.
Εκδόσεις Κοντύλι – 2016 Α´ έκδοση Copyright 2016 για την ελληνική γλώσσα σε όλο τον κόσμο ISBN 978-960-9661-23-2 Τίτλος: Μη Βίαιη Επικοινωνία – Η γλώσσα της καρδιάς Συγγραφέας: Μάρσαλ Ρόζενμπεργκ, PhD Τίτλος πρωτοτύπου: Nonviolent Communication: A Language of Life (3rd Edition), ISBN13/10: 9781892005281 / 189200528X by Marshall B. Rosenberg. Copyright © Fall 2015 PuddleDancer Press, published by PuddleDancer Press. All rights reserved. Used with permission. For further information about Nonviolent Communication (TM) please visit the Center for Nonviolent Communication on the Web at: www.cnvc.org. Επιστημονική επιμέλεια: Αγλαΐα Μαστρόκαλου, Λουσιρένα Τσατσά, Πατρίσια Φόστερ Μετάφραση: Γιώργος Τσιτσιρίγκος Γλωσσική επιμέλεια - Διόρθωση: Αντωνία Κιλεσσοπούλου Εξώφυλλο - Σελιδοποίηση: Δέσποινα Βαφείδου Επιμέλεια παραγωγής: ∆ημήτρης Παντελής Κοντύλι Πινακάτες Πηλίου 370 10 Βόλος Tηλ: +30 24230 86757 info@kondyli.gr www.kondyli.gr Το λογότυπο Κοντύλι είναι εμπορικό σήμα κατατεθειμένο και ανήκει στην ατομική επιχείρηση Δημήτρης Νικ. Παντελής. Σύμφωνα με τον Ν. 2121/1993 και τους σχετικούς διεθνείς κανονισμούς που ισχύουν στην Ελλάδα, απαγορεύεται η αναδημοσίευση και η αναπαραγωγή –ολική, μερική ή περιληπτική– ή η κατά παράφραση ή διασκευή και απόδοση του περιεχομένου του παρόντος βιβλίου με οποιονδήποτε τρόπο –μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης– χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του εκδότη.
.
Μάρσαλ Ρόζενμπεργκ, PhD
Μη Βίαιη Επικοινωνία Η γλώσσα της καρδιάς
Nonviolent Communication A language of life
.
.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Είπαν για τη Μη Βίαιη Επικοινωνία . . . . . . . . . . . . . . 5 Ευχαριστίες του συγγραφέα . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Ευχαριστίες του μεταφραστή . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Πρόλογος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Κεφάλαιο 1 Δίνοντας με την καρδιά μας . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Η καρδιά της Μη Βίαιης Επικοινωνίας . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Εισαγωγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Ένας τρόπος να εστιάζουμε την προσοχή μας . . . . . . . . . . . . 31 Η διαδικασία της Μη Βίαιης Επικοινωνίας . . . . . . . . . . . . . 33 Εφαρμόζοντας τη Μη Βίαιη Επικοινωνία στη ζωή μας και στον κόσμο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Η Μη Βίαιη Επικοινωνία στην πράξη: . . . . . . . . . . . . . . . . 40 «Φονιά! Εγκληματία! Δολοφόνε παιδιών!» . . . . . . . . . . . . . 40 Κεφάλαιο 2 Επικοινωνία που εμποδίζει τη συμπόνια . . . . . . . . 43
Ηθικολογικές κρίσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Συγκρίσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Άρνηση της ευθύνης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Άλλες μορφές αποξενωτικής επικοινωνίας . . . . . . . . . . . . . 49 Κεφάλαιο 3 Παρατηρώντας χωρίς αξιολογήσεις . . . . . . . . . . . . . 53
Η υψηλότερη μορφή ανθρώπινης νοημοσύνης . . . . . . . . . . . Διαχωρίζοντας την παρατήρηση από την αξιολόγηση . . . . . . . . Η Μη Βίαιη Επικοινωνία στην πράξη: . . . . . . . . . . . . . . . . «Ο πιο αλαζόνας ομιλητής που έχουμε ακούσει ποτέ!» . . . . . . . Άσκηση 1: Παρατήρηση ή αξιολόγηση; . . . . . . . . . . . . . . .
.
56 58 61 61 62
Κεφάλαιο 4 Αναγνωρίζοντας και εκφράζοντας συναισθήματα . . 65
Το βαρύ κόστος των συναισθημάτων που δεν έχουν εκφραστεί . . Τα συναισθήματα σε αντίθεση με τα μη συναισθήματα . . . . . . Χτίζοντας ένα λεξιλόγιο για τα συναισθήματα . . . . . . . . . . . Άσκηση 2: Εκφράζοντας συναισθήματα . . . . . . . . . . . . . . .
65 69 71 74
Κεφάλαιο 5 Αναλαμβάνοντας την ευθύνη για τα συναισθήματά μας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Οι τέσσερις επιλογές που έχουμε όταν ακούμε ένα αρνητικό μήνυμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Στη ρίζα των συναισθημάτων βρίσκονται οι ανάγκες . . . . . . . . 80 Ο πόνος που νιώθουμε όταν εκφράζουμε τις ανάγκες μας, σε αντίθεση με τον πόνο που νιώθουμε όταν δεν τις εκφράζουμε . . . . . . . . . . . . . . 83 Από τη συναισθηματική σκλαβιά στη συναισθηματική απελευθέρωση . . . . . . . . . . . . . . . 85 Η Μη Βίαιη Επικοινωνία στην πράξη: . . . . . . . . . . . . . . . . 89 «Ξαναφέρτε το στίγμα για τους εξώγαμους!» . . . . . . . . . . . . 89 Άσκηση 3: Αναγνωρίζοντας τις ανάγκες . . . . . . . . . . . . . . . 92 Κεφάλαιο 6 Ζητώντας αυτά που θα εμπλουτίσουν τη ζωή μας . . 95
Η γλώσσα που ζητάει θετική δράση . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Συνειδητά αιτήματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Ζητώντας ένα καθρέφτισμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Ζητώντας ειλικρίνεια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Διατυπώνοντας αιτήματα σε ομάδες . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 Τα αιτήματα σε αντίθεση με τις απαιτήσεις . . . . . . . . . . . . . 106 Προσδιορίζοντας τον σκοπό μας όταν διατυπώνουμε αιτήματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Η Μη Βίαιη Επικοινωνία στην πράξη: . . . . . . . . . . . . . . . 112 Ο Αλ εκφράζει τους φόβους του για το κάπνισμα του φίλου του . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 Άσκηση 4: Διατυπώνοντας αιτήματα . . . . . . . . . . . . . . . . 114
.
Κεφάλαιο 7 Ενσυναισθητική ακρόαση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Παρουσία: Μην κάνεις κάτι, απλά να είσαι εκεί . . . . . . . . . . Ακούγοντας συναισθήματα και ανάγκες . . . . . . . . . . . . . . Παραφράζοντας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Εμβαθύνοντας στην ενσυναίσθηση . . . . . . . . . . . . . . . . . Όταν ο πόνος εμποδίζει την ικανότητά μας για ενσυναίσθηση . . . Η Μη Βίαιη Επικοινωνία στην πράξη: . . . . . . . . . . . . . . . Μια γυναίκα συνδέεται με τον ετοιμοθάνατο άντρα της . . . . . . Άσκηση 5: Διαφοροποιώντας την ενσυναισθητική ακρόαση από τη μη ενσυναισθητική ακρόαση . . . . . . . . . . . . . . .
117 120 121 127 128 130 130 133
Κεφάλαιο 8 Η δύναμη της ενσυναίσθησης . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Η ενσυναίσθηση θεραπεύει . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η ενσυναίσθηση και η ικανότητα να εκφράζουμε τις ευάλωτες πλευρές μας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Πώς η ενσυναίσθηση απομακρύνει τον κίνδυνο . . . . . . . . . . Ακούγοντας το «Όχι!» κάποιου με ενσυναίσθηση . . . . . . . . . Ζωντανεύοντας μια άψυχη συνομιλία με ενσυναίσθηση . . . . . . Ακούγοντας με ενσυναίσθηση τη σιωπή . . . . . . . . . . . . . .
137 139 141 144 145 147
Κεφάλαιο 9 Η ενσυναισθητική επαφή με τον εαυτό μας . . . . . . 151
Ας θυμηθούμε πόσο ξεχωριστοί είμαστε . . . . . . . . . . . . . . Αξιολογώντας τον εαυτό μας όταν δεν είμαστε τέλειοι . . . . . . . Μεταφράζοντας την αυτοεπίκριση και τις εσωτερικές απαιτήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . Το πένθος στη Μη Βίαιη Επικοινωνία . . . . . . . . . . . . . . . . Αυτοσυγχώρεση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Το μάθημα του «πουά κοστουμιού» . . . . . . . . . . . . . . . . «Μην κάνετε τίποτα που δεν είναι παιχνίδι!» . . . . . . . . . . . . Μεταφράζοντας το «πρέπει να» σε «επιλέγω να» . . . . . . . . . . Καλλιεργώντας την επίγνωση της ενέργειας πίσω από τις πράξεις μας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
151 152 153 154 155 156 157 158 160
Κεφάλαιο 10 Εκφράζοντας πλήρως τον θυμό μας . . . . . . . . . . . 165
Διαχωρίζοντας το ερέθισμα από την αιτία . . . . . . . . . . . . . . Στον πυρήνα του θυμού βρίσκεται η ανάγκη για προσφορά στη ζωή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Το ερέθισμα σε αντίθεση με την αιτία: Συνέπειες στην πράξη . . . Τέσσερα βήματα για να εκφράσουμε τον θυμό . . . . . . . . . . . H ενσυναίσθηση ως πρώτο βήμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . Παίρνοντας τον χρόνο που χρειαζόμαστε . . . . . . . . . . . . . Η Μη Βίαιη Επικοινωνία στην πράξη: . . . . . . . . . . . . . . . Ο διάλογος μεταξύ ενός γονέα και του έφηβου γιου του. Ένα ζήτημα ζωής και θανάτου. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
165 168 169 172 173 176 178 178
Κεφάλαιο 11 επίλυση συγκρούσεων και διαμεσολάβηση . . . . . . 185
Ανθρώπινη σύνδεση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 Η επίλυση συγκρούσεων με τη Μη Βίαιη Επικοινωνία σε αντίθεση με την κλασική διαμεσολάβηση . . . . . . . . . . 187 Τα βήματα της επίλυσης συγκρούσεων με τη Μη Βίαιη Επικοινωνία – Μια σύντομη επισκόπηση . . . . 188 Οι ανάγκες, οι στρατηγικές και οι αναλύσεις . . . . . . . . . . . . 189 Ακούγοντας τις ανάγκες των άλλων, ανεξάρτητα από αυτά που λένε . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 Ακούστηκαν οι ανάγκες; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 Ενσυναίσθηση για να ανακουφίσουμε τον πόνο που εμποδίζει τους ανθρώπους να ακούσουν . . . . . . . . . . . 195 Χρησιμοποιώντας τη γλώσσα που ζητάει άμεση θετική δράση στο παρόν για την επίλυση συγκρούσεων . . . . . . . . . . . . 196 Χρησιμοποιώντας ρήματα δράσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 Μεταφράζοντας το «όχι» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 Μη Βίαιη Επικοινωνία και ο ρόλος του διαμεσολαβητή . . . . . . 199 Ο ρόλος μας και η εμπιστοσύνη στη διαδικασία . . . . . . . . . . 200 Θυμόμαστε ότι δεν πρόκειται για εμάς . . . . . . . . . . . . . . . 200 Ενσυναίσθηση – Πρώτες βοήθειες . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 Ακολουθώντας τη διαδικασία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 Κρατάμε τη συζήτηση στο παρόν . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
.
Κρατώντας ζωντανή τη διαδικασία . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 Διακόπτοντας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 Όταν τα άτομα λένε όχι στη συνάντηση πρόσωπο με πρόσωπο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 Άτυπη διαμεσολάβηση: «Χώνοντας τη μύτη μας» στις υποθέσεις των άλλων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 Κεφάλαιο 12 Η προστατευτική χρήση της δύναμης . . . . . . . . . . 211
Όταν η χρήση της δύναμης είναι αναπόφευκτη . . . . . . . . . . . Το σκεπτικό πίσω από τη χρήση δύναμης . . . . . . . . . . . . . . Μορφές τιμωρητικής δύναμης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Το κόστος της τιμωρίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Δύο ερωτήσεις που δείχνουν τους περιορισμούς της τιμωρίας . . . Η προστατευτική χρήση της δύναμης στα σχολεία . . . . . . . . .
211 211 212 214 215 215
Κεφάλαιο 13 Απελευθερώνοντας τον εαυτό μας και στηρίζοντας άλλους ανθρώπους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
Απελευθερώνοντας τον εαυτό μας από παλιούς προγραμματισμούς . . . . . . . . . . . . . . . . . Επιλύοντας τις εσωτερικές μας συγκρούσεις . . . . . . . . . . . . Φροντίζοντας το εσωτερικό μας περιβάλλον . . . . . . . . . . . . Αντικαθιστώντας τις διαγνώσεις με τη Μη Βίαιη Επικοινωνία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Μη Βίαιη Επικοινωνία στην πράξη: . . . . . . . . . . . . . . . . Διαχείριση της δυσαρέσκειας και της αυτοκριτικής . . . . . . . .
221 222 223 225 229 229
Κεφάλαιο 14 Εκφράζοντας εκτίμηση στη Μη Βίαιη Επικοινωνία . . 235
Η πρόθεση πίσω από την έκφραση εκτίμησης . . . . . . . . . . . Τα τρία στοιχεία της έκφρασης εκτίμησης . . . . . . . . . . . . . Πώς δεχόμαστε την εκτίμηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Δίψα για εκτίμηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ξεπερνώντας την απροθυμία μας να εκφράσουμε εκτίμηση . . . .
.
235 236 237 239 241
Επίλογος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243 Βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 ΤΑ ΤΕΣΣΕΡΑ ΒΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΜΗ ΒΙΑΙΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . 251 Κάποια βασικά συναισθήματα που όλοι έχουμε . . . 252 Κάποιες βασικές ανάγκες που όλοι έχουμε . . . . . . 253 Σχετικά με τη Μη Βίαιη Επικοινωνία . . . . . . . . . . . 255 Σχετικά με το Κέντρο Μη Βίαιης Επικοινωνίας (Center for Nonviolent Communication, CNVC) . . . 257 Σχετικά με τον συγγραφέα . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
.
Κ εφάλαιο 2
Επικοινωνία που εμποδίζει τη συμπόνια
Μη κρίνετε, ίνα μη κριθήτε· εν ω γαρ κρίματι κρίνετε κριθήσεσθε, και εν ω μέτρω μετρείτε μετρηθήσεται υμίν. Βίβλος, Ματθαίος 7:1
Αρχικά με απασχόλησε το εξής ερώτημα: «Τι είναι αυτό που μας αποξενώνει από τη φυσική μας κατάσταση της συμπόνιας;». Ύστερα από μελέτη, κατάλαβα ότι Συγκεκριμένοι τρόποι επικοινωνίας μάς υπάρχουν κάποιοι συγκεκριμένοι τρόποι επιαπομακρύνουν από τη κοινωνίας και χρήσης της γλώσσας που μας συμπονετική μας φύση. ωθούν να συμπεριφερθούμε βίαια στους άλλους και στον εαυτό μας. Χρησιμοποιώ τον όρο «αποξενωτική επικοινωνία» για να αναφερθώ σε αυτούς τους τρόπους επικοινωνίας.
Ηθικολογικές κρίσεις Ένα είδος αποξενωτικής επικοινωνίας είναι να κάνουμε ηθικολογικές κρίσεις που υπαινίσσονται ότι οι άνθρωποι που δε λειτουργούν σύμφωνα με τις αξίες Στον κόσμο της κριτικής αυτό που μας νοιάζει είναι μας κάνουν λάθος ή είναι κακοί. Τέτοιες το ΠΟΙΟΣ «ΕΙΝΑΙ» ΤΙ. κρίσεις διατυπώνονται με φράσεις όπως «Το πρόβλημα με σένα είναι ότι είσαι υπερβολικά εγωιστής», «Είναι τεμπέλα», «Είναι προκατειλημμένοι», «Αυτό είναι απρέπεια». Κατηγορίες, προσβολές, υποτιμητικά σχόλια, ταμπέλες, επικρίσεις, συγκρίσεις και διαγνώσεις, αποτελούν όλα μορφές κριτικής. Ο Ρουμί, ο γνωστός ποιητής των Σούφι, γράφει: «Πέρα μακριά από το σωστό και το λάθος υπάρχει ένα χωράφι. Ας βρεθούμε εκεί». Η αποξενωτική επικοινωνία, όμως, μας παγιδεύει στον κόσμο του σωστού και του λάθους, σε έναν κόσμο κριτικής. Είναι μια γλώσσα πλούσια σε λεξιλόγιο που κατηγοριοποιεί και διαιρεί τους ανθρώπους και τις πράξεις τους. Όταν μιλάμε αυτή τη γλώσσα, κρίνουμε τους άλλους και τη συμπεριφορά
.
47
2 / Επικοινωνία που εμποδίζει τη συμπόνια
σκέψης εμποδίζει την εκδήλωση της συμπόνιας προς τον εαυτό μας και τους άλλους.
Άρνηση της ευθύνης Μια άλλη μορφή αποξενωτικής επικοινωνίας είναι η άρνηση της ευθύνης. Η αποξενωτική επικοινωνία μάς εμποδίζει να συνειδητοποιήσουμε ότι Η γλώσσα μας μας εμποδίζει να έχουμε επίγνωση της εμείς έχουμε την ευθύνη για τα συναισθήπροσωπικής μας ευθύνης. ματα, τις σκέψεις και τις πράξεις μας. Εκφράσεις όπως το «πρέπει», για παράδειγμα στη φράση «Υπάρχουν κάποια πράγματα που πρέπει να κάνεις, είτε σου αρέσει είτε όχι», επισκιάζουν την προσωπική μας ευθύνη για τις πράξεις μας. Ένα άλλο παράδειγμα είναι η φράση «κάνω κάποιον να νιώσει κάτι», όπως στο «με κάνεις να νιώθω ένοχη». Η χρήση τέτοιων εκφράσεων διευκολύνει την άρνηση της προσωπικής μας ευθύνης για τα ίδια μας τα συναισθήματα και τις σκέψεις μας. Η Χάννα Άρεντ έγραψε το βιβλίο Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ, που περιγράφει τη δίκη του αξιωματικού των Ναζί Αδόλφου Άιχμαν για εγκλήματα πολέμου. Σε αυτό το βιβλίο ο Άιχμαν φέρεται να λέει ότι αυτός και οι άλλοι Γερμανοί αξιωματικοί είχαν βρει ένα δικό τους όνομα για τη γλώσσα που αρνείται την ευθύνη. Την αποκαλούσαν «Amtssprache», που σε ελεύθερη μετάφραση σημαίνει «γλώσσα της γραφειοκρατίας». Για παράδειγμα, αν τους ρωτούσαν γιατί έκαναν κάποια συγκεκριμένη πράξη, απαντούσαν: «γιατί έτσι έπρεπε». Αν τους ρωτούσαν γιατί «έπρεπε» να το κάνουν, απαντούσαν: «εντολές ανωτέρων», «πολιτική της εταιρείας», «έτσι λέει ο νόμος». Αρνούμαστε την ευθύνη για τις πράξεις μας όταν αποδίδουμε την αιτία τους σε: • Αόριστες, απρόσωπες δυνάμεις: «Καθάρισα το δωμάτιό μου επειδή έπρεπε». • Στην κατάστασή μας, στη διάγνωσή μας, στο προσωπικό ή ψυχολογικό ιστορικό μας: «Πίνω γιατί είμαι αλκοολικός». • Σε πράξεις άλλων: «Χτύπησα το παιδί μου επειδή έτρεξε προς τον δρόμο». • Στις εντολές της εξουσίας: «Είπα ψέματα στον πελάτη επειδή μου το είπε το αφεντικό μου».
.
Μ. Ρόζενμπεργκ, PhD / Μη Βίαιη Επικοινωνία – Η γλώσσα της καρδιάς
56
Οι επιπτώσεις που έχει μια αρνητική ταμπέλα, όπως «τεμπέλης» και «χαζός», ίσως είναι προφανείς. Ακόμη όμως και μια θετική ή φαινομενικά ουδέτερη ταμπέλα, όπως «μάγειρας», μας εμποδίζει να δούμε τον άλλον άνθρωπο ως όλον.
Η υψηλότερη μορφή ανθρώπινης νοημοσύνης Ο Ινδός φιλόσοφος Κρισναμούρτι είπε κάποτε ότι το να παρατηρεί κανείς χωρίς να αξιολογεί αποτελεί την υψηλότερη μορφή ανθρώπινης νοημοσύνης. Όταν πρωτοδιάβασα αυτή τη δήλωση, πέρασε από το μυαλό μου η σκέψη «Τι ανοησίες!». Με αυτή ακριβώς τη σκέψη συνειδητοποίησα ότι μόλις είχα κάνει μια αξιολόγηση. Για τους περισσότερους από εμάς είναι δύσκολο να παρατηρούμε τους ανθρώπους και τη συμπεριφορά τους χωρίς κριτική, επίκριση ή άλλες μορφές ανάλυσης. Συνειδητοποίησα περισσότερο αυτή τη δυσκολία όταν εργάστηκα σε ένα δημοτικό σχολείο όπου το προσωπικό και ο διευθυντής είχαν προβλήματα στη μεταξύ τους επικοινωνία. Ο επιθεωρητής μού είχε ζητήσει να τους βοηθήσω να επιλύσουν τη διαμάχη. Πρώτα συνάντησα τους δασκάλους μόνους τους και μετά τους δασκάλους και τον διευθυντή μαζί. Άνοιξα τη συζήτηση ρωτώντας τους δασκάλους: «Τι είναι αυτό που κάνει ο διευθυντής το οποίο έρχεται σε σύγκρουση με τις ανάγκες σας;». «Δε βάζει γλώσσα μέσα!» μου απάντησε κάποιος αμέσως. Με την ερώτησή μου ζητούσα από τους δασκάλους μια παρατήρηση. Η φράση «δε βάζει γλώσσα μέσα», όμως, δήλωνε απλά την αξιολόγηση που έκανε ο δάσκαλος στον διευθυντή. Δεν περιέγραφε κάτι που είπε ή που έκανε ο διευθυντής το οποίο τελικά οδήγησε στην ερμηνεία του δασκάλου ότι ο διευθυντής «δεν έβαζε γλώσσα μέσα». Όταν το εξήγησα αυτό, ένας άλλος δάσκαλος είπε: «Ξέρω τι εννοεί. Ο διευθυντής μιλάει υπερβολικά!». Αντί για μια ξεκάθαρη παρατήρηση της συμπεριφοράς του διευθυντή, τώρα άκουγα επίσης μια αξιολόγηση για το πόσο μιλούσε ο διευθυντής. Ένας τρίτος δάσκαλος είπε τότε το εξής: «Νομίζει ότι μόνο αυτός έχει κάτι σημαντικό να πει». Τους εξήγησα ότι το να βγάζουμε συμπεράσματα για αυτό που σκέφτεται κάποιο άλλο άτομο δεν είναι το ίδιο με το να παρατηρούμε τη συμπεριφορά του. Τελικά, ένας τέταρτος δάσκαλος είπε: «Θέλει συνέχεια να είναι το κέντρο της προσοχής». Παρατήρησα ότι και αυτό ήταν ένα συμπέρασμα για αυτό που θέλει κάποιος άλλος. Τότε, δύο άλλοι δάσκαλοι φώναξαν ταυτόχρονα: «Μάρσαλ, μας βάζεις δύσκολα!». Συνεργαστήκαμε και φτιάξαμε μια λίστα με συγκεκριμένες συμπερι-
.
Κ εφάλαιο 4
Αναγνωρίζοντας και εκφράζοντας συναισθήματα
Το πρώτο στοιχείο της Μη Βίαιης Επικοινωνίας είναι να παρατηρούμε χωρίς να αξιολογούμε. Το δεύτερο είναι να εκφράζουμε πώς αισθανόμαστε. Ο ψυχαναλυτής Ρόλλο Μέυ αναφέρει: «Ένα ώριμο άτομο αποκτά την ικανότητα να αναγνωρίσει τόσες διαφορετικές αποχρώσεις στα συναισθήματά του, να βιώσει τόσες ξεχωριστές συναισθηματικές εμπειρίες, άλλοτε δυνατές και παθιασμένες και άλλοτε λεπτές και ευαίσθητες, όσα είναι και τα ηχοχρώματα της μουσικής σε μια συμφωνία». Ωστόσο, πολλοί από εμάς μπορούν να αναγνωρίσουν τόσο λίγα από τα συναισθήματά τους «όσες είναι και οι νότες που μπορεί να βγάλει μια σφυρίχτρα», όπως θα έλεγε και ο Ρόλλο Μέυ.
Το βαρύ κόστος των συναισθημάτων που δεν έχουν εκφραστεί Το λεξιλόγιο που χρησιμοποιούμε για να χαρακτηρίζουμε τους άλλους είναι ίσως πλουσιότερο από το λεξιλόγιο που έχουμε στη διάθεσή μας για να περιγράψουμε με σαφήνεια τη συναισθηματική μας κατάσταση. Πέρασα είκοσι ένα χρόνια από τη ζωή μου στο αμερικανικό εκπαιδευτικό σύστημα, αλλά δε θυμάμαι να με ρώτησε κανείς πώς ένιωθα. Τα συναισθήματα δε θεωρούνταν σημαντικά. Αυτό που θεωρούνταν σημαντικό ήταν «ο σωστός τρόπος να σκέφτεσαι», ο οποίος καθοριζόταν από εκείνους που βρίσκονταν σε θέσεις εξουσίας ή είχαν αξιώματα. Αντί να έχουμε διδαχτεί το πώς να ερχόμαστε σε επαφή με τον εαυτό μας, μας έχουν εκπαιδεύσει να «ετεροπροσδιοριζόμαστε». Μαθαίνουμε να λειτουργούμε «εγκεφαλικά» και να αναρωτιόμαστε: «Τι θεωρούν οι άλλοι ότι είναι σωστό να πω ή να κάνω;». Όταν ήμουν εννιά χρονών, μια δασκάλα μού μίλησε με τρόπο που δείχνει πώς μπορεί να ξεκινήσει η αποξένωση από τα συναισθήματά μας. Είχα κρυφτεί στην τάξη μετά το μάθημα, γιατί κάποια παιδιά με περίμεναν έξω από το σχολείο για να με δείρουν. Η δασκάλα με είδε και μου είπε να φύγω. Όταν της εξήγησα ότι φοβόμουνα να φύγω, είπε: «Τα μεγάλα
.
79
5 / Αναλαμβάνοντας την ευθύνη για τα συναισθήματά μας
Παράδειγμα 2 Α: «Ακύρωσαν το συμβόλαιο, και αυτό με εκνεύρισε απίστευτα!» Β: «Όταν ακύρωσαν το συμβόλαιο, εκνευρίστηκα απίστευτα, γιατί θεώρησα ότι ήταν εξαιρετικά ανεύθυνο αυτό που έκαναν». Ο ομιλητής της περίπτωσης Α αποδίδει τον εκνευρισμό του αποκλειστικά στη συμπεριφορά της άλλης πλευράς, ενώ ο ομιλητής της περίπτωσης Β αποδέχεται την ευθύνη για το συναίσθημά του, εντοπίζοντας τη σκέψη πίσω από αυτό. Αναγνωρίζει ότι ο εκνευρισμός του γεννήθηκε από τον επικριτικό τρόπο σκέψης του. Στη Μη Βίαιη Επικοινωνία, ωστόσο, θα προτρέπαμε αυτόν τον ομιλητή να πάει ένα βήμα πιο πέρα και να προσδιορίσει τι θέλει: ποια ανάγκη, επιθυμία, προσδοκία, ελπίδα ή αξία του δεν ικανοποιήθηκε; Όπως θα δούμε, όσο περισσότερο συνδέουμε τα συναισθήματά μας με τις ανάγκες μας, τόσο πιο εύκολο είναι για τους άλλους να ανταποκριθούν σ’ εμάς με συμπόνια. Αν ο ομιλητής Β ήθελε να συνδέσει τα συναισθήματά του με την επιθυμία του, θα μπορούσε να πει: «Όταν ακύρωσαν το συμβόλαιο, εκνευρίστηκα απίστευτα, γιατί ήλπιζα ότι θα ήταν ευκαιρία να προσλάβουμε ξανά τους υπαλλήλους που απολύσαμε πέρυσι». Ο βασικός τρόπος να κινητοποιήσουμε κάποιον μέσω της ενοχής είναι να δηλώσουμε ότι αυτός είναι υπεύθυνος για τα συναισθήματά μας. Όταν οι γονείς Είναι διαφορετικό να δίνουμε λένε: «Αν πάρεις κακούς βαθμούς, θα με την καρδιά μας από ό,τι στενοχωρήσεις τη μαμά και τον μπαμπά», να κινητοποιούμαστε από την ενοχή. Χρειάζεται να υπονοούν ότι οι πράξεις του παιδιού είμπορούμε να διακρίνουμε ναι η αιτία για την ευτυχία ή τη δυστυχία μεταξύ αυτών των δύο. των γονιών. Εκ πρώτης όψεως, όταν κάποιος νιώθει υπεύθυνος για τα συναισθήματα των άλλων, αυτό μπορεί εύκολα να παρερμηνευτεί ως νοιάξιμο. Φαίνεται ότι το παιδί νοιάζεται για τον γονιό και νιώθει άσχημα που ο γονιός υποφέρει. Ωστόσο, αν ένα παιδί αναλάβει μια τέτοια ευθύνη και αλλάξει τη συμπεριφορά του σύμφωνα με τις επιθυμίες των γονιών του, δε θα το κάνει με την καρδιά του, αλλά για να αποφύγει την ενοχή. Είναι ωφέλιμο να προσδιορίσουμε κάποιες συνηθισμένες φράσεις που συχνά συγκαλύπτουν την ευθύνη μας για τα συναισθήματά μας: 1. Η χρήση απρόσωπων αντωνυμιών, όπως «αυτό» και «εκείνο»: «Εκείνο που με εξοργίζει είναι να υπάρχουν ορθογραφικά λάθη στα φυλλάδιά μας», «Αυτό μου τη δίνει πάρα πολύ».
.
85
5 / Αναλαμβάνοντας την ευθύνη για τα συναισθήματά μας
ρευνητικό χειρουργείο. Ήταν πολύ μεγάλο το ρίσκο από την πλευρά της μητέρας μου, αλλά δούλεψε: Της χάρισαν ένα τσαντάκι σαν αυτό της αδερφής της! Όταν το έλαβε, ήταν πανευτυχής, παρά τον σωματικό πόνο από το χειρουργείο. Δύο νοσοκόμες ήρθαν κάποια στιγμή και της έβαλαν το θερμόμετρο στο στόμα. Η μάνα μου έκανε «Μμμμμ» για να δείξει το τσαντάκι της στη νοσοκόμα, η οποία απάντησε: «Είναι για μένα; Σε ευχαριστώ πολύ!» και πήρε το τσαντάκι! Η μάνα μου τα έχασε, αλλά δεν μπορούσε να βρει τρόπο να πει: «Δεν εννοούσα ότι θέλω να σου το χαρίσω. Σε παρακαλώ, δώσ’ το μου». Η ιστορία της αποκαλύπτει πόσος πόνος μπορεί να προκύψει όταν οι άνθρωποι δεν εκφράζουν ανοιχτά τις ανάγκες τους.
Από τη συναισθηματική σκλαβιά στη συναισθηματική απελευθέρωση Στην εξέλιξή μας προς τη συναισθηματική απελευθέρωση, περνάμε συνήθως από τρία στάδια ως προς τον τρόπο που σχετιζόμαστε με τους άλλους. Στάδιο 1: Σε αυτό το στάδιο, το οποίο ονομάζω συναισθηματική σκλαβιά, θεωρούμε τους εαυτούς μας υπεύθυνους για τα συναισθήματα των άλλων. Πιστεύουμε ότι πρέπει συνεχώς να προσπαθούμε να τους κάνουμε όλους ευτυχισμένους. Αν δε φαίνονται ευτυχισμένοι, νιώθουμε υπεύθυνοι και υποχρεωμένοι να κάνουμε κάτι γι’ αυτό. Αυτό μπορεί εύκολα να μας οδηγήσει να βλέπουμε ακόμα και τους κοντινούς μας ανθρώπους ως βάρος. Το να αναλαμβάνουμε την ευθύνη για τα συναισθήματα των άλλων έχει πολύ συχνά καταστροφικές συνέπειες και στις συντροφικές σχέσεις. Ακούω μοΠρώτο στάδιο: νίμως διάφορες εκδοχές του εξής θέματος: Συναισθηματική σκλαβιά: θεωρούμε τον εαυτό «Φοβάμαι πολύ να μπω σε μια σχέση. Κάθε μας υπεύθυνο για τα φορά που βλέπω τον/την σύντροφό μου να συναισθήματα των άλλων. πονάει ή να έχει ανάγκη από κάτι, πελαγώνω. Νιώθω σαν να είμαι στη φυλακή, σαν να πνίγομαι και θέλω να βγω από τη σχέση όσο πιο γρήγορα μπορώ». Αυτή η αντίδραση είναι κάτι κοινό σε όσους βιώνουν την αγάπη ως την άρνηση των δικών τους αναγκών προκειμένου να φροντίσουν τις ανάγκες των συντρόφων τους. Οι πρώτες μέρες μιας σχέσης χαρακτηρίζονται συνήθως από χαρά και αμοιβαίο ενδιαφέρον από την πλευρά των συντρόφων, καθώς και από μια αίσθηση ελευθερίας. Η σχέση είναι συναρπαστι-
.
Μ. Ρόζενμπεργκ, PhD / Μη Βίαιη Επικοινωνία – Η γλώσσα της καρδιάς
100
Συνειδητά αιτήματα Μερικές φορές μπορούμε να εκφράσουμε ένα ξεκάθαρο αίτημα χωρίς καν να το διατυπώσουμε. Ας πούμε ότι βρίσκεστε στην κουζίνα και η αδερφή σας, που βλέπει τηλεόραση στο σαλόνι, φωνάζει «διψάω». Είναι προφανές ότι ζητάει να της φέρετε ένα ποτήρι νερό από την κουζίνα. Ωστόσο, σε άλλες περιπτώσεις, μπορεί να εκφράσουμε τη δυσαρέσκειά μας και να υποθέσουμε λανθασμένα ότι το άλλο άτομο έχει καταλάΕκφράζοντας απλά τα βει το κρυμμένο μας αίτημα. Για πασυναισθήματά μας, δεν κάνουμε ξεκάθαρο στον συνομιλητή μας ράδειγμα, μια γυναίκα λέει στον άντρα αυτό που του ζητάμε να κάνει. της: «Με ενοχλεί που ξέχασες να φέρεις το βούτυρο και τα κρεμμύδια που σου ζήτησα για το βραδινό». Ίσως είναι προφανές γι’ αυτήν ότι του ζητάει να ξαναπάει στο μπακάλικο, αλλά ο άντρας της μπορεί να νομίσει ότι του το λέει μόνο και μόνο για να τον κάνει να νιώσει ένοχος. Πιο συχνά, όμως, συμβαίνει να μη συνειδητοποιούμε ούτε εμείς οι ίδιοι τι ζητάμε όταν μιλάμε. Μιλάμε στους άλλους χωρίς να ξέρουμε πώς να κάνουμε Συχνά δε συνειδητοποιούμε τι ζητάμε. διάλογο μαζί τους. «Πετάμε» λέξεις χρησιμοποιώντας τους άλλους ως κάδο απορριμμάτων. Σε τέτοιες καταστάσεις ο άλλος άνθρωπος μπορεί να αγχωθεί, γιατί δεν μπορεί να διακρίνει ένα ξεκάθαρο αίτημα. Κάτι τέτοιο συνέβη στην ακόλουθη ιστορία: Βρισκόμουν στο τρενάκι που μεταφέρει τους επιβάτες στους σταθμούς επιβίβασης του αεροδρομίου του Ντάλας. Το τρενάκι είναι ιδιαίτερα αργό και για κάποιους βιαστικούς επιβάτες αυτό είναι πολύ εκνευριστικό. Απέναντί μου καθόταν ένα ζευγάρι. Ο άντρας γύρισε στη γυναίκα του και είπε έντονα: «Δεν έχω δει πιο αργό τρένο στη ζωή μου!». Εκείνη δεν είπε τίποτα και φαινόταν νευρική και ανήσυχη για το τι είδους απάντηση περίμενε από αυτήν ο άντρας της. Εκείνος, τότε, έκανε κάτι που συχνά κάνουμε όταν δεν παίρνουμε την απάντηση που θέλουμε: Επανέλαβε αυτό που είχε πει αρχικά. Ακόμη πιο φωναχτά, λοιπόν, είπε: «Δεν έχω ξαναδεί πιο αργό τρένο στη ζωή μου!». Η γυναίκα του, μην ξέροντας τι να απαντήσει, έδειχνε ακόμη πιο αγχωμένη. Με έναν τόνο απελπισίας, γύρισε και του είπε: «Είναι ρυθμισμένο ηλεκτρονικά». Δεν πίστεψα ότι αυτή η απάντηση θα τον ικανοποιούσε, και πραγματικά δεν τον ικανοποίησε. Για τρίτη φορά επανέλαβε ακόμη πιο δυνατά: «ΔΕΝ ΕΧΩ ΞΑΝΑΔΕΙ ΠΙΟ ΑΡΓΟ ΤΡΕΝΟ ΣΕ ΟΛΗ ΜΟΥ ΤΗ ΖΩΗ!». Η υπομονή της γυναίκας του τότε εξαντλήθηκε και του απάντησε
.
Μ. Ρόζενμπεργκ, PhD / Μη Βίαιη Επικοινωνία – Η γλώσσα της καρδιάς
106
Τα αιτήματα σε αντίθεση με τις απαιτήσεις Τα αιτήματα εκλαμβάνονται ως απαιτήσεις όταν οι άλλοι πιστεύουν ότι θα κατηγορηθούν ή θα τιμωρηθούν αν δεν υπακούσουν. Όταν οι άνθρωποι Όταν το άλλο άτομο ακούσει ακούνε απαίτηση σε αυτό που διατυπώμια απαίτηση από εμάς, βλέπει δύο επιλογές: να νουμε, βλέπουν μόνο δύο επιλογές: την υποταχθεί ή να εξεγερθεί. υποταγή ή την εξέγερση. Σε κάθε περίπτωση, το πρόσωπο που διατυπώνει το αίτημα θεωρείται αυταρχικό και η δυνατότητα του συνομιλητή του να ανταποκριθεί σε αυτό με συμπόνια ελαχιστοποιείται. H πιθανότητα τα αιτήματά μας να ακουστούν ως απαιτήσεις αυξάνεται αναλογικά όταν στο παρελθόν έχουμε κατηγορήσει, τιμωρήσει ή «ενοχοποιΓια να διαπιστώσουμε αν ήσει» τους άλλους επειδή δεν ανταποείναι αίτημα ή απαίτηση, κρίθηκαν σε αυτά. Επίσης, το πληρώνουπαρατηρούμε την αντίδραση με κι όταν άλλοι άνθρωποι έχουν χρησιτου ομιλητή όταν οι άλλοι δεν κάνουν μοποιήσει παρόμοιες τακτικές. Στον αυτό που ζητάει. βαθμό που οι άνθρωποι έχουν κατηγορηθεί, τιμωρηθεί ή οδηγηθεί να νιώσουν ένοχοι επειδή δεν έκαναν αυτά που τους ζήτησαν κάποιοι, το πιο πιθανό είναι ότι κουβαλούν αυτό το βάρος σε κάθε επόμενη σχέση τους και ακούν κάθε αίτημα σαν να είναι απαίτηση. Ας δούμε δύο εκδοχές μιας κατάστασης. Ο Τζακ λέει στη φίλη του Τζέιν: «Νιώθω μόνος και θα ήθελα να περάσεις το βράδυ μαζί μου». Αυτό είναι αίτημα ή απαίτηση; Η απάντηση είναι ότι δεν ξέρουμε μέχρι να δούμε πώς θα συμπεριφερθεί ο Τζακ στην Τζέιν αν εκείνη δε συμφωνήσει. Ας Αν κάποιος που ζήτησε κάτι υποθέσουμε ότι απαντάει: «Τζακ, είμαι και δεν το πήρε κρίνει ή πολύ κουρασμένη. Αφού θέλεις παρέα, επικρίνει, τότε αυτό που είχε διατυπώσει ήταν απαίτηση. γιατί δε ζητάς από κάποιον άλλο να μείνει μαζί σου απόψε;». Αν τότε ο Τζακ πει: «Πόσο σε χαρακτηρίζει η εγωιστική συμπεριφορά!», τότε το αίτημά του ήταν στην πραγματικότητα απαίτηση. Αντί να ακούσει με ενσυναίσθηση την ανάγκη της να ξεκουραστεί, την κατηγορεί. Σκεφτείτε ένα δεύτερο σενάριο: Τζακ: Νιώθω μόνος και θα ήθελα να περάσεις το βράδυ μαζί μου. Τζέιν: Τζακ, είμαι πολύ κουρασμένη. Αφού θέλεις παρέα, γιατί δε ζητάς από κάποιον άλλο να μείνει μαζί σου απόψε;
.
Μ. Ρόζενμπεργκ, PhD / Μη Βίαιη Επικοινωνία – Η γλώσσα της καρδιάς
112
Τα αιτήματα εκλαμβάνονται ως απαιτήσεις όταν οι άλλοι πιστεύουν ότι θα κατηγορηθούν ή θα τιμωρηθούν αν δε συμμορφωθούν. Μπορούμε να βοηθήσουμε τους άλλους να πιστέψουν ότι διατυπώνουμε αιτήματα και όχι απαιτήσεις δείχνοντάς τους την επιθυμία μας να ανταποκριθούν θετικά μόνο αν μπορούν να το κάνουν με την καρδιά τους. Ο σκοπός της Μη Βίαιης Επικοινωνίας δεν είναι να αλλάξουμε τους ανθρώπους και τη συμπεριφορά τους προκειμένου να γίνει το δικό μας. Είναι να φτιάξουμε σχέσεις που βασίζονται στην ειλικρίνεια και στην ενσυναίσθηση, που τελικά θα καλύψουν τις ανάγκες όλων μας.
Η Μη Βίαιη Επικοινωνία στην πράξη Ο Αλ εκφράζει τους φόβους του για το κάπνισμα του φίλου του Ο Αλ και ο Μπαρτ είναι κολλητοί φίλοι εδώ και τριάντα χρόνια. Ο Αλ, που δεν είναι καπνιστής, έχει προσπαθήσει για χρόνια να πείσει τον Μπαρτ να κόψει τα δύο πακέτα την ημέρα που καπνίζει. Βλέποντάς τον να βήχει όλο και περισσότερο τελευταία, ο Αλ ξεσπάει μια μέρα και βγάζει όλο τον θυμό και τον φόβο που δεν είχε εκφράσει έως τότε. Αλ: Μπαρτ, ξέρω ότι το έχουμε συζητήσει αυτό πολλές φορές, αλλά άκου. Φοβάμαι ότι τα παλιοτσίγαρά σου θα σε σκοτώσουν! Είσαι ο καλύτερός μου φίλος και σε θέλω κοντά μου για όσο περισσότερο γίνεται. Σε παρακαλώ, μη νομίσεις ότι σε κρίνω. Δε σε κρίνω, απλά ανησυχώ πολύ. (Στο παρελθόν, όταν ο Αλ προσπαθούσε να τον κάνει να κόψει το κάπνισμα, ο Μπαρτ κατηγορούσε τον Αλ ότι τον έκρινε.) Μπαρτ: Όχι, καταλαβαίνω την ανησυχία σου. Είμαστε φίλοι τόσον καιρό… Αλ: (διατυπώνοντας αίτημα) Θα ήθελες να το κόψεις; Μπαρτ: Μακάρι να μπορούσα… Αλ: (ψάχνοντας τα συναισθήματα και τις ανάγκες που εμποδίζουν τον Μπαρτ να συμφωνήσει στο αίτημά του) Φοβάσαι να προσπαθήσεις επειδή δε θέλεις να αποτύχεις;
.
Μ. Ρόζενμπεργκ, PhD / Μη Βίαιη Επικοινωνία – Η γλώσσα της καρδιάς
120
το είναι, μαζί με τον άλλον και με αυτό που βιώνει. Αυτή η ποιότητα της παρουσίας είναι που διαφοροποιεί την ενσυναίσθηση από τη διανοητική κατανόηση ή την έκφραση συμπάθειας. Κάποιες φορές ίσως επιλέξουμε να εκφράσουμε τη συμπάθειά μας σε κάποιον νιώθοντας τα συναισθήματά του. Είναι σημαντικό όμως να γνωρίζουμε ότι εκείνη τη στιγμή εκφράζουμε συμπάθεια αντί να ακούμε με ενσυναίσθηση.
Ακούγοντας συναισθήματα και ανάγκες Στη Μη Βίαιη Επικοινωνία, όποιες λέξεις κι αν χρησιμοποιούν οι άνθρωποι για να εκφραστούν, εμείς «ακούμε» αυτά που παρατηρούν, αυτά που αισθάνονται, αυτά που έχουν ανάγκη και αυτά που ζητούν για Ό,τι κι αν λένε οι άλλοι, εμείς ακούμε να εμπλουτίσουν τη ζωή τους. (α) τις παρατηρήσεις τους, (β) τα συναισθήματά τους, (γ) τις ανάγκες Ας υποθέσουμε ότι δανείσατε το τους και (δ) τα αιτήματά τους. αμάξι σας σε έναν γείτονα που του έτυχε κάτι επείγον. Τα μέλη της οικογένειάς σας το μαθαίνουν και αντιδρούν έντονα: «Είσαι ανόητος που εμπιστεύτηκες έναν άγνωστο!». Ο διάλογος που ακολουθεί δείχνει πώς να συντονιζόμαστε με τα συναισθήματα και τις ανάγκες των ανθρώπων της οικογένειάς μας αντί (1) να κατηγορούμε τον εαυτό μας παίρνοντας το μήνυμά τους προσωπικά ή (2) να κατηγορούμε και να επικρίνουμε τους άλλους. Σε αυτή την περίπτωση είναι προφανές ότι η οικογένεια παρατηρεί και αντιδρά στο γεγονός ότι δανείσατε το αμάξι σε κάποιον σχετικά άγνωστο. Σε άλλες περιπτώσεις μπορεί να μην είναι τόσο ξεκάθαρο. Αν ένας συνάδελφός μας πει «Δεν είσαι καλός στη συνεργασία», ίσως να μη γνωρίζουμε τι παρατηρεί. Συνήθως, βέβαια, μπορούμε να μαντέψουμε τη συμπεριφορά που προκάλεσε μια τέτοια δήλωση. Ο ακόλουθος διάλογος προέκυψε σε ένα εργαστήρι και δείχνει πόσο δύσκολο είναι να εστιάζουμε στα συναισθήματα και στις ανάγκες των άλλων όταν έχουμε συνηθίσει να αναλαμβάνουμε την ευθύνη για τα συναισθήματά τους και να παίρνουμε προσωπικά τα μηνύματά τους. Η γυναίκα σε αυτόν τον διάλογο προσπαθούσε να μάθει πώς να ακούει τα συναισθήματα και τις ανάγκες πίσω από τα λόγια του άντρα της. Της πρότεινα να μαντέψει τα συναισθήματα και τις ανάγκες του και μετά να επιβεβαιώσει μαζί του αν οι υποθέσεις της ήταν σωστές. Άντρας: Τι νόημα έχει να σου μιλήσω; Ποτέ δεν ακούς. Γυναίκα: Είσαι δυσαρεστημένος μαζί μου;
.
Κ εφάλαιο 8
Η δύναμη της ενσυναίσθησης
Η ενσυναίσθηση θεραπεύει Ο Καρλ Ρότζερς περιγράφει την επίδραση της ενσυναίσθησης σε όσους την έχουν βιώσει ως εξής: «Όταν κάποιος σε ακούει πραγματικά, χωρίς να Η ενσυναίσθηση μας επιτρέπει σε κρίνει, χωρίς να προσπαθεί να ανανα «αντιληφθούμε τον (δικό μας) κόσμο ξανά με μια νέα λάβει την ευθύνη για λογαριασμό σου, ματιά και να προχωρήσουμε». χωρίς να προσπαθεί να σε επηρεάσει, αισθάνεσαι πάρα πολύ καλά… Όταν έχω ακούσει κι όταν έχω ακουστεί, μπορώ να δω τον κόσμο ξανά με μια νέα ματιά και να προχωρήσω. Όταν κάποιος μας ακούει, στοιχεία που φαίνονταν συμπαγή και αμετακίνητα μετακινούνται, ενώ η σύγχυση που έμοιαζε ανεπανόρθωτη μετατρέπεται σε ελεύθερη ροή με εντυπωσιακό τρόπο». Μία από τις αγαπημένες μου ιστορίες σχετικά με την ενσυναίσθηση την έχει διηγηθεί η διευθύντρια ενός πειραματικού σχολείου. Μια μέρα μπήκε στο γραφείο της και βρήκε τη Μίλι, μια μαθήτρια του δημοτικού, να κάθεται με απογοητευμένο ύφος σε μια καρέκλα και να την περιμένει. Κάθισε δίπλα της και η Μίλι τής είπε: «Κυρία Άντερσον, σας έχει τύχει ποτέ κάθε τι που κάνετε να πληγώνει τους άλλους, ενώ εσείς δε θέλετε να πληγώσετε κανέναν;». «Nομίζω ότι καταλαβαίνω» απάντησε η διευθύντρια. Η Μίλι τότε άρχισε να περιγράφει τι της συνέβη. «Εκείνη την ώρα» θυμάται η διευθύντρια «φορούσα ακόμη το «Μην κάνεις κάτι συγκεκριμένο…» παλτό μου για να πάω σε μία σημαντική συνάντηση. Είχα ήδη αργοπορήσει και δεν ήθελα να αφήσω τον κόσμο να περιμένει. Έτσι, τη ρώτησα: “Μίλι, τι μπορώ να κάνω για σένα;”. Η Μίλι με πλησίασε, με έπιασε από τους ώμους και, κοιτάζοντάς με στα μάτια, μου είπε με σταθερή φωνή: “Κυρία Άντερσον, δε θέλω να κάνετε κάτι. Θέλω απλά να με ακούσετε”. »Εκείνη τη στιγμή πήρα ένα από τα πιο σημαντικά μαθήματα της ζωής μου, το οποίο, μάλιστα, μου το έδωσε ένα παιδί. “Ας περιμένουν οι μεγάλοι!” σκέφτηκα. Η Μίλι κι εγώ καθίσαμε κάπου όπου μπορούσαμε
.
145
8 / Η δύναμη της ενσυναίσθησης
«Ναι» επιβεβαίωσε «μπορώ να με φανταστώ να κάθομαι στο καφέ μαζί σου κι εσύ να μου κάνεις παρατηρήσεις για ό,τι λέω». Τότε διαπίστωσα ότι ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούσα κατά τη διάρκεια του εργαστηρίου την είχε τρομάξει. Επειδή την άκουσα με ενσυναίσθηση, το «όχι» της δεν ήταν πια σκληρό όπως πριν. Άκουσα ότι ήθελε να αποφύγει τις συμβουλές δημοσίως. Αφού τη διαβεβαίωσα ότι δεν επρόκειτο να αξιολογήσω τον τρόπο της επικοινωνίας της δημοσίως, συζήτησα μαζί της για τον τρόπο που θα μπορούσα να της δίνω τις συμβουλές μου έτσι ώστε να νιώθει ασφάλεια. Τελικά, ήρθε μαζί μας για παγωτό.
Ζωντανεύοντας μια άψυχη συνομιλία με ενσυναίσθηση Όλοι μας έχει τύχει να βρεθούμε σε άψυχες συζητήσεις, όπως για παράδειγμα συμβαίνει σε κάποιες κοινωνικές εκδηλώσεις. Στις συζητήσεις αυτές ακούμε μόνο λόγια από αυτόν που μιλάει, χωρίς να βρισκόμαστε πραγματικά σε επαφή μαζί του. Άλλες φορές ακούμε κάποιον να μιλάει χωρίς σταματημό και φοβόμαστε ότι δε σκοπεύει να τελειώσει ποτέ. Μία συζήτηση παύει να είναι ζωντανή όταν χάνουμε την επαφή με τα συναισθήματα και τις ανάγκες που κρύβονται πίσω από τα λόγια του ομιλητή, καθώς και με τα αιτήματα που συνδέονται με αυτές τις ανάγκες. Αυτό συνηθίζεται όταν οι άνθρωποι μιλάνε χωρίς να συνειδητοποιούν τι αισθάνονται, τι χρειάζονται, τι ζητούν. Σε αυτές τις περιπτώσεις η ζωντάνια χάνεται από τη συζήτηση και βλέπουμε τους εαυτούς μας να γίνονται κάδοι απορριμμάτων των συνομιλητών μας. Πώς και πότε διακόπτουμε μια άψυχη συζήτηση για να της ξαναδώσουμε ζωή; Πιστεύω ότι η καλύτερη στιγμή για να διακόψουμε είναι όταν έχουμε ακούσει έστω και μια λέξη παραπάνω από όσες θέλουμε να ακούσουμε. Όσο περισσότερο περιμένουμε, τόσο πιο δύσκολο θα είναι να φερθούμε πολιτισμένα όταν τελικά αποφασίσουμε να επέμβουμε. Δε διακόπτουμε με την πρόθεση να πάρουμε τη σκυτάλη, αλλά για να βοηθήσουμε τον ομιλητή να συντονιστεί με τη ροή και τη ζωντάνια πίσω από τα λόγια του. Για να το κάνουμε αυτό, χρειάζεται να συντονιστούμε με τα συναισθήματα και τις ανάγκες που πιθανώς υπάρχουν. Έτσι, αν η θεία μας λέει ξανά και ξανά Για να ζωντανέψουμε μια την ίδια ιστορία για το πώς ο άντρας της την συζήτηση διακόπτουμε με ενσυναίσθηση. εγκατέλειψε πριν από 20 χρόνια με δύο μικρά παιδιά, θα μπορούσαμε να τη διακόψου-
.
Μ. Ρόζενμπεργκ, PhD / Μη Βίαιη Επικοινωνία – Η γλώσσα της καρδιάς
160
Καλλιεργώντας την επίγνωση της ενέργειας πίσω από τις πράξεις μας Μελετώντας τη δήλωση «Επιλέγω να _____ διότι θέλω _____», ίσως ανακαλύψετε τις σημαντικές αξίες που κρύβονται πίσω από τις επιλογές που έχετε κάνει, όπως κι εγώ τις ανακάλυψα μελετώντας την επιλογή μου να μεταφέρω τα παιδιά μου στο σχολείο. Είμαι πεπεισμένος ότι, αφού ξεκαθαρίσουμε την ανάγκη που καλύπτεται από τις πράξεις μας, μπορούμε να τις βιώσουμε ως παιχνίδι ακόμη κι αν περιλαμβάνουν σκληρή δουλειά, προκλήσεις ή απογοητεύσεις. Για κάποιες πράξεις της λίστας σας όμως, ίσως αποκαλύψετε ένα ή περισσότερα από τα ακόλουθα κίνητρα: 1) ΓΙΑ ΤΑ ΧΡΗΜΑΤΑ Τα χρήματα είναι μία κύρια μορφή εξωγενούς επιβράβευσης στην κοινωνία μας. Οι επιλογές όμως που υποκινούνται από την επιθυμία για επιβράβευση κοστίζουν, γιατί μας στερούν τη χαρά που παίρνουμε όταν κάνουμε επιλογές με καθαρό προσανατολισμό να καλύψουμε μια ανθρώπινη ανάγκη. Το χρήμα δεν είναι «ανάγκη» όπως την ορίζουμε στη Μη Βίαιη Επικοινωνία. Είναι μία από τις αναρίθμητες στρατηγικές που μπορούν να επιλεγούν για να καλύψουν μια ανάγκη. 2) ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΔΟΚΙΜΑΣΙΑ Όπως και στην περίπτωση του χρήματος, η επιδοκιμασία από τους άλλους είναι μια μορφή εξωγενούς επιβράβευσης. Η κουλτούρα μας μας έχει εκπαιδεύσει να διψάμε για επιβράβευση. Πήγαμε σε σχολεία που χρησιμοποιούσαν εξωγενείς τρόπους για να μας παρακινήσουν να μελετήσουμε. Μεγαλώσαμε σε σπίτια όπου ανταμειβόμασταν όταν ήμασταν καλά παιδιά και τιμωρούμασταν όταν αυτοί που μας φρόντιζαν έκριναν το αντίθετο. Έτσι, ως ενήλικες, πολύ εύκολα εμπαίζουμε τον εαυτό μας πιστεύοντας ότι η ζωή συνίσταται στο να κάνουμε πράγματα για την επιβράβευση. Είμαστε εξαρτημένοι από τα χαμόγελα, τα χτυπήματα στην πλάτη και τις λεκτικές κρίσεις των άλλων που λένε ότι είμαστε «καλοί άνθρωποι», «καλοί γονείς», «καλοί πολίτες», «καλοί υπάλληλοι», «καλοί φίλοι» κτλ. Κάνουμε πράγματα για να μας συμπαθήσουν οι άλλοι και αποφεύγουμε άλλα πράγματα που μπορούν να κάνουν τους άλλους να μας αντιπαθήσουν ή να μας τιμωρήσουν. Το βρίσκω τραγικό να προσπαθούμε τόσο σκληρά για να εξαγοράσουμε την αγάπη και να δεχόμαστε ότι πρέπει να αρνηθούμε τον εαυτό μας προκειμένου να αρέσουμε. Στην πραγματικότητα, όταν κάνουμε πράγματα με σκοπό να βελτιώσουμε τη ζωή, θα διαπιστώσουμε ότι κερδίζου-
.
Μ. Ρόζενμπεργκ, PhD / Μη Βίαιη Επικοινωνία – Η γλώσσα της καρδιάς
168
Πέρα από την τρίτη επιλογή –όπου εστιάζουμε στις ανάγκες και στα συναισθήματά μας–, έχουμε και μια τέταρτη επιλογή, στην οποία εστιάζουμε συνειδητά την προσοχή μας στα συναισθήματα και στις ανάγκες του άλλου ατόμου. Κάθε φορά που ακολουθούμε την τέταρτη επιλογή, επίσης δε νιώθουμε θυμό. Δεν είναι ότι καταπιέζουμε τον θυμό μας. Απλά διαπιστώνουμε ότι ο θυμός δεν υπάρχει όποτε είμαστε ολοκληρωτικά παρόντες στα συναισθήματα και στις ανάγκες του άλλου.
Στον πυρήνα του θυμού βρίσκεται η ανάγκη για προσφορά στη ζωή Κάποιοι με ρωτούν: «Μα, δεν υπάρχουν περιπτώσεις όπου ο θυμός δικαιολογείται; Δεν είναι “δίκαιη οργή” αυτό που νιώθουμε, για παράδειγμα, όταν βλέπουμε να ρυπαίνουν Όταν κρίνουμε ανεύθυνα και απερίσκεπτα το περιβάλλον;». Πιστεύω τους άλλους, συμβάλλουμε πραγματικά πως, όταν θεωρώ ότι υπάρχει κάτι που στη βία. λέγεται «ανεύθυνη πράξη» ή «υπεύθυνη πράξη», «άπληστος άνθρωπος» ή «ηθικός άνθρωπος», συμβάλλω στη βία που υπάρχει στον πλανήτη. Αντί να συμφωνώ ή να διαφωνώ για το τι είναι οι άνθρωποι που δολοφονούν, βιάζουν ή ρυπαίνουν το περιβάλλον, πιστεύω ότι προσφέρω στη ζωή περισσότερο αν εστιάσω την προσοχή μου σε αυτό που έχουμε ανάγκη. Θεωρώ ότι ο θυμός είναι το αποτέλεσμα ενός τρόπου σκέψης που μας αποξενώνει από τη ζωή και προκαλεί βία. Στον πυρήνα του θυμού υπάρχει μια ανάγκη που δεν καλύΧρησιμοποιούμε πτεται. Επομένως, ο θυμός μπορεί να είναι πολύτιτον θυμό ως αφύπνιση. μος αν τον χρησιμοποιήσουμε σαν αφύπνιση ώστε να συνειδητοποιήσουμε ότι έχουμε μια ανάγκη που δεν ικανοποιείται και ότι με τον τρόπο που σκεφτόμαστε δεν υπάρχει καμία πιθανότητα να ικανοποιηθεί. Για να εκφράσουμε τον θυμό πλήρως, χρειάζεται να έχουμε απόλυτη συνείδηση της ανάγκης μας. Επιπλέον, χρειαζόμαστε αρκετή ενέργεια για να καλύψουμε την ανάγκη μας. Ο θυμός, όμως, ιδιοποιείται την ενέργειά μας και την κατευθύνει προς την τιμωρία των ανθρώπων και όχι προς την κάλυψη των αναγκών μας. Αντί να εστιάζουμε στη «δίκαιη οργή», προτείνω να ενσυναισθανθούμε τις ανάγκες μας και τις ανάγκες των άλλων. Αυτό ίσως χρειαστεί εκτεταμένη εξάσκηση, όπου ξανά και ξανά θα αντικαθιστούμε συνειδητά τη φράση «Θυμώνω γιατί αυτός…» με το «θυμώνω γιατί έχω ανάγκη…». Μια φορά πήρα ένα σημαντικό μάθημα όταν δούλευα με τους μαθη-
.
187
11 / επίλυση συγκρούσεων και διαμεσολάβηση
Η επίλυση συγκρούσεων με τη Μη Βίαιη Επικοινωνία σε αντίθεση με την κλασική διαμεσολάβηση* Ας ξαναδούμε την ανθρώπινη σύνδεση ως διάσταση της Μη Βίαιης Επικοινωνίας, αυτή τη φορά εστιάζοντας στη διαμεσολάβηση ενός τρίτου ατόμου το οποίο επεμβαίνει για να επιλύσει τη σύγκρουση ανάμεσα σε δύο άλλες πλευρές. Όταν εργάζομαι με δύο ανθρώπους ή δύο ομάδες που έχουν μια διαμάχη μεταξύ τους και δεν έχουν καταφέρει να την επιλύσουν, ο τρόπος που προσεγγίζω τη σύγκρουση διαφέρει από την προσέγγιση που συχνά χρησιμοποιεί ένας επαγγελματίας διαμεσολαβητής. Για παράδειγμα, κάποτε στην Αυστρία συμμετείχα σε μια συνάντηση με επαγγελματίες διαμεσολαβητές που εργάζονταν σε διεθνείς συγκρούσεις διαφόρων ειδών, συμπεριλαμβανομένων και αυτών ανάμεσα σε εργατικά σωματεία και στις αντίστοιχες διοικήσεις των επιχειρήσεων. Περιέγραψα διάφορες διαμάχες στις οποίες είχα διαμεσολαβήσει, όπως αυτή στην Καλιφόρνια ανάμεσα στους γαιοκτήμονες και στους μετανάστες εργάτες, στην οποία, μάλιστα, είχαν σημειωθεί σοβαρά φαινόμενα σωματικής βίας. Επίσης, μίλησα για τη διαμεσολάβησή μου ανάμεσα σε δύο αφρικανικές φυλές (την οποία αναπτύσσω στο βιβλίο μου Speak Peace in a World of Conflict), καθώς και για κάποιες άλλες παγιωμένες και επικίνδυνες συγκρούσεις. Με ρώτησαν πόσο χρόνο έδινα για να μελετήσω μια υπόθεση πριν αρχίσω τη διαμεσολάβηση. Αναφέρονταν σε αυτό που κάνουν οι περισσότεροι διαμεσολαβητές, δηλαδή να ενημερώνονται για τα ζητήματα που εμπλέκονται στη σύγκρουση και να διαμεσολαβούν εστιάζοντας σε αυτά τα ζητήματα αντί να εστιάζουν στη δημιουργία μιας ανθρώπινης σύνδεσης ανάμεσα στα μέρη της σύγκρουσης. Στην πραγματικότητα, στην τυπική διαμεσολάβηση από τρίτους, οι αντιμαχόμενες πλευρές μπορεί να μη βρίσκονται καν στο ίδιο δωμάτιο. Μια φορά συμμετείχα σε μια τέτοια διαμεσολάβηση στο πλευρό της μίας από τις αντιμαχόμενες πλευρές. Τα άτομα της δικής μου πλευράς βρισκόμασταν σε ένα δωμάτιο και η άλλη πλευρά βρισκόταν σε άλλο δωμάτιο, ο δε διαμεσολαβητής μετακινούνταν ανάμεσα στα δύο δωμάτια. Μας ρωτούσε «Τι ζητάτε από αυτούς;» και στη συνέχεια πήγαινε στους άλλους και τους ρωτούσε αν ήθελαν να το κάνουν. Μετά επέστρεφε και έλεγε «Δε θα ήθελαν να το κάνουν αυτό, αλλά τι θα λέγατε για το εξής...;». * Η διαμεσολάβηση, όπως περιγράφεται σε αυτό το βιβλίο, δεν αναφέρεται στη νομική διαδικασία διαμεσολάβησης όπως αυτή περιγράφεται από τον Ν. 3898/2010 (Σ.τ.Μ.).
.
Κ εφάλαιο 12
Η προστατευτική χρήση της δύναμης
Όταν η χρήση της δύναμης είναι αναπόφευκτη Όταν οι δύο αντιμαχόμενες πλευρές έχουν την ευκαιρία να εκφράσουν πλήρως αυτό που παρατηρούν, που αισθάνονται, που έχουν ανάγκη και που ζητούν, και ταυτόχρονα η κάθε πλευρά έχει ακούσει με ενσυναίσθηση την άλλη, συνήθως μπορεί να βρεθεί μια λύση που να καλύπτει τις ανάγκες και των δύο πλευρών. Τουλάχιστον, οι δύο πλευρές μπορούν καλοπροαίρετα να συμφωνήσουν ότι διαφωνούν. Σε κάποιες καταστάσεις όμως, η ευκαιρία για έναν τέτοιο διάλογο μπορεί να μην υπάρχει και η χρήση της δύναμης ίσως να είναι απαραίτητη για την προστασία της ζωής και των ατομικών δικαιωμάτων. Για παράδειγμα, η άλλη πλευρά μπορεί να είναι απρόθυμη να επικοινωνήσει ή μπορεί ο επικείμενος κίνδυνος να μη δίνει αρκετό χρόνο για επικοινωνία. Σε αυτές τις καταστάσεις, ίσως χρειαστεί να ασκήσουμε δύναμη. Αν το κάνουμε, η Μη Βίαιη Επικοινωνία μάς καλεί να διαχωρίσουμε την προστατευτική από την τιμωρητική χρήση δύναμης.
Το σκεπτικό πίσω από τη χρήση δύναμης Η πρόθεση πίσω από την προστατευτική χρήση δύναμης είναι να αποτρέψουμε τραυματισμό ή αδικία. Η πρόθεση πίσω από την τιμωρητική χρήση δύναμης είναι να προκαλέσουμε δυστυχία σε κάποιους για τα σφάλματα που θεωρούμε πως έχουν κάνει. Όταν αρπάζουμε ένα παιδί που τρέχει προς τον δρόμο για να μην τραυματιστεί, εφαρμόζουμε τη δύναμη προστατευτικά. Από την άλλη, η τιμωρητική χρήση δύναμης μπορεί να εμπεριέχει σωματική ή ψυχολογική επίθεση, όπως το να δείρουμε το παιδί ή να πούμε πράγματα όπως: «Καλά, χαζός είσαι; Θα έπρεπε να ντρέπεσαι!». Η προστατευτική χρήση της δύναμης έχει σκοπό μόνο Όταν χρησιμοποιούμε τη δύναμη προνα προστατεύσει και όχι να στατευτικά, εστιάζουμε στη ζωή ή στα τιμωρήσει, να κατηγορήσει δικαιώματα που θέλουμε να προστατεύή να καταδικάσει. σουμε, χωρίς να κρίνουμε το άτομο ή τη
.
Κ εφάλαιο 13
Απελευθερώνοντας τον εαυτό μας και στηρίζοντας άλλους ανθρώπους
Απελευθερώνοντας τον εαυτό μας από παλιούς προγραμματισμούς Κάποια από τα πράγματα που διδαχτήκαμε από γονείς, δασκάλους, κληρικούς και διάφορους άλλους, όσο καλές κι αν ήταν οι προθέσεις τους, μας περιορίζουν. Υπάρχει μια καταστροφική πολιτισμική εκπαίδευση, η οποία μεταβιβάζεται από γενιά σε γενιά για αιώνες και είναι τόσο βαθιά ριζωμένη στη ζωή μας, που πια δε συνειδητοποιούμε καν την ύπαρξή της. Ο κωμικός Μπάντυ Χάκετ αναφέρει στις παραστάσεις του ότι η μάνα του τον μεγάλωσε με τόσο πολύ φαγητό, που χρειάστηκε να πάει στον στρατό για να συνειδητοποιήσει ότι μπορεί κανείς να σηκωθεί από το τραπέζι χωρίς να τον πονάει το στομάχι του από το πολύ φαγητό. Αντιστοίχως, ο πόνος που προκαλείται από την επιζήμια πολιτισμική εκπαίδευση είναι τόσο ενσωματωμένος στη ζωή μας, που δεν μπορούμε πια να διακρίνουμε την παρουσία του. Χρειάζεται τεράστια ενέργεια και επίγνωση για να αναγνωρίσουμε αυτή την καταστροφική μάθηση και να τη μεταμορφώσουμε σε σκέψεις και συμπεριφορές που έχουν αξία και χρησιμότητα για τη ζωή. Για αυτή τη διαδικασία χρειάζεται κάποια παιδεία σε ό,τι αφορά την αναγνώριση και την έκφραση των αναγκών, καθώς επίσης και η ικανότητα να βρισκόμαστε σε επαφή με τον εαυτό μας. Αυτό είναι δύσκολο για τους ανθρώπους της δικής μας κουλτούρας. Όχι μόνο δεν έχουμε διδαχτεί να αναγνωρίζουμε και να εκφράζουμε τις ανάγκες μας, αλλά συχνά η πολιτισμική μας εκπαίδευση μας εμποδίζει να προσανατολιστούμε προς αυτή την κατεύθυνση. Όπως προαναφέρθηκε, έχουμε κληρονομήσει μια γλώσσα που λειτουργούσε προς όφελος των βασιλιάδων και των ισχυρών ολιγαρχιών. Οι μάζες δεν ενθαρρύνονταν να αποκτήσουν συνείδηση των δικών τους αναγκών, αλλά, αντί γι’ αυτό, εκπαιδεύονταν να είναι πειθήνιες και δουλοπρεπείς στην εξουσία. Η κουλτούρα μας υπονοεί ότι οι ανάγκες είναι αρνητικές και καταστροφικές. Η αγγλική λέξη «needy» (need=ανάγκη στην αγγλική γλώσσα), όταν χαρακτηρίζει ένα άτομο, υπαινίσσεται ανεπάρκεια ή ανωριμότητα. Όταν οι άνθρωποι εκφράζουν τις
.
239
14 / Εκφράζοντας εκτίμηση στη Μη Βίαιη Επικοινωνία
Η Γκόλντα Μέιρ, όταν ήταν πρωθυπουργός του Ισραήλ, είπε σε κάποιον από τους υπουργούς της: «Μην είσαι και τόσο ταπεινός, δεν είσαι δα και τόσο σπουδαίος». Τα πιο κάτω λόγια της συγγραφέως Μαριάν Ουίλλιαμσον μου υπενθυμίζουν να αποφεύγω την παγίδα της ψευδοταπεινότητας: «Ο βαθύτερος φόβος μας δεν είναι ότι είμαστε ανεπαρκείς. Ο βαθύτερος φόβος μας είναι ότι έχουμε αμέτρητη δύναμη. Είναι το φως μας και όχι το σκοτάδι μας που μας τρομάζει. Είσαι ένα παιδί του Θεού. Όταν το παίζεις μικρός δεν προσφέρεις στον κόσμο. Δεν υπάρχει τίποτα το φωτισμένο στο να συρρικνώνεσαι ώστε οι άλλοι γύρω σου να μη νιώσουν ανασφαλείς. Γεννηθήκαμε για να εκδηλώσουμε τη δόξα του Θεού που βρίσκεται μέσα μας. Δεν υπάρχει απλά μέσα σε κάποιους από εμάς, αλλά σε όλους μας. Κι όταν επιτρέπουμε στο δικό μας φως να λάμψει, υποσυνείδητα επιτρέπουμε και στους άλλους να κάνουν το ίδιο. Όσο απελευθερωνόμαστε από τον φόβο μας, η παρουσία μας αυτόματα απελευθερώνει τους άλλους».
Δίψα για εκτίμηση Παραδόξως, παρά την αμηχανία που νιώθουμε όταν οι άλλοι μας εκφράζουν την εκτίμησή τους, οι περισσότεροι από εμάς διψούν για ουσιαστική αναγνώριση και εκτίμηση. Μια φορά σε ένα πάρτι, ένας 12χρονος φίλος μου πρότεινε ένα παιχνίδι για να γνωριστούν οι καλεσμένοι μεταξύ τους. Πρότεινε να γράψουμε από μια ερώτηση ο καθένας σε ένα χαρτί, να το βάλουμε σε ένα κουτί και μετά να παίρνουμε τυχαία από μία ερώτηση από το κουτί και να την απαντάμε δυνατά. Μέσα από τη πρόσφατη εμπειρία μου ως συμβούλου σε κοινωνικές υπηρεσίες και βιομηχανίες, είχα μείνει έκπληκτος από το πόσο συχνά οι άνθρωποι εξέφραζαν τη δίψα τους για αναγνώριση και εκτίμηση στον χώρο της εργασίας. «Όσο σκληρά και να δουλέψεις» έλεγαν δυσφορώντας «δεν ακούς μια καλή κουβέντα από κανέναν. Αν κάνεις λάθος όμως, αμέσως κάποιος θα σου κάνει παρατήρηση». Έτσι, έγραψα την εξής ερώτηση για το παιχνίδι: «Πώς θα μπορούσε κάποιος να σου εκφράσει την εκτίμησή του έτσι που να σε κάνει να χοροπηδάς από χαρά;». Μια γυναίκα τράβηξε αυτή την ερώτηση από το κουτί και, διαβάζο-
.
241
14 / Εκφράζοντας εκτίμηση στη Μη Βίαιη Επικοινωνία
λοι για να εμπλουτίσουν τη ζωή μου, καθώς και να εξασκούμαι στην έκφραση της εκτίμησής μου γι’ αυτά.
Ξεπερνώντας την απροθυμία μας να εκφράσουμε εκτίμηση Με άγγιξε ιδιαίτερα μια παράγραφος από το βιβλίο του Τζον Πάουελ The Secret of Staying in Love, στην οποία περιγράφει τη θλίψη του που δεν είχε καταφέρει όσο ζούσε ο πατέρας του να του εκφράσει την εκτίμηση που ένιωθε γι’ αυτόν. Μου φάνηκε τόσο θλιβερό να χάσεις την ευκαιρία να εκφράσεις την εκτίμησή σου στα άτομα που είχαν τόσο μεγάλη επιρροή στη ζωή σου! Αμέσως θυμήθηκα έναν θείο μου, τον Τζούλιους Φοξ. Όταν ήμουν παιδί, ερχόταν καθημερινά για να φροντίσει τη γιαγιά μου, η οποία ήταν παράλυτη. Όταν τη φρόντιζε, είχε πάντα ένα ζεστό χαμόγελο γεμάτο αγάπη. Όσο δυσάρεστη κι αν φαινόταν στα παιδικά μου μάτια αυτή η δουλειά, ο θείος μου συμπεριφερόταν στη γιαγιά μου σαν αυτή να του έκανε το μεγαλύτερο δώρο που τον άφηνε να τη φροντίζει. Αυτό αποτέλεσε ένα υπέροχο πρότυπο αντρικής δύναμης για μένα, το οποίο θυμόμουν συχνά στα χρόνια που ακολούθησαν. Συνειδητοποίησα ότι ποτέ δεν εξέφρασα την εκτίμησή μου στον θείο μου, ο οποίος τώρα ήταν ετοιμοθάνατος. Σκέφτηκα να το κάνω, αλλά αισθάνθηκα αντίσταση μέσα μου. «Είμαι σίγουρος ότι ξέρει ήδη πόσο σημαντικός είναι για μένα, δε χρειάζεται να το πω με λόγια. Εξάλλου, μπορεί να τον φέρω σε δύσκολη θέση αν εκφράσω κάτι τέτοιο». Την ίδια στιγμή που έκανα αυτές τις σκέψεις, ήξερα ότι δεν ήταν αληθινές. Πολλές φορές είχα υποθέσει ότι οι άλλοι γνώριζαν πόσο τους εκτιμούσα, αλλά τελικά ανακάλυπτα το αντίθετο. Και ακόμη κι όταν οι άλλοι ένιωθαν αμηχανία, εξακολουθούσαν να θέλουν να τους εκφράσω με λόγια την εκτίμησή μου γι' αυτούς. Εξακολουθώντας να διστάζω, είπα στον εαυτό μου ότι οι λέξεις δεν αρκούσαν για να εκφράσουν αυτά που αισθανόμουν σε όλο τους το βάθος. Γρήγορα όμως κατάλαβα ότι και αυτό δεν ήταν αλήθεια. Όντως, ίσως οι λέξεις δεν αρκούν για να εκφράσουμε αυτά που νιώθουμε στην καρδιά μας, αλλά έχω μάθει ότι «Αν κάτι αξίζει να γίνει, ας γίνει, έστω κι αν δε γίνει τέλεια». Τελικά, σύντομα βρέθηκα δίπλα στον θείο μου, σε μια οικογενειακή συνάντηση, και τα λόγια απλά ξεχύθηκαν από μέσα μου. Τα δέχτηκε με χαρά, χωρίς να νιώσει αμηχανία. Γεμάτος συναισθήματα από εκείνη τη συνάντηση, όταν πήγα σπίτι, έγραψα ένα ποίημα και του το έστειλα. Μου
.
.