την αιχμή του αόρατου να διαπερνά το χρόνο και τα πράγματα μέσα στο σκοτάδι. Λένε για τους πυροσβέστες που είχαν πάει τις πρώτες ώρες να σβήσουν την πυρκαγιά, ότι τα λίγα λεπτά που διέσχισαν τον αέρα -κορεσμένο από το αόρατο- ήταν αρκετά για να τους σκοτώσει, και ότι σ’ εκείνους που βρίσκονταν σε απόσταση πενήντα μέτρων, μετά από λίγες ώρες, δεν τους είχε μείνει κανένα ανθρώπινο χαρακτηριστικό, ούτε εξωτερικά ούτε εσωτερικά. Πάντως, σε απόσταση τριάντα χιλιομέτρων, η δράση του αόρατου μοιάζει με τη συνηθισμένη όψη του εξωτερικού κόσμου, που δίνει και αφαιρεί, κτίζει και κατεδαφίζει, και που με την ίδια ακλόνητη επιμονή πλάθει τις μορφές και τις επαναλαμβάνει μέχρι αηδίας, με μοναδικό σκοπό να τις παραμορφώσει λίγο αργότερα, να τις διαλύσει, και να τις αλέσει τόσο ψιλά, που καταλήγουν να είναι πάλι αγνώριστες, αναμειγμένες με τη γκρίζα και ανώνυμη σκόνη του ακυρωμένου χρόνου. Όταν εμείς οι γέροι ήμασταν οι μόνοι που είχαμε επι-