ฉบับที่ 29 (มกราคม-ธันวาคม 2558) 249
รูปแบบสถาปตยกรรมพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยา ภายหลังการบูรณปฏิสังขรณ ในสมัยสมเด็จพระเจาปราสาททอง* ดร. เกรียงไกร เกิดศิริ
อาจารย ประจําคณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร อิสรชัย บูรณะอรรจน
นักวิจัย และนักศึกษาโครงการปริญญาเอกกาญจนาภิเษก สกว. หลักสูตรสถาปตยกรรมพื้นถิ่น คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร บทคัดยอ
บทความ “รูปแบบสถาปตยกรรมพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาภายหลังการบูรณปฏิสังขรณ ในสมัยสมเด็จพระเจาปราสาททอง” เปนการศึกษาเพือ่ การสันนิษฐานรูปแบบทางสถาปตยกรรมองค พระศรีรัตนมหาธาตุซึ่งเรือนยอดเดิมไดพังลงมาตั้งแต พ.ศ. 2153 ในรัชกาลสมเด็จพระเจาทรงธรรม และไดรับการบูรณปฏิสังขรณใหมในสมัยสมเด็จพระเจาปราสาททอง ในป พ.ศ. 2176 ซึ่งการบูรณ ปฏิสงั ขรณไดแกไขสวนยอดของพระมหาธาตุใหสงู ขึน้ กวาเดิม สําหรับนพศูลใชของเดิม นอกจากนี้ ยัง มีการกออิฐเสริมเปนมุขอีก 3 ดานและมีการกอสรางสถูปทรงปรางคบนสันหลังคามุขทิศทั้ง 4 ดาน บุเรือนยอดดวยทองจังโกและปดทองรวมเปนพระปรางค 5 ยอด ดังกลาวถึงในเอกสารคณะทูตลังกา ที่เขามาเยี่ยมเยือนในรัชกาลสมเด็จพระเจาอยูหัวบรมโกศ นอกจากนี้ยังศึกษาสถาปตยกรรมอื่นๆ ที่ อยูภายในผังบริเวณที่ลอมรอบดวยระเบียงคด อาทิ พระปรางคมุม เจดียบริวาร มณฑปบริวาร และ เจดียมุมดวย คําสําคัญ: พระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยา / พระมหาธาตุอยุธยา / อยุธยา / พระปรางค
* เปนสวนหนึ่งของการวิจัยเรื่อง “การพัฒนาระบบการสื่อความหมายมรดกทางสถาปตยกรรมผานระบบ อินเตอรเน็ตกรณีศึกษา วัดมหาธาตุอยุธยา (Multimedia Design for Architectural Heritage Tourism Interpretation a case study of Wat Mahathad Ayutthaya)” ภายใตแผนการวิจัย “แผนยุทธศาสตร ขับเคลื่อนประเทศไทยเปนศูนยกลางการทองเที่ยวของภูมิภาคดวยการจัดการทองเที่ยวแหลงมรดกโลกใน เอเชียตะวันออกเฉียงใตภาคพื้นทวีป (Driven Strategic Plan for Thailand as a Hub of Tourism by Managing the World Heritage in the Main Land of Southeast Asia)” ซึ่งไดรับทุนสนับสนุนจาก สถาบันวิจยั และพัฒนา มหาวิทยาลัยศิลปากร และสํานักงานคณะกรรมการวิจยั แหงชาติ ประจําป พ.ศ. 2556.
250
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม
วารสารวิชาการ ประจําคณะสถาปตกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
Phra Sri Rattana Mahathat Ayuthaya after the Restoration in the Reign of King Prasat Thong Kreangkrai Kirdsiri, Ph.D.
Lecturer, Department of Architecture Faculty of Architecture, Silpakorn University Isarachai Buranaut
Researcher and Ph.D. Candidate, Faculty of Architecture, Silpakorn University Abstract
“Phra Sri Rattana Mahathat Ayudhaya after the Restoration in the Reign of King Prasat Thong” is the study about consumption of architectural forms of the Prang whose top collapsed in the reign of King Song Tham in 1610 and was restored in the reign of King Prasat Thong in 1633. The Prang became taller with the old tier. The new construction was done at the three sides. There was also the construction of stupas on all four sides of the roof top, covered by gold leaf. Hence, there were five Prangs with golden top, as mentioned in historical document of the ambassadors from Lanka in the reign of King Borom Koat. Other architectural components were also studied, consisting of the gallery, Prangs at the corners, surrounding Chedis, surrounding Mondops, and Chedis at the corners. Key words: Phra Sri Rattana Mahathat Ayuthaya/ Phra Mahathat Ayuthaya/ Ayuthaya / Phra Prang
ฉบับที่ 29 (มกราคม-ธันวาคม 2558) 251
1. ที่มาและความสําคัญของการศึกษา
สืบเนื่องจาก “วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ อยุธยา” เปนวัดสําคัญที่สุดดวยมีองคพระศรีรัตน มหาธาตุทําหนาที่เปนดั่งศูนยกลางทางจิตวิญญาณของบานเมือง ดังกลาววา “เปนหลักเปนประธาน ของบานเมือง” โดยประดิษฐานพระบรมสารีรกิ ธาตุของพุทธองค และดวยอายุอนั เกาแกมาตัง้ แตสมัย ตอนตนราชธานีกรุงศรีอยุธยา วัดพระศรีรตั นมหาธาตุจงึ เต็มไปดวยสิง่ กอสรางมากมายถูกสรางถวาย เปนพุทธบูชา ทําใหการศึกษาดานสถาปตยกรรมภายในวัดทํายาก เนื่องจากการกอสรางซอนทับกัน หลายยุคหลายสมัย อีกทั้งองคพระศรีรัตนมหาธาตุประธานของวัดก็พังทลายลงมา รวมไปถึงการขุด คนอยางเรงรัดที่เปนมาในอดีตที่มีการบันทึกขอมูลตางๆ ไวนอย ตลอดจนในชั้นหลังมีการขุดแตง เพื่อสงเสริมการทองเที่ยว ก็ทําใหหลักฐานจํานวนมากไดถูกรบกวนมาจนเปนเรื่องยากในการศึกษา นอกจากนี้ สถานการณการจัดการการทองเทีย่ วในปจจุบนั ก็ยงั ขาดขอมูลอันจะเปนประโยชนทจี่ ะสง เสริมการเรียนรู และการทอ่ งเทีย่ วมรดกทางวัฒนธรรมผานระบบการสือ่ ความหมาย จึงมีความจําเปน ที่ตองทําการศึกษาขอมูลเชิงลึกเพื่อสรางคําอธิบายตอพัฒนาการทางสถาปตยกรรมตางๆ ภายในวัด พระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยา โดยเฉพาะอยางยิง่ ในประเด็นเรือ่ งรูปแบบทางสถาปตยกรรมเพือ่ นําองค ความรูใหม หรือขอเสนอใหมเพิ่มเติมนอกเหนือจากสถานภาพความรูและขอเสนอที่มีอยูในปจจุบัน พัฒนาสูระบบการจัดการการทองเที่ยว และการสื่อความหมายมรดกทางสถาปตยกรรมสําหรับการ ทองเที่ยวตอไป 2. วัตถุประสงคของบทความ
1. เพื่อศึกษาสถานภาพการศึกษา ตรวจสอบชุดความคิด ตลอดจนคําอธิบายเกี่ยวกับ วัดพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยา เพื่อนําไปสูการศึกษาเชิงวิพากษเพื่อสรางสมมติฐาน และการตรวจ สอบสมมติฐานดวยวิธวี ทิ ยาการบูรณาการความรูท างประวัตศิ าสตร และประวัตศิ าสตรสถาปตยกรรม นําเสนอขอคิดเห็นในประเด็นตางๆ ที่เกี่ยวเนื่องกับพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาเพิ่มเติม 2. เพื่อศึกษาสํารวจรังวัดซากสถาปตยกรรมเพื่อนํามาสูการวินิจฉัยเรื่องพัฒนาการของผัง บริเวณ และพัฒนาการทางสถาปตยกรรมของอาคารตางๆ ที่สัมพันธกับบริบททางประวัติศาสตรที่ กลาวไวในเอกสารทางประวัติศาสตรประเภทตางๆ 3. เพื่อวิเคราะห ตีความหลักฐานทางศิลปสถาปตยกรรมที่ไดจากขั้นตอนการสํารวจรังวัด เพื่อนําไปสูการสันนิษฐานรูปแบบทางสถาปตยกรรมพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาหลังจากที่ไดรับการ บูรณปฏิสังขรณในสมัยสมเด็จพระเจาปราสาททอง 3. สถาปตยกรรมพระศรีรต ั นมหาธาตุอยุธยาในสมัยสมเด็จพระเจาปราสาททอง
3.1 พระศรีรัตนมหาธาตุ สําหรับการศึกษาในสวนนี้ ผูวิจัยใชเอกสารประวัติศาสตร 3 กลุมหลัก คือ 1) เอกสาร ประวัติศาสตรสมัยอยุธยา อันไดแก พระราชพงศาวดารอยุธยาฉบับตางๆ ที่กลาวถึงขอมูลแวดลอม เกี่ยวกับการบูรณปฏิสังขรณพระศรีรัตนมหาธาตุ ทั้งที่มามูลเหตุ และชวงเวลา เพื่อนํามากําหนดอายุ ของรูปแบบสถาปตยกรรมและเหตุการณแวดลอมรวมสมัย 2) เอกสารตางชาติซงึ่ นักเดินทางและคณะ
252
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม
วารสารวิชาการ ประจําคณะสถาปตกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
ทูตทีเ่ ขามาเยีย่ มชมวัดพระศรีรตั นมหาธาตุไดกลาวไว เชน เอกสารคณะทูตลังกาทีม่ าสืบพระศาสนาใน สมัยพระเจาอยูหัวบรมโกศ 3) ภาพถายเกาตางๆ กอนที่พระศรีรัตนมหาธาตุไดพังทลายลงมา ผสาน กับการสํารวจรังวัดดวยเครือ่ งมือมาตรฐาน คือ การใชตลับเมตรสําหรับวัดระยะ และการใชเครือ่ งมือ สมัยใหม คือ กลองสํารวจเลเซอรแสกนเนอรสามมิติ (3Ds Laser Scanner) จากการประมวลเอกสารทางประวัติศาสตรตางๆ ขางตน สรุปขอมูลเกี่ยวกับการบูรณ ปฏิสงั ขรณพระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยาไดดงั ตอไปนี้ คือ จากเหตุการณทพี่ ระศรีรตั นมหาธาตุพงั ทลาย ลงมาของตัวเรือนยอดพระมหาธาตุจนถึงชั้นอัสดงในป พ.ศ. 2153 ทั้งนี้สรุปความจากเหตุการณสืบ เนื่องในสมัยสมเด็จพระเจาทรงธรรม กลาวคือในศักราช 968 ปมะเมียศก (พ.ศ.2149) หลักฐานทาง ประวัตศิ าสตรกลาววาเปนปทที่ รงใหพนู ดินหนาวิหารแกลบไวเปนทีถ่ วายพระเพลิง (พระราชพงศาวดาร กรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), 2542: 373) และโยงไปตอวาในปเดียวกันนั้น มีใบบอกจาก เมืองสระบุรวี า พรานบุนพบรอยทีม่ สี นั ฐานเชนรอยเทาขนาดใหญบนไหลเขา พระเจาทรงธรรมจึงเสด็จ ไปตรวจสอบ พบเปนรอยพระพุทธบาทจึงโปรดใหกอพระมณฑปครอบรอยพระพุทธดังกลาว และ สรางวัดที่เชิงเขา ทั้งนี้ในเอกสารประวัติศาสตรใหขอมูลวาสรางวัดพระพุทธบาทดังกลาวนั้นอยู 4 ป จึงแลวเสร็จจากนั้นจึงโปรดเกลาฯ ใหจัดงานสมโภช 7 วัน (พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับ พันจันทนุมาศ (เจิม), 2542: 373) ทัง้ นี้ ในปทที่ รงสมโภชวัดพระพุทธบาท ซึง่ ในเอกสารทางประวัตศิ าสตรไดกลาววา “ทรงพระ กรุณาเรงรัดใหชา งสรางมรฎปพระพุทธบาท และอาวาสบริเวณทัง้ ปวงสีป่ จ งึ สําเร็จ สมเด็จพระเจาอยูห วั เสด็จขึ้นไปกระทําการเฉลิมฉลอง มีงานมหรสพสมโภช 7 วัน แลวเสด็จกลับกรุงเทพมหานคร ในป นั้นปรางควัดมหาธาตุทําลายลงจันทันครุฑพื้นอัศตงค” (พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพัน จันทนุมาศ (เจิม), 2542: 374) จึงสรุปไดวานับจากป พ.ศ.2149 คลอยหลังมา 4 ป คือป พ.ศ. 2153 เปนปที่พระศรีรัตน มหาธาตุพงั ทลายลงถึงชัน้ อัสดง ในรัชสมัยของสมเด็จพระเจาทรงธรรมและก็ไมไดบรู ณปฏิสงั ขรณพระ ศรีรตั นมหาธาตุ อาจเนือ่ งมากจากพระราชทรัพยจาํ นวนมากไดหมดสิน้ ไปกับการสรางวัดพระพุทธบาท สระบุรี รวมไปถึงเมือ่ พระองคเสด็จสวรรคตแลวบานเมืองก็วนุ วายจากการชวงชิงราชสมบัตใิ นรัชกาล สมเด็จพระเชษฐาธิราชและสมเด็จพระอาทิตยวงศ (พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุ มาศ (เจิม), 2542: 375-377) จนเวลาใหหลังไปถึง 23 ป ในปที่ 3 ของรัชกาลสมเด็จพระเจาปราสาททอง (ครองราชย ปพ.ศ. 2173) จึงทรงโปรดเกลาฯ ใหบูรณปฏิสังขรณสวนยอดพระมหาธาตุที่พังทลายลงมาในป พ.ศ. 2176 ทัง้ นี้ มีพระราชวินจิ ฉัยใหแกไขทรวดทรงของพระมหาธาตุใหสงู เพรียวขึน้ กวาเดิม ดวยสันนิษฐาน วาไดรบั อิทธิพลจากสุนทรียภาพอันเปนความประทับใจในระเบียบและสัดสวนของปราสาทนครวัดที่ พระองคทรงสงใหชางไปถายแบบมาดวยก็เปนได ทั้งนี้ความสูงเดิมของพระมหาธาตุ คือ 19 วา หรือ เทากับประมาณ 38 เมตร โดยใหแกสัดสวนความสูงเปนหนึ่งเสนสองวา หรือเทากับประมาณ 44 เมตร สําหรับนพศูลใชของเดิมที่สูง 3 วา หรือประมาณ 6 เมตร นอกจากการซอมแกสัดสวนของเรือนยอดแลว ยังจะเห็นไดวามีกออิฐเสริมเขาไปชนกับ ศิลาแลงที่เปนโกลนของพระมหาธาตุองคเดิมซึ่งรูปทรงแตเดิมนั้นมีการยกมุขเพื่อเปนทางเขาสูหอง
ฉบับที่ 29 (มกราคม-ธันวาคม 2558) 253
ครรภธาตุทางดานทิศตะวันออกเพียงดานเดียว ตัวเรือนธาตุทิศอื่นๆ เปนเพียงการยกเก็จ และทํา เปนประตูหลอกเชนเดียวกับพระมหาธาตุองคอื่นๆ ทั้งนี้เมื่อมีการยื่นมุขทางดานทิศใต และทิศเหนือ นั้นก็มีความจําเปนตองมีการเสริมชุดฐานพรอมไปดวยในคราวเดียวกัน ซึ่งการซอมแกตัวเรือนดวย ยกมุขกออิฐเขาไปชนกับโครงสรางศิลาแลงของเดิมนัน้ ยังทําหนาทีช่ ว ยพยุงเรือนธาตุทรี่ บั นํา้ หนักของ เรือนยอดใหมีความมั่นคงดวย ทั้งนี้ ศาสตราจารย เกียรติคุณ ดร. สันติ เล็กสุขุมก็ไดสันนิษฐานเชน กันวาการยกมุขแบบจัตุรมุขนั้นควรกอขึ้นมาในคราวบูรณปฏิสังขรณในสมัยสมเด็จพระเจาปราสาท ทอง (สันติ เล็กสุขุม, 2542: 59-60)
ภาพที่ 1: มุมประธานของพระศรี รัตนมหาธาตุองคเดิมสรางดวยศิลา แลง และมีการกอมุขทิศดวยอิฐออก มาเพือ่ ทําใหแผนผังของพระศรีรตั น มหาธาตุกลายเปนแบบจัตรุ มุขทีด่ ใู น ภาพรวมแลวสมมาตรกัน
การยกมุขดังกลาวมานั้นยังเปดโอกาสใหสามารถวางสถูปทรงปรางคบนสันหลังคามุขทิศ ทัง้ 4 ดานอีกดวย การออกแบบเพือ่ การบูรณปฏิสงั ขรณดงั กลาวนับเปนความสําเร็จขัน้ สูงสุดประการ หนึง่ คือ การสรางคุณลักษณะของความสมมาตรใหกบั ตัวองคพระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยาทีแ่ ตเดิมนัน้ ใหความสําคัญแตทางดานทิศตะวันออกเพียงอยางเดียว และยังทําใหรปู แบบสถาปตยกรรมของพระ ศรีรัตนมหาธาตุอยุธยา ซึ่งมีความหมายของการเปน “พระมหาธาตุประจําเมือง” หรือที่ในเอกสาร เกาเรียกวา “พระมหาธาตุหลักกรุง” ที่ทําหนาที่เปน “หลักเปนประธานของบานเมือง” มีรูปลักษณ ที่แตกตางไปจากพระมหาธาตุสามัญที่มีการกอสรางขึ้นมากมายขึ้นดวยนั่นเอง ทัง้ นี้ ในสมัยสมเด็จพระเจาปราสาททองซึง่ เปนการเปลีย่ นราชวงศ และถือวาเปนจุดเริม่ ตน ของสมัยอยุธยาตอนปลายนั้น ความนิยมในการกอสรางพระมหาธาตุ หรือพระปรางคเปนประธาน ของวัดไดกลับมานิยมอีกครั้ง หลังจากที่ในสมัยอยุธยาตอนกลางนั้นหันไปนิยมกอสรางสถูปประธาน ของวัดเปนทรงเจดีย ทวาพระมหาธาตุที่สรางขึ้นในสมัยสมเด็จพระเจาปราสาททองนี้จะใหความ สําคัญกับการออกแบบอยางสมมาตร ดวยไดรับรสนิยมและสุนทรียภาพตอความงามอยางใหมจาก การสงชางไปถายแบบปราสาทที่เมืองพระนครหลวง ดังตัวอยางของพระมหาธาตุวัดไชยวัฒนารามที่ มีผังเปนจัตุรมุขสมมาตรมากขึ้นกวาพระปรางคในสมัยอยุธยาตอนตนที่เนนความสําคัญที่มุขทิศดาน หนาหรือดานทิศตะวันออกเพียงอยางเดียว
254
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม
วารสารวิชาการ ประจําคณะสถาปตกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
ในราวป พ.ศ. 2294 ในรัชกาลพระเจาอยูห วั บรมโกศมีคณะทูตจากลังกาเดินทางมาเพือ่ สืบ พระพุทธศาสนาจากกรุงศรีอยุธยากลับไปฟน ฟูพระพุทธศาสนาในเกาะลังกา กลาวคือ พระเจาเกียรติ ศิริราชสิงหะมีรับสั่งใหสามเณรสรณังกรแตงพระราชสาสนเปนภาษามคธมาถวายตอพระเจาอยูหัว บรมโกศ แลวแตงขาราชการชาวสิงหลเปนทูตานุทตู 5 นาย เชิญพระราชสาสนและเครือ่ งบรรณาการ มายังกรุงศรีอยุธยา (ดํารงราชานุภาพ, สมเด็จกรมพระยา, 2546: 127) ในครัง้ นัน้ คณะทูตานุทตู ไดเขา เฝาพระเจาอยูหัวบรมโกศ และไดเขาเยี่ยมชมวัดวาอารามตางๆ ที่ถือวาเปนหนาเปนตาของพระนคร ซึ่งรวมทั้งวัดพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาดวย ทัง้ นี้ เอกสารบันทึกการเดินทางของคณะทูตลังกานีม้ คี ณ ุ ประโยชนอยางสูงยิง่ ตอการศึกษา ประวัติศาสตรสถาปตยกรรมวัดพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาในสมัยอยุธยาตอนปลาย เนื่องจากมีการ พรรณนาขอมูลทางสถาปตยกรรมอยางละเอียดความวา “....ถึงวันอาทิตยที่ 21 กันยา ตามสุริยคติ เวลาเชา ขาราชการไทย 3 คน พาเรือมารับทูตานุทูตไปยังวัดมหาธาตุวราราม อยูที่ตําบลเรียกวาหนา พระธาตุ วัดนีส้ รางในทีร่ าบรืน่ มีกาํ แพงลอมทัง้ 4 ดาน นอกกําแพงมีคลองเปนคู ตัง้ แตทา หนาวัดดาน ตะวันออกมีฉนวนหลังคา 2 ชั้น ยืนยาวเขาไปจนถึงประตูวัด เมื่อเขาประตูวัด แลดูทั้ง 4 ดานมีพระเจดียปดทอง 8 องค ระหวางพระเจดียตั้งพระพุทธ รูป แลมีหลังคา 2 ชั้น ทั้ง 4 ทิศ ในวิหารมีพระพุทธรูปใหญนั่งจรดถึงเพดาน ภายในที่ซึ่งพระเจดีย แลวิหารทั้ง 4 ลอมอยูนั้น ตรงศูนยกลางเปนองคพระมหาธาตุ 5 ยอด มีบันไดขึ้นไปถึงซุมที่องคพระ มหาธาตุ ตรงชั้นบัลลังกทั้ง 4 มุมปนรูปภาพตางๆ ตั้งไว คือ รูปครุฑ รูปจตุโลกบาล รูปโทวาริกถือ ดาบ รูปรากษสถือตระบองสั้น แลรูปพิราวะยักษถือตระบองยาว เปนตน ยอดพระมหาธาตุนนั้ เปนทองทัง้ แทง บันไดหลังพนักทัง้ 2 ขางเปนนาคราชตัวโตเทาลําตาล เลื้อยลงมา ศีรษะแผพังพานประดับกระจกอยูเชิงบันได อาปากมีเขี้ยว ใครเห็นก็เปนที่พึงกลัว รอบ ฐานพระมหาธาตุยังมีรูปสัตวตั้งเรียงรายรอบไป คือ รูปราชสีห รูปหมี รูปหงส รูปนกยูง รูปกินนร รูป โค รูปสุนัขปา รูปกระบือ รูปมังกร แลยังมีรูปโทวาริกถือดาบบาง ถือวัชนีบาง ถือจามรบาง ถือฉัตร บาง นอกจากนี้ ยังมีรปู ภาพถือเครือ่ งพุทธบูชาตางๆ อีกเปนอันมาก ทีห่ นาบันซุม ปน เปนลายรูปพระ พรหม พระสักระ พระสุยามเทพ ลวนปดทองทั้งสิ้น ในพระวิหารดานตะวันออกมีพระพุทธรูปนั่งหันพระพักตรเขาไปทางพระมหาธาตุ แลมีรูป พระอัครสาวกอยูท งั้ 2 ขาง ในวิหารนีม้ พี ระพุทธรูปทรงบาตรดวยอีกพระองค 1 อีกวิหารตองขึน้ บันได หลายขั้น ในวิหารนั้นมีพระพุทธรูปหลายพระองค แลมีรอยพระพุทธบาทจําลองดวย 2 รอย พระวิหารดานตะวันตกมีพระพุทธรูป 3 องค อีกวิหาร 1 มี พระพุทธรูปปางเสด็จสีหไสยาสน อยูใ นพระคันธกุฎี มีรปู พระอานนทนงั่ ถือเชิงเทียนทองดวยพระหัตถขวา ฝาผนังเขียนเรือ่ งมหาเวสสันดร ชาดก แลเรื่องปฐมสมโพธิ์ รูปภาพที่เขียนนั้นลวนปดทองทั้งนั้น นอกกําแพงบริเวณวิหารทีก่ ลาวมาแลวมีธรรมศาลาหลายหลัง ขางดานตะวันตกเปนตําหนัก สมเด็จพระสังฆราช ตัวตําหนักก็ดี หอเสวยก็ดี ตําหนักที่ทรงแสดงธรรมก็ดี ลวนสลักลวดลายปดทอง ที่ในตําหนักหลัง 1 ผูกเพดานแลมานปกทอง พื้นปูพรม มีขวดปกดอกไมตั้งเรียงรายเปนแถว เพดาน ตําหนักแขวนอัจกลับ ในตําหนักนีม้ บี ลั ลังก 2 ขาง บนบัลลังกนนั้ ตัง้ พัดยศสําหรับตําแหนงสมเด็จพระ สังฆราชขางละเลม พัดทั้ง 2 เลมนี้ดามทําดวยงา สวนตัวพัดอีกเลม 1 เปนพัดสานดวยงาที่เลื่อยจัก
ฉบับที่ 29 (มกราคม-ธันวาคม 2558) 255
เปนเสนละเอียด อีกเลม 1 พื้นกํามะหยี่แดงปกลวดลายดวยทองแลเงิน ภายในมาน 2 ไขอันปกดวย ทอง ตั้งพระแทนสมเด็จพระสังฆราช พระสังฆราชประทับอยูบนพระแทนนั้น พระหัตถขวาถือพัดขน นกบังพระพักตรอยู หนาพระแทนลงมามีพระฐานานุกรมยืนเฝาขางละองค ....ในบริเวณรอบตําหนักสมเด็จพระสังฆราช มีกฏุ ภิ กิ ษุสามเณรตอไปเปนอันมาก มีทงั้ ทีพ่ กั อุบาสก อุบาสิกา แลที่พักของพวกขาพระโยมสงฆซึ่งมากระทําการอุปฏฐากทุกๆ วัน เมื่อเฝาสมเด็จ พระสังฆราชแลว เจาพนักงานจึงพาพวกทูตานุทูตกลับไปสงถึงที่พักเวลาเย็น” (ดํารงราชานุภาพ, สมเด็จกรมพระยา, 2546: 138-140) คําพรรณนายังใหขอมูลที่สําคัญมาก คือ การประดับตกแตงสวนเรือนยอดขององคพระศรี รัตนมหาธาตุเปนทรงปรางค 5 ยอด และปดทอง (ดํารงราชานุภาพ, สมเด็จกรมพระยา, 2546: 138140) ซึง่ สอดคลองกับลักษณะการวางผังทีก่ อ สรางเพิม่ เติมในลักษณะของการยืน่ มุขออกมาทัง้ 4 ดาน เพื่อทําหนาที่รองรับเรือนยอดปรางคทิศบนสันหลังคามุขนั่นเอง นอกจากนี้ ภาพถายเกาของพระศรี รัตนมหาธาตุกอนพังทลายลงมาจนถึงเรือนธาตุนั้นก็แสดงภาพเรือนยอดปรางคทิศตะวันตกอยู แตก็ เห็นไมชัดเจนมากนัก การที่เอกสารดังกลาวนี้ใหขอมูลวาเปนพระปรางค 5 ยอดนั้นยังสอดคลองกับ ลักษณะการวางผังทีก่ อ สรางเพิม่ เติมดวยการยืน่ มุขดานทิศเหนือและทิศใตเพิม่ เติมเพือ่ เปนโครงสราง ประกบกับเรือนธาตุเปนโครงสรางเพื่อคํ้ายัน โดยมีการขยายชุดฐานใหผายออกมามากขึ้น มุขที่เพิ่ม ขึ้นมาดังกลาวนี้ยังทําหนาที่รองรับเรือนยอดปรางคทิศบนสันหลังคามุขดวย
ภาพที่ 2: ภาพซาย ภาพถายเกาของพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยากอนพังทลายลงมา ภาพขวา คือ แบบ สันนิษฐานพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยา ภายหลังที่สมเด็จพระเจาปราสาททองใหบูรณปฏิสังขรณ โดยสราง ปรางคมุม และยืดมุขอีกสามดานใหยาวเสมอกันแลวใสพระปรางคนอยไวบนสันหลังคามุข จึงทําใหพระศรี รัตนมหาธาตุอยุธยามีรูปแบบเปนพระปรางคเกายอด
256
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม
วารสารวิชาการ ประจําคณะสถาปตกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
3.2 พระปรางคมุมบนฐานไพทีพระมหาธาตุ สถานภาพของขอเสนอทางวิชาการเกีย่ วกับอายุในการกอสรางพระปรางคมมุ คือ กอสราง อยูใ นราวสมัยอยุธยาตอนตน ทัง้ นี้ ศาสตราจารย ดร. สันติ เล็กสุขมุ ใชการศึกษาเปรียบเทียบลวดลาย ปูนปน และจิตรกรรมฝาผนัง (สันติ เล็กสุขุม, 2553: 245-247) และศาสตราจารย ดร. เสมอชัย พูล สุวรรณ ใชการบงชีโ้ ดยการศึกษาเปรียบเทียบจากภาพจิตรกรรมฝาผนัง (เสมอชัย พูลสุวรรณ, 2539: 41-42) ศาสตราจารยศลิ ป พีระศรี และอาจารยธนิต อยูโ พธิก์ ย็ งั สันนิษฐานไปในทิศทางเดียวกัน (ศิลป พีระศรี และธนิต อยูโพธิ์, 2502: 15) สวนอาจารย น.ณ ปากนํ้า และศาสตราจารยเฟอ หริพิทักษ เสนอวาจิตรกรรมที่เขียนใชสีเพียง 3 สี คือ สีดํา สีดินแดง และสีขาว ซึ่งยังไมอาจระบุไดวาเปนสมัย อยุธยาตอนตน หรือตอนกลาง (น.ณ ปากนํ้า, 2540: 111) อยางไรก็ตาม หากใชระเบียบวิธีวิจัยในการวางผัง และการออกแบบทางสถาปตยกรรมที่ ไดรบั จากการศึกษาเปรียบเทียบในแงของตําแหนงทีต่ งั้ และรูปทรงของพระปรางค จึงมีขอ เสนอเพิม่ เติมเปนอีกแนวทางหนึ่งจากสถานภาพขอเสนอที่มีอยูเดิม กลาวคือ หากพิจารณาจากผังของพระศรี รัตนมหาธาตุเมือ่ แรกสถาปนานัน้ จะเห็นวายังไมสมมาตร เนือ่ งจากมีการยืดมุขดานหนาทางทิศตะวัน ออกเพียงดานเดียว เพราะฉะนัน้ การหาจุดศูนยกลางของจุดศูนยกลางของผังบริเวณของพระมหาธาตุ กอนและหลังการบูรณปฏิสงั ขรณในสมัยพระเจาปราสาททองนัน้ จะมีผงั ทีแ่ ตกตางกัน จากสมมติฐาน จากการวางผังที่กลาวมานั้นจึงสันนิษฐานวาพระปรางคมุมนาจะถูกสรางขึ้นในคราวบูรณปฏิสังขรณ พระมหาธาตุครั้งใหญที่มีการยื่นมุขยาวออกมาทั้ง 4 ดาน ทําใหพื้นที่มุม หรือที่เรียกในภาษาชางวา “รักแร” ของพระมหาธาตุกลายเปนพื้นที่วางโลง จึงตองแกไขคุณลักษณะของความ “หลวม” ของ พื้นที่ ซึ่งทําใหมีมุมมองที่มีตอพระมหาธาตุ อยุธยานั้นไมสงางาม จึงมีการกอสราง “พระปรางคมุม” นอกจากนี้ เมื่อพิจารณาระเบียบและสัดสวนของพระปรางคจากการสํารวจรังวัดพบวา พระปรางค มุมเหลานี้มีระเบียบและสัดสวนแบบพระปรางคในสมัยสมเด็จพระเจาปราสาททอง นอกจากนี้ หากพิจารณาการกอสรางเจดียม มุ ทีอ่ ยูล อ มรอบพระมหาธาตุประธานจะเห็นวา เจดียม มุ ทีล่ อ มรอบพระมหาธาตุวดั พระรามซึง่ สรางในสมัยสมเด็จพระราเมศวรนัน้ สรางเปนเจดียท รง ปราสาทยอด ในขณะทีเ่ จดียม มุ ทีล่ อ มรอบพระมหาธาตุวดั ราชบูรณะนัน้ กอสรางเปนเจดียท รงระฆังที่ ซอนอยูบ นชุดฐานแปดเหลีย่ ม ยิง่ ชวยสนับสนุนวาในแงของการวางผังนัน้ พระปรางคมมุ ของวัดพระศรี รัตนมหาธาตุอยุธยา ควรจะสรางขึน้ ในรัชกาลสมเด็จพระเจาปราสาททองเชนเดียวกับทีว่ ดั ไชยวัฒนา ราม นอกจากนี้ ยังชวนใหสงสัยวานอกเหนือจากรูปทรงที่สูงเพรียวขึ้นขององคพระศรีรัตนมหาธาตุ อยุธยาทีไ่ ดรบั การซอมบูรณปฏิสงั ขรณใหมโดยสมเด็จพระเจาปราสาททองนัน้ ยังสันนิษฐานไดวา การ สรางพระปรางคมุม 4 องคที่ทําใหจํานวนยอดในภาพรวมมีจํานวนเปน 9 ยอดนั้น ยังสอดคลองกับ จํานวนยอดรวมของปราสาทนครวัดอีกดวย เพียงแตตําแหนงของยอดบริวารของปราสาทนครวัด นั้นเปนเรือนยอดมุมทั้ง 8 ยอด ในขณะที่พระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยามีเรือนยอดขนาดยอมอยูบนสัน หลังคา 4 ยอดดังกลาวนั้นเปนเรือนยอดที่ตั้งอยูที่ดาน และอีก 4 ยอดคือพระปรางคมุม ซึ่งในการ ออกแบบสรางสรรคนั้นการไดรับคติความเชื่อ หรือรับอิทธิพลมากอสรางนั้นยอมไมมีความจําเปนที่ จะตองสรางเหมือนเนื่องจากแตละแหงแตละที่มีเงื่อนไขและปจจัยที่สงผลตอการออกแบบอยูแตก ตางกันออกไป
ฉบับที่ 29 (มกราคม-ธันวาคม 2558) 257
นอกจากนี้ เมื่อพิจารณาจากภาพจิตรกรรมฝาผนังที่เขียนเปนรูปซุมเรือนแกว (ภาพที่ 58) จะเห็นวาเคาโครงของรูปทรงของซุมเรือนแกวที่ตัวเหงาตรงปลายของซุมมีลักษณะคลายกับหางวัน ของทางลานนา ทวามีการยืดสวนมากกวา ซึ่งรองศาสตราจารย สมคิด จิระทัศนกุล อธิบายวา “เปน แบบซุมทรงบันแถลงที่มีซุมโคงวงเดียว โดยตรงสวนเชิงซุมขมวดทวนปลายเขาหากันอยางอินทรธนู ของเรือนแกว” (สมคิด จิระทัศนกุล, 2546: 226) มีความนิยมมาตัง้ แตสมัยอยุธยาตอนตน ดังเชน ซุม เรือนแกวลอมพระพุทธรูปปูนปน ประดับพระศรีรตั นมหาธาตุลพบุรี ซุม เรือนแกวของพระพุทธชินราช ที่เมืองพระพิษณุโลก ซุมเรือนแกวของพระประธานวัดไลย ที่อําเภอทาวุง จังหวัดลพบุรี เปนตน ทวา รูปแบบของซุม ดังกลาวนีก้ ม็ คี วามนิยมนํามาใชในตกแตงสถาปตยกรรมมาจนถึงสมัยพระเจาปราสาท ทองดวยเชนกัน ดังตัวอยางของซุม เรือนแกว และซุม ปูนปน ตกแตงชองทางเขาของเมรุทศิ -เมรุรายวัด ไชยวัฒนาราม (ภาพที่ 4-34) เปนตน
ภาพที่ 3: จิตรกรรมฝาผนังรูปซุม เรือนแกวภายใน ภาพที่ 4: ปูนปนประดับชองทางเขาสูเมรุทิศ-เมรุราย หองครรภธาตุพระปรางคมุมตะวันตกเฉียงเหนือ วัดไชยวัฒนาราม
จากลักษณะทางสถาปตยกรรมของพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยากลายเปน “พระมหาธาตุ เกายอด” อีกทั้งยังพองกับจํานวนยอดปรางคของปราสาทนครวัดดังกลาวมาขางตน การออกแบบ ดังกลาวนับเปนการสรางสรรคทมี่ งุ สรางความหมายใหกบั พระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยาใหมคี วามหมาย และฐานานุศกั ดิท์ างสถาปตยกรรมสูงทีส่ ดุ กวาพระมหาธาตุองคอนื่ ๆ ทีส่ รางกันมากมายในอยุธยา และ เมืองตางๆ อีกดวย ตอกยํ้าการเปนพระมหาธาตุองคสําคัญในระดับอาณาจักรหาไดเปนพระมหาธาตุ ประจําเมืองอยุธยาเพียงอยางเดียวอีกตอไป
258
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม
วารสารวิชาการ ประจําคณะสถาปตกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
เมื่อพิจารณาถึงความพองกันของ “รูปทรงทางสถาปตยกรรม” ของ “พระศรีรัตนมหาธาตุ อยุธยา” กับ “พระปรางควดั อรุณราชวราราม” แหงกรุงรัตนโกสินทรซงึ่ ตางก็เปนพระปรางคทมี่ ยี อด ปรางคเกายอด ความพองกันของรูปทรงพืน้ ฐานดังกลาวนัน้ จึงมิใชเรือ่ งบังเอิญ หากสันนิษฐานวาตอง มีมูลปจจัยมาจากความทรงจําที่มีตอความหมายและรูปทรงของพระมหาธาตุทรงปรางค 9 ยอดแหง วัดพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาเมื่อครั้งบานเมืองยังดี และไดธํารงรักษาสืบทอดผานความทรงจําของ ผูคนและนํามากอสรางยังราชธานีแหงใหม ซึ่งในแงนี้จึงตีความไดวา รูปทรงของพระปรางควัดอรุณ ราชวรารามไดสะทอนใหเห็นถึงการสืบทอดคติการสรางพระมหาธาตุประจําเมืองจากกรุงศรีอยุธยา มายังกรุงรัตนโกสินทรดวยนั่นเอง
ภาพที่ 5: ภาพซาย คือ แบบสันนิษฐานพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยา ภายหลังที่สมเด็จพระเจาปราสาททอง โปรดใหบูรณปฏิสังขรณ โดยมีการสรางพระปรางคมุม และมีการยืดมุขอีกสามดานใหยาวเสมอดานตะวัน ออกแลวใสพระปรางคนอยไวบนสันหลังคามุข จึงทําใหพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยามีสถานภาพเปนพระ ปรางคเกายอด และ ภาพขวา คือ แบบสามมิติแสดงรูปพระปรางควัดอรุณที่สันนิษฐานวาไดรับอิทธิพลใน การสรางพระมหาธาตุประจําเมืองจากพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยา
ดังจะเห็นไดวา ขอมูลทีก่ ลาวถึงวัดพระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยาปรากกฎอยูใ นเอกสารประเภท ตางๆ อยางกระจัดกระจาย ทั้งนี้ เอกสารประเภทพระราชพงศาวดารก็กลาวถึงเหตุการณที่เกี่ยว เนื่องอยางยนยอ แตมีคุณูปการในแงของการกําหนดอายุในการกอสราง ตลอดจนเหตุการณสําคัญ ที่เกิดขึ้นภายในวัดพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยา อยางไรก็ดี เอกสารชิ้นสําคัญที่กลาวถึงลักษณะทาง สถาปตยกรรมของวัดพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยากลับเปนเอกสารของคณะทูตานุทูตลังกาผูมาเยือน กรุงศรีอยุธยาในชวงแผนดินพระเจาอยูหัวบรมโกศ ซึ่งในทัศนะของคนอยุธยามองวาเปนชวงเวลา แหงความสงบสุข บานเมือง และพระพุทธศาสนาเจริญรุง เรือง แตหลังจากนัน้ ไมนานอยุธยาก็ประสบ
ฉบับที่ 29 (มกราคม-ธันวาคม 2558) 259
กับภัยจากสงครามจนถึงกาลแตกดับ วัดพระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยา และวัดวาอารามอืน่ ๆ ตางถูกทิง้ รางไปจากการยายราชธานี อีกทัง้ ประสบปญหาการลักลอบการขุดคนเพือ่ หาทรัพยสนิ ทีผ่ คู นในอดีต กัลปนาไวเปนพุทธบูชาเพื่อการสืบทอดพระพุทธศาสนา จนกระทั่งพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาไดลม พังทลายลงดวยเงื่อนไขจากการเสื่อมสภาพของวัสดุกอสราง ซึ่งเปนผลมาจากการบูรณปฏิสังขรณ ครั้งใหญในสมัยสมเด็จพระเจาปราสาททองที่มีการเพิ่มความสูงของพระปรางคซึ่งยอมเพิ่มนํ้าหนัก อันมีมหาศาลตอฐานราก รวมไปถึงการบูรณปฏิสังขรณที่หมายจะใหรูปทรงตองตามพระราชหฤทัย จึงมีการใชวัสดุกอสรางจําพวกไมมะคาเปนวัสดุกอแทรกไประหวางอิฐ ซึ่งในระยะแรกก็สามารถชวย รับนํ้าหนักได แตเมื่อกาลเวลาลวงเลยไปยาวนานจนถึงสมัยรัชกาลที่ 6 แหงกรุงรัตนโกสินทรในราว พ.ศ. 2454 (จีราวรรณ แสงเพ็ชร, 2552: 217) ทําใหบรรดาไมมะคาที่ใชแทรกเพื่อรับนํ้าหนักยอมผุ กรอนตามกาลเวลา ทําใหการรับนํ้าหนักของพระปรางคมีปญหาจนพังทลายลงมาในที่สุด 3.2 เจดียราย/บริวารทรงปราสาทยอด (ภายในผังบริเวณที่ลอมรอบดวยระเบียงคด) ขอแตกตางจากพระศรีรัตนมหาธาตุลพบุรีอีกประการ คือ พระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยานั้น มีการกอสราง “เจดียรายทรงปราสาท” ลอมรอบองคพระมหาธาตุ ซึ่งบางครั้งเรียกวา “เจดียทรง ปราสาทยอดเจดีย” มีลกั ษณะเปนเจดียท มี่ ชี ดั ฐานและเรือนธาตุอยูใ น “ผังสีเ่ หลีย่ มยกเก็จ” กลาวคือ เปนการลดทอนผังพืน้ ของปราสาทลงกลาวคือ อาคารปราสาทนัน้ จะมีผงั พืน้ ของอาคารตรงกลางเปน สี่เหลี่ยมจัตุรัสเพื่อรองรับหลังคาเรือนยอด และมีการยกมุขออกมาทั้งสี่ดานเพื่อเปนพื้นที่ใชสอย แต ทวาการออกแบบเจดียท รงปราสาทนัน้ แทนทีจ่ ะเปนการยกมุขออกมายาว แตกลับกดมุขใหหดเขาไป จนเกือบจะเทากับผังพืน้ สีเ่ หลีย่ มจัตรุ สั ของตัวเรือนหลัก ทัง้ นี้ เมือ่ พิจารณาแลวจะเห็นวามุมประธานที่ เทียบไดกบั มุมของตัวเรือนนัน้ จะมีขนาดใหญกวามุมของมุขทีย่ นื่ ออกมา ทัง้ นีใ้ นภาษาชางเรียกวา “ยอ มุม” หรือ “เพิ่มมุม” (สันติ เล็กสุขุม, 2548: 99-111) ก็ได ทั้งนี้เจดียทรงปราสาทยอดสวนใหญจะมี มุมรวมกันทั้งสี่ดานรวมเปนสิบสองมุมจึงเรียกวา “ยอมุมไมสิบสอง” ทั้งนี้ บริเวณตัวเรือนของเจดีย นั้นก็ออกแบบเปนซุมจระนําซึ่งมีความหมายเชื่อมโยงไปถึงการเปนมุขทั้งสี่ดานของปราสาทนั่นเอง เหนือตัวเรือนขึ้นไปจะตอดวยยอดรูปทรงสถูปเจดีย ทัง้ นี้ เกรียงไกร เกิดศิริ ไดเสนอวาพัฒนาการของเจดียท รงปราสาทยอดนีน้ า จะเกิดจากการ ถายทอดรูปแบบสถาปตยกรรมและนํามาสูก ารลดทอน ดังกรณีศกึ ษาของ “กูพ ญา” ในสถาปตยกรรม พุกามซึง่ หมายถึง “เจติยะวิหาร” ทีส่ ามารถเขาไปใชสอยพืน้ ทีภ่ ายในได มาสูก ารลดทอนลงเปนเพียง รูปทรงสัญลักษณเทานั้น รวมทั้งไดรับอิทธิพลจากเจดียแบบปาละที่เขามามีบทบาทในเมืองพุกาม และเจดียทรงปราสาทยอดของพุกามก็ไดสงอิทธิพลเขามายังลานนาและสุโขทัยดวย (เกรียงไกร เกิด ศิริ, 2551: 84) นอกจากนี้ รองศาสตราจารย ดร. พิริยะ ไกรฤกษ เสนอวาเจดียทรงปราสาทยอด ควรมีที่มาจากแนวคิดของ “วัชรบัลลังก” ตามที่สนอดกราสไดเสนอไว (สนอดกราส เอเดรียน, เขียน, ภัทรพร สิริกาญจน, 2541: 104) ซึ่งแนวคิดดังกลาวไดถายทอดมาสูการสรางเจดียบริวาร ที่วิหารมหาโพธิ์พุทธคยา ซึ่งยังปรากฏหลักฐานในหุนจําลองมหาโพธิ์วิหารพุทธคยาซึ่งมีจารึกวา สรางขึ้นในรัชกาลจักรพรรดิ์ยงเลอ (Yong Le) (ครองราชยระหวาง พ.ศ.1946-1967) ราชวงศ หมิง (พิริยะ ไกรฤกษ, 2555: 138)
260
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม
วารสารวิชาการ ประจําคณะสถาปตกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
ทั้งนี้ รองศาสตราจารย ดร. พิริยะ ไกรฤกษ ไดกําหนดอายุของเจดียทรงปราสาทยอด ในลานนา คือ เจดียปราสาทยอดเชียงยัน วัดพระบรมธาตุหริภุญชัยใหมีอายุในราวพุทธศตวรรษที่ 22 ระหวาง พ.ศ.2100-2150 และเจดียปราสาทยอดวัดปาสักเมืองเชียงแสน ในราวครึ่งหลังของ พุทธศตวรรษที่ 23 (พิริยะ ไกรฤกษ, 2555: 138) เนื่องจากใชขอมูลกลาวถึงพระภิกษุตารนาถชาว ธิเบตที่มาศึกษาคัมภีรที่วัดหริภุญชัย (พิริยะ ไกรฤกษ, 2555: 138) อยางไรก็ตาม การกําหนดอายุ เจดียท รงปราสาทยอดเชียงยืนดวยขอมูลดังกลาวไดทาํ ใหมอี ายุออ นลงกวาทีค่ วรจะเปน ซึง่ ความเปน จริงแลวเจดียทรงปราสาทยอดนั้นควรมีพัฒนาการอยูในลานนามากอนหนาโดยไดรับอิทธิพลมาจาก พุกามดังกลาวมาแลวขางตน อาจเปนไดวา รูปทรงของเจดียท รงปราสาทยังอาจมีรปู ทรงทีม่ ลี กั ษณะเฉพาะทีม่ คี วามหมาย ถึงการสรางเจดียบรรจุอัฐิของพระบรมวงศานุวงศชั้นสูงดวยก็อาจเปนได เนื่องจากรูปแบบของเจดีย ทรงปราสาทยอดนี้จะเห็นไดชัดวาเปนการบูรณาการรูปทรงของ “ปราสาท” และ “เจดีย” เขาอยู ในสถาปตยกรรมองคเดียวกัน ซึ่งในประเด็นเรื่องการออกแบบสถาปตยกรรมเจดียทรงปราสาทยอด นี้ สันนิษฐานวาสุโขทัยไดรับแรงบันดาลใจในการทําเจดียทรงปราสาทนี้ตอมาจากลานนาซึ่งมีความ นิยมในการกอสรางเจดียท รงปราสาทนีม้ ากอนหนาแลว เชน เจดียว ดั ปาสักเมืองเชียงแสน เจดียเ ชียง ยัน วัดพระบรมธาตุหริภุญชัย เมืองหริภุญไชย เปนตน
ภาพที่ 6: หุนจําลองสําริดวิหารมหา โพธิพทุ ธคยาทีห่ ลอขึน้ ในสมัยราชวงศห มิง รัชกาลจักรพรรดิยงเลอ ซึ่งแสดงให เห็นถึงเจดียแบบวัชรบัลลังก (กรอบสี เหลือง) ซึง่ รองศาสตราจารย ดร. พิรยิ ะ ไกรฤกษเสนอวาสงอิทธิพลในการสราง เจดียทรงปราสาทยอดในประเทศไทย ทีม่ า: พิรยิ ะ ไกรฤกษ. กึง่ พุทธกาลพุทธ ศิลปไทย. กรุงเทพฯ: 2555. หนาที่ 105.
ศาสตราจารย เกียรติคุณ ดร. สันติ เล็กสุขุมกําหนดอายุการกอสราง “เจดียทรงปราสาท ยอดเชียงยืน วัดพระบรมธาตุหริภญ ุ ชัย” ไววา ควรจะสรางในราวครึง่ แรกของพุทธศตวรรษที่ 19 (สันติ เล็กสุขมุ , 2553: 170) รวมทัง้ ยังเสนอวาอาจจะยังไมอาจยุตไิ ดวา ควรจะสรางในชวงสมัยปลายหริภญ ุ ชั ยหรือสมัยตนของลานนา (สันติ เล็กสุขุม, 2549: 93) ทั้งนี้ศาสตราจารย ดร. ศักดิ์ชาย สายสิงห ได กําหนดอายุเจดียเชียงยืนอยูในราวปลายสมัยหริภุญไชยจนถึงตนสมัยลานนาตอนตน (ศักดิ์ชาย สาย สิงห, 2546: 74) สําหรับลวดลายตกแตงนั้นควรมาปนบูรณะเสริมในชั้นหลังราวพุทธศตวรรษที่ 21 (ศักดิช์ าย สายสิงห, 2546: 74) ในขณะทีอ่ าจารยจริ ศักดิ์ เดชวงศญา เสนอวาสวนยอดนัน้ นาจะมีอายุ กอนพุทธศตวรรษที่ 19 (จิรศักดิ์ เดชวงศญา, 2531: 18)
ฉบับที่ 29 (มกราคม-ธันวาคม 2558) 261
สําหรับ “เจดียทรงปราสาทยอดวัดปาสักเชียงแสน” ศาสตราจารย เกียรติคุณ ดร. สันติ เล็กสุขุม กําหนดอายุในราวกลางพุทธศตวรรษที่ 19 (สันติ เล็กสุขุม, 2553: 156) และศาสตราจารย ดร. ศักดิ์ชาย สายสิงหไดอภิปรายในประเด็นเรื่องลวดลายที่ประดับตกแตงจึงใหขอเสนอวาควรสราง ขึน้ ในราวตน หรือกลางพุทธศตวรรษที่ 19 และแสดงใหเห็นถึงความสัมพันธกนั ระหวางแรงบันดาลใจ จากหลากหลายแหลง อาทิ พุกาม จีน เปนตน (ศักดิ์ชาย สายสิงห, 2546: 79) ทั้งนี้ จากการศึกษา ของอาจารยจิรศักดิ์ เดชวงศญามีขอเสนอวา แมวาเจดียวัดปาสักจะถูกสรางขึ้นภายใตแรงบันดาลใจ ในรูปแบบมาจากหลายแหลง โดยเฉพาะพุกามก็ตาม หากแตแหลงที่สําคัญนั้น คือ ศิลปะหริภุญไชย (จิรศักดิ์ เดชวงศญา, 2539: 48)
ภาพที่ 7: ภาพซาย คือ เจดียวัดปาสัก เมืองเชียงแสน จังหวัดเชียงราย และ ภาพขวา คือ เจดียเชียงยัน วัดพระธาตุ หริภญ ุ ชัย เมืองหริภญ ุ ไชย จังหวัดลําพูน
ทั้งนี้ การออกแบบวางผังที่มีสรางเจดียรายทรงปราสาทลอมรอบพระปรางคประธานนั้น ปรากฏมีอยูที่วัดมหาธาตุสุโขทัย ซึ่งจากการศึกษาของวิโรจน ชีวาสุขถาวรใหขอเสนอวา เจดียทรง ปราสาทยอดที่สรางลอมรอบเจดียประธานทรงพุมขาวบิณฑที่วัดพระศรีรัตนมหาธาตุสุโขทัยนั้นควร สรางขึ้นในป พ.ศ. 1927 หลังจากที่พระมหาธรรมราชาลิไทเสด็จสวรรคต (วิโรจน ชีวาสุขถาวร. 2545: 93-94) เนื่องจากมีการคนพบจารึกกลาวถึงการบูรณปฏิสังขรณสถูปเจดียบรรจุอัฐิพระมหา ธรรมราชาลิไทในเจดียรายทรงปราสาทองคหนึ่ง จึงทําใหสามารถกําหนดอายุการกอสรางเจดียราย ทรงปราสาทนี้ไดชัดเจน (พิเศษ เจียจันทรพงษ, 2536: 94) และจากหลักฐานดังกลาวทําใหทราบ ถึงธรรมเนียมในการกอสรางเจดียบรรจุอัฐิเปนเจดียรายอยูภายในวัดพระศรีรัตนมหาธาตุอันเปรียบ เสมือนการไดเฝาแหนองคพระบรมสารีริกธาตุของพระพุทธองคตราบจนสิ้นอายุขัยดวยนั่นเอง ทั้งนี้ จึงเห็นไดวา หากพิจารณาในลําดับทางประวัติศาสตรแลว เจดียทรงปราสาทยอดในลานนาทั้ง เจดีย ปราสาทยอดเชียงยืน วัดพระบรมธาตุหริภุญชัย และเจดียทรงปราสาทยอดวัดปาสัก เมืองเชียงแสน ลวนแตสรางขึ้นกอนหนาเจดียทรงปราสาทยอดที่สรางเปนเจดียมุมของเจดียประธานวัดพระศรีรัตน มหาธาตุสุโขทัย
262
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม
วารสารวิชาการ ประจําคณะสถาปตกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
ภาพที่ 8: แบบสถาปตยกรรมแสดง เจดียประธานวัดพระศรีรัตนมหาธาตุ สุโขทัย ซึง่ เปนเจดียท รงพุม ขาวบิณฑ และมีเจดียทิศทรงปรางคยอดเจดีย และเจดียมุมทรงปราสาทยอดเจดีย
หากพิจารณาประวัตศิ าสตรอยุธยาในชวงเวลาดังกลาวจะเห็นวา อยุธยาไดพยายามขยายขัณฑสีมาออกไปยัง หัวเมืองฝายเหนือ คือ เมืองพิษณุโลก เมืองชากังราว เมืองเชียงใหม และเมืองลําปาง มาตั้งแตรัชกาลสมเด็จพระบรม ราชาธิราชที่ 1 (พระราชพงศาวดารกรุงเกา ฉบับหลวงประเสริฐ, 2542: 212) ซึง่ ศาสตราจารย เกียรติคณ ุ ดร. สันติ เล็ก สุขมุ ก็สนั นิษฐานวาสรางขึน้ ในรัชกาลสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 1 ในปพ.ศ. 1917 (สันติ เล็กสุขมุ , 2541: 30) เพราะ ฉะนัน้ นับตัง้ แตรชั กาลสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 1 อยุธยานัน้ รูจ กั หัวเมืองฝายเหนือเปนอยางดี ในการนี้ จึงอาจจะเปน ไดวา อยุธยาไดรบั แรงบันดาลใจในการออกแบบสถูปเจดียท รงปราสาท และมีการวางผังใหสถูปทรงปราสาทดังกลาวทํา หนาทีเ่ ปนเจดียร ายลอมรอบองคพระมหาธาตุดว ย ทัง้ นีแ้ สดงใหเห็นวาแบบแผนการสรางสรรคเจดียท รงปราสาทลอม รอบเจดียป ระธานทีว่ ดั มหาธาตุสโุ ขทัยทีเ่ พิง่ ถูกสรางในป พ.ศ.1927 ก็ไดสง อิทธิพลเนือ่ งตอมายังการสรางเจดียร ายทรง ปราสาททีล่ อ มรอบเปนบริวารของพระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยา ทวาก็มกี ารสรางสรรครปู ทรงอันงดงามแตกตางไปจาก รูปทรงเดิมทวายังทิ้งรองรอยของแรงบันดาลใจอยู โดยเฉพาะการใชชุดฐานแบบบัวลูกฟกซึ่งเปนลักษณะเฉพาะของ ฐานของสถูปทรงปรางค (สันติ เล็กสุขุม, 2548: 171) นอกจากนี้ สวนเรือนยอดของเจดียทรงปราสาทยอดเหนือองค ระฆังทีต่ อ ขึน้ ไปเปนเรือนยอดทีเ่ ปนปลองไฉนขนาดใหญโดยไมมบี ลั ลังกนยี้ งั สะทอนใหเห็นความสัมพันธกบั เจดียแ บบ พมาซึง่ รับผานลานนามาดวย (สันติ เล็กสุขมุ , 2553: 241) ยังมีพระมหาธาตุวดั พระรามอีกองคทมี่ กี ารออกแบบวางผัง ใหมกี ารกอสรางเจดียร ายทรงปราสาทลอมรอบซึง่ ก็เปนพระมหาธาตุทสี่ รางขึน้ ในรัชกาลสมเด็จพระราเมศวรดวยเชนกัน
ฉบับที่ 29 (มกราคม-ธันวาคม 2558) 263
ภาพที่ 9: เจดียมุมทรงปราสาทยอดเจดีย ของพระมหาธาตุวัดพระราม สรางในรัชกาล สมเด็จพระราเมศวร
3.3 มณฑปบริวาร จากเอกสารพระราชพงศาวดารอยุธยาไดกลาวถึงเหตุการณ “สมเด็จพระบรมราชาธิราช ที่ 2” หรือพระนามที่เปนที่รูจักกันคือ “สมเด็จเจาสามพระยา” ที่พระองคทรงยกกองทัพไปยึดเมือง พระนครเขามาอยูภ ายใตพระราชอํานาจได ในครัง้ นัน้ โปรดเกลาฯ ใหเคลือ่ นยายประติมากรรมสําริด รูปตางๆ จากเมืองพระนครหลวงมายังกรุงศรีอยุธยา ทัง้ นี้ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยาฉบับหลวง ประเสริฐอักษรนิตไิ์ ดกลาวแตเพียงวา “...ครัง้ นัน้ ทานจึงใหพญาแกวพญาไท แลรูปภาพทัง้ ปวงมายังกรุง ศรีอยุธยา” (พระราชพงศาวดารกรุงเกา ฉบับหลวงประเสริฐ, 2542: 214) สําหรับพระราชพงศาวดาร กรุงสยามฯ ใหขอ มูลวา “ทานจึง่ ใหเอาพญาแกว พญาไท แลครอบครัว แลทัง้ รูปพระโค รูปสิงหสตั วทงั้ ปวงมาดวย ครั้นถึงกรุงศรีอยุธยาจึ่งใหเอารูปสัตวทั้งปวงไปบูชาไว ณ วัดพระศรีรัตนธาตุบาง ไปไววัด พระศรีสรรเพชญบาง” (พระราชพงศาวดารกรุงสยาม จากตนฉบับของบริติชมิวเซียม กรุงลอนดอน, 2542: 15) สําหรับพระราชพงศาวดารอยุธยาฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) กลาวา “...ทานจึงใหเอาพญา แกว พญาไท และครอบครัว ทัง้ พระโค รูปสิงหสตั วทงั้ ปวงมาดวย ครัน้ ถึงพระณครศรีอยุธยาจึงใหเอา รูปสัตวทั้งปวงไปบูชาไว ณ พระศรีรัตนมหาธาตุบาง ไววัดพระศรีรัตนมหาธาตุบาง ไววัดพระศรีสรร เพ็ฐญบาง” (พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), 2542: 216)
264
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม
วารสารวิชาการ ประจําคณะสถาปตกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
จะเห็นวาพระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยาฉบับหลวงประเสริฐอักษรนิติ์นั้นไมไดบอกวา เมื่อนําประติมากรรมเหลานั้นมาแลวโปรดเกลาฯ ใหนําไปประดิษฐานที่ใด สวนเอกสารอีก 2 ฉบับ ไดบอกวาใหไปประดิษฐานที่วัดพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยา และวัดพระศรีสรรเพชญ ซึ่งคงเปนการ เขียนขยายความขึน้ ในภาพหลังเมือ่ เห็นวาประติมากรรมเหลานัน้ ไปประดิษฐานอยูท ใี่ ดบาง เนือ่ งจาก ในรัชกาลสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 2 นั้น วัดพระศรีสรรเพชญยังไมไดสราง นอกจากนี้ ขอมูลที่ กลาวในพระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) อาจจะตีความไปไดอีกวายังมี การนําประติมากรรมไปประดิษฐานที่วัดอื่นที่มีพระมหาธาตุเปนประธานของวัดอีกดวย ซึ่งในการ ศึกษานี้ จึงสันนิษฐานวาประติมากรรมตางๆ นั้นควรนํามาตั้งอยูลอมรอบพระศรีรัตนมหาธาตุ และ มีการสรางมณฑปคลุมไว ตอมาประติมากรรมเหลานี้ไดถูกเคลื่อนยายตอไปยังกรุงหงสาวดีเมื่อคราว เสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่ 1 ในป พ.ศ. 2099 ดังกลาวไวในพระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพัน จันทุนมาศ (เจิม) ความวา “พระเจาหงสาวดีก็ใหเขาเอาครัวอพยพชาวพระนคร แลรูปภาพทั้งปวงใน หนาพระบันชันสิงคนั้นสงไปเมืองหงษาวดี...” (พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), 2542: 272) ซึง่ บงชีว้ า ไดขนเอาประติมากรรมเหลานีไ้ ป ตอมาเมือ่ ยะไขยกทัพมาตีเมืองหงสาว ดีก็ไดขนยายรูปหลอสําริดเหลานี้ไปยังแควนยะไข และเมื่อพระเจาปดุงตีแควนยะไขไดสําเร็จก็โปรด ใหขนรูปหลอสําริด พรอมกับอัญเชิญพระมหามัยมุนีมาประดิษฐานยังเมืองมัณฑะเลย
ภาพที่ 10: ตัวอยางประติมากรรมสําริดเทาที่ยังหลงเหลืออยูที่มัณฑะเลย กลาวคือ เมื่อสมเด็จพระบรม ราชาธิราชที่ 2 (เจาสามพระยา) ใหขนยายมาจากเมืองพระนครและนํามาถวายไวทวี่ ดั พระศรีรตั นมหาธาตุ อยุธยา ตอมาคราวเสียกรุงศรีอยุธยาครัง้ ที่ 1 พระเจาบุเรงนองใหขนยายไปยังเมืองหงสาวดีและเมือ่ กองทัพ ยะไขมชี ยั เหนือเมืองหงสาวดีกน็ าํ ไปไวทแี่ ควนยะไข จนกระทัง่ พระเจาปะดุงตีแควนยะไขสาํ เร็จ จึงโปรดเกลาฯ ใหขนยายมาพรอมกับการอัญเชิญพระมหามัยมุนีมายังกรุงมัณฑะเลย
ฉบับที่ 29 (มกราคม-ธันวาคม 2558) 265
แมวากองทัพพระเจาบุเรงนองจะไดขนประติมากรรมสําริดเหลานี้ไปจากวัดพระศรีรัตน มหาธาตุอยุธยาจนหมดสิน้ ก็ตาม หากแตในชวงเวลาตอมาคงไดมกี ารหลอประติมากรรมสําริดขึน้ ใหม ทดแทน แตทวาคงไมหลงเหลือถึงปจจุบนั ดวยภัยของสงครามคราวเสียกรุงศรีอยุธยาครัง้ ที่ 2 ดังกลาว ถึงในพระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับฟาน ฟลีต คงเหตุการณคราวที่สมเด็จพระเจาปราสาท ทองจะบูรณปฏิสังขรณพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยา กลาววา “...เมื่อสองสามเดือนที่แลวพระองคศรี ธรรมราชาธิราชไดทรงใหรื้อวัดจนถึงฐานและทรงยายรูปหลอทองแดงซึ่งประดิษฐานอยูนั้นออกไป ไกลหลายวา เพื่อที่จะสรางวัดใหม ณ ที่ประดิษฐานรูปหลอทองแดง...” (พระราชพงศาวดารอยุธยา ฉบับวันวลิต, 2546: 247) จากการสํารวจรังวัดพบวา ซากมรดกทางสถาปตยกรรมสวนที่เหลือนั้นมีลักษณะเปนฐาน สีเ่ หลีย่ ม หรือสีเ่ หลีย่ มยอมุม ตัง้ อยูส บั หวางกับเจดียบ ริวารทีเ่ รียงรายอยูร อบองคพระศรีรตั นมหาธาตุ บนฐานดังกลาวมีการกอเปนเสาอิฐยอมุม เวนตรงกลางไวจึงทําใหผังพื้นเทาที่เหลืออยูนั้นมีลักษณะ เปนผังของมณฑปโถง จึงสันนิษฐานวาเปนที่ตั้งประดิษฐานประติมากรรมหลอสําริดที่ถูกเคลื่อนยาย มาจากเมืองพระนครเพื่อถวายเปนพุทธบูชาแกองคพระศรีรัตนมหาธาตุ และทําใหความหมายของ พระปรางคพระศรีรตั นมหาธาตุมคี วามหมายของการเปนเขาพระสุเมรุโดยสมบูรณเพราะฉะนัน้ แมวา รูปหลอสําริดเหลานีจ้ ะถูกเคลือ่ นยายไปยังเมืองหงสาวดีกจ็ งึ ไดมกี ารหลอรูปประติมากรรมหลอสําริด มาติดตั้งใหมทดแทนนั่นเอง นอกจากนี้ การนํารูปหลอสําริดรูปสัตวหิมพานตยังสะทอนอยูใหเห็นใน ธรรมเนียมการสรางหุน รูปสัตวหมิ พานตตกแตงรอบพระเมรุสาํ หรับพระราชพิธถี วายพระเพลิงพระบรม ศพกษัตริยและพระบรมวงศานุวงศดวยนั่นเอง
ภาพที่ 11: ตัวอยางรูปสัตวที่ใชตกแตงโดยรอบพระเมรุที่ชวยสรางความหมายของนัยที่เชื่อมตอกับ เขาพระสุเมรุไดแจมชัดขึ้น
สําหรับการสันนิษฐานรูปแบบสถาปตยกรรมมณฑปบริวารจึงเลือกใชลักษณะมณฑป เครื่องไมที่มีรูปทรงแบบมณฑปในสมัยอยุธยาตอนปลายที่ยังสืบทอดรูปแบบตอเนื่องมาจนกระทั่ง รัตนโกสินทรในการขึ้นรูปทรงสถาปตยกรรมมณฑปราย เนื่องจากเมื่อพิจารณาผังพื้นที่มีลักษณะ เปนมณฑปที่มีพื้นที่ตรงกลางโลงสําหรับติดตั้งประติมากรรมหลอสําริด และจะเห็นไดวาชุดเสาดัง
266
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม
วารสารวิชาการ ประจําคณะสถาปตกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
กลาวนั้นไมมีกําลังเพียงพอที่จะรับเรือนยอดเครื่องกอซึ่งมีนํ้าหนักมากได เพราะฉะนั้นแนวทางการ สันนิษฐานรูปแบบที่นาจะเปนของอาคารสวนนี้จึงนาจะเปนมณฑปหลังคาเปนเครื่องไม อยางไรก็ดี รูปแบบสถาปตยกรรมนัน้ อาจจะเปนเชนไรก็ได หากแตระบบโครงสรางนัน้ เห็นจะไมหนีไปจากทีก่ ลาว มา นอกจากนี้ ศาสตราจารย เกียรติคุณ ดร. สันติ เล็กสุขุม ไดใหขอเสนอวาลวดลายปูนปนที่ตกแตง อยูน นั้ แสดงถึงการสรางในสมัยอยุธยาตอนปลายซึง่ มากอสรางแทรกในภายหลัง (สันติ เล็กสุขมุ , 2522: 65) ซึ่งการกําหนดอายุดังกลาวนั้นก็สอดคลองกับขอเสนอ
ภาพที่ 12: ซากฐาน และเสาของมณฑปบริวารที่สรางอยูลอมรอบพระศรีรัต มหาธาตุสลับหวางกับเจดียบริวารทรงปราสาทยอด สันนิษฐานวาเปนที่ติดตั้งรูป หลอสําริด ทัง้ นีส้ ว นของหลังคาควรจะเปนเครือ่ งยอดโครงสรางไม เพราะเสาเครือ่ ง กอนั้นไมอาจจะรับนํ้าหนักได
3.4 เจดียมุม ระเบียงคด เจดียมุมนั้นถูกสรางขึ้นอยูตรงบริเวณมุมของผังบริเวณภายในวงลอมของพระระเบียงคด สืบเนื่องจากวาเจดียมุมทั้ง 4 องคนี้ นั้นคงมีเพียงองคดานตะวันออกเฉียงเหนือเพียงองคเดียวที่อยูใน สภาพทีเ่ ห็นรูปแบบสถาปตยกรรมชัดเจน ในขณะทีเ่ จดียอ งคอนื่ ๆ ทังทลายลงมากคงเหลือแตสว นฐาน และไดรับการบูรณปฏิสังขรณใหมแตทวาดูแลวระเบียบสัดสวนนั้นผิดเพี้ยนไปมาก จนทําใหทําการ ศึกษาลักษณะทางสถาปตยกรรมไดคอนขางยาก ทั้งนี้ สามารถจําแนกรูปแบบสถาปตยกรรม และ รูปแบบที่ควรจะเปนของเจดียมุมไดดังตอไปนี้ 3.4.1 เจดียมุมทางดานตะวันออก สําหรับเจดียในรูปแบบดังกลาวนี้ มีชื่อเรียกหลักๆ ในทางวิชาการ 2 ชื่อดวยกัน คือ “เจดีย เหลี่ยมยอมุม” และ “เจดียเหลี่ยมเพิ่มมุม” อยางไรก็ดี เนื่องจากเจดียคูทางดานหนา หรือทางทิศ ตะวันออกของผังบริเวณภายในระเบียงคดนั้นมีลักษณะเปน “เจดียทรงปราสาท” ในที่นี้ จึงขอเรียก ชื่อวา “เจดียทรงปราสาทผังเหลี่ยมยอมุม” ทั้งนี้ องคมุมดานตะวันออกเฉียงใตไดพังทลายลง และ ไดรับการบูรณะสวนฐานขึ้นใหม และองคมุมดานตะวันออกเฉียงเหนือยังคงสภาพโดยรวมคอนขาง สมบูรณ คงถูกปฏิสังขรณซอมเฉพาะสวนยอดจนสมบูรณ
ฉบับที่ 29 (มกราคม-ธันวาคม 2558) 267
สําหรับรูปแบบสถาปตยกรรมของเจดียทรงปราสาทผังสี่เหลี่ยมยอมุมนี้มีรูปทรงคลายกับ เจดียศรีสุริโยทัยวัดสวนหลวงสบสวรรค เจดียประธานวัดญาณเสน เจดียภูเขาทอง ซึ่งศาสตราจารย เกียรติคุณ ดร. สันติ เล็กสุขุม สันนิษฐานวาเปนเจดียที่กอสรางอยูในชวงสมัยอยุธยาตอนกลาง (สันติ เล็กสุขมุ , 2544: 97-100) และไดเสนอวาเจดียร ปู แบบนีส้ รางขึน้ ครัง้ แรกในรัชกาลสมเด็จพระมหาจักร พรรดิ สําหรับอาจารย น.ณ ปากนํ้า ไดใหขอเสนอวารูปแบบเจดียแบบผังสี่เหลี่ยมยอมุมนั้นเปนรูป แบบทีพ่ ฒ ั นาตอเนือ่ งมาจากปรางค และกําหนดอายุของเจดียอ งคนวี้ า มีมาตัง้ แตสมัยอยุธยาตอนกลาง เปนตนมา (น. ณ ปากนํา้ . 2540: 225) และอาจารยสรุ นิ ทร ศรีสงั ขงามไดเสนอวารูปแบบเจดียแ บบนี้ สรางขึน้ เปนครัง้ แรกในรัชกาลสมเด็จพระเจาปราสาททอง ดังจะเห็นไดวา รูปแบบสถาปตยกรรมของ เจดียแบบนี้ยังไมมีจุดยุติวาถูกสรางขึ้นในชวงเวลาใด เนื่องจากมีผูสันนิษฐานไปในทิศทางที่แตกตาง กันไปตามกรอบความคิด และเครื่องมือของศาสตรที่แตกตางกันออกไป อยางไรก็ตาม รูปทรงทาง สถาปตยกรรมโดยรวมของเจดียทรงปราสาทผังสี่เหลี่ยมยอมุมคูหนาดังกลาวนั้นมีรูปแบบที่ใกลชิด กับเจดียป ระธานวัดญาณเสนมากกวาเจดียอ งคอนื่ ๆ ทัง้ นี้ เจดียป ระธานวัดญาณเสนนัน้ ไมมหี ลักฐาน บงชี้วาสรางขึ้นในสมัยใด แตในการศึกษาของสุรินทร ศรีสังขงาม ซึ่งใชระเบียบวิธีทางประวัติศาสตร สถาปตยกรรมใหขอเสนอวา เจดียวัดญาณเสนนั้นควรสรางขึ้นในสมัยรัชกาลสมเด็จพระนารายณ มหาราช (สุรินทร ศรีสังขงาม, 2548: 214) นอกจากนี้ หากพิจารณาในแงความนิยมในการสรางเจดียผังเหลี่ยมยอมุมเปน “เจดียคู” จะเห็นวานิยมมากในสมัยพระเจาปราสาททอง อาทิเชน เจดียคูหนาวัดไชยวัฒนาราม และเจดียคูวัด ชุมพลนิกายารามนั้น จึงสันนิษฐานวาอาจมีการซอมแปลงรูปทรงเจดียคูหนาที่มีรูปแบบเปนเจดียที่มี องคระฆังบนชุดฐานผังแปดเหลีย่ มแบบเดิมมาเปนเจดียท รงปราสาทในผังสีเ่ หลีย่ มยอมุมในสมัยสมเด็จ พระเจาปราสาททองพรอมกับการบูรณปฏิสงั ขรณวดั พระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยาครัง้ ใหญ หรืออาจจะ กอสรางขึน้ ในสมัยสมเด็จพระนารายณมหาราช ตามการขอเสนอวาเจดียป ระธานวัดญาณเสนซึง่ มีรปู ทรงพองกับเจดียอ งคนี้ ทัง้ นี้ อาจจะสรางขึน้ ในคราวเดียวกับการบูรณปฏิสงั ขรณระเบียงคดทีแ่ ลเห็น การเจาะชองประทีปอันเปนเอกลักษณสาํ คัญของศิลปสถาปตยกรรมสมัยสมเด็จพระนารายณมหาราช จากที่กลาวมาขางตน จึงมีขอสังเกตวา มีจารีตในการสรางเจดียประจํามุมของพระศรีรัตน มหาธาตุอยุธยามาตัง้ แตสมัยเมือ่ แรกสรางแลว และอยางนอยตองมีมากอนหนาการทีส่ มเด็จพระบรม ราชาธิราชที่ 2 หรือสมเด็จเจาสามพระยาสรางวัดราชบูรณะ จนกระทัง่ มีการบูรณปฏิสงั ขรณเจดียม มุ คูด า นหนาทางทิศตะวันออกดวยการใชรปู ทรงของเจดียท รงปราสาทผังสีเ่ หลีย่ มยอมุมมากอสรางเปน เจดียคูดานหนา ซึ่งนัยยะของการกอสรางเจดียรูปทรงดังกลาวนั้นอาจมีความสัมพันธกับเจดียที่อุทิศ สวนกุศลสําหรับบุคคล หรือบรรจุอฐั ขิ องผูว ายชนมดว ยก็เปนได ดังตัวอยางเชน เจดียผ งั สีเ่ หลีย่ มยอมุม คูห นาวัดไชยวัฒนาราม เจดียผ งั สีเ่ หลีย่ มยอมุมคูห นาวัดชุมพลนิกายาราม และแมแตเจดียผ งั สีเ่ หลีย่ ม ยอมุมคูห นาปราสาทพระเทพบิดรซึง่ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช รัชกาลที่ 1 แหง กรุงรัตนโกสินทร ไดสรางเพื่ออุทิศพระราชกุศลถวายพระปฐมบรมราชนก และพระบรมราชมารดา ของพระองค ซึ่งขอสังเกตเรื่องรูปแบบของเจดียผังสี่เหลี่ยมยอดมุมกับการเปนเจดียที่มีนัยยะความ สัมพันธกับบุคคลที่กลาวมานี้จําเปนตองทําการศึกษาเชิงลึกตอไป
268
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม
วารสารวิชาการ ประจําคณะสถาปตกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
3.4.2 เจดียมุมทางดานตะวันตก เจดียคูทางดานหลัง หรือทางทิศตะวันตกของผังบริเวณภายในระเบียงคด มีลักษณะเปน “เจดียท รงระฆังบนชุดฐานผังแปดเหลีย่ ม” ทัง้ นี้ องคมมุ ทางดานตะวันตกเฉียงใตไดพงั ทลายลง และ ไดรบั การบูรณะสวนฐานขึน้ ใหม และองคมมุ ดานตะวันตกเฉียงเหนือยังคงสมภาพโดยรวมถึงสวนองค ระฆัง สวนบัลลังกและปลองไฉนพังลงมา ซึ่งปจจุบันยังไมไดรับการปฏิสังขรณ ทั้งนี้ เจดียทรงระฆังบนชุดฐานผังแปดเหลี่ยมนี้ ปรากฏมาตั้งแตในสมัยอยุธยาตอนตน ดัง ตัวอยางของการกอสรางเจดียรูปทรงดังกลาวเปนเจดียมุมบนฐานไพทีพระมหาธาตุประธานวัดราช บูรณะ ซึ่งแนชัดวาสรางขึ้นพรอมกับพระมหาธาตุวัดราชบูรณะดวย นอกจากนี้ก็ยังมีการสรางเจดีย แบบนี้ที่อื่นๆ เชน เจดียวัดชะราม เปนตน 4. สรุปผลการศึกษา
จากการศึกษา “รูปแบบสถาปตยกรรมขององคพระศรีรตั นมหาธาตุอยุธยา ทีไ่ ดรบั การบูรณ ปฏิสังขรณใหมในสมัยสมเด็จพระเจาปราสาททอง” ในป พ.ศ. 2176 ซึ่งการศึกษาในสวนนี้ใชขอมูล ทางประวัตศิ าสตร ภาพถายเกา และขอมูลจากการกับการสํารวจรังวัด ซึง่ พบวา มีการแกไขทรวดทรง ของพระมหาธาตุใหสูงเพรียวขึ้นกวาเดิม จาก 19 วา หรือเทากับประมาณ 38 เมตร เปน 1 เสน 2 วา หรือเทากับประมาณ 44 เมตร สําหรับนพศูลใชของเดิมที่สูง 3 วา หรือประมาณ 6 เมตร นอกจาก การซอมแกสัดสวนของเรือนยอดแลว ยังมีการกออิฐเสริมเปนมุขอีก 3 ดานและมีการกอสรางสถูป ทรงปรางคบนสันหลังคามุขทิศทั้ง 4 ดาน รวมทั้งคงมีการบุเรือนยอดดวยทองจังโกและปดทองเชน เดียวกับพระมหาธาตุวัดไชยวัฒนาราม เนื่องจากคณะทูตลังกาที่เขามาเยี่ยมเยือนในรัชกาลสมเด็จ พระเจาอยูหัวบรมโกศไดกลาววาพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยามีลักษณะเรือนยอดเปนพระปรางค 5 ยอดปดทอง ทั้งนี้ มีขอเสนอวาพระปรางคมุมที่อยูบนฐานไพทีนั้นก็ควรจะถูกสรางขึ้นในชวงเวลา เดียวกันนี้ และไดทําใหรูปทรงโดยรวมของพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยามีลักษณะเปนพระปรางค 9 ยอดดวย สําหรับ “เจดียบริวารทรงปราสาทยอด” นั้น ควรจะสรางมาตั้งแตระยะแรกของการสราง วัดในชวงรัชกาลสมเด็จพระราเมศวร โดยไดรับแรงบันดาลใจจากเจดียทรงปราสาทบริวารของเจดีย วัดมหาธาตุสุโขทัย ซึ่งเจดียบริวารเหลานี้สรางในป พ.ศ.1927 สําหรับ “มณฑปราย” สันนิษฐานวา สรางมาตัง้ แตรชั กาลสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 2 (เจาสามพระยา) เพือ่ วางรูปหลอสําริดทีน่ าํ มาจาก เมืองพระนครทีท่ รงถวายเปนพุทธบูชา อยางไรก็ดี ในคราวเสียกรุงศรีอยุธยาคงไดถกู รือ้ เพือ่ ขนเอารูป หลอสําริดดังกลาวไปยังเมืองหงสาวดี แตคงไดรบั การบูรณปฏิสงั ขรณและหลอรูปสําริดขึน้ ใหมอกี ครัง้ เนือ่ งจากเอกสารจดหมายเหตุชาวตางชาติไดกลาวถึงรูปสําริดดังกลาวอีกครัง้ ในรัชกาลสมเด็จพระเจา ปราสาททอง สําหรับ “เจดียมุม” ตรงรักแรระเบียงคดดานใน ซึ่งควรจะสรางมาแตเดิมในราชรัชกาล สมเเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 2 (เจาสามพระยา) เปนเจดียทรงระฆังบนฐานผังแปดเหลี่ยม ซึ่งตอมา เจดียค หู นาไดถกู ซอมเปลีย่ นเปนเจดียท รงปราสาทยอดผังสีเ่ หลีย่ มยอมุมซึง่ สันนิษฐานวาเปนการซอม ในรัชกาลสมเด็จพระนารายณมหาราช
ฉบับที่ 29 (มกราคม-ธันวาคม 2558) 269
บรรณานุกรม - (2542). “พระราชพงศาวดารกรุงเกา ฉบับหลวงประเสริฐ”. ใน ประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนาภิเษก เลม 1. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร. - (2542). “พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม)”. ใน ประชุมพงศาวดารฉบับ กาญจนาภิเษก เลม 3. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร. - (2542). “พระราชพงศาวดารกรุงสยาม จากตนฉบับของบริติชมิวเซียม กรุงลอนดอน” ใน ประชุม พงศาวดารฉบับกาญจนาภิเษก เลม 3. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร. - เกรียงไกร เกิดศิริ. (2551). พุกาม การกอรูปของสถาปตยกรรมจากกอนอิฐแหงศรัทธา. กรุงเทพฯ: อุษาคเนย. - เกรียงไกร เกิดศิริ และคณะ. (2558). การพัฒนาระบบการสื่อความหมายมรดกทางสถาปตยกรรม ผานระบบอินเตอรเน็ตกรณีศึกษา วัดมหาธาตุอยุธยา. กรุงเทพฯ: มหาวิทยาลัยศิลปากร. - เกรียงไกร เกิดศิร.ิ “พระศรีรตั นมหาธาตุหลักกรุงศีอยุธยา: ความยอกยอนในประวัตศิ าสตรการสถานปนา” ใน วารสารหนาจั่วฉบับประวัติศาสตรสถาปตยกรรม และสถาปตยกรรมไทย. ปที่ 12 (มกราคมธันวาคม 2558) - เกรียงไกร เกิดศิริ และบุณยกร วชิระเธียรชัย. (2557). “พัฒนาการของผังบริเวณวัดพระบรมธาตุนครศรี ธรรมราชจากหลักฐานทางประวัติศาสตร และการสํารวจภาคสนาม”. ใน วารสารหนาจั่วฉบับ สถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม. ปที่ 28 ประจําปการศึกษา 2557. หนา 81-118. - เกรียงไกร เกิดศิร,ิ อิสรชัย บูรณะอรรจน และตะวัน วีระกุล. “สมมติฐานบางประการเกีย่ วกับรูปแบบทาง สถาปตยกรรมพระศรีรัตนมหาธาตุอยุธยาในสมัยเมื่อแรกสถาปนา” ใน วารสารหนาจั่ว ฉบับสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม. ฉบับที่ 29 (มกราคม-ธันวาคม 2558) หนาที่ 225-248. - กรมศิลปากร. (2546). “พระราชพงศาวดารอยุธยา ฉบับวันวลิต”. ใน รวมบันทึกประวัติศาสตรอยุธยา ของฟาน ฟลีต (วัน วลิต). กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร. - จิรศักดิ์ เดชวงศญา. (2531). เครือ่ งยอดลําพูน. เอกสารประกอบการศึกษาวิชาการศึกษาสถาปตยกรรม ไทยชั้นสูง บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร. กรุงเทพฯ: มปพ. - จิรศักดิ์ เดชวงศญา. (2539). พระเจดียเมืองเชียงแสน. เชียงใหม: สุริวงศบุคเซนเตอร. - จีราวรรณ แสงเพ็ชร. (2552). ระบบการจัดและการประดิษฐานพระบรมสารีริกธาตุในประเทศไทย. วิทยานิพนธปริญญาปรัชญาดุษฎีบณ ั ฑิต สาขาวิชาโบราณคดีสมัยประวัตศิ าสตร, บัณฑิตวิทยาลัย, มหาวิทยาลัยศิลปากร. - ดํารงราชานุภาพ, สมเด็จกรมพระยา. (2546). “จดหมายเหตุระยะทางราชทูตลังกาเขามาขอพระสงฆสยาม” ใน ดํารงราชานุภาพ, สมเด็จกรมพระยา. เรื่องประดิษฐานพระสงฆสยามวงศในลังกาทวีป. กรุงเทพฯ: ศิลปวัฒนธรรม. - น.ณ ปากนํ้า. (2540). หาเดือนกลางซากอิฐปูนที่อยุธยา. กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ. - พิเศษ เจียจันทรพงษ. (2536). “อัฐิธาตุเจดียมหาธรรมราชาลิไท เจดียบรรจุกระดูก”. ใน วารสาร ศิลปวัฒนธรรม. 10,2 (ธันวาคม 2536) - พิริยะ ไกรฤกษ. (2555). กึ่งพุทธกาลพุทธศิลปไทย. กรุงเทพฯ: โรงพิมพกรุงเทพ. - วิโรจน ชีวาสุขถาวร. (2545). การศึกษารูปแบบสถาปตยกรรมสุโขทัย กรณีศกึ ษาวัดมหาธาตุ ตําบลเมือง เกา จังหวัดสุโขทัย. วิทยานิพนธปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตร สถาปตยกรรม, บัณฑิตวิทยาลัย, มหาวิทยาลัยศิลปากร. - ศักดิ์ชาย สายสิงห. (2546). ศิลปะลานนา. กรุงเทพฯ: ศิลปวัฒนธรรม.
270
หนาจั่ว: วาดวยสถาปตยกรรม การออกแบบ และสภาพแวดลอม
วารสารวิชาการ ประจําคณะสถาปตกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร
- ศิลป พีระศรี และธนิต อยูโพธิ์. (2502). “วิวัฒนาการแหงจิตกรรมฝาผนังไทย” ใน วิวัฒนาการแหง จิตรกรรมฝาผนังของไทย สถานจิตรกรรมและสารบาญจิตกรรมฝาผนังในหอศิลปะ. พระนคร: กรมศิลปากร. - สนอดกราส เอเดรียน, เขียน, ภัทรพร สิรกิ าญจน. (2541). สัญลักษณแหงพระสถูป. กรุงเทพฯ: อัมรินทร วิชาการ. - เสมอชัย พูลสุวรรณ. (2539). สัญลักษณในงานจิตรกรรมไทยระหวางพุทธศตวรรษที่ 19-24. กรุงเทพฯ: โรงพิมพมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร. - สมคิด จิระทัศนกุล. (2546). คติสญ ั ลักษณ และความหมายของซุม ประตู-หนาตางไทย. กรุงเทพฯ: คณะ สถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร. 2546. - สันติ เล็กสุขมุ . (2522). วิวฒ ั นาการของชัน้ ประดับ และลวดลายสมัยอยุธยาตอนตน. กรุงเทพฯ: อัมรินทร การพิมพ. - สันติ เล็กสุขุม. (2529). เจดียเพิ่มมุม เจดียยอมุม สมัยอยุธยา. กรุงเทพฯ: อัมรินทรการพิมพ. - สันติ เล็กสุขมุ . (2541). เจดียร าย “ทรงปราสาทยอด” วัดราชบูรณะ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา. กรุงเทพฯ: อัมรินทรพริ้นติ้งแอนพับลิชชิ่ง จํากัด. - สันติ เล็กสุขุม. (2542). ศิลปะอยุธยา. กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ. - สันติ เล็กสุขมุ . (2548). “แนวความคิดกับกระบวนกรรมวิธที างชาง: เหตุผลทีเ่ รียกเจดียเ พิม่ มุมแทนเจดีย ยอมุม”. ใน รวมบทความมุมมอง ความคิด และความหมาย: งานชางไทยโบราณ. กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ. - สันติ เล็กสุขมุ . (2548). ประวัตศิ าสตรศลิ ปะไทย (ฉบับยอ) การเริม่ ตนและการสืบเนือ่ งงานชางในศาสนา. กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ. - สันติ เล็กสุขุม. (2549). ศิลปะภาคเหนือ: หริภุญชัย-ลานนา. กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ. - สันติ เล็กสุขุม. (2553). “ประเทศไทยกับงานชางตั้งแตพุทธศตวรรษที่ 19” ใน พัฒนาการของลายไทย: กระหนกกับเอกลักษณไทย. กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ. - สันติ เล็กสุขมุ . (2553). พัฒนาการกระหนกของลายไทย: กระหนกกับเอกลักษณไทย. กรุงเทพฯ: เมือง โบราณ. - สุรนิ ทร ศรีสงั ขงาม. (2548). เจดียเ หลีย่ มยอมุมสมัยอยุธยา. วิทยานิพนธหลักสูตรศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตรสถาปตยกรรม บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร. กรุงเทพฯ: มหาวิทยาลัยศิลปากร. กิตติกรรมประกาศ - ขอขอบพระคุณ อาจารย ดร. วินัย พงศศรีเพียร เมธีวิจัยอาวุโส สกว. อาจารยผูใหคําแนะนํา และ เปนแบบอยางในความมุงมั่นที่จะผลักดันใหงานวิจัยเกิดประโยชนสูสังคม - ขอขอบพระคุณ ศาสตราจารย ดร. เสมอชัย พูลสุวรรณ สําหรับคําแนะนําตางๆ เกี่ยวกับการศึกษาวิจัย - ขอขอบพระคุณ สถาบันวิจยั และพัฒนา มหาวิทยาลัยศิลปากร และสํานักงานคณะกรรมการวิจยั แหงชาติ ทีใ่ ห การสนับสนุนทุนการวิจัย - คณะนักวิจัย ผูชวยวิจัย ผูชวยวิจัยภาคสนาม ทุกๆ ทานที่รวมดําเนินการวิจัยในชุดโครงการนี้ดวยดี เสมอมา คือ อาจารยอสิ รชัย บูรณะอรรจน, อาจารยตะวัน วีระกุล, อาจารยบณ ุ ยกร วชิระเธียรชัย, อาจารยคาํ ซาย พันทะวง มหาวิทยาลัยสุพานุวง หลวงพระบาง สปป.ลาว, คุณสมชาย เชือ้ ชวยชู, อาจารยกุลพัชร เสนีวงศ อยุธยา, คุณนิดถา บุนปานี สําหรับการสํารวจรังวัด ในการสํารวจ ภาคสนาม และการจัดทําแบบสถาปตยกรรม และอื่นๆ - คุณปญจเวช บุญรอด และคุณศรัญ กลิ่นสุคนธ ผูชวยคนควาเอกสารที่เกี่ยวเนื่องกับวัดพระศรีรัตน มหาธาตุอยุธยา