ฉบับที่ 29 (มกราคม-ธันวาคม 2558) 225
สมมติฐานบางประการเกี่ยวกับรูปแบบทางสถาปตยกรรม พระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาในสมัยเมื่อแรกสถาปนา* ดร. เกรียงไกร เกิดศิริ
อาจารย ประจําหลักภาควิชาสถาปตยกรรม คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร อิสรชัย บูรณะอรรจน
นักวิจัย และนักศึกษาปริญญาเอก หลักสูตรสถาปตยกรรมพื้นถิ่น คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร ตะวัน วีระกุล
อาจารยประจําภาควิชาศิลปสถาปตยกรรม คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร บทคัดยอ
บทความ “สมมติฐานบางประการของลักษณะทางสถาปตยกรรมพระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยา เมื่อแรกสถาปนา” จากขอสันนิษฐานวาพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยานาจะสรางขึ้นในรัชกาลสมเด็จ พระบรมราชาธิราชที่ 1 (ขุนหลวงพระงั่ว) - รัชกาลสมเด็จพระราเมศวร ในป พ.ศ.1931 จึงควรจะมี ความสัมพันธกับพระศรีรัตนมหาธาตุลพบุรี ทั้งในแงของการวางผัง และรูปแบบทางสถาปตยกรรม ทั้งนี้สันนิษฐานวา อาจเคยวางผังเปนพระปรางควางตัวเรียงแถวหนากระดานกัน 3 องค นอกจากนี้ ในพระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยากลาววาพระศรีรตั นมหาธาตุมคี วามสูงตัง้ แตฐานจรดยอดประมาณ 38 เมตร แตเนื่องจากเรือนยอดของพระศรีรัตนมหาธาตุไดพังทลายลงมาในสมัยพระเจาทรงธรรม จึงเกิดคําถาม 2 ขอ คือ ขอที่ 1 บนเรือนยอดชั้นที่ 1 หรือที่เรียกวาชั้นอัสดงตรงมุมประธานนั้นอาจ เคยตกแตงดวยประติมากรรมรูปครุฑหรือเปนกลีบขนุน ขอที่ 2 บนสันหลังคาของมุขดานตะวันออก มีการตกแตงดวยสถูปทรงปรางคดวยหรือไม อันนําไปสูขอเสนอเพิ่มเติม และการสันนิษฐานรูปแบบ สถาปตยกรรมพระศรีรตั นมหาธาตุเมือ่ แรกสถาปนาโดยใชหลักฐานทางสถาปตยกรรมของพระมหาธาตุ องคอื่นๆ ที่สรางขึ้นกอนหนา และสรางรวมสมัยกับพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยา คําสําคัญ: พระศรีรัตนมหาธาตุ / พระมหาธาตุ / อยุธยา / พระปรางค * เปนสวนหนึง่ ของการศึกษาในโครงการวิจยั “การพัฒนาระบบการสือ่ ความหมายมรดกทางสถาปตยกรรม ผานระบบอินเตอรเน็ตกรณีศึกษา วัดมหาธาตุอยุธยา (Multimedia Design for Architectural Heritage Tourism Interpretation a case study of Wat Mahathad Ayutthaya)” ภายใตแผนการวิจัย “แผน ยุทธศาสตรขับเคลื่อนประเทศไทยเปนศูนยกลางการทองเที่ยวของภูมิภาคดวยการจัดการทองเที่ยวแหลง มรดกโลกในเอเชียตะวันออกเฉียงใตภาคพื้นทวีป (Driven Strategic Plan for Thailand as a Hub of Tourism by Managing the World Heritage in the Main Land of Southeast Asia)” ซึ่งไดรับทุน สนับสนุนจากสถาบันวิจัยและพัฒนา มหาวิทยาลัยศิลปากร และสํานักงานคณะกรรมการวิจัยแหงชาติ ประจําป พ.ศ. 2556.
226
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม
วารสารวิชาการ ประจําคณะสถาปตกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
Assumptions about Architectural Form of Phra Sri Rattana Mahathat Ayuthaya in the Early Period Kreangkrai Kirdsiri, Ph.D.
Lecturer, Department of Architecture Faculty of Architecture, Silpakorn University Isarachai Buranaut
Researcher and Ph.D. Candidate in Vernacular Architecture, Faculty of Architecture, Silpakorn University Tawan Weerakul
Lecturer, Department of Thai Architecture and Related Art Faculty of Architecture, Silpakorn University Abstract
This article comprises of three main parts: 1) the history of the temple relating to Ayutthaya period; 2) the architectural aspects of Phra Prang Mahathadu Ayuthaya during the first erection; and 3) the architectural aspects of Phra Prang Mahathat Ayuthaya during the preservation in the reign of King Prasat Thong. It has been assumed that Phra Prang Mahathat Ayuthaya was constructed during the reign of King Boromrachathiraj I (Khun Luang Phra Ngua) - King Ramesuan in 1388 due to the fact that the architectural style and the plan of Mahathadu relating to that of Pra Prang Mahathadu Lopburi. It was also found that the height of Phra Prang Mahathadu Ayuthaya t is 38 metres, then the top part collapsed in the reign of King Song Tham. It was assumed that the upper layer at the main angle used to be decorated with Garuda or decorated parts and the roof top at the east side was decorated with Stupa. The assumption was based on architectural evidences of other Phra Prang Mahathats which were previously built or built at the same period. Key words: Phra Sri Rattana Mahathat Ayuthaya / Phra Mahathat Ayuthaya / Ayuthaya / Phra Prang
ฉบับที่ 29 (มกราคม-ธันวาคม 2558) 227
1. ที่มาและความสําคัญของการศึกษา
“วัดพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยา” เปนวัดสําคัญที่สุดดวยพระศรีรัตนมหาธาตุนั้นทําหนาที่ เปนดั่งศูนยกลางทางจิตวิญญาณของบานเมือง หรือที่เรียกวา “เปนหลักเปนประธานของบานเมือง” ดวยทําหนาทีป่ ระดิษฐานพระบรมสารีรกิ ธาตุของพระพุทธเจา และดวยอายุอนั เกาแกตงั้ แตสมัยตอน ตนราชธานีกรุงศรีอยุธยาตอนตนจึงทําใหผานการบูรณปฏิสงัขรณ การซอมแซมทํานุบํารุงมาตลอด หนาประวัติศาสตร ทวาในรัชกาลสมเด็จพระเจาทรงธรรมที่เกิดเหตุการณเรือนยอดของพระศรีรัตน มหาธาตุไดพังทลายลงมา และตอมาจึงมีการบูรณปฏิสังขรณสวนยอดขึ้นไปและมีการเปลี่ยนแปลง รูปทรงเพื่อใหสอดคลองกับสุนทรียภาพใหมในสมัยที่บูรณปฏิสังขรณ จึงมีคําถามวาองคพระศรีรัตน มหาธาตุอยุธยาองคดั้งเดิมควรมีการวางผัง และลักษณะทางสถาปตยกรรมเชนไร อันเปนการนํามา สูการกําหนดโจทยในการศึกษาดวยวิธีวิทยาทางประวัติศาสตรสถาปตยกรรม ดวยการศึกษาเทียบ เคียงกับพระศรีรัตนมหาธาตุประจําเมืองอื่นๆ และพระมหาธาตุองคอื่นๆ ที่สรางอยูในเงื่อนไข และ บริบทแวดลอมเชนเดียวกัน เพื่อสรางสมมติฐานตอลักษณะทางสถาปตยกรรมที่ควรจะเปนขององค พระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยา 2. วัตถุประสงคของบทความ
1. เพื่อศึกษาสถานภาพการศึกษา ตรวจสอบชุดความคิด ตลอดจนคําอธิบายเกี่ยวกับ วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ เพื่อนําไปสูการศึกษาเชิงวิพากษเพื่อสรางสมมติฐาน และการตรวจสอบ สมมติฐานดวยวิธีวิทยาการบูรณาการความรูทางประวัติศาสตร และประวัติศาสตรสถาปตยกรรม นําเสนอขอคิดเห็นเพิ่มเติมในประเด็นตางๆที่เกี่ยวเนื่องกับพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาเพิ่มขึ้น นอก เหนือจากสถานภาพของขอเสนอที่มีอยูในปจจุบัน อันจะเปนการเพิ่มเติมประเด็นสําหรับผูสนใจได คนควาเพิ่มเติมตอไป 3. เพื่อศึกษาสํารวจรังวัดซากสถาปตยกรรมดวยเครื่องมือประเภทตางๆ เพื่อนํามาสูการ วินิจฉัยเรื่องพัฒนาการของผังบริเวณ และพัฒนาการทางสถาปตยกรรมของอาคารตางๆ ที่สัมพันธ กับบริบททางประวัติศาสตรที่กลาวไวในเอกสารทางประวัติศาสตรประเภทตางๆ 4. เพื่อวิเคราะห ตีความหลักฐานทางศิลปสถาปตยกรรมที่คงเหลือจากขั้นตอนการสํารวจ รังวัด เพื่อนําไปสูการสันนิษฐานรูปแบบทางสถาปตยกรรมพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาในชวงเวลา ตางๆ อันจะเปนการนําเสนอขอคิดเห็นใหมเพิ่มเติม นอกเหนือจากสถานภาพของขอเสนอที่มีอยูใน ปจจุบัน 3. ประวัติศาสตรอยุธยาที่เกี่ยวของกับวัดพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยา
จากขอเสนอการศึกษาของเกรียงไกร เกิดศิริ และคณะ (2558) มีขอเสนอวา พระศรีรัตน มหาธาตุอยุธยานั้นนาจะสถาปนาขึ้นระหวางรัชกาลสมเด็จสมเด็จพระราเมศวร (ครองราชยครั้งที่ 2 ระหวาง พ.ศ. 1931-1938) สันนิษฐานวาไดรับแรงบันดาลใจในแงของความหมาย และรูปทรง ทางสถาปตยกรรมมาจากพระศรีรัตนมหาธาตุลพบุรี ดังที่ปรากฏกลาวถึงในพระราชพงศาวดารกรุง ศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) ใหขอมูลวามีการสถาปนาพระศรีรัตนมหาธาตุขึ้น ในป พ.ศ.
228
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม
วารสารวิชาการ ประจําคณะสถาปตกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
1927 ตรงกับรัชสมัยของสมเด็จพระราเมศวร ความวา “...แลวเสด็จออกทรงศีลยังพระที่นั่งมังคลา ภิเศกเพลา 10 ทุม ทอดพระเนตรโดยฝายบูรพเห็นพระบรมสารีริกธาตุเสด็จปาฏิหาริย เรียกปลัด วังใหเอาพระราชยานทรงเสด็จออกไป ใหเอาตรุยปกขึ้นไว สถาปนาพระมหาธาตุนั้นสูง 19 วา ยอด นภศูลสูง 3 วา ชื่อวัดมหาธาตุ แลวใหทําพระราชพิธีประเวศพระนคร แลวเฉลิมพระราชมณเฑียร” (พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม): 216) ทั้งนี้ความทรงจําตอการที่สมเด็จ พระราเมศวรทรงเปนองคอัครณูปถัมภกที่สําคัญยังปรากฏกลาวถึงในพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับ วันวลิต ความวา “...พระองคทรงพระราชทานสิ่งของใหแกพระภิกษุและคนยากจน ทรงสรางและ บูรณะโบสถวหิ ารจํานวนมากดวยพระราชศรัทธา เสด็จไปถวายพระราชทรัพยแดพระพุทธเจาประหนึง่ ทรงเปนพระภิกษุยงิ่ กวาทรงเปนพระเจาแผนดิน...” (พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุ มาศ (เจิม): 8) อยางไรก็ดี ขอมูลเกี่ยวกับการครองราชยครั้งที่ 2 ของพระราเมศวรก็ยังมีขอมูลที่ชวน สงสัยอยูเ นือ่ งจากไมปรากฏกลาวถึงในเอกสารจีนราชวงศหมิงเลย จึงจําเปนตองสืบสวนกันตอไป ซึง่ หากมีความชัดเจนอยางไรก็จาํ เปนตองมาปรับปรุงสถานภาพของขอสันนิษฐานทีก่ ลาวมาขางตนตอไป หลังจากรัชสมัยสมเด็จพระราเมศวรไปแลวนั้น วัดพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาไดถูกกลาว ถึงในเอกสารทางประวัติศาสตรอีกครั้ง คือ ในเหตุการณที่พระบรมราชาธิราชที่ 2 (เจาสามพระยา) ซึ่งทรงครองราชยระหวาง พ.ศ.1967-1991 ไดทรงตีเมืองพระนครไดอยูภายใตพระราชอํานาจ การ นั้นไดโปรดใหนํารูปหลอสําริดตางๆ อาทิ รูปพระโค รูปสิงห และรูปสัตวทั้งปวงมาบูชาถวายไว ณ วัด พระศรีรัตนมหาธาตุ และวัดพระศรีสรรเพชญ ทวาในคราวเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่ 1 ในป พ.ศ. 2099 นั้น พระเจาบุเรงนองไดโปรดฯ ให ขนยายรูปหลอสําริดดังกลาวไปยังพระราชวังของพระองคที่เมืองหงสาวดี “พระเจาหงสาวดีก็ใหเขา เอาครัวอพยพชาวพระนคร และรูปภาพทั้งปวงในหนาพระบันชันสิงคนั้นสงไปเมืองหงษาวดี” (พระ ราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม): 272) ในป พ.ศ. 2104 ในพงศาวดารกรุงเกาฉบับหลวงประเสริฐอักษรนิตใิ์ หขอ มูลวา “พระศรีสนี บวชอยูวัดมหาธาตุ...” (พระราชพงศาวดารกรุงเกา ฉบับหลวงประเสริฐ: 224) ซึ่งผนวชเปนสามเณร ที่วัดราชประดิษฐานเมื่อป พ.ศ.2087 (พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม): 244) และในรัชกาลสมเด็จพระนเรศวร (พ.ศ.2133-2148) ไดโปรดใหมหาเถรคันฉองทีพ่ ระองคทลู เชิญ นิมนตมาจากเมืองมอญมายังกรุงศรีอยุธยาโดยโปรดฯ ใหประทับจําพรรษาที่วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ อยุธยา ดังใจความวา “...จึงโปรดใหพระมหาเถระคันฉองอยูว ดั มหาธาตุ ไดพระราชทานสัปทน กรรชิง คานหาม จังหัน นิตยภัตร เครื่องสมณบริกขารตางๆ” (พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจัน ทนุมาศ (เจิม): 283) อันแสดงใหเห็นถึงความสําคัญของวัดพระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยาในฐานะของวัด ที่จําพรรษาของพระเถระชั้นผูใหญของเมือง และพระภิกษุที่เปนพระบรมวงศานุวงศชั้นสูงอีกดวย ใน พ.ศ. 2149 ในรัชกาลสมเด็จพระเจาทรงธรรม ซึ่งครองราชยระหวาง พ.ศ. 2154-2171 มีธรรมเนียมในราชสํานักอยุธยาทีพ่ ระมหากษัตริยเ สด็จพระราชดําเนินออกจากพระราชวังหลวงทาง สถลมารคมาใหอาณาประชาราษฎรเขาเฝาจากบันทึกของนายโยส สเคาเต็น (โยสต สเคาเต็น 2542: 262-263) ทีเ่ ขามาเปนผูแ ทนยังกรุงศรีอยุธยาระหวาง พ.ศ. 2167-2172 (ค.ศ.1624-1629) ในรัชกาล สมเด็จพระเจาทรงธรรม และถูกขยายความ และอางอิงถึงวัดพระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยาในในเอกสาร เรื่องพรรณนาเรื่องอาณาจักรสยาม (พรรณนาเรื่องอาณาจักรสยาม 2546: 18) ของฟาน ฟลีต ผูที่
ฉบับที่ 29 (มกราคม-ธันวาคม 2558) 229
เดินทางเขามาประจําสถานีการคาที่กรุงศรีอยุธยาระหวาง พ.ศ. 2176-2185 (ค.ศ.1633-1642) ได เรียบเรียงจากบันทึกของนายโยส สเคาเต็น ซึ่งแสดงใหเห็นความสําคัญของวัดพระศรีรัตนมหาธาตุที่ มีบทบาทตอพระราชพิธี และราชสํานักอยางสูง อยางไรก็ดี ในการแปลอาจจะสับสนในการเรียกคํา ศัพททางสถาปตยกรรมของอาคาร กลาวคือ อาคารที่พระมหากษัตริยเสด็จเขาไปประกอบพิธีกรรม นั้น คือ “พระวิหารหลวง” ซึ่งอยูดานหนาพระศรีรัตนมหาธาตุทางทิศตะวันออกของวัด ซึ่งดวยเปน พืน้ ทีอ่ นั ศักดิส์ ทิ ธิใ์ นการประกอบพิธกี รรมของราชสํานักจึงอาจเปนเหตุใหพระวิหารหลวงทีม่ ผี นังดาน แปออกแบบชองเปดเปนชองลมแคบยาวลายกุดั่น ซึ่งมีความนิยมมาตั้งแตสมัยอยุธยาตอนตน และ แมวา จะมีการบูรณปฏิสงั ขรณครัง้ ใหญอยางนอยอีก 2 ครัง้ ดังประจักษหลักฐานของซากสถาปตยกรรม แตก็ไมไดเปลี่ยนแกชองลมเปนชองหนาตาง ดวยนัยยะเพื่อเปนการรักษาความปลอดภัยแกพระมหา กษัตริย และพระบรมวงศานุวงศชนั้ สูงยามทีเ่ สด็จมาใชงานพระวิหารหลวง ตลอดจนรักษาคุณลักษณะ ที่เขมขลังของพื้นที่ภายในเอาไวเพื่อสรางความศักดิ์สิทธิ์ใหแกพิธีกรรมดวยนั่นเอง อยางไรก็ดี ใน พ.ศ. 2153 ในรัชกาลสมเด็จพระเจาทรงธรรม ในขณะที่พระองคกําลังดี พระทัยที่ไดขาวการคนพบรอยพระพุทธบาทบนภูเขาที่เมืองสระบุรี เมื่อป พ.ศ. 2149 คลอยหลังมา 4 ป คือป พ.ศ. 2153 เปนสรางพระมณฑปแลวเสร็จ และเปนปที่พระศรีรัตนมหาธาตุพังทลายลงถึง ชั้นอัสดง ดังกลาวถึงในพระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยาฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) ความวา “....ในป นัน้ ปรางควดั มหาธาตุทาํ ลายลงจันทันครุฑพืน้ อัสดง” (พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจัน ทนุมาศ (เจิม) 2542: 374) หรือในพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา จากตนฉบับบริติชมิวเซียม กรุงลอนดอน กลาววา “… ในปนั้นปรางควัดมหาธาตุทําลายลงจนชั้นครุฑพื้นอัสดงค …” (พระราชพงศาวดารกรุง สยาม จากตนฉบับของบริติชมิวเซียม กรุงลอนดอน 2542: 165) ตอมาในรัชกาลสมเด็จพระเจาปราสาททอง (ครองราชยระหวาง พ.ศ. 2173-2199) กลาว คือ ในป พ.ศ. 2176 ทรงโปรดเกลาฯ ใหบูรณปฏิสังขรณพระปรางคมหาธาตุที่พังทลายลงมาตั้งแตป พ.ศ. 2149 เปนเวลายาวนานถึง 23 ป ที่องคพระปรางคประธานวัดพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาหลัก ประธานของกรุงศรีอยุธยาไดยอดหักพังทลายลงมา สะทอนใหเห็นถึงความไมตอ เนือ่ งและเสถียรภาพ ทีไ่ มมนั่ คงอันเกิดจากปญหาภายในในชวงปลายรัชกาลสมเด็จพระเจาทรงธรรม รวมทัง้ รัชกาลสมเด็จ พระเชษฐาธิราช และสมเด็จพระอาทิตยวงศกม็ ชี ว งเวลาทีส่ นั้ มาก เนือ่ งจากทรงเปนเยาวกษัตริยท ยี่ งั ไมพรอมในการบริหารราชการบานเมือง ซึง่ ไดสะทอนขอมูลอยูใ นพงศาวดารวันวลิต ทีก่ ลาววามีพระ มหากษัตริยหลายพระองคพยายามอํานวยการใหเกิดการบูรณปฏิสังขรณพระศรีรัตนมหาธาตุขึ้นไป ใหมแตก็ไมสําเร็จ ทั้งนี้ ในพระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับฟาน ฟลีต กลาววา “...ครั้งหนึ่งวัดแหงนี้ เปนวัดใหญที่สุดในพระราชอาณาจักร แตไดถูกฟาผาและพายุพัดหักลงมาตลอดเวลา พระเจาแผน ดินหลายพระองคไดทรงปฏิสังขรณวัดแหงนี้ แตเมื่อไรก็ตามที่เริ่มงานก็ตองลมเลิกไปกลางคันเพราะ วาผูค วบคุมงานและคนงานเกิดเจ็บปวยและสิน้ ชีวติ อยางนาสังเวช กลาวกันวาพราหมณและพระสงฆ ไดทํานายไววา ผูที่จะบูรณะวัดนี้ไดตองเปนพระเจาแผนดินซึ่งสืบเชื้อสายมาจากราชวงศเกาอยาง บริสทุ ธิ์ เมือ่ สองสามเดือนทีแ่ ลวพระองคศรีธรรมราชาธิราชไดทรงใหรอื้ วัดจนถึงฐานและทรงยายรูป หลอทองแดงซึ่งประดิษฐานฐานอยูนั้นออกไปไกลหลายวา เพื่อที่จะสรางวัดใหม ณ ที่ประดิษฐานรูป หลอทองแดง ประชาชนตางมีความเห็นในการสรางวัดนีต้ า งๆ กัน มีหลายคนทีท่ เี่ ห็นวาพระเจาแผนดิน
230
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม
วารสารวิชาการ ประจําคณะสถาปตกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
จะทรงสามารถทํางานนี้ไดสําเร็จดวยเหตุที่วาพระองคทรงเหมือนพระเจาแผนดินผูแรกสรางกรุง ศรีอยุธยาหลายดาน ซึง่ เหตุผลนีก้ เ็ ปนเรือ่ งทีย่ อมรับกัน แตชาวสยามก็ไมไดมคี วามเห็นเชนนัน้ ทัง้ หมด เนื่องจากผูสรางวัดนี้เปนคนแรกที่ฆาพระเจาแผนดินซึ่งมีพระชนมพรรษาเพียง 5 ป (หลังจากที่ครอง ราชยอยู 5 เดือน) และชิงพระราชบัลลังก อยางไรก็ดี พวกพราหมณกลาววา ไดเห็นปรากฏการณ บนสวรรคซึ่งระบุวาพระเจาแผนดินจะสรางวัดใหมไมสําเร็จ และจะทรงสวรรคตกอนที่งานจําสําเร็จ เนื่องจากสาเหตุที่พระเจาแผนดินไมทรงสรางวัดดวยเจตนาบริสุทธิ์ แตพระองคทรงหวังวาจะไดพบ ทรัพยสมบัติลํ้าคาในการทําลายรื้อวัดเกา แตใครเลาจะสามารถบอกความจริงไดนอกจากกาลเวลา” (พระราชพงศาวดารอยุธยา ฉบับวันวลิต 2546: 247) ขอความที่กลาวถึงในพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับฟาน ฟลีต ที่มีเนื้อหากลาวถึงวัดพระ ศรีรัตนมหาธาตุอยุธยามีความนาสนใจอยางยิ่ง เนื่องจากวาเอกสารอื่นๆ ไมไดใหบริบทแวดลอมทาง สังคมวัฒนธรรมมากนัก ตางไปจากขอมูลที่ปรากฏในพงศาวดารอยุธยาของฟาน ฟลีต กลาวคือ ได ขอมูลวาพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยานั้นฟงทลายลงมาในทามกลางวันที่ฝนตกฟาคะนองหนัก และ อาจจะเกิดจากฟาผาลงบนองคปรางคเนื่องจากเปนสิ่งกอสรางที่สูงที่สุดในบริเวณดังกลาว กอปรกับ โครงสรางกออิฐทีท่ เี่ กาแกของสวนเรือนยอดทีส่ รางมาตัง้ แตสมัยอยุธยาตอนตนคงมีความเสือ่ มสภาพ ของวัสดุกอสรางมาก ทัง้ นี้ ยังสะทอนใหเห็นถึงความเชือ่ ของชาวกรุงศรีอยุธยา โดยเฉพาะผูท ใี่ หขอ มูลแกฟาน ฟลีต วาภายใตองคพระศรีรตั นมหาธาตุนนั้ มีทรัพยสมบัตอิ นั มีคา ฝงอยู รวมไปถึงความเชือ่ วาผูท จี่ ะสามารถ อํานวยใหการบูรณปฏิสงั ขรณลลุ ว งไปนัน้ ตองสืบสายมาจากเชือ้ พระวงศเกาซึง่ ในประเด็นดังกลาวนัน้ สะทอนใหเห็นขอมูลอันสําคัญประการหนึ่งที่ปรากฏกลาวถึงอยูในเอกสารโคลงเฉลิมพระเกียรติพระ นารายณที่กลาวอางถึงการสืบสายความสัมพันธทางสายโลหิตมาจากราชธานีเดิมที่ละโว รวมทั้งยัง แสดงใหเห็นอีกดวยวา แมวากองทัพพมาจะไดขนยายเทวรูป และรูปหลอสําริดไปเมื่อคราวเสียกรุง ศรีอยุธยาครั้งที่ 1 แตคงไดมีการหลอรูปหลอสําริดชุดใหมมาถวายเปนพุทธบูชาแทนที่และตั้งอยูราย รอบองคพระศรีรตั นมหาธาตุ เพราะฉะนัน้ ในการรือ้ ยายอิฐทีถ่ ลมลงมากองนัน้ มีความจําเปนตองยาย รูปหลอเหลานั้นออกไปพักยังพื้นที่ขางเคียงกอน นอกจากนี้ ขอความชุดดังกลาวมาขางตน ยังสนับสนุนสมมติฐานทีว่ า ผูท รงสถาปนาพระศรี รัตนมหาธาตุอยุธยา คือ สมเด็จพระราเมศวร ดังกลาวความวา “ผูสรางวัดนี้เปนคนแรกที่ฆาพระเจา แผนดินซึ่งมีพระชนมพรรษาเพียง 5 ป (หลังจากที่ครองราชยอยู 5 เดือน) และชิงพระราชบัลลังก” ซึ่งขอมูลพระชนมายุ และชวงเวลาในการครองราชยของพระเจาทองลันที่กลาวถึงในนี้ไมตรงกับ พงศาวดารฉบับอื่นๆ ทั้งนี้ พระเจาทองลัน หรือเอกสารบางชิ้นเรียก พระเจาทองจันทร ครองราชย เมื่อมีพระชนมายุได 15 พรรษา และครองราชยสั้นเพียง 7 วัน (ปรีดี พิศภูมิวิถี 2554: 59) ซึ่งคงมี เหตุผลมาจากลักษณะของขอมูลที่ฟาน ฟลีตไดรับมาในลักษณะเปนคําสัมภาษณ หรือประวัติศาสตร แบบมุขปาฐะทัง้ นีผ้ ใู หขอ มูลนัน้ สันนิษฐานวานาจะเปนพระภิกษุผรู ปู ระวัตศิ าสตร (ศุภวัฒย เกษมศรี, พลตรี หมอมราชวงศ, สัมภาษณ) อยางไรก็ดี การบอกเลาขอมูลยอมมีความคลาดเคลื่อนในแงของ ขอมูลตัวเลข แตก็แสดงขอมูลของบริบทแวดลอมใหสามารถสะกดรอยตามได รวมไปถึงขอความยังทิง้ ทายของบริบททีเ่ กีย่ วเนือ่ งกับพระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยาวา จากคํา
ฉบับที่ 29 (มกราคม-ธันวาคม 2558) 231 ทํานายของผูท รงศีลทัง้ พระสงฆ และพราหมณ ซึง่ อาจจะเปนทัศนะของผูค นในสังคมทีด่ จู ะไมคอ ยเชือ่ มัน่ นัก กับการบูรณปฏิสงั ขรณในครัง้ นีว้ า จะเปนไปดวยดีประสบความสําเร็จของผูค นในสังคม รวมถึงความคลางแคลง ใจในวาการซอมที่เกิดขึ้นนี้จะเปนการขุดทรัพยสมบัติตางๆ ที่บอกเลากันมาหรือไม ซึ่งไดทิ้งทายวาตองให กาลเวลาเปนเครื่องบงชี้นั้น เปนขอมูลที่แสดงวาในขณะที่จดบันทึกนั้นพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยายังบูรณ ปฏิสงั ขรณไมแลวเสร็จ และฟาน ฟลีตคงกลับออกไปจากกรุงศรีอยุธยากอนทีพ่ ระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยาจะ บูรณะเสร็จสมบูรณ นอกจากนี้ หลักฐานทางสถาปตยกรรมทีไ่ ดรบั จากการสํารวจรังวัดยังสอดคลองกับขอมูล ทีก่ ลาวที่กลาวไวในพงศาวดารวาพระศรีรัตนมหาธาตุชํารุดทรุดลงมาถึงชั้นอัสดง และไดบูรณปฏิสังขรณขึ้น ไปใหมเฉพาะสวนยอด หาไดรื้อลงแลวสรางใหมไม ดังกลาวถึงในพระราชพงศาวดารวาในป พ.ศ. 2176 สมเด็จพระเจาปราสาททองไดโปรดเกลาฯ ให บูรณปฏิสงั ขรณสว นยอดของพระปรางคเหนือชัน้ อัสดงขึน้ ไป ดังกลาวถึงในพระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) ความวา “...ศักราช 995 ทรงพระกรุณาใหสถาปนาพระปรางควดั มหาธาตุอนั ทําลาย ลงเกา เดิมในองคสงู สิบเกาวา ยอดนภศูลสามวา จึงดํารัสวาทรงเกานัน้ ตํา่ นัก กอไมใหองคสงู เสนสองวา ยอด นภศูลคงไว เขากันเปนเสนหาวา กอแลวเห็นเพรียวอยู ใหเอาไมมะคาแทรกดามอิฐ เอาปูนโบกทับ เกาเดือน สําเร็จ ใหกระทําการฉลองอันมากนัก” (พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) 2542: 380) ทัง้ นี้ ในพระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา จากตนฉบับบริตชิ มิวเซียม กรุงลอนดอน ความวา “...ศักราช 995 ประกาศก ทรงพระกรุณาใหสถาปนาพระปรางควัดมหาธาตุอันทําลายลงเกา เดิมในองคสูงสิบเกาวา ยอดนภศูลสามวา จึงดํารัสวาทรงเกาลํ่านัก กอใหมใหองคสูงเสนสองวา ยอดนภศูลคงไวเขากันเปนเสนหา วา กอแลวเห็นเพรียวอยู ใหเอาไมมะคาแทรกตามอิฐ เอาปูนบวก 9 เดือนสําเร็จ ใหกระทําการฉลองเปนอัน มาก…” (พระราชพงศาวดารกรุงสยาม จากตนฉบับของบริตชิ มิวเซียม กรุงลอนดอน 2542: 170) นอกจากนี้ จะเห็นไดวาการบูรณปฏิสังขรณพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาซึ่งทําหนาที่เปนหลักเปนประธานของบานเมือง ในครั้งนั้น ยังเปนโอกาสในการแสดงสิทธิธรรมในการปกครองบานเมืองกรุงศรีอยุธยาของสมเด็จพระเจา ปราสาททองหลายอยาง โดยเฉพาะการบูรณปฏิสังขรณสําเร็จสมบูรณนั้นยังชวยตอกยํ้าขอกังขาเรื่องความ ชอบธรรมในการขึน้ มาสูอ าํ นาจของสมเด็จพระเจาปราสาททองนัน้ มีเปนผูม บี ญ ุ ญาธิการดวยสืบสายโลหิตมา จากราชวงศเกา ดังทีม่ คี าํ รํา่ ลือวาหากไมไดเปนผูส บื สายโลหิตจากราชวงศเกานัน้ จะไมมที างบูรณปฏิสงั ขรณ ไดสําเร็จ สอดคลองกับคําประกาศที่กลาวอางถึงในโคลงเฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระนารายณดวยนั่นเอง ขอความดังกลาวมานี้แสดงใหเห็นวา สุนทรียภาพตอรูปทรงพระปรางคมีความเปลี่ยนแปลงไป กลาวคือพระปรางคในสมัยอยุธยาตอนตนมีลักษณะเปนพระปรางคซึ่งในพระราชพงศาวดารกลาววา “ตํ่า/ ลํ่า” อันสืบเนื่องมาจากเทคนิควิธีในการกอสราง ตลอดจนเปนพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยานั้นไดรับอิทธิพล สืบเนือ่ งมาจากพระศรีรตั นมหาธาตุลพบุรซี งึ่ ไดรบั อิทธิพลมาจากปราสาทแบบศิลปะเขมรสมัยบายนทีร่ งุ เรือง อยูในเมืองลพบุรีมาอีกตอหนึ่ง ทัง้ นี้ อาจเปนผลมาจากการทีช่ ว งตนรัชกาลสมเด็จพระเจาปราสาททองมีการสงชางไปสํารวจรังวัด ปราสาทที่เมืองพระนครหลวงเพื่อจําถายแบบนํามากอสรางที่อยุธยา ดังกลาวถึงในพงศาวดาร มีใจความวา “ศักราช 993 ปมะแมศก ทรงพระกรุณาใหชา งออกไปถายอยางพระนครหลวง แลปราสาทกรุงกําภุชประเทศ เขามา...” (พระราชพงศาวดารกรุงสยาม จากตนฉบับของบริติชมิวเซียม กรุงลอนดอน 2542: 169) ซึ่งการ ดังกลาวคงไดสรางความประทับใจในรูปทรงของปราสาททีเ่ มืองพระนครโดยเฉพาะอยางยิง่ ปราสาทนครวัด ทําใหรูปทรงทางสถาปตยกรรมของสวนยอดพระปรางคที่ปฏิสังขรณขึ้นไปใหมมีระเบียบสัดสวนที่สูงเพรียว มากขึ้น
232
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม
วารสารวิชาการ ประจําคณะสถาปตกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
ในราวป พ.ศ. 2294 ในรัชกาลสมเด็จพระเจาอยูหัวบรมโกศมีคณะทูตจากลังกาเดินทางมาของพระ สงฆสยามเพือ่ สืบพระพุทธศาสนาจากกรุงศรีอยุธยากลับไปฟน ฟูพระพุทธศาสนาในเกาะลังกา กลาวคือ พระเจา เกียรติศิริราชสิงหะ มีรับสั่งใหสามเณรสรณังกรแตงพระราชสาสนเปนภาษามคธมาถวายพระเจาอยูหัวบรม โกศ แลวแตงขาราชการชาวสิงหลเปนทูตานุทูต 5 นาย เชิญพระราชสาสนและเครื่องบรรณาการมายังกรุง ศรีอยุธยา (จดหมายเหตุระยะทางราชทูตลังกาเขามาขอพระสงฆสยาม 2546: 127) ในครั้งนั้นคณะทูตานุทูต ไดเขาเฝาพระเจาอยูห วั บรมโกศ และไดเขาเยีย่ มชมวัดวาอารามตางๆ ทีถ่ อื วาเปนหนาเปนตาของพระนคร ซึง่ รวมทั้งวัดพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาดวย 4. ผังบริเวณวัดพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยา และความสัมพันธกับผังเมือง
จากหลักฐานทางประวัติศาสตรที่กลาวถึงเหตุการณการสถาปนาพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาใน สมัยสมเด็จพระราเมศวรเมื่อปพ.ศ. 1931 จากการที่พระองคเสด็จประทับบนพระที่นั่งมังคลาภิเษกแลวเห็น ปาฏิหาริยพระธาตุ นํามาเปรียบเทียบกับระบบพิกัดทางภูมิศาสตรจะเห็นวา แนวแกนตะวันออกทางดาน ตะวันออกดังกลาวนั้นเปนแกนที่วิ่งตรงจากพระราชวังหลวงในสมัยอยุธยาตอนตน ซึ่งก็คือที่ตั้งของวัดพระศรี สรรเพชญ เนือ่ งจากเคยเปนพระราชวังหลวงในสมัยอยุธยาตอนตน ตอมาในสมัยพระบรมไตรโลกนาถไดโปรด ยกวังสรางเปนวัดพระศรีสรรเพชญ เมื่อป พ.ศ. 2061 แลวขยับพระราชวังหลวงขึ้นไปทางเหนือของพื้นที่เดิม ตอมาในสมัยพระเจาสามพระยามีการกอสรางวัดราชบูรณะหลังป พ.ศ.1967 (พระราชพงศาวดาร กรุงเกา ฉบับหลวงประเสริฐ 2542: 214) ทั้งนี้ ในป พ.ศ.1974 เสด็จไปตีเมืองพระนครหลวงได (พระราช พงศาวดารกรุงเกา ฉบับหลวงประเสริฐ 2542: 214) ความนาสนใจประการหนึง่ คือ เมือ่ สมเด็จเจาสามพระยา ใหสถาปนาพระมหาธาตุวัดราชบูรณะขึ้นเคียงคูกับพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยานั้น ทําใหเกิดแกนที่สมมาตร ขึ้นในการวางผังระดับเมือง (Urban Scale) กลาวคือ จากแกนของสะพานปาถานนั้นมุงตรงไปยังทิศตะวัน ตกกลายเปนแกนที่สําคัญเนื่องจากทางทิศตะวันตกนั้นเปนที่ตั้งของพระราชวังหลวง (หมายเลข 14 ในภาพ ที่ 1) โดยที่มีพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยา และพระมหาธาตุวัดราชบูรณะตั้งขนาบถนนดังกลาว ยิ่งเมื่อสมเด็จ พระเจาปราสาททองสรางพระมหาปราสาทองคหนึ่งแลวใหพระราชทานนามวา “ศิริยโสธรมหาพิมานบันยัง ค” (พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) 2542: หนา 379) แตก็ไดเปลี่ยนนามใหม เปน “จักรวัติไพชยันตมหาปราสาท” (พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) 2542: หนา 379) (หมายเลข 13 ในภาพที่ 1) เมื่อป พ.ศ. 2175 ยิ่งตอกยํ้าความสําคัญของแกนดังกลาว และที่นา สนใจก็คือแกนดังกลาวนี้เหมือนกับแกนทางดานทิศตะวันออกของเมืองศรียโสธรปุระ ที่เริ่มตนจากสะพาน ศิลาแลงขามแมนํ้าเสียมเรียบ ในปจจุบันเรียกสะพานดังกลาววา “สเปยน ทมอร (Spean Thma)” ซึ่ง แปลวา สะพานหิน ถัดเขามาจะพบปราสาท 2 หลังวางตัวขนาบแกนถนนดังกลาว คือ “ปราสาทเจาสาย เทวดา (Chau Say Tevoda)” และ “ปราสาทธมมานนท (Thommanon)” เมื่อมุงตรงไปยังทิศตะวัน ตกจะผานประตูชัยซึ่งเปนแกนที่มุงตรงไปยังลานหนาพระที่นั่ง ซึ่งปจจุบันเรียกวา “ลานชาง (Elephant Terrace)” ความสัมพันธดังกลาวมาขางตนจึงสะทอนใหเห็นวาการวางผังดังกลาวนั้นไมใชเปนเรื่องบังเอิญ แตเปนการออกแบบวางผังเมืองอยางจงใจ
ฉบับที่ 29 (มกราคม-ธันวาคม 2558) 233
ภาพที่ 1: แผนทีภ่ าพถายดาวเทียมแสดง (ภาพบน) ภาพถายดาวเทียมเมืองพระนคร แสดงใหเห็นแกนในแนว ตะวันออก-ตะวันตก (ภาพลาง) ภาพถายดาวเทียมกรุงศรีอยุธยา แสดงใหเห็นแนวแกนตะวันออก-ตะวันตก
ภาพที่ 2: ภาพแสดงที่ตั้งของวัดสําคัญบนแกนตะวันออก-ตะวันตก จากแกนเดิม คือ แกนจากพระราชวัง หลวงมายังวัดพระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยา ซึง่ เปนแกนทีเ่ กิดขึน้ ในสมัยพระราเมศวร แตตอ มาในสมัยพระบรม ไตรโลกนาถไดยกพระราชวังหลวงทําวัดพระศรีสรรเพชญ แมวาจะตอมาในสมัยสมเด็จเจาสามพระยาจะ เกิดแกนใหมแตก็ยังอยูในแนวตะวันออก-ตะวันตกเชนเดิม คือ จาก “สะพานปาถาน” ผาน “วัดพระศรีรัตน มหาธาตุ” ทางซายมือ และ “วัดราชบูรณะ” ทางขวามือ จากนั้นผาน “วัดหลังคาขาว” ทางซายมือ และ “วัดชุมแสงทาง” ขวามือ จากนั้นตรงไปยังพระที่นั่งจักรวัติไพชยนต ซึ่งในสมัยสมเด็จพระเจาปราสาททอง หลวงทีโ่ ปรดฯ ใหสรางพระทีน่ งั่ จักรวัตไิ พชยนตซงึ่ เทียบไดกบั ลานพระราชวังทีเ่ มืองพระนครหลวง ทําใหแกน ตะวันออก-ตะวันตกนี้มาสมบูรณแบบและเทียบไดกับแกนหลักทางตะวันออกของเมืองพระนครหลวงดวย
234
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม
วารสารวิชาการ ประจําคณะสถาปตกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
วัดพระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยาเปนวัดทีส่ าํ คัญทีส่ ดุ ของเมืองในสมัยอยุธยาตอนตนเนือ่ งจาก ทําหนาที่เปนหลักเปนประธานของบานเมือง ที่ตั้งสัมพันธของวัดมีดังนี้ “ดานทิศตะวันออก” จรด “ถนนชีกุน” (หมายเลข 3 ในภาพที่ 3) และทางตะวันออกเฉียง เหนือของวัดพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยา คือ “สะพานปาถาน” (หมายเลข 2 ในภาพที่ 3) ซึ่งแตเดิม เปนตลาดหนาวัดพระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยา มีรา นขายเสือ่ ตะนาวศรี เสือ่ แขก เครือ่ งอัฐบริขาร เครือ่ ง บวชนาค เครื่องทอดกฐิน คือ ฝาบาตร เชิงบาตร กราด (ไมกวาดยาวสําหรับกวาดลานวัด) ตาลปตร ตะลุมโอ ชื่อวา “ตลาดบริขาร” (วินัย พงศศรีเพียร 2551: 78) (หมายเลข 5 ในภาพที่ 3) นอกจากนี้ หนาวัดพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยายังมี “ตลาดแลก” (หมายเลข 5 ในภาพที่ 3) เปนศาลาหาหองที่ ผูค นจะเอาขาวของเครือ่ งใชโลหะเกา เชน พรา ขวาน มีดทีช่ าํ รุดแลวมาแลกกับตังเม ขาวพอง เปนตน (วินัย พงศศรีเพียร 2551: 82) “ดานทิศใต” ปจจุบนั เปนทีว่ า งโลงจึงใชเปนสวนบริการนักทองเทีย่ ว และมีวดั ทีม่ พี ระปรางค เปนประธานของวัดชื่อ “วัดนก” (หมายเลข 6 ในภาพที่ 3) ซึ่งตั้งอยูคลอยไปทางตะวันตกเฉียงใต พื้นที่สวนนี้ในอดีตนั้นเปนที่ตั้งของบานเรือนชาวมอญที่อพยพมาตั้งถิ่นฐานอยูในกรุงศรีอยุธยา ซึ่ง มีหลักฐานประวัติศาสตรกลาววาเปนครัวมอญที่เคลื่อนยายมาพรอมสมเด็จพระนเรศวรซึ่งสวนหนึ่ง เปนเครือญาติของพระมหาเถรคันฉอง พระยาเกียรติ พระยาราม (พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) 2542: 283) พื้นที่วางโลงบริเวณนี้จึงเคยมีบานเรือนตั้งถิ่นฐาน และตลาด ชื่อ “ตลาดมอญ” (หมายเลข 7 ในภาพที่ 3) มีรานชําทั้งคนไทย คนมอญ ขายขัน พานนอย พานใหญ เครื่องทองเหลือง มีของสดขายตอนเชาและตอนเย็น (วินัย พงศศรีเพียร 2551: 82) ถัดออกไปทาง ทิศใตจะจรดกับบึงพระรามซึ่งเปนเสนทางสําคัญสัญจรของผูคน “ดานทิศตะวันตก” เมื่อพิจารณาจากแนวกําแพงแกวดานหนาของพระอุโบสถวัดพระศรี รัตนมหาธาตุอยุธยา ผูค นทัว่ ไปจะคิดวาหมดเขตของวัดแตเพียงเทานี้ แตในความเปนจริงแลวกําแพง ดังกลาวนั้นทําหนาที่กั้นเขตพุทธาวาสเทานั้น ถัดจากแนวกําแพงไปเล็กนอยจะเปนคูไมกวางมากนัก และมีพนื้ ทีว่ า งโลงผืนใหญ ซึง่ พืน้ ทีบ่ ริเวณนีเ้ องซึง่ เคยเปนทีต่ งั้ ของ “เขตสังฆาวาสของวัดพระศรีรตั น มหาธาตุ” (หมายเลข 9 ในภาพที่ 3) โดยเฉพาะเปนที่ตั้งของตําหนักพระสังฆราชของกรุงศรีอยุธยา ดวย ดังปรากฏกลาวถึงในเอกสารคณะทูตตานุทูตจากลังกาที่ไดมีโอกาสมานมัสการพระสังฆราวาส นอกจากนี้ ยังประกอบไปดวยกุฏใิ หญนอ ยมากมายสําหรับพระภิกษุสามเณรจําพรรษา และยังมีทพี่ กั ของพวกขาพระโยมสงฆที่คอยอุปฏฐากพระสงฆดวย (จดหมายเหตุระยะทางราชทูตลังกาเขามาขอ พระสงฆสยาม 2546: 138-140) “ดานทิศเหนือ” จรดถนนทีว่ งิ่ ตรงในแนวแกนตะวันออก-ตะวันตกจากสะพานปาถานไปยัง พระราชวังหลวง ปจจุบันเรียกชื่อวาถนนนเรศวร ซึ่งถนนสายนี้ในสมัยสมเด็จพระเจาปราสาททองได ถูกกลาวไวในเอกสาร “พรรณนาเรื่องอาณาจักรสยาม (Description of the Kingdom of Siam )” ของฟานฟลีตวา “..มีเพียงถนนสายเดียวและมีทางเดินเล็กๆ สองสายเทานั้นที่ตรงไปยังพระราชวัง” (พรรณนาเรือ่ งอาณาจักรสยาม 2546: 18) ซึง่ ไดถกู ใชเปนเสนทางเสด็จพระราชดําเนินทางสถลมารค มายังวัดพระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยาเปนประจําทุกป ดังขอความกลาวพรรณนาไววา “ขบวนเสด็จทาง สถลมารคไมจัดเหมือนกันทุกป แตบางครั้งก็จัดดังนี้ คือ ตอนแรกออกมาจากพระราชวังเปนระเบียบ สงางาม ตรงไปยังวัดสําคัญชือ่ วาหนาพระธาตุ” (พรรณนาเรือ่ งอาณาจักรสยาม 2546: 33) ถัดไปเล็ก นอย คือ ที่ตั้งของ “วัดราชบูรณะ” (หมายเลข 10 ในภาพที่ 3)
ฉบับที่ 29 (มกราคม-ธันวาคม 2558) 235
ภาพที่ 3:แผนที่แสดงที่ตั้งสัมพันธของวัดพระศรีรัตนมหาธาตุกับองคประกอบระดับผังเมืองอื่นๆ
5. พัฒนาการทางสถาปตยกรรมพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาจากการศึกษา เอกสารทางประวัติศาสตร และการสํารวจรังวัด
ในเนือ้ หาสวนนีจ้ ะนําเสนอเรือ่ งลักษณะทางสถาปตยกรรม และพัฒนาการทางประวัตศิ าสตร สถาปตยกรรมวัดพระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยา ทัง้ นีใ้ ชขอ มูลจากการสํารวจรังวัดดวยเครือ่ งมือวัดระยะ แบบปกติ และการใชเทคโนโลยีการเลเซอรแสกน 3 มิติ รวมทั้งการศึกษาเปรียบเทียบกับพัฒนาการ ทางสถาปตยกรรมในแหลงอื่นๆ ที่สามารถกําหนดอายุไดชัดเจน ตลอดจนการบูรณาการเขากับองค ความรูทางประวัติศาสตรที่ไดรับจากการทําสารัตถะวิพากษ และการอานเอกสารทางประวัติศาสตร ตางๆ ที่เกี่ยวของ จากนั้นจึงนํามาจัดทําแบบเพื่อการสันนิษฐานรูปแบบเพื่อสรางความรูความเขาใจ เกี่ยวกับรูปทรงทางสถาปตยกรรมตอไป
236
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม
วารสารวิชาการ ประจําคณะสถาปตกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
5.1 ลักษณะทางสถาปตยกรรมพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาเมื่อแรกสถาปนา 5.1.1 การวางผังพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยา จากการศึกษาของเกรียงไกร เกิดศิริ และคณะ (2558) เสนอวา “พระศรีรัตนมหาธาตุ อยุธยา” สถาปนาขึน้ ครัง้ แรกในป พ.ศ. 1931 ในรัชกาลสมเด็จพระราเมศวรทีก่ ลับมาครองราชยยงั กรุง ศรีอยุธยาอีกครัง้ เนือ่ งจากการครองราชยครัง้ แรกในป พ.ศ. 1913 ไดถกู สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 1 (ขุนหลวงพระงั่ว) จากเมืองสุพรรณบุรีมาเสวยราชสมบัติแทน เปนเหตุใหสมเด็จพระราเมศวรตอง ไปครองเมืองลพบุรี จนกระทั่งเมื่อสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 1 สวรรคตแลวพระเจาทองลันผูเปน พระราชโอรสขึน้ ครองราชย สมเด็จพระราเมศวรจึงกรีธาทัพจากลพบุรลี งมาเพือ่ ชิงราชสมบัตคิ นื และ ปราบดาภิเษกเปนพระมหากษัตริยครองกรุงศรีอยุธยาเปนครั้งที่ 2 ในป พ.ศ. 1931 ดวยเหตุดังกลาว จึงสันนิษฐานไดวาพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาเมื่อแรกสรางนั้น ยอมไดรับอิทธิพลในแงของความเชื่อ ความศรัทธา ตลอดจนรูปทรงทางสถาปตยกรรมจาก “พระมหาธาตุลพบุรี” มาไมมากก็นอย (เกรียง ไกร เกิดศิริ และคณะ, 2558) ทั้งนี้ ชวงเวลาในการสถาปนา “พระมหาธาตุลพบุรี” นั้น มีขอสันนิษฐานวาควรสรางขึ้นใน ราวพุทธศตวรรษที่ 19 (กวิฏ ตั้งจรัสวงศ 2557 (หนา 147-168): 147) คือ ราวป พ.ศ. 1800-1900 (สมคิด จิระทัศนกุล 2554: 71) ซึ่งเปนชวงเวลาที่เขมรเสื่อมอํานาจลง ทวากอนจะมีการสถาปนา กรุงศรีอยุธยาขึ้นเปนราชธานี ประมาณ 100 ป ทั้งนี้ ศาสตราจารย Jean Boisselier ไดเสนอวาเปน ชวงเวลาที่เขมรหมดสิ้นอํานาจลงจากลุมนํ้าเจาพระยา และเมืองลพบุรีนั้นก็มีผูปกครองของตนเอง ดังปรากฏหลักฐานวาลพบุรีไดสงคณะทูตไปยังจีนอยางนอย 3 ครั้ง ระหวางป 1932-1842 (Jean Boisselier. 2508: 37) นอกจากนี้ ศาสตราจารย เกียรติคุณ ดร. สันติ เล็กสุขุม ไดศึกษาลวดลาย ปูนปนที่ประดับบนองคปรางคและใหขอคิดเห็นวาลวดลายยังรักษาระเบียบแบบเขมรไวไดมาก จึงสันนิษฐานวาพระมหาธาตุลพบุรีนี้สรางขึ้นกอนการสถาปนากรุงศรีอยุธยาราว 100 ป (สันติ เล็ก สุขมุ 2544: 153) เนือ่ งจากสะทอนความสัมพันธกบั ศิลปะกอนสมัยอยุธยาทีย่ งั มีกลิน่ อายวาไดรบั แรง บันดาลใจจากศิลปสถาปตยกรรมเขมรที่เผยแผเขามายังดินแดนภาคกลางของไทย สําหรับพระมหาธาตุ ลพบุรี นั้นมีการวางผังประกอบดวยพระปรางคประธานตรงกลาง และมีพระปรางคบริวารขนาบดานขาง ซึ่งในปจจุบันไดพังทลายลงแลว สิ่งที่เปนที่นาสังเกต คือ วัสดุ ในการกอสรางพระปรางคประธาน และพระปรางคบริวารนั้นใชวัสดุกอสรางที่แตกตางกัน กลาวคือ พระปรางคประธานกอสรางดวยศิลาแลง ในขณะพระปรางคบริวารนั้นกอสรางดวยอิฐเปนหลัก จาก การศึกษาของอาจารยกวิฏ ตั้งจรัสวงศ เสนอวาพระปรางคประธาน และพระปรางคบริวารถูกสราง กันคนละคราวกัน แตตองกอนการสราง “พระมหาธาตุวัดพุทไธสวรรย” “พระมหาธาตุวัดพระราม” (กวิฏ ตั้งจรัสวงศ 2557 (หนา 147-168): 166) ทั้งนี้ มีพระมหาธาตุที่ควรสรางในสมัยอยุธยาตอน ตนอีกองค คือ “พระมหาธาตุ สุพรรณบุรี” (น.ณ ปากนํ้า 2541: 57) ที่มีการออกแบบวางผังใหเปน พระปรางคที่วางตัวเรียงกันในแนวหนากระดาน 3 องค
ฉบับที่ 29 (มกราคม-ธันวาคม 2558) 237
นอกจากนี้ ในกลุม ของพระปรางคทมี่ อี ายุเกาแกกวาสมัยอยุธยาตอนนัน้ พบวา มีความนิยม ในการวางผังพระปรางคในลักษณะทีก่ ลาวมา อาทิเชน “พระมหาธาตุ ราชบุร”ี เปนตน ซึง่ แมวา พระ พระมหาธาตุราชบุรี นัน้ จะมีการสรางปรางคบริวารอีกองคดา นหลัง ทําใหกลายเปนมีพระปรางคบริวาร 3 องค แตก็สะทอนใหเห็นพัฒนาการวามาจากการสรางพระปรางคบริวารขนาบดานขางมาแตเดิม
ภาพที่ 4: แบบสถาปตยกรรมสันนิษฐานแสดงพระมหาธาตุลพบุรีที่มีพระปรางคบริวารขนาบดานขาง
จากขอมูลดังกลาวมาขางตน ที่แสดงใหเห็นวาพระมหาธาตุที่กอสรางขึ้นกอนหนาสมัย อยุธยา รวมทัง้ พระมหาธาตุในสมัยอยุธยาตอนตนตางก็มกี ารวางผังในลักษณะเปนพระปรางค 3 องค วางตัวเรียงหนากระดานกัน โดยมีปรางคประธานตรงกลางมีขนาดใหญพระกวาปรางคทวี่ างขนาบขาง ทั้ง 2 องค ทําใหเกิดคําถามตอเนื่องวา หากวา “พระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยา” ไดรับแรงบันดาลใจมา จากพระมหาธาตุลพบุรีแลว ถาเชนนั้นลักษณะการวางผังของควรจะมีลักษณะเปนเชนไร เนื่องจาก วาพระปรางควัดพระศรีรัตนมหาธาตุลพบุรีนั้น มีการวางผังเปนพระปรางค 3 องค โดยมีพระปรางค องคกลางมีขนาดใหญกวาพระปรางคที่ขนาบขางอยู ทั้งนี้ Hiram Woodward (2005) มีขอเสนอที่ นาสนใจวาการวางผังเรียงตัวในแนวเดียวกัน 3 องคนี้อาจเปนลักษณะการวางผังที่ไดรับอิทธิพลจาก พระพุทธศาสนาแบบเถรวาทดัง้ เดิมทีป่ รากฏในพมาและลุม นํา้ เจาพระยาทีเ่ กาแกกวาสมัยรัชกาลพระ เจาชัยวรมันที่ 7 (Hiaram Woodward, 2005) ทั้งนี้ รูปแบบการวางผังพระปรางคที่วางเรียงกัน 3 องค ดังกลาวนั้นยังปรากฏมายังการ กอสราง “พระมหาธาตุวดั พุทไธสวรรย” ซึง่ ตามหลักฐานประวัตศิ าสตรกลาววาสรางขึน้ ในสมัยพระเจา อูทอง ดังเนื้อความดังนี้ “ศักราช 715 ปมะเส็งเบญจศก (พ.ศ.1896) วันพฤหัสบดี เดือน 4 ขึ้น 1 คํ่า เพลา 2 นาฬกา 5 บาท ทรงพระกรุณาตรัสวา ที่พระตําหนักเวียงเหล็กนั้น ใหสถาปนาพระวิหารและ พระมหาธาตุเปนพระอาราม แลวใหนามชือ่ วัดพุทไธสวรรค” (พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับ พันจันทนุมาศ (เจิม) 2542: 214) ซึ่งเมื่อพิจารณาถึงการวางผังขององคพระมหาธาตุก็ยังปรากฏรอง รอยของการวางผังแบบที่มีสิ่งกอสรางวางตัวเรียงกัน 3 องค ทวาอาคารที่ขนาบขางของพระปรางค ประธานไดกลายเปนอาคารทรงมณฑป ซึ่งสันนิษฐานวามีการซอมแกในชั้นหลัง แตอยางไรก็ตอง เปนการซอมแกรูปทรงในสมัยอยุธยานั่นเอง
238
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม
วารสารวิชาการ ประจําคณะสถาปตกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
นอกจากนี้ ลักษณะที่ยังปรากฏเดนชัดคือ “พระมหาธาตุวัดพระราม” ซึ่งใน พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) กลาววาสรางขึ้นในสมัย พระบรมไตรโลกนาถ ดังใจความวา “...ทีถ่ วายพระเพลิงสมเด็จพระรามาธิบดีทพี่ ระองค สรางกรุงนั้นใหสถาปนาพระมหาธาตุ และพระวิหารเปนพระอารามหลวงใหนามชื่อวา วัดพระราม” (พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) 2542: 219) จะเห็นไดวา ขอความชุดดังกลาวนีเ้ ปนความสับสนของผูค ดั ลอก เนือ่ งจากในเนือ้ หากอน หนานั้นกลาววา “พระราเมศวรเจาผูเปนพระราชกุมารขึ้นเสวยราชสมบัติทรงพระนาม ชือ่ พระบรมไตรโลกนาถ...” (พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) 2542: 219) ซึ่งหากเปรียบเทียบขอความเดียวกันในพระราชพงศาวดารกรุงเกา ฉบับ หลวงประเสริฐอักษรนิติ์กลาววา “...จึงพระราชกุมารทานสมเด็จพระราเมศวรเจาเสวย ราชสมบัติ ทรงพระนามสมเด็จพระบรมไตรโลกเจา” (พระราชพงศาวดารกรุงเกา ฉบับ หลวงประเสริฐ 2542: 215) จึงทําใหเนื้อหาในพระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับ พันจันทนุมาศ (เจิม) ไดเขียนขยายความในกรณีการสถาปนาพระมหาธาตุวดั พระรามขึน้ โดยนําไปใสไวเปนเนือ้ หาภายใตรชั กาลสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ ซึง่ ความเปนจริงแลว วัดพระรามตองถูกสรางขึ้นในสมัยสมเด็จพระราเมศวร ทั้งนี้ ก็จะเห็นไดวาพระปรางค ประธานวัดพระรามนัน้ ก็มกี ารวางผังเปนพระปรางคทวี่ างตัวเรียงกัน 3 องคเชนเดียวกัน จากขอมูลที่กลาวมาขางตนจะเห็นไดวา พระปรางคประธานวัดพระศรีรัตน มหาธาตุอยุธยาเมือ่ แรกสรางในรัชกาลสมเด็จพระราเมศวรในป พ.ศ. 1931 นัน้ อาจเปน “พระปรางคประธานทีม่ พี ระปรางคควู างตัวขนาบดานขาง” เนือ่ งจากการทีเ่ รือนยอดของ พระปรางคไดพังทลายลงมาในครั้งรัชกาลสมเด็จพระเจาทรงธรรม อาจกอใหเกิดความ เสียหายแกพระปรางคคูดานขาง จนเมื่อมีการบูรณปฏิสังขรณครั้งใหญในป พ.ศ. 2176 ในรัชสมัยสมเด็จพระเจาปราสาททอง ซึ่งในการปฏิสังขรณครั้งนั้นมีการปรับแกรูปทรง ของพระมหาธาตุใหมีความสูงเพิ่มขึ้น รวมทั้งมีการกอเพิ่มความยาวของมุขกอดวยอิฐ เขาไปชนกับโครงสรางเรือนธาตุเดิมทีก่ อ ดวยศิลาแลงตามสุนทรียภาพใหมทเี่ ปลีย่ นแปลง ไป จึงอาจเปนเหตุใหมีการกอสรางทับลงบนฐานของพระปรางคบริวารที่เคยขนาบขาง ของพระปรางคประธานอยูก็เปนได ทั้งนี้ หากมีวิทยาการในการสํารวจที่กาวหนา หรือ มีโครงการบูรณะและสํารวจทางโบราณคดี หากไดพสิ จู นทราบวาลักษณะการวางผังของ พระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยาเมือ่ แรกสรางนัน้ มีลกั ษณะเปนเชนไรก็จะเกิดประโยชนตอ วง วิชาการอีกไมนอย
ฉบับที่ 29 (มกราคม-ธันวาคม 2558) 239
ภาพที่ 5: แสดงแบบสันนิษฐานพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยา เมื่อแรกสถาปนาใน ป พ.ศ. 1931 ในรัชกาล สมเด็จพระราเมศวร พ.ศ. 1931 (ภาพซาย) ในกรณีที่เปนพระปรางคประธานองคเดียว (ภาพขวา) ใน กรณีทเี่ ปนพระปรางคประธาน และมีปรางคบริวารขนาบดานขาง ซึง่ ทัง้ นี้ ไมอาจจะชีช้ ดั ลงไปวาเปนแบบใด จําเปนตองมีการสํารวจทางโบราณคดี ในการศึกษานี้ ใหขอ มูลไดเพียงแตวา สามารถเปนไปไดทงั้ 2 แนวทาง ตามที่มีหลักฐานแวดลอมดังกลาวมาในเนื้อหา
5.1.2 ความสูงของพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยา จากทีก่ ลาวมาขางตนวา การสถาปนาพระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยาไดรบั แรงบันดาล ใจจากพระศรีรตั นมหาธาตุลพบุรี ทัง้ นีจ้ ากการสํารวจรังวัดพระปรางคประธานวัดพระศรีรตั นมหาธาตุ ลพบุรี ไดความสูงตั้งแตระดับพื้นดินถึงจอมโมลี ประมาณ 28 เมตร หรือประมาณ 14 วา ยอนกลับ มาพิจารณาจากหลักฐานพระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยาทีก่ ลาวถึงความสูงของพระศรีรตั นมหาธาตุ อยุธยาวามีความสูงตั้งแตฐานถึงจอมโมลี 19 วา และยอดนพศูลสูง 3 วา ทั้งนี้ ความสูงของพระศรี รัตนมหาธาตุอยุธยายังถูกกลาวถึงอีกครัง้ ในชวงรัชกาลสมเด็จพระเจาปราสาททองดวย จึงทําใหคอ น ขางแนใจไดวา สัดสวนทีก่ ลาวมานัน้ เปนความสูงของพระปรางคประธานวัดพระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยา อยางแนนอน ซึ่งทั้งนี้ หากเทียบเปนมาตราวัดสากลนั้นจะเทียบไดประมาณ 38 เมตร หรือมีความ สูงประมาณตึก 12 ชั้นในสมัยปจจุบัน และมีความสูงของยอดนพศูลประมาณ 6 เมตร โดยเฉพาะ ลักษณะการซอนชุดฐานบัวลูกฟกซอนกัน 3 ชัน้ ทําใหกลายเปนองคเรือนธาตุนนั้ ตัง้ เทินอยูบ นฐานทีส่ งู ประมาณ 9.50 เมตร เพราะฉะนัน้ ความสูงของตัวเรือนจนถึงยอดจอมโมลีควรจะมีความสูงประมาณ 28.5 เมตร ซึง่ เมือ่ นําความสูงทีไ่ ดจากการสํารวจรังวัดนํามาหักลบกับความสูงทีก่ ลาวถึงไวในเอกสาร ทางประวัติศาสตรดังกลาวนั้นจึงนํามาสูการสันนิษฐานรูปแบบของพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยา ทั้งนี้ อาจารยพิชญา สุมจินดา เสนอวาการซอนฐานสูงดังกลาวนั้นไดรับอิทธิพลมาจาก ปราสาทพระปถุ X ในกลุม ปราสาทพระปถุ ซึง่ สันนิษฐานวาสรางขึน้ ในสมัยพระเจาชัยวรมันที่ 8 (ครอง ราชยระหวาง พ.ศ. 1813-1838) ซึง่ เปนปราสาททีย่ กฐานสูงแตกตางไปจากปราสาทหลังอืน่ ๆ ในเมือง พระนครทีส่ รางขึน้ กอนหนา (พิชญา สุม จินดา 2557: 199) ซึง่ อาจจะสงอิทธิพลมาสูก ารออกแบบพระ วัดพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยา แตทั้งนี้ เมื่อพิจารณาเงื่อนไขการประดิษฐานพระบรมสารีริกธาตุจะ
240
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม
วารสารวิชาการ ประจําคณะสถาปตกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
เห็นวามีความจําเปนตองสรางชุดฐานซอนชั้นสูง จึงทําใหลักษณะการซอนฐานสูงดังกลาวนั้นไปพอง กับปราสาทพระปถุดวยก็เปนได อยางไรก็ดี เมื่อมีการศึกษาลักษณะทางสถาปตยกรรมของปราสาท หินในเมืองพระนครโดยละเอียดจะพบวา มีปราสาทอีกหลายองคที่สรางในลักษณะยกฐานสูง ทวามี องคประกอบทางสถาปตยกรรมอืน่ ๆ อยูร ว มดวย จึงทําใหคณ ุ ลักษณะของการเปนปราสาทยกฐานสูง ไมไดแสดงออกมาอยางชัดเจนนัก เชน สวนพระปรางคประธานของปราสาทนครวัด เปนตน
ภาพที่ 6: แบบสถาปตยกรรมเปรียบเทียบสัดสวนและความสูงของพระมหาธาตุ ลพบุรี (ซาย) มีระยะ ความกวางรวมของฐานดานหนา ประมาณ 15.52 เมตร สูง ประมาณ 28 เมตร ซึ่งไดขอมูลจากการ สํารวจรังวัด และพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยา (ขวา) ซึ่งไดขอมูลในการทําแบบสันนิษฐานจากการสํารวจ รังวัด และการขอมูลความสูงจากพระราชพงศาวดาร ทั้งนี้มีระยะความกวางรวมของฐานดานหนา 22.03 เมตร และความสูงประมาณ 38 เมตร
ภาพที่ 8: แบบแสดงลักษณะทางสถาปตยกรรมของปราสาทนครวัด จะเห็นไดวา เมือ่ แสดงขอมูลของลักษณะ ทางสถาปตยกรรมดวยภาพตัด (Section) จะเห็นวาพระปรางคประธานก็ถกู ออกแบบใหเปนปราสาทยกฐานสูง ทวาเมือ่ มองในภาพรวมจะถูกสวนระเบียงคต และอาคารหลังอืน่ ๆบัง ทําใหเห็นเฉพาะสวนเรือนยอดเทานัน้
ฉบับที่ 29 (มกราคม-ธันวาคม 2558) 241
ภาพที่ 7: ปราสาทพระปถุ X ซึ่งเปนปราสาทจัตุรมุขยกฐานสูง (ภาพซาย) แสดงภาพรวมของปริมาตร ของตัวปราสาทที่ยกฐานสูง และมีทางเขาทั้ง 4 ดาน (ภาพขวา) แสดงบันไดทางขึ้นปราสาทพระปถุ X
5.1.3 การตกแตงชั้นอัสดงของพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาเมื่อแรกสถาปนา เนื่องจากวาพระมหาธาตุองคเดิมเมื่อแรกสถาปนานั้นไดพังทลายลงมาจนถึงชั้น อัสดง คําถามทีม่ ตี อ ลักษณะทางสถาปตยกรรมพระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยาอีกประการหนึง่ คือ ลักษณะ การประดับตกแตงชั้นอัสดงของพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาควรเปนอยางไร ในการนี้ หากพิจารณาพระมหาธาตุลพบุรที สี่ รางขึน้ กอนหนา และเปนแมแบบสําคัญใหแก พระมหาธาตุองคตา งๆ ในลุม นํา้ เจาพระยานัน้ จะเห็นไดวา ชัน้ อัสดงซึง่ ถือวาเปนชัน้ หลังคาชัน้ แรกทีอ่ ยู เหนือเรือนธาตุขนึ้ ไปนัน้ ซึง่ จะตอขึน้ ไปดวยเรือนยอดชัน้ ถัดไปทีจ่ ะตองลดขนาดของผังลงเพือ่ รวบให ยอดนัน้ เปนกระพุม จึงจะเห็นไดวา พืน้ ทีช่ นั้ อัสดงทีเ่ รือนยอดชัน้ ตอไปเทินอยูน นั้ จะมีพนื้ ทีว่ า งเหลืออยู จึงมีการออกแบบเปนกลีบขนุนซึง่ มีความหมายเปนดัง่ ซุม วิมานชัน้ ตางๆ ของสรวงสวรรค ทวาดวยพืน้ ที่ ที่ติดตั้งกลีบขนุนนั้นอยูตรงมุมที่ตองมองไดจากทิศทางตางๆ จึงออกแบบวิมานดังกลาวใหมีลักษณะ พับครึง่ หักมุมสัมพันธกบั พืน้ ทีท่ ตี่ ดิ ตัง้ อยางไรก็ดี ในพระปรางคทมี่ ขี นาดเล็ก หรือมีพฒ ั นาการตอมาใน ชัน้ หลังความหมายของการเปนวิมานไดเลือนไป เนือ่ งจากพืน้ ทีบ่ นผิวหนาของกลีบขนุนทีจ่ ะสามารถ นําเสนอขอมูลอยางตรงไปตรงมาไดนนั้ มีขนาดเล็กลง ในการนีจ้ งึ มีการลดรูปทีซ่ บั ซอนลงเหลือเปนรูป ทรงนามธรรมดังที่ปรากฏนั่นเอง อยางไรก็ตาม หากพิจารณาความสัมพันธระหวางพระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยากับพระศรีรตั น มหาธาตุลพบุรีก็เห็นจะมีขอเสนอวา การตกแตงชั้นอัสดงของพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาควรตกแตง ดวยกลีบขนุนเชนเดียวกัน หากแตวา มีขอขัดแยงที่ทําใหตองเปดมุมมองของการสันนิษฐานเพิ่มเติม อีกมุมมองคือ เนือ่ งจากวาพระมหาธาตุวดั พระรามซึง่ สรางในรัชกาลสมเด็จพระราเมศวรเชนเดียวกัน นัน้ ก็มกี ารออกแบบตกแตงตรงชัน้ อัสดงดวยประติมากรรมรูปครุฑบนมุมประธาน และมุมยอยตกแตง ดวยประติมากรรมรูปเทวดาประทับยืน ทั้งนี้ ในสถานภาพความรูปจจุบันยังไมมีขอเสนอใดๆ วาการ ตกแตงชัน้ อัสดงของพระมหาธาตุวดั พระรามทีเ่ ปนรูปครุฑกับเทวดานัน้ เกิดขึน้ ตัง้ แตเมือ่ แรกสถาปนา องคพระปรางคหรือไม หรือมีการซอมแกใหมในการบูรณปฏิสังขรณในชั้นหลัง
242
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม
วารสารวิชาการ ประจําคณะสถาปตกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
จากการศึกษาของปุณยนุช หวังดํารงทรัพย (2552) เสนอวา การตกแตงดวยประติมากรรม รูปครุฑนั้นเริ่มเกิดขึ้นที่พระปรางควัดนครโกษา ลพบุรี ซึ่งไดรับแบบอยางมาจากการทํานาคปกของ ปราสาทขอม ทั้งนี้ การเปลี่ยนแปลงรูปแบบการตกแตงมาสูการใชประติมากรรมรูปครุฑประดับนั้น เปนผลมาจากการปรับเปลี่ยนเปลี่ยนรูปทรงหลังคาเรือนยอด เนื่องดวยขอมูลที่บงชี้ดังกลาวนั้นยังไมมีมากพอที่จะชี้ชัดได เมื่อนํามาศึกษาเปรียบเทียบ กับการตกแตงชั้นอัสดงของพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาวามีโอกาสจะเปนไดทั้ง 2 แนวทาง คือ การ ตกแตงดวยกลีบขนุนเชนเดียวกับพระมหาธาตุลพบุรีที่เปนแรงบันดาลใจ หรืออาจจะตกแตงดวย ประติมากรรมรูปครุฑและเทวดาเชนเดียวกับพระมหาธาตุวัดพระรามที่สรางขึ้นในสมัยสมเด็จพระ ราเมศวรเชนเดียวกัน (ดูภาพที่ 9) จนกวาจะมีการศึกษาและสามารถบงชี้ไดวาประติมากรรมตกแตง บนชั้นอัสดงของพระมหาธาตุวัดพระรามนั้นถูกสรางขึ้นมาพรอมกับองคพระปรางคหรือไม
ภาพที่ 9: การตกแตงชั้นอัสดงของพระมหาธาตุตางๆ ที่สถาปนาขึ้นกอนหนา และรวมสมัยกับพระศรีรัตน มหาธาตุอยุธยา (ซาย) การตกแตงชั้นอัสดงพระศรีรัตนมหาธาตุลพบุรีดวยกลีบขนุน (กลาง) การตกแตง ชัน้ อัสดงพระมหาธาตุวดั พุทไธสวรรยดว ยกลีบขนุน (ขวา) การตกแตงชัน้ อัสดงพระมหาธาตุวดั พระรามดวย ประติมากรรมปูนปน รูปครุฑทีต่ าํ แหนงมุมประธาน และมุมรองตกแตงดวยกลีบขนุนปน ตกแตงดวยรูปเทวดา
ฉบับที่ 29 (มกราคม-ธันวาคม 2558) 243
ภาพที่ 10: แบบสถาปตยกรรมเปรียบเทียบพระปรางคมหาธาตุอยุธยาเมือ่ แรกสรางในประเด็นการตกแตง ชั้นอัสดง ภาพทางซายมือ คือ การตกแตงชั้นอัสดงดวยการใชกลีบขนุนเชนเดียวกับพระมหาธาตุลพบุรี สําหรับภาพทางขวามือ คือ การตกแตงชัน้ อัสดงโดยใชประติมากรรมรูปครุฑและเทวดาประทับยืน เชนเดียว กับการตกแตงพระมหาธาตุวัดพระรามซึ่งสรางในรัชกาลสมเด็จพระนเรศวรเชนเดียวกัน
5.1.4 การตกแตงสันหลังคามุขทิศตะวันออกของพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยา เมื่อแรกสถาปนา สืบเนื่องจากมีการยื่นมุขทิศดานตะวันออกมายาวกวามุขดานอื่นๆ ซึ่งทําหนาที่เปนเพียง มุขสัญลักษณ หาไดเปนทางเขาสูห อ งครรภคฤหะเชนมุขทางดานตะวันออกไม ทัง้ นี้ จึงนําไปสูค าํ ถาม ทีว่ า “บนสันหลังคาของมุขทิศดานตะวันออกของพระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยานัน้ เคยมีสถูปขนาดเล็กตัง้ อยู หรือไม” เนื่องมาจากพระมหาธาตุลพบุรีที่กอสรางกอนหนานั้นไมมีการสรางสถูปบนสันหลังคามุข ทิศตะวันออก อยางไรก็ดี แมวาพระมหาธาตุลพบุรีควรจะสงอิทธิพลตอพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยา แตทวาดวยการอายุการกอสรางที่ทิ้งหางกันเปน 100 ป ทําใหความนิยมในรูปทรง และลักษณะทาง สถาปตยกรรมก็คงเปลี่ยนแปลงไปดวย ดังตัวอยางเชน ความสูงของชุดฐานซอนชั้นซึ่งพระมหาธาตุ ลพบุรมี คี วามสูงประมาณ 3.6 เมตร แตทวาความสูงของชุดฐานซอนชัน้ ของพระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยา นั้นมีความสูงประมาณ 9.5 เมตร นอกจากนี้ พระมหาธาตุวดั พระรามทีส่ รางขึน้ ในรัชสมัยสมเด็จพระ ราเมศวรเชนเดียวกันนั้นก็มีการสรางสถูปทรงปรางคบนสันหลังคามุขทิศดวยเชนกัน (ดูภาพที่ 12) ทั้งนี้ บนสันหลังคามุขทางดานทิศตะวันออกของพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาอาจจะมี หรือ อาจจะไมมีสถูปทรงปรางคบนสันหลังคามุขทิศตะวันออกก็เปนไปไดทั้ง 2 แนวทาง คือ “ไมมีสถูป ทรงปรางคบนสันหลังคามุขทิศตะวันออก” เชนเดียวกับพระศรีรัตนมหาธาตุลพบุรีที่มีการกอสราง อยูกอนหนา หรือ “มีสถูปทรงปรางคบนสันหลังคามุขทิศตะวันออก” เชนเดียวกับพระมหาธาตุวัด พุทไธสวรรย หรือพระมหาธาตุวัดพระรามที่สรางขึ้นในสมัยสมเด็จพระราเมศวรเชนเดียวกัน
244
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม
วารสารวิชาการ ประจําคณะสถาปตกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
ภาพที่ 11: (ภาพซาย) ภาพถายเกาของพระมหาธาตุวัดพระราม ดังจะเห็นไดวามุขทางดานตะวันออกนั้น มีสถูปทรงปรางคบนสันหลังคามุข (ภาพขวา) พระมหาธาตุวัดราชบูรณะมีสถูปทรงเจดียบนสันหลังคามุข ดานหนาทางทิศตะวันออก
ภาพที่ 12: แบบสถาปตยกรรมสันนิษฐานเพื่อเปรียบเทียบพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาเมื่อแรกสรางในประเด็นวา ดวย “สถูปทรงปรางคบนสันหลังคามุขทิศตะวันออก” ภาพทางซายมือ คือ แบบสันนิษฐานของพระศรีรตั นมหาธาตุ อยุธยาเมือ่ แรกสรางแบบไมมมี ขุ บนสันหลังคา สําหรับภาพทางขวามือ คือ แบบสันนิษฐานของพระศรีรตั นมหาธาตุ อยุธยาเมื่อแรกสรางแบบมีสถูปทรงปรางคอยูบนสันหลังคามุข
ฉบับที่ 29 (มกราคม-ธันวาคม 2558) 245 นอกจากนี้ หากพระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยาเคยมีพระสถูปทรงปรางคบนสันหลังคามุขทิศดานตะวันออกเชน พระมหาธาตุวัดพระรามนั้น ก็ยิ่งเปนที่นาสนใจและอาจจะเปนคําตอบถึงการกอสรางพระมหาธาตุวัดราชบูรณะใน รัชกาลสมเด็จพระเจาสามพระยาซึ่งมีการกอสรางสถูปขนาดเล็กทรงเจดียอยูบนสันหลังคามุขทิศดานตะวันออกดวย (ดูภาพที่ 11) ทั้งนี้ อาจตีความไดวาในการกอสรางพระมหาธาตุวัดราชบูรณะในสมัยเจาสามพระยาที่ทําใหแกนที่พุง ตรงไปยังพระราชวังหลวงนั้นชัดเจนมากขึ้น โดยมีพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยา และพระมหาธาตุวัดราชบูรณะขนาบ ขางกันดวยการออกแบบสรางสรรคดวยความจงใจ ผานรูปทรงปรางค และขนาดที่ใกลเคียงกัน เพราะฉะนั้นจึงมีการ ออกแบบพระสถูปบนสันหลังคามุขทิศตะวันออกของพระปรางควดั ราชบูรณะใหเปนทรงเจดีย เพือ่ แสดงความแตกตาง ในแงสญ ั ลักษณและความหมายของพระมหาธาตุสององคทมี่ คี วามหมายทีแ่ ตกตางกันเมือ่ พินจิ พิจาณาในรายละเอียด นั่นเอง 8. สรุปผลการศึกษา
บทความนี้ประกอบดวยเนื้อหาหลัก 3 สวน คือ 1. ประวัติศาสตรอยุธยาที่เกี่ยวของสัมพันธกับวัดพระ ศรีรัตนมหาธาตุอยุธยา 2. รูปแบบสถาปตยกรรมของพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาเมื่อแรกสถาปนา และ 3. รูปแบบ สถาปตยกรรมของพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาเมื่อคราวบูรณปฏิสังขรณใหมในสมัยสมเด็จพระเจาปราสาททองหลัง จากที่เรือนยอดไดพังทลายลงมา 1. “ประวัติศาสตรอยุธยาที่เกี่ยวของสัมพันธกับวัดพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยา” คือ สันนิษฐานวาสราง ขึ้นในรัชกาลสมเด็จพระราเมศวร ในป พ.ศ.1931 โดยสะทอนความสัมพันธกับพระศรีรัตนมหาธาตุลพบุรี ตอมาในรัช สมัยพระบรมราชาธิราชที่ 2 (เจาสามพระยา) ไดโปรดใหนํารูปหลอสําริดตางๆ อาทิ รูปพระโค รูปสิงห และรูปสัตว ทั้งปวงที่ไดมาจากเมืองพระนครมาบูชาถวายไว ณ วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ ทวาในคราวเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่ 1 ใน ป พ.ศ. 2099 พระเจาบุเรงนองไดใหขนยายรูปหลอสําริดเหลานั้นไปหงสาวดี นอกจากบทบาทในแงของการเปนหลัก ประธานของบานเมืองแลวในเชิงความหมาย วัดพระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยายังเปนทีจ่ าํ พรรษาของพระเถระชัน้ ผูใ หญ ตลอดจนพระบรมวงศานุวงศชนั้ สูงทีท่ รงผนวชดวย นอกจากนี้ ยังมีธรรมเนียมทีพ่ ระมหากษัตริยแ ละพระบรมวงศานุ วงศชนั้ สูงตองเสด็จมาและใหราษฎรเขาเฝา ตอมาในรัชกาลสมเด็จพระเจาทรงธรรมพระมหาธาตุไดพงั ทลายลงมาถึงชัน้ อัสดงและไมไดมกี ารบูรณปฏิสงั ขรณจนกระทัง่ รัชกาลสมเด็จพระเจาปราสาททอง ทรงโปรดเกลาฯ ใหบรู ณปฏิสงั ขรณ พระปรางคมหาธาตุทพี่ งั ทลายลงมาแตวา มีการแกรปู ทรงของพระมหาธาตุใหมรี ะเบียบสัดสวนทีส่ งู เพรียวมากขึน้ ดวย ในรัชกาลพระเจาอยูห วั บรมโกศวัดพระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยาถือเปนวัดสําคัญทีส่ วยงามแหงหนึง่ และเปนทีจ่ าํ พรรษา ของพระสังฆราชเมืองอยุธยาซึ่งคณะทูตลังกาไดมาเยี่ยมชมและไดจะบันทึกพรรณนาถึงความงดงามตางๆ ไวดวย 2. “รูปแบบสถาปตยกรรมของพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาเมื่อแรกสถาปนา” การศึกษาในสวนนี้ ใช ระเบียบวิธวี จิ ยั ทางประวัตศิ าสตรศลิ ปสถาปตยกรรมเปรียบเทียบลักษณะทางสถาปตยกรรมกับพระมหาธาตุองคตา งๆ ที่สันนิษฐานวาสงแรงบันดาลใจใหแกกัน และสรางอยูรวมสมัยกัน อาทิ พระมหาธาตุประจําเมืองตางๆ อาทิ พระศรี รัตนมหาธาตุลพบุรี พระศรีรตั นมหาธาตุราชบุรี พระศรีรตั นมหาธาตุสพุ รรณบุรี และพระมหาธาตุในเมืองอยุธยา อาทิ พระมหาธาตุวัดพุทไธสวรรย พระมหาธาตุวัดพระราม พระมหาธาตุวัดราชบูรณะ ทําใหมีสมมติฐานเกี่ยวกับลักษณะ ทางสถาปตยกรรมของพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาเมื่อแรกสถาปนาดังตอไปนี้ คือ
246
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม
วารสารวิชาการ ประจําคณะสถาปตกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
2.1 “การวางผังพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยา” สืบเนื่องจากวา พระมหาธาตุที่กอสรางขึ้นกอน หนาสมัยอยุธยา รวมทั้งพระมหาธาตุในสมัยอยุธยาตอนตน ตางก็วางผังเปนพระปรางค 3 องควางตัวเรียง หนากระดานกัน เพียงแตวาพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาซึ่งเปนหลักเปนประธานของเมืองหลวงที่มีอายุถึง 417 ป จึงผานพัฒนาการในการวางผังและสถาปตยกรรมผานการพังทลาย รื้อลง บูรณะ ปฏิสังขรณ สราง เสริม ตางๆนานา ทําใหลักษณะในการวางผังและสถาปตยกรรมในระยะสุดทายนั้นเปลี่ยนแปลงไปจากรูป แบบเมื่อแรกสถาปนาโดยสิ้นเชิง จึงมีขอเสนอเพิ่มเติมวา “พระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาเมื่อแรกสถาปนานั้นอาจจะมีการวางผังเปน พระปรางควางเรียงตัวกัน 3 องค” เชนเดียวกับพระมหาธาตุอื่นๆ ที่สรางกอนหนาและสรางขึ้นรวมสมัย แต ทวาพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาไดถูกการซอมแกเปลี่ยนแปลงไปในชั้นหลัง อยางไรก็ดี ขอเสนอนี้เปนเพียง สมมติฐานทีใ่ ชขอ มูลตางๆ ทีอ่ ยูแ วดลอมซึง่ จะเปนการดีทจี่ ะมีสาํ รวจขุดคนทางโบราณคดีเพือ่ ความกระจาง ชัดในประเด็นดังกลาวตอไป 2.2 “ความสูงของพระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยา” ตามการสันนิษฐานวาพระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยา สถาปนาขึน้ ในรัชกาลสมเด็จพระราเมศวร ซึง่ กลาวถึงในพระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยาวามีความสูงตัง้ แต ฐานถึงจอมโมลี 19 วา และยอดนพศูลสูง 3 วา ซึ่งเทียบเปนมาตราวัดสากล คือ ประมาณ 38 เมตร ทั้งนี้ ชุดฐานบัวลูกฟกซอนกัน 3 ชัน้ สูงประมาณ 9.50 เมตร เพราะฉะนัน้ ความสูงของตัวเรือนจนถึงยอดจอมโมลี ควรจะมีความสูงประมาณ 28.5 เมตร 2.3 “การตกแตงชั้นอัสดงของพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยา” เนื่องจากวาพระมหาธาตุองคเดิม เมื่อแรกสถาปนานั้นไดพังทลายลงมาจนถึงชั้นอัสดง ซึ่งหากพิจารณาพระศรีรัตนมหาธาตุลพบุรี และพระ มหาธาตุวดั พุทไธสวรรยทสี่ รางขึน้ กอนหนา ก็ตกแตงชัน้ อัสดงดวยกลีบขนุน ในขณะทีพ่ ระมหาธาตุวดั พระราม ซึง่ สรางในรัชกาลสมเด็จพระราเมศวรเชนเดียวกันกับพระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยานัน้ ตกแตงตรงชัน้ อัสดงดวย ประติมากรรมรูปครุฑบนมุมประธาน และมุมยอยตกแตงดวยประติมากรรมรูปเทวดาประทับยืน ในทีน่ มี้ ขี อ เสนอเพิม่ เติมวา “การตกแตงชัน้ อัสดงของพระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยาวามีโอกาสจะเปน ไดทั้ง 2 แนวทาง คือ การตกแตงดวยกลีบขนุนเชนเดียวกับพระมหาธาตุลพบุรี และพระมหาธาตุวัดพุทไธ สวรรย หรืออาจตกแตงดวยประติมากรรมรูปครุฑและเทวดาเชนเดียวกับพระมหาธาตุวดั พระรามทีส่ รางขึน้ ในสมัยสมเด็จพระราเมศวรเชนเดียวกัน” จนกวาจะสามารถบงชีไ้ ดวา ประติมากรรมตกแตงบนชัน้ อัสดงของ พระมหาธาตุวัดพระรามนั้นถูกสรางขึ้นมาพรอมกับองคพระปรางคหรือไม ขอจํากัดของการศึกษา
สืบเนือ่ งจากสถานภาพความรูข องประวัตศิ าสตรชว งตอนตนอยุธยายังมีความคลุมเครืออยูม ากโดย เฉพาะรัชกาลพระราเมศวร ทีก่ ลาวถึงการครองราชยครัง้ ที่ 2 ซึง่ มีขอ ชวนสงสัย เนือ่ งจากไมปรากฏกลาวถึง ในเอกสารจีน ซึง่ การศึกษาในหัวขอนีม้ คี วามสัมพันธโดยตรงกับชวงเวลาดังกลาว ทัง้ นีห้ ากมีการสรางความ กระจางชัดในเรื่องดังกลาวแลวก็มีความจําเปนที่ตองปรับปรุงการศึกษาในประเด็นเกี่ยวกับวัดพระศรีรัตน มหาธาตุอยุธยาดวยในโอกาสตอไป
ฉบับที่ 29 (มกราคม-ธันวาคม 2558) 247
บรรณานุกรม เอกสารภาษาตางประเทศ - Karl Dohring. Buddhist (Phra Chedi) Architecture of Thailand. Bangkok: White Lotus. 2000. - Hajime Nakamura. (1965). Indian Buddhism: A Survey with Bibliographical Notes. Delhi: Motilal Banaesidass publishing house. - Hiram Woodward. (2005). he Art and Architecture of Thailand from Prehistoric Times through the Thirteenth Century. Ansterdam: Leiden. - Walpola Rahula. (1956). History of Buddhism in Ceylon: the Anuradhapura period 3rd century BC-10th century. Colombo: M.D. Gunasena. เอกสารภาษาไทย - (2542). “พระราชพงศาวดารกรุงเกา ฉบับหลวงประเสริฐ”. ใน ประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนาภิเษก เลม 1. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร. - (2542). “พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม)”. ใน ประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนา ภิเษก เลม 3. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร. - (2542). “พระราชพงศาวดารกรุงสยาม จากตนฉบับของบริติชมิวเซียม กรุงลอนดอน” ใน ประชุมพงศาวดาร ฉบับกาญจนาภิเษก เลม 3. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร. - (2543). ไตรภูมิพระรวง หรือไตรภูมิกถา. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร. - เกรียงไกร เกิดศิริ. (2551). พุกาม การกอรูปของสถาปตยกรรมจากกอนอิฐแหงศรัทธา. กรุงเทพฯ: อุษาคเนย. - เกรียงไกร เกิดศิริ. “พระศรีรัตนมหาธาตุหลักกรุงศีอยุธยา: ความยอกยอนในประวัติศาสตรการสถานปนา” ใน วารสารหนาจั่วฉบับประวัติศาสตรสถาปตยกรรม และสถาปตยกรรมไทย. ปที่ 12 (มกราคม-ธันวาคม 2558) - เกรียงไกร เกิดศิริ และอิสรชัย บูรณะอรรจน. “รูปแบบสถาปตยกรรมพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาภายหลังการบูรณ ปฏิสังขรณในสมัยสมเด็จพระเจาปราสาททอง” ใน วารสารหนาจั่ว ฉบับสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม. ฉบับที่ 29 (มกราคม-ธันวาคม 2558) หนาที่ 249-270. - เกรียงไกร เกิดศิริ และบุณยกร วชิระเธียรชัย. (2557). “พัฒนาการของผังบริเวณวัดพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช จากหลักฐานทางประวัติศาสตร และการสํารวจภาคสนาม”. ใน วารสารหนาจั่วฉบับสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม. ปที่ 28. (กันยายน 2556-สิงหาคม 2557) หนา 81-118. - เกรียงไกร เกิดศิริ และคณะ. (2558). การพัฒนาระบบการสื่อความหมายมรดกทางสถาปตยกรรมผานระบบ อินเตอรเน็ตกรณีศึกษา วัดมหาธาตุอยุธยา. กรุงเทพฯ: มหาวิทยาลัยศิลปากร. - กรมศิลปากร. (2546). “พระราชพงศาวดารอยุธยา ฉบับวันวลิต”. ใน รวมบันทึกประวัติศาสตรอยุธยาของฟาน ฟลีต (วัน วลิต). กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร. - จีราวรรณ แสงเพ็ชร. (2552). ระบบการจัดและการประดิษฐานพระบรมสารีริกธาตุในประเทศไทย. วิทยานิพนธ ปริญญาปรัชญาดุษฎีบณ ั ฑิต สาขาวิชาโบราณคดีสมัยประวัตศิ าสตร, บัณฑิตวิทยาลัย, มหาวิทยาลัยศิลปากร. - จอหน เอส สตรอง, เขียน. สุลกั ษณ ศิวลักษณ, แปล. (2552). ความเขาใจในเรือ่ งพระเจาอโศกและอโศกาวทาน. พิมพครั้งที่ 4. กรุงเทพฯ: เคล็ดไทย. - จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย. (2534). มหาธาตุ. กรุงเทพฯ: จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย. - ดํารงราชานุภาพ, สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยา. (2503). ตํานานพระพุทธเจดีย เลม 1. - น.ณ ปากนํ้า. (2540). หาเดือนกลางซากอิฐปูนที่อยุธยา. กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ. - พิริยะ ไกรฤกษ. (2555). กึ่งพุทธกาลพุทธศิลปไทย. กรุงเทพฯ: โรงพิมพกรุงเทพ.
248
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม
วารสารวิชาการ ประจําคณะสถาปตกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
- ปุณยนุช หวังดํารงทรัพย. (2552). การประดับครุฑที่ปรางคในสมัยอยุธยา. วิทยานิพนธปริญญาศิลปศาสตร มหาบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตรศิลปะ, บัณฑิตวิทยาลัย, มหาวิทยาลัยศิลปากร. - ศิลป พีระศรี และธนิต อยูโพธิ์. (2502). “วิวัฒนาการแหงจิตกรรมฝาผนังไทย” ใน วิวัฒนาการแหงจิตรกรรม ฝาผนังของไทย สถานจิตรกรรมและสารบาญจิตรกรรมฝาผนังในหอศิลปะ. พระนคร: กรมศิลปากร. - สนอดกราส เอเดรียน, เขียน, ภัทรพร สิริกาญจน. (2541). สัญลักษณแหงพระสถูป. กรุงเทพฯ: อัมรินทร วิชาการ. - ธนธร กิตติกานต. (2557). มหาธาตุ. กรุงเทพฯ: ศิลปวัฒนธรรม. - น. ณ ปากนํ้า. (2516). สถูปเจดียในประเทศไทย. กรุงเทพฯ: โอเดียนสโตร. - มูลนิธิ.สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา. (2554). นามานุกรมพระมหากษัตริยไทย. กรุงเทพฯ: มูลนิธิสมเด็จพระเทพรัตน ราชสุดา. - วินัย พงศศรีเพียร, บรรณาธิการ. (2551). อยุธยา พรรณนาภูมิสถานและมรดกความทรงจําแหงพระนครศรีอยุธยา. กรุงเทพฯ: อุษาคเนย. - ศรีศักร วัลลิโภดม. (2546). ความหมายพระบรมธาตุในอารยธรรมสยามประเทศ. กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ. - เสมอชัย พูลสุวรรณ. (2539). สัญลักษณในงานจิตรกรรมไทยระหวางพุทธศตวรรษที่ 19-24. กรุงเทพฯ: โรงพิมพ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร. - สันติ เล็กสุขุม. (2522). วิวัฒนาการของชั้นประดับ และลวดลายสมัยอยุธยาตอนตน. กรุงเทพฯ: อัมรินทรการพิมพ. - สันติ เล็กสุขุม. (2542). ศิลปะอยุธยา. กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ. - สันติ เล็กสุขุม. (2548). “แนวความคิดกับกระบวนกรรมวิธีทางชาง: เหตุผลที่เรียกเจดียเพิ่มมุมแทนเจดียยอมุม”. ใน รวมบทความมุมมอง ความคิด และความหมาย: งานชางไทยโบราณ. กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ. - สันติ เล็กสุขมุ . (2548). ประวัตศิ าสตรศลิ ปะไทย (ฉบับยอ) การเริม่ ตนและการสืบเนือ่ งงานชางในศาสนา. กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ. - สันติ เล็กสุขุม. (2553). “ประเทศไทยกับงานชางตั้งแตพุทธศตวรรษที่ 19” ใน พัฒนาการของลายไทย: กระหนก กับเอกลักษณไทย. กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ. - สันติ เล็กสุขุม. (2553). พัฒนาการกระหนกของลายไทย: กระหนกกับเอกลักษณไทย. กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ. กิตติกรรมประกาศ - ขอขอบพระคุณ อาจารย ดร. วินยั พงศศรีเพียร เมธีวจิ ยั อาวุโส สกว. อาจารยผใู หคาํ แนะนําเกีย่ วกับระเบียบวิธวี จิ ยั ทาง ประวัติศาสตร และเปนแบบอยางในความมุงมั่นที่จะผลักดันใหงานวิจัยเกิดประโยชนสูสังคม - ขอขอบพระคุณ ศาสตราจารย ดร. เสมอชัย พูลสุวรรณ สําหรับคําแนะนําตางๆ เกี่ยวกับการศึกษาวิจัย - ขอขอบพระคุณ สถาบันวิจยั และพัฒนา มหาวิทยาลัยศิลปากร และสํานักงานคณะกรรมการวิจยั แหงชาติทใี่ หการสนับสนุน ทุนการวิจัย - คณะนักวิจัย ผูชวยวิจัย ผูชวยวิจัยภาคสนาม ทุกๆ ทานที่รวมดําเนินการวิจัยในชุดโครงการนี้ดวยดีเสมอมา คือ อาจารยอสิ รชัย บูรณะอรรจน, อาจารยตะวัน วีระกุล, อาจารยบณ ุ ยกร วชิระเธียรชัย, อาจารยคาํ ซาย พันทะวง มหาวิทยาลัยสุพานุวง หลวงพระบาง สปป.ลาว, คุณสมชาย เชื้อชวยชู, อาจารยกุลพัชร เสนีวงศ อยุธยา, คุณนิดถา บุนปานี สําหรับการสํารวจรังวัด ในการสํารวจภาคสนาม และการจัดทําแบบสถาปตยกรรม และอืน่ ๆ - คุณปญจเวช บุญรอด และคุณศรัญ กลิ่นสุคนธ ผูชวยคนควาเอกสารที่เกี่ยวเนื่องกับวัดพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยา