n?Zw-J/-;h-
fe;kBK dh fjsekoh, d/P Go ’u gj[zu ;kvh
www.krishijagran.com
ISSN 2455-1112
;kb 19 ^ nze 4 ^ ngq?b 2017 ^ o[gJ/ 35
+91 9891 405 403
70210 00054
04
sseok
n?Zw.J/.;h. feqPh ikroD
sseok
Gkos dh gqw[~y gfotkoe wkf;e g~fsqek Hkk"kk iatkch o"kZ 19 vad 4 vizSy 2017 #i;s 35/-
y/sh ;wkuko......................................08
;zgkde
n?wH;hH v'wfBe
fBd/Pe
PkfJBh fJwkB[tb n?wHihH tk;B
ekoiekoh ;zgkde
vkH e/HNhH uzvh oftzdo s/tfsnk nfiE thHnkoH
eμgBh ;wkuko.................................17
seBheh ;zgkde
vkH phH;hH fp;tk;
wkoehfNzr w[yh
;zi/ e[wko
S&l ikswn....................................24
;jkfJe ;zgkde
o{ph i?B
;'Pb whvhnk w[yh
nfBe/s f;Bjk
;hBhno g~soeko
fJwokB ykB
g~soeko
ftfgB fwPok ;who fstkoh
;hBhno w?B/io
e/Hi/H ;oB:k
w?B/io
;kok ykBk w/xk Powk w[ez[dB BkfJo
wkoehfNzr ;jkfJe
nc;kBk wfbe uz[eh G{Nhnk g{Bw ftPteowk fozeh g[zvho ;'Bhnk wjkiB fPckbh wjkiB bePwh gKv/ j/wk Powk fgqnzek wzvktohnk
gq;ko gqpzXe
fBPKs Nk~e okj[b f;zx npd[; ;wd
;jkfJe gqpzXe
gqPKs Powk c[oekB e[o?Ph w'fjs nze{ :kdt gqhsh u"jkB nkfJPk ykB g~g{ okJ/ gtB e[wko gtB nkir/ Bo/Ado P/oskN/ fPteKs T[gkfXnkJ/ nkoHn?BH u"p/ feqPB fpjkoh ni/ e[wko jowBgqhs f;zx ezr fdB/P dwkEhnk
nekT{AN; ekƒBh ;bkjeko
T[fds fw~sb e/HphH fJzdok n?uH n;w[dhB
fvIkJhfBzr
:'r/P e[wko fteow f;zx
d|soh ;jkfJe
d/t/Ado f;zx irdhP ikBk oftzdo ikBk okiht
fJzNoftT{..................................26 fJzNoftT{..................................30 fJzNoftT{..................................36 b/Io b/tfbzr.....................................38 pkr^prhuk....................................34 S&l ikswn....................................48
Gft~y......................................60 fwjs.......................................62 okiBhsh..................................64 oin
i/H ;kp{ cojk ykB
To J
fpiB; j?v n?;HJ/HghH iBob w?B/io iB;zgoe
Krishi Jagran Kisan Club 9891405403 Subscribe
KRISHI JAGRAN MAGAZINE laiknd] çdk'kd] eqnzd ,oa Lokeh ,e-lh- Mksfefud ,e-,-lh- Ñf"k tkxj.k % 60@9 rhljk ry] ;wlqQ ljk; ekfdZV] utnhd xzhu ikdZ eSVªks LVs”ku] ubZ fnYyh&110016 ds }kjk ,p-Vh- ehfM;k izsl ch 2] lsDVj&63] uks,Mk&201301] ftyk&xkSrecq) uxj ¼;w-ih-½ *lokZf/kd lqjf{kr U;k; {ks= fnYyhA bl if=dk esa çdkf'kr ys[k ,oa fopkj ys[kdksa ds futh gSaA çdk'kd@laiknd blds fy, mRrjnk;h ugha gSaA
dqy ist 68 Ph. : 011-26511845, 26517923, 45503170 Email : info@krishijagran.com | Web : www.krishijagran.com
n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
Hindi, Punjabi, Gujarati, Marathi, Kannada, Bengali, Telugu,Assamese, Odia, Tamil, Malayalam & English
Nishant Taak 9953756433, 9891889588
SOUTH ZONE KERALA OFFICE A/5-2A, Elankam Gardens Vellayambalam P.O, Thirvananthapuram-10 email: malayalamkrishi@gmail.com Phone:0471 4059009 web: www.krishijagran.com
EAST ZONE ASSAM OFFICE 65, Japorigog Bikrampr, Dispur-781005, Guwahati Mob: 9891 956 956 Email: upasana@krishijagran.com
www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
Mob.: 9727760130, 8195800220
“IwhB pbtkB sK fe;kB XBtkB”
jo c;b bJh nfs T[g:'rh
fe;kBK dh ;/tk ’u jw/Pk fsnko ykd dk ftPkb Gzvko T[gbpX
fe;kBK bJh jo soQK dh
06
;zgkdeh
gq
d/P bJh Io{oh j? i?fte y/sh
d/;, d/P ns/ d[Bhnk Go ’u ykd, ehNBkPe ns/ fwZNh dh f;js T[~s/ j' oj/ wkV/ n;oK pko/ nZi fe;kB ns/ T[gG'rsk uzrh soQK ikDdk j?. jo/e gZXo ’s/ i?fte T[sgkd dh wzr fBozso tX ojh j?. d/P d/ Bkb Bkb ftd/PK, fiZE'A o;kfJDe y/sh dk nkrwB joh eqKsh d/ d"o ftu Gkos ’u j'fJnk, T[BQK dh th wzr j? fe o;kfJD ofjs ykX^nzB T[BQK ƒ gqkgs j'D. i?fte T[sgkdB bJh Gkos s'A p/jso d/P j'o e'Jh BjhA j' ;edk. gozgokrs o{g Bkb 60t/A djke/ s'A gfjbK ;kvh y/sh ns/ gP{nK dk ns[ZN ;zpzX fojk j?. fJj d't/A jh fJe^d{i/ T[~s/ g{oh soQK fBoGo ;B i' fe i?fte y/sh d/ gqw[Zy nzr jB. pfj; iK ftP/ ƒ nZr/ tXkT[D s'A gfjbK J/E/ fJj ikBDk Io{oh j? fe i?fte y/sh eh j? < i?fte y/sh dh jo/e gfoGkPk ftu XkoBk fJj j? fe fe;kB d[nkok fpBk fe;/ pkjoh t;s{ T[g:'r (o;kfJDe ykd, ehNBkPe ns/ BdhB BkPe) d/ y/sh eoe/ fBozso T[sgkdB gqkgs ehsk ikJ/. wZ[y o{g ’u w[Zdk o;kfJD w[es ykX^nzB T[sgkdB dk j? fi; ƒ i?fte y/sh d/ wkfXnw Bkb d[BhnK Go ’u gqkgs ehsk ik fojk j?. fJj fJe gqDkbh j? fi; ftu eJh sZs fit/A fwZNh ’u bkGekoh ihtkD{nK dh frDsh tXkT[Dk, c;b uZeq, c;b gqDkbh, pdbthA c;b, g'Pe sZsK dh g{osh, c;b ;[oZfynk s/ ib gqpzXB w[Zy jB. ikDekoh bJh d[BhnK Go ’u 4200 rv"AfJnK dhnK gqikshnK fwbdhnK jB. fJBQK ftu'A eJh gqikshnK g{oh Xosh T[~s/ ;wkB o{g ftu fwbdhnK jB. IwhB d/ Xoksb, ftfGzB EktK s/ ofjD, G'iB gdkoE ns/ eZY/ rJ/ ;zP'fXs wb d/ nXko ’s/ fJBQK ƒ fszB gqw[Zy P/qDhnK ftu tzfvnk frnk j?. fJBQK ftu'A J/ghi?fJe gqiksh fInkdkso IwhB d/ T[go e{V/ d/ Y/o ftu fwbd/ jB. fJ; gqiksh d/ rzv'J/ f;o| ;VB :'r e{V/ ƒ yKd/ jB. w;B{Jh towh ebuo bJh d' gqikshnK fwbdhnK jB. fJBQK dhnK 6 T[g^ikshnK Gkos ftu fwbdhnK jB. fJBQK ftu'A n?;hBhnk cfNvk gqw[Zy j?. g{oh d[BhnK ’u fJ; dk ;G s'A fInkdk T[g:'r towh ezg';N pDkT[D ftu ehsk ik fojk j?. w"i{dk ;w/A ’u nfijh e'Jh ;fEsh iK gq;fEsh BjhA pDh fe 18 ;kbK dh nDEZe fwjBs Bkb gqd/P ’u ftef;s ns/ ;Ekgs gqDkbh ƒ SZv e/ iho' piN nfXnkswe y/sh ngDkJh ikJ/. fJ; ekoB fe;kBK ftu gqd/P Pk;B dhnK BhshnK d/ gqsh Pzek tX/rh ns/ Gow dh ;fEsh pDh j't/rh. w/ok wzBDk j? fe i/ fJj edw gqd/P ftu u[fenk iKdk j? sK o;kfJD Ifjo ofjs y/sh ƒ nZr/ tXkT[D ftu gqd/P fgSV ikJ/rk ns/ i?fte tXd/ ftPt pIko dk bkG BjhA gqkgs eo ;e/rk.
& n?ZwH;hH v'wfBe
Email: dominic@krishijagran.com
08 y/sh ;wkuko 12 |h;dh fInkdk j't/rk ;oQ'A T[sgkdB
y/
sh wzsokb/ d/ d{;o/ nr/s/ nB[wkB nB[;ko ukb{ oph ;hIB ’u ;o'QA dk T[sgkdB 79H12 bZy NB j'D dk nB[wkB j? i' fe fgSb/ ;kb dh s[bBk ’u 12 |h;dh fInkdk j?. fgSb/ ;kb 67H97 bZy NB ;oQ'A dk T[sgkdB j'fJnk ;h. ikDekoK d/ nB[;ko ukb{ oph ;hIB ’u ;oQ'A dk T[sgkdB 70 s'A 72 bZy NB j'D dk nB[wkB j? idfe d/P ftu ;oQ'A dh ;bkBk ygs 50 s'A 55 bZy NB dh j[zdh j?. fJ; bJh ni/j/ ’u brGr 18 s'A 20 bZy NB ;oQ'A dk pekfJnk ;Nke pu/rk. fJ; soQK wzfBnk ik fojk j? fe T[sgkde wzvhnK ftu 42 |h;dh ezvhPB dh ;oQ'A dh ehws xZN e/ j/mK 3,400 s'A 3,500 o[gJ/ gqsh e[fJzNb pDB dk nB[wkB j? idfe wzvhnK ftu v/noh 3,100 s'A 3,300 o[gJ/ gqsh e[fJzNb fte/rh. e/Ado ;oeko oph eko'pkoh
;hIB 2017^18 bJh ;oQ'A dk fBT{Bsw ;woZEB w[Zb (n?wn?;gh) 3,700 o[gJ/ gqsh e[fJzNb (p'B; ;fjs) s?n ehsk j'fJnk j?. wzsokb/ nB[;ko c;b ;hIB 2016^17 ’u fsjbB T[sgkdB tX e/ 335H96 bZy NB j'D dk nB[wkB j? i' fe jkbhA se dk foekov T[sgkdB j?.
100 Bt/A y/sh ;?ANo y'bQ/ ikDr/ ƒ fJe jIko o[gJ/ s'A tXk e/ fszB jIko o[gJ/ ehsk frnk j?. ;qh f;zx B/ fejk fe ;kb 2016 ftu y/sh f;Zfynk ƒ gq's;kjB d/D bJh gzfvs dhB fdnkb T[gkfXnkJ/ T[~Bs feqPh f;fynk :'iBk nozG ehsh rJh, fi; ftu 5H35 eo'V o[gJ/ d/ piN Bkb 100 ;?ANo y'bQ/ ikD/ jB.
e/A
doh y/sh wzsoh okXk w'jB f;zx B/ BthA fdZbh ’u nk:'fis oki y/sh :{Bhtof;NhnK d/ e[bgshnK ns/ gfoPd ;z;EkBK d/ fBd/PeK d/ ;zw/bB ftu fejk fe y/sh f;Zfynk ƒ tXkT[D bJh d/PGo ftu 100 Bt/A y/sh ;?ANo y'bQ/ ikDr/. J/Bk jh BjhA T[BQK dk gkmeqw th o'Irko ;pzXh j'Dr/ fi; Bkb ftfdnkoEh s/ ftfdnkoEDK gq'c?PBb$wkfjo pD ;eD. fJ; fdPk ’u nkJh;hJ/nko tb'A ‘;N{v?AN o/vh’ :'iBk ubkJh ik ojh j? fi; ftu ;kb 2016^17 ’u ;ko/ ftfdnkoEhnK dh c?b'fPg n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
e/Adoh y/sh wzsoh B/ ikDekoh fdZsh fe d/P ftu BthnK :{Bhtof;Nhnk ns/ ekbiK d/ wkfXnw Bkb y/sh f;Zfynk ƒ gq's;kjB d/D bJh eJh soQK gfjb ehsh rJh j? fit/A fe okfizdo feqPh ftPtftfdnkbk, g{;k, fpjko d/ vkH okfizdo gqPkd e/Adoh feqPh ftPtftfdnkbk, g{;k, fpjko d/ o{g ftu ngrq/v ehsk frnk j?. Bkb jh fJ; d/ sfjs uko Bt/A ekbi y'bQ/ rJ/ jB. w'shjkoh ftu J/ehfeqs y/sh gqDkbh ’s/ fJe okPNoh nB[;zXkB e/Ado ;Ekgs ehsk frnk. ;hJ/:{ fJzckb ftu S/ Bt/A ekbi y'bQ/ rJ/ jB fi; Bkb T[E/ ekbiK dh frDsh tX e/ 13 j' rJh j?. okDh bePwh pkJh e/Adoh feqPh ftPtftfdnkbk, MK;h, p[zd/byzv ftu uko Bt/A ekbi y'bQ/ rJ/ jB fiBQK ftu'A d' T[~so gqd/P ’u ns/ d' ekbi wZX gqd/P ftu jB. www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
10
y/sh ;wkuko
B'
Npzdh B/ c[ZbK d/ fpIB; ƒ ekch gqGkts ehsk j?. d/P dh ;G s'A tZvh c[Zb wzvh rkIhg[o dk fpIB; th brksko vkT{B uZb fojk j?. fJ; wzvh ftu jkb?Av, uhB ns/ j'o J/PhnkJh d/PK s'A fJbktk e'beksk, jfonkDk, :{HghH, gzikp, p?Arb[o{, T[sokyzv ns/ fjwkub gqd/P ;fjs eJh okiK s'A c[Zb nkT[Ad/ jB. c[Zb eko'pkohnK dk efjDk j? fe iBtoh d/ nZX s'A E'VQk fijk fpIB; fotkfJt j'fJnk go phs/ ;kb d/ w[ekpb/ fJj j[D th brGr 30 |h;dh xZN j?. B'Npzdh dk n;o jkb/ se ikoh j?. fvwKv ftu froktN j?,
fi; d/ ekoB o/N th pj[s uzr/ BjhA fwb oj/, fi; ekoB c[ZbK d/ ghe ;hIB ftu th B[e;kB ;fjDk g? fojk j?.
xZN gkDh ’u ekoro y/sh seBhe JhIkd eoB ftfrnkBe L okXkw'jB f;zx
n"osK ƒ ikfrqs eoBk ;kvk Nhuk L ;qh f;zx
ok
ok
i;EkB tor/ ;[Ze/ oki ftu y/sh ƒ gq's;kjB d/D bJh brksko :sB ikoh j?. fJ; bJh oki;EkB d/ phekB/o ftu fJe ftPkb y/sh w/b/ dk nk:'iB ehsk. fJ; w/b/ dk T[dxkNB e/Adoh oki y/sh wzsoh okXk w'jB f;zx B/ ehsk. fJ; w"e/ ’s/ fe;kBK ƒ ;zp'XB eod/ j'J/ y/sh wzsoh B/ fejk fe oki;EkB ftu fInkdkso y/sh tkbh IwhB ;'e/ ns/ ewh tkb/ fJbkfenK ftu spdhb j' rJh j?. n?;h jkbs ftu ftfrnkBeK ƒ nfijhnK seBheK ns/ phiK dh T[~u T[gi tkbhnK fe;wK ƒ ftef;s eoBk ukjhdk j? i' gkDh dh xZN wksok d/ Bkb ngDkJ/ ikD :'r j'D. T[BQK B/ fJj th fejk fe fe;kBK ns/ ftfrnkBeK ƒ y/sh ftu gkDh dh jo/e pz{d d/ gq:'r bJh Bkb fwb e/ ezw eoBk ukjhdk j?. fJ; w"e/ ’s/ T[BQK B/ y/sh piN ’s/ th uouk ehsh. okXk w'jB f;zx B/ fejk fe fgSb/ ;kb y/sh bJh 44$250 eo'V s'A fJ; ;kb tXk e/ 51$026 eo'V eo fdZsk frnk j?. tXkJh rJh piB dh oew Bkb y/sh ftu j'o fInkdk ;[Xko j't/rk. n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
PNoh ;fjekoh ftek; fBrw dh ;EkgBk 1962 ftu ehsh rJh ;h. n?B;hvh;h n"osK ƒ nZr/ tXkT[D ns/ T[BQK ƒ ;woZE eoB bJh g{o/ d/P ftu tZy^tZy toePkgK dk ;w/A^;w/A s/ nk:'iB eodk fojk j?. fJ;/ eVh ftu n?B;hvh;h ns/ n?B;h:{nkJh B/ fwb e/ “wfjbk ;fjekfoskUA ek ;[fdqVQheoD” ftP/ ’s/ nXkos fJe toePkg dk nk:'iB ehsk. fJ; toePkg ftu d/P d/ ftfGzB okiK s'A nkJhnK n"osK B/ tX^uVQ e/ fjZ;k fbnk. n?B;h:{nkJh d/ fBd/Pe uzdqgkb f;zx B/ fejk fe n?B;h:{nkJh tb'A eJh gq'rokw n"osK bJh ubkJ/ ik oj/ jB. ;kvk ezw n"osK ƒ ikfrqs eoBk j?, fi; Bkb T[BQK d/ gfotko dh nkofEe ;fEsh sK uzrh j't/rh jh Bkb jh T[j d/P dh nkofEe ;fEsh ƒ th wip{s eo ;eD. toePkg dk w[Zy T[d/P ;fjekoh y/so ftu ezw eoB tkbh n"osK ƒ fe; soQK dhnK u[D"shnK dk ;kjwDk eoBk g?Adk j?, ;h. ;qh f;zx B/ fejk fe n;hA ;wZf;nktK ƒ ;wM e/ ;oeko se fbikD dh g{oh e'fPP eoKr/. T[BQK B/ fejk n"osK bJh brGr 20,000 e'nkgo/fNt ;[;kfJNhnK ezw eo ojhnK jB. T[BQK B/ y[Ph gqrNkJh fe toePkg ftu n"osK dh Gkrhdkoh d/y e/ ekch y[Ph j' ojh j? fJ; ftu 250^300 n"osK B/ tX^uVQ e/ fjZ;k fbnk. www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
12 y/sh ;wkuko ngq?b ’u eJh okiK ftu n?wn?;gh s'A xZN fte/rh eDe
uk
b{ ;hIB ’u jkbhA se brGr 40 bZy NB eDe dk nk:ks j' u[Zfenk j?. ni/j/ ’u i/eo e/Adoh ;oeko B/ S/sh jh nk:ks ƒ o'eD bJh nk:ks N?e; BjhA brkfJnk sK eDe dh BthA c;b nkT[D se ngq?b ftu T[~so gqd/P ;w/s eJh okiK ftu eDe fBT{Bsw ;woEB w[Zb (n?wn?;gh) s'A xZN fteD dh ;zGktBk j?. fJ; ;w/A dZyDh Gkos ftu eDe dk Gkoh wksok ’u nk;Nq/bhnk, :{eo/B ns/ coK; s'A nk:ks j' fojk j? ns/ jkbhA se brGr 30 bZy NB eDe Gkosh pzdorkjK T[~s/ gj[zu u[eh j?. nfij/ ’u dZyDh Gkos dhnK cb'o fwZbK e'b wkou^ngq?b se dh fg;kJh dh eDe T[gbpX oj/rh fi; ekoB T[BQK dh wzr T[~so gqd/P, oki;EkB ns/ wZX gqd/P s'A xZN oj/rh. fJ; dk f;ZXk n;o eDe dhnK ehwsK T[~s/ gJ/rk. wzfBnk ik fojk j? fe T[~so gqd/P dhnK wzvhnK ftu eDe dh
ehws xZN 1,450 s'A 1,500 o[gJ/ gqsh e[fJzNb ofj ikJ/rh idfe oph eko'pkoh ;hIB 2017^18 bJh e/Ado ;oeko B/ eDe dh n?wn?;gh 1,625 o[gJ/ gqsh e[fJzNb s?n ehsh j?. j?. w[orh gkbB ƒ gq's;kjB d/D bJh jo tko dh soQK fJ; tko th e'beksk ’u gZSwh pzrkb g'bNoh w/b/ dk nk:'iB ehsk frnk. fJ; w/b/ ftu g'bNoh y/so Bkb i[VhnK 150 s'A fInkdk ezgBhnK B/ fjZ;k fbnk. fJ; ftu w[Zy o{g Bkb t/N; chv pDkT[D tkbhnK ezgBhnK, gP{nK dh f;js Bkb ;pzXs T[sgkd pDkT[D tkbhnK ezgBhnK, j/uoh s/ j'o T[sgkd pDkT[D tkbhnK ezgBhnK Pkwb ;B.
yk; fojk g'bNoh w/bk w[orh gkbB Gkos ftu s/Ih Bkb tXdk j'fJnk eko'pko j?, fe;kB y/sh d/ Bkb jw/PK d{;o/ eko'pko dh sbkP ftu ofjzd/ jB. go fJ; ;w/A ;oeko fJ; eko'pko ƒ gq's;kjB d/D bJh s/Ih Bkb edw u[Ze ojh
fJ; g'bNoh w/b/ ftu brGr 10 jIko s'A fInkdk fe;kBK B/ fjZ;k fbnk. fJ; w/b/ d/ IohJ/ fe;kBK ƒ w[orh gkbB s'A b? e/ wkoehN se dh ikDekoh fdZsh rJh. w[Zy ezgBhnK ftu nb?fpze ckowk, e?fvbk j?bE e/no, rb'fpB fJzvhnk, fwzvkg'o j?uohI, nk:[i/B ckow, B/U;goe, gq'ftwh, fjwkfbnk, pkfJo ckowkf;T{Nheb ns/ i'fJN; fJzvhnk fbwfNv w[Zy ezgBhnK ;B.
;p;eqkJhp eo' d[BhnK dh ;G s'A t~X gVQh ikD tkbh g~fsqek feqPh ikroD
feqPh ikroD d/ gzikph nze ’u gVQ' y/sh^pkVh, pkrtkBh, wZSh gkbB, gP{ gkbB, w[orh gkbB, g'bNoh, ;NZv ckofwzr, wPo{w T[sgkdB, c[Zb T[sgkdB fJzNo eqkfgzr, f;zikJh :'iBk s/ j'o ;oekoh :'iBktK ;w/s ezgBh ;wkuko, nkfd Bkb i[VhnK \poK gqsh ngv/N ofjD bJh gVQd/ oj' feqPh ikroD.
nrbh ekgh ;p;eqkJhv eokT[D, fJPfsjko ns/ y/sh ;wkukoK ƒ gqekPs eokT[D bJh feqgk ;zgoe eo' Ruby: +91 99991 42633
n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
Soniya: +91 98918 99179
Aayesha: +91 98918 86680
www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
14
y/sh ;wkuko
ykX^nzB T[sgkdB foekov 27H19 eo'V NB nB[wkfBs
uk
b{ c;b ;hIB 2016^17 ftu d/P ’u ykX^nzB dk foekov T[sgkdB 27H19 eo'V NB j'D dk nB[wkB j?, idfe fJ; s'A gfjb/ foekov ykX^nzB dh g?dktko 2013^14 ftu 26H50 eo'V NB dh j'Jh ;h. y/sh wzsokb/ d/ d{;o/ nozGe nB[wkB d/ nB[;ko u"b dk T[sgkdB tX e/ 10H88 eo'V NB j'D dk nB[wkB j? fi; ƒ j[D se dk foekov wzfBnk ik fojk j?. fJ; s'A fJbktk eDe dk T[sgkdB th ukb{ oph ;hIB ’u tX e/ 966H4 bZy NB j'D dk nB[wkB j?. w'N/ nBkiK dk T[sgkdB ukb{ c;b ;hIB 2016^17 ftu 443H4 bZy NB j'D dk nB[wkB j?. dbjB dk T[sgkdB ukb{ c;b ;hIB 2016^17 ftu tX e/ 221H4 bZy NB j'D dk nB[wkB j?. oph
dbjB dh gqw[Zy c;b S'fbnK dk T[sgkdB 91H2 bZy NB, nojo dk T[sgkdB 42H3 bZy NB ns/ wKj dk T[sgkdB 28H9 bZy NB j'D dk nB[wkB j?.
y/sh ƒ seBheK Bkb i'VB bJh nzso okPNo ekoiPkbk
Gk
os ;oeko y/sh ftu j'o fInkdk ;[Xko ns/ fJ; ƒ seBhe Bkb i'VB bJh brksko :sB eo ojh j?. fJ;/ fdPk ’u fJe edw nZr/ tXkT[Ad/ j'J/ ;oeko d/ y/sh wzsokb/ B/ g'b?Av ;oeko Bkb fwb e/ fcZeh dh nrtkJh j/m g{;k d/ Bk; ezgb?e; ftu fJe ekoiPkbk dk nk:'iB ehsk. fJ; ekoiPkbk ftu g'b?Av dh ;fj^y/sh wzsoh Jhtk b/e ns/ T[BQK d/ nfXekohnK B/ fjZ;k fbnk. fJ; s'A fJbktk g'b?Av dhnK eJh wPj{o y/sh ezgBhnK d/ nfXekohnK B/ th fjZ;k fbnk. fJ; gq'rokw ftu w[Zy o{g Bkb d'jK d/PK ftueko y/sh seBhe d/ foPfsnK pko/ uouk ehsh rJh. fJ; w"e/ s/ Gkos d/ y/sh ;eZso n?;He/H gNBkfJe B/ ikDekoh fdZsh fe Gkos ns/ g'b?Av d/ ftueko e[M y/sh ezwK ƒ b? e/ fJe n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
n?rohw?AN ehsk frnk j?. fJ; n?rohw?AN d/ w[skpe Gkos ns/ g'b?Av nkg; ftu y/sh dhnK BthnK ikDekohnK, seBhe, ckow wPhBoh ƒ d'jK d/PK d/ fe;kBK Bkb ;KMk ehsk ik ;e/. fJ; s'A fJbktk fJ; g'qrokw ftu fszB w[Zy ;?PBK dk th nk:'iB ehsk frnk fi; ftu c;b ;[oZfynk ns/ gP{ gkbB, c;b phi ns/ ckow wPhBoh T[~s/ uouk ehsh rJh. fJBQK fszBK ;?PBK ’u ;pzXs y/soK d/ v?bhr/NK B/ fjZ;k b? e/ uouk ehsh. y/sh ns/ pkrtkBh efwPBo, Gkos ;oeko vkH ;[o/P wbj'sok B/ dZf;nk fe Gkos pkrtkBh d/ y/so ftu uhB s'A pknd d{;o/ ;EkB ’s/ nkT[Adk j?. T[BQK B/ dZf;nk fe n;hA eJh BthnK fe;wK ftef;s ehshnK jB, fiBQK ftu yk; s"o ’s/ ;hvb?; fe;wK jB i' fJ; y/so ftu ekch b'efgqn j' ojhnK jB. T[BQK B/ fJj th df;nk fe Gkos ftu e'bv ;N'oK dh ;wZf;nk ƒ ysw eoB bJh Gkos ;oeko B/ 138 e'bv u/B fJzNhrq/fNv gq'i?eN dh P[o{nks ehsh j?. jkbKfe ni/ fJ; gq'i?eN ekoiPhb eoB bJh o{go/yk fsnko ehsh ik ojh j?. fJ; d"okB fJe ph 2 ph whN dk th nk:'iB ehsk frnk. Gkos ns/ g'b?Av d'jK d/PK dhnK y/sh ;fEshnK dk w[bKeD eoe/ fJe^d{i/ ƒ y/sh seBheK T[~s/ ezw eoBr/. fJ; w"e/ s/ y/sh ftGkr d/ n?vhPBb ;eZso ibi ;qhtk;st ns/ ikfJzN ;eZso nkoHe/H f;zx th jkIo ;B. www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
15 y/sh ;wkuko c;b ;kb 2017^18 ftu 330 bZy whfNqe NB eDe dh j't/rh yohdkoh
Pk
fJd fJj \po fe;kBK ƒ E'VQh okjs d/ ;edh j?. fJ; ;kb Gkos ;oeko d/ ykX s/ ;kotifBe ftGkr B/ fJ; oph ;hIB bJh eDe dh yohdkoh T[~s/ uouk ehsh. ykX s/ ;kotifBe ftGkr d/ ;eZso gqhsh ;{vkB dh gqXkBrh ftu fJ; ;zw/bB dk nk:'iB ehsk frnk, fi; ftu eDe T[sgkdB dhnK ;zGktBktK ns/ oph eko'pkoh ;hIB 2017^18 d/ d"okB eDe yohd d/ nB[wkB T[~s/ uouk ehsh rJh. okiK d/ nfXekohnK Bkb uouk eod/ j'J/ ;kb 2017^18 d/ d"okB 330 bZy whfNqe NB eDe yohdD dk fBoDk fbnk frnk. fJj fgSb/ ;hIB d/ d"okB ehsh rJh yohd 229H61 bZy whfNqe NB dh s[bBk ftu ekch fInkdk j?. fJ; ftu gzikp s'A 115, jfonkDk s'A 75, wZX gqd/P s'A 85, T[~so gqd/P s'A 30, fpjko s'A 5, T[~sokyzv s'A 1H50, r[ioks s'A 0H50 ns/ j'o okiK s'A 0H50 whfNqe NB eDe yohdh ikJ/rh.
ghvhn?; ’u nkXko s'A fpBK BjhA fwb/rk okPB
;k
otifBe ftsoD gqDkbh (ghvhn?;) ftu okPB dh ;gbkJh j[D f;oc nkXko ekov iwQK eoB s'A pknd jh fwb/rh. ykX s/ T[gG'rsk wkwb/ wzsokb/ tb'A ikoh ;{uBk d/ nB[;ko cotoh wjhB/ s'A fJj fB:w bkr{ j' frnk j?. jkbKfe wzsokb/ t'A ikoh ;{uBk d/ nB[;ko fiBQK e'b nkXko ekov BjhA jB T[BQK ƒ nkXko ekov pDtkT[D bJh 30 i{B 2017 se dk ;wK fdZsk frnk j?. nfij/ ftu 30 i{B 2017 s'A pknd nkXko ekov iwQK eokJ/ fpBK T[gG'rsk ƒ okPB BjhA fwb/rk. ykX ;[oZfynk d/ sfjs e/Ado ;oeko ghvhn?; ftu 2 o[gJ/ gqsh feb' eDe ns/ 3 o[gJ/ gqsh feb' u"b T[gG'rsktK ƒ d/ ojh j?. wzsokb/ tb'A ikoh ;{uBk d/ nB[;ko n;w, w/xkfbnk ns/ izw{^ePwho d/ ekov XkoeK ƒ e[M okjs fdZsh rJh j?.
gj tehu dk j[ksa [;ky
242, IInd Floor, Unnati Tower, Central Spine, Opp. Shekhawati Hospital, Vidyadhar Nagar, Jaipur-302023 (Rajasthan) INDIA, Tel.: +91 9983795988 E-mail: balwanminerals@gmail.com | web:www.balwanminerals.com
n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
16
y/sh ;wkuko
;oeko w;s, fe;kB g;s
uk
b{ c;b ;hIB ftu d/P ’u ykX^nzB dh foekov g?dktko 27H19 eo'V NB j'D d/ nozGe nB[wkB Bkb fiZE/ e/Ado ;oeko dhnK ( ) j'JhnK jB T[E/ fe;kBK ƒ c;bK dk fBT{Bsw ;woEB w[Zb (n?wn?;gh) th Bk fwbD eoe/ eoI/ dk p'M j'o tX fojk j?. T[sgkde wzvhnK ftu yohc dbjB, nojo ns/ wz{rh d/ Bkb jh fsbjBh c;bK ;'fJnkphB ns/ wz{rcbh dhnK ehwsK n?wn?;gh s'A j/mK ekfJw jB, idfe oph dbjB dh nkwd pDB s'A gfjbK jh w;o dhnK ehwsK xZN rJhnK jB. oph fsbjB ’u ;oQ'A dh ehws n?wn?;gh s'A j/mK nk rJh j?. eDe dh c;b dh nkwd ni/ mhe Yzr Bkb P[o{ th BjhA j'Jh fe fJ; dhnK ehwsK th n?wn?;gh s'A j/mK nk rJhnK jB. e/Ado ;oeko T[~uhnK ehwsK ’u dbjB, fsbjB ns/ eDe dk nk:ks ftd/PK s'A eo ;edh j? go nkgD/ fe;kBK ƒ n?wn?;gh th BjhA d/ ;edh. y/sh wzsokb/ d/ nB[;ko ukb{ c;b ;hIB 2016^17 ftu d/P ’u eDe dk foekov T[sgkdB
n?wn?;gh s'A xZN fte ojh j? wz[rcbh
y
oh| ;hIB ftu wz[rcbh dh fInkdk g?dktko fe;kBK bJh xkN/ dk ;"dk ;kps j' ojh j?. r[ioks d/ Bkb jh j'o T[sgkde okiK dhnK wzvhnK ftu fe;kBK ƒ wz[zrcbh fBT{Bsw ;woE w[Zb (n?wn?;gh) s'A xZN t/uDh g? ojh j?. ukb{ \oh| ;hIB bJh e/Ado ;oeko B/ wz[rcbh dk fBT{Bsw ;woEB w[Zb (n?wn?;gh) 4,220 o[gJ/ gqsh e[fJzNb (100 o[gJ/ p'B; ;fjs) s?n ehsk j'fJnk j? idfe r[ioks dhnK wzvhnK ftu w[zrcbh dh ehws 3,750 s'A 4,300 o[gJ/ gqsh e[fJzNb e[nkfbNh nB[;ko ub ojh j?.
966H4 bZy NB j'D dk nB[wkB j? sK fco eDe d/ nk:ks ƒ ni/ se pzd feT[A BjhA ehsk frnk < eDe dh BthA c;b dh nkwd r[ioks, wjKokPNo ns/ wZX gqd/P ftu jh P[o{ j'Jh j? ns/ fJBQK okiK dhnK wzvhnK ftu ehwsK xZN e/ 1,550 s'A 1,600 o[gJ/ gqsh e[fJzNb ofj rJhnK jB idfe e/Ado ;oeko B/ ngq?b s'A P[o{ j'D tkb/ oph eko'pkoh ;hIB bJh n?wn?;gh 1,625 o[gJ/ gqsh e[fJzNb s?n ehsk j?. ukb{ ;hIB ftu ni/ se seohpB 41 nZy NB eDe dk nk:ks j' u[Zfenk j? ns/ ukb{ wjhB/ ftu fJe s'A v/Y bZy NB eDe dk j'o nk:ks j'D dk nB[wkB j?. wz[rcbh dh ehws n?wn?;gh s'A xZN j'D ekoB B/c?v ;woEB w[Zb ’s/ yohd sK ojh j? go yohd ;hfws wksok ftu jh j' ojh j?. ukb{ \oh| ftu ni/ se B/c?v B/ n?wn?;gh ’s/ f;oc 1,93,243 NB wz[rcbh dh jh yohd ehsh j?. y/sh wzsokb/ d/ gfjb/ nozGe nzdkI/ nB[;ko \oh| ;hIB 2016^17 ftu w[zrcbh dh g?dktko 64H98 bZy NB j'D dk nB[wkB j? idfe fgSb/ ;kb \oh| ;hIB ftu g?dktko f;oc 53H40 bZy NB jh j'Jh ;h. w[zrcbh d/ dkfDnK bJh fJ; ;w/A EkJhb?Av, wb/Phnk, fJzv'B/Phnk s/ thnsBkw dh nk:ks wzr uzrh pDh j'Jh j? go \oh| d/ Bkb jh oph ftu th w[zrcbh dh g?dktko fInkdk j'D dk nB[wkB j?. nfij/ ftu nkT[D tkb/ fdBK ftu fJ; dhnK ehwsK ftu jbek ;[Xko sK j' ;edk j? go pj[s s/Ih dh ;zGktBk xZN j?.
Given Below Are The Email Ids For The Punjabi Language To Send Articles, News, Press Releases And Feedbacks. punjabi@krishijagran.com editor@krishijagran.com
n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
17 eμgBh ;wkuko fe;kBK dk j"A;bk tXkT[Adk j? wfjzdok ;fwqXh n?tkov
d/
P dh wz B h^gq w z B h ez g Bh wfjzdok n?Av wfjzdok fe;kBK bJh brksko nfjw edw u[Zedh nk ojh j?. jo ;kb tKr fJ; ;kb th wfjzdok B/ fe;kBK dh j"A;bk n|IkJh bJh wfjzdok ;fwqZXh n?tkov d/ ;Zst/A n?vhPB dk nk:'iB ehsk. fJ; tZv/ gZXo d/ gq'rokw ftu ps"o w[Zy wfjwkB e/Adoh y/sh wzsoh okXkw'jB f;zx B/ fPoes ehsh. fJ; w"e/ ’s/ ezgBh d/ n?rIhfeT{fNt u/now?B nBzd wfjzdok ns/ wfjzdok n?Av wfjzdok fbwfNv d/ gqpzX fBd/Pe gtB r'fJBek B/ fe;kBK ƒ ;zp'fXs eod/ j'J/ T[~u etkfbNh dh y/sh dk fIeo ehsk. T[BQK B/ fejk fe fe;kB s/Ih Bkb BthnK seBheK ƒ ngBkT[Ad/ ik oj/ jB. fJj y/sh ’u BthBheoD dk ;wK j?. fJ;/ d/ Bkb T[BQK B/ i/s{ fe;kBK ƒ th tXkJh d/AfdnK fejk fe fJ; soQK d/ n?tkovK Bkb fe;kBK ƒ nZr/ tXD dh gq/oBk fwbdh j?. T[E/ d{;o/ gk;/ wfjzdok d/ gqpzX fBd/Pe gtB r'fJBek B/ fejk fe 3H0 ckofwzr BthA ghVQh d/ fe;kBK, ftfrnkBeK ns/ gq'c?PBbK dh ;zs[fbs T[sgkdB dhnK b'VK ƒ g{ok eodk j?. y/sh d/ fJ; Bt:[r ftu T[sgkdB ƒ tXkfJnk ik ;e/rk. r'fJBek B/ fejk fe n;hA fgSb/ 31 ;kbK s'A fe;kBK ƒ BthA ghVQh d/ y/sh T[geoD fe;kBK ƒ w[jJhnk eok oj/ jK. fJ; gq'rokw ’u wfjzdok tb'A ;op;q/Pm ;BwkB wfjzdok ;fwqXh y/sh Pq'wDh ;BwkB (bkJhc NkJhw
1 2 3 5 10 15
12 24 36 60 120 180
420 840 1260 2100 4200 6300
n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
40 140 260 600 1700 3300
nuhtw?AN n?tkov) Bkb vkH tfozdo bkb u'gVk ƒ eDe dh pqhfvzr ’u gq;z;k:'r :'rdkB d/D bJh ;BwkfBs ehsk frnk. fJ; s'A fJbktk y/sh ;wokN ;BwkB p[ipbh pBkZgk jZb{o, pkbw[ezd Xkrh, tfoe[Zgbk BkrwDh, y/sh gq/oBk ;BwkB L tfoe[gZbk BkrwDh, y/sh :[tk ;BwkB L nkekP u"of;nk, ;fwqXh feqPh ;z;EkB ;BwkB L r[ioks rqhB o?t'b{PB ezgBh fbwfNv ƒ fdZsk frnk. fJBQK n?tkovK s'A pknd ;fwqXh feqPh f;Zfynk ;BwkB bJh ;?ANob n?rohebuo :{Bhtof;Nh, ;fwqXh feqPh ;fj:'r ;BwkB iwtk okwrVQ g'qfvT{;o feqPe fbwfNv ƒ fdZsk frnk. T[E/ ;fwqXh feqPh ftfrnkB e/Ado ;BwkB e/the/ ezeo ƒ fdZsk frnk. fJ; ;BwkB ƒ gqkgs eoB bJh ;ko/ i/s{ T[s;kfjs fd;/. fJj wfjzdok dk fJe gq;z;k:'r ezw j? fi; d/ IohJ/ fe;kBK ƒ fJe gq/oBk fwbdh j?.
380 700 1000 1500 2500 3000
www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
18
eμgBh ;wkuko
e/HvhH ;hvI d/ T[sgkd Bkb pD/ rZb
\
oh| ;hIB dk nkrkI j' u[Zek j?. fe;kB nkgDh c;b ƒ brkT[D bJh w[ezwb fsnkohnK eoB ftu br/ j'J/ jB. nfij/ ’u phi, ykd ns/ ehBNkPe, y/sh wPhBoh s/ f;zikJh dhnK eJh ezgBhnK th fe;kBK ftueko nkgDh g?Am pDk ojhnK jB. fJ; pko/ feqPh ikroD Nhw B/ eJh ezgBhnK tb'A \oh| ;hIB dh fsnkoh s/ T[BQK d/ T[sgkdK pko/ ikBD dh e'fPP ehsh sK e/HvhH ;hvI gqkJht/N fbwfNv ezgBh d/ vkfJo?eNo Bfozdo towk B/ dZf;nk fe T[Ai sK n;hA jo soQK d/ T[~Bs phiK ƒ ftef;s eod/ jK go fe;kBK ƒ xZN ;w/A ftu fInkdk T[sgkdB d/Dk jh ;kvh gqkEfwesk j[zdh j?. ;kvh ezgBh d/ phiK dh nzeo[D ;woZEk fInkdk
j[zdh j?. nrb/ \oh| ;hIB bJh th ;kv/ e'b eJh fe;wK d/ phi jB i' fe;kBK ƒ fBPfus o{g Bkb g;zd nkT[Dr/.
fJzvhnB ;hv eKro; dk ftPkb nk:'iB
Gk
osh y/sh eqKsh ƒ nZr/ tXkT[D ftu y/sh dhnK wjkB j;shnK dk sK jZE fojk jh j? go fJ; ftu gqkJht/N ;?eNo dhnK ezgBhnK dk th pj[s tZvk :'rdkB fojk j?. fco ukj/ T[j phi ezgBh j't/ iK ckow wPhBoh ezgBh j't/. fJe fe;kB bJh c;b dk phi pj[s nfjwhns oydk j?. phi ezgBhnK ƒ j'o gq's;kjB d/D bJh ns/ d/P d/ fe;kBK ƒ fInkdk s'A fInkdk r[DtZsk tkb/ phi fwbD, fJ; d/ bJh Gkosh okPNoh phi fBrw B/ Gkosh ;hv eKro; dk nk:'iB e'beksk ftu ehsk. fJ; gq'rokw ’u phi d/ y/so Bkb i[V/ 300
n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
s'A tX GkrhdkoK B/ fjZ;k fbnk. fJ; nk:'iB d/ wkfXnw Bkb phi Bkb i[VhnK ezgBhnK ns/ T[BQK Bkb i[V/ vhbo ns/ fv;NqhfpT{NoK ƒ fJefmnK i'V e/ T[BQK ƒ fJe gb/Nckow w[jZJhnk eokT[Dk j?. fJ; gq'rokw ’u ps"o w[Zy wfjwkB wzsoh okXk w'jB f;zx B/ fPoes ehsh. fJ; gq'rokw ftu n?Bn?;J/nkJh d/ gqXkB n?wH gqGkeo okt B/ fJ; gq'rokw dh nozGsk ehsh. fJzvhnB ;hv eKro; dh P[o{nks ozrkozr gq'rokw Bkb j'Jh. fJ; w"e/ s/ phi ezgBhnK d/ T[~u nfXekohnK B/ ;hJhU ekZBeb/t ftu th fjZ;k fbnk. ftP/P s"o s/ jkIo y/sh wzsoh okXk w'jB f;zx B/ fjZ;k b?D tkfbnK ƒ ;zp'fXs eod/ j'J fejk fe y/sh T[s/ ;kv/ d/P dh iBsk fBoGo j?. i/eo d/P ftu fe;kBK dh jkbs mhe BjhA j't/rh sK fJ; Bkb GftZy ftu go/PkBh j' ;edh j?. fJ; Bkb BfiZmD bJh ;kƒ y/sh d/ nkX[fBe sohfenK ƒ ngBkT[Dk j't/rk. uzr/ y/sh T[sgkdK bJh b'V j? uzr/ ns/ r[DtZsk tkb/ phIK dh. fJ; w"e/ s/ n?wH gqGkeo okU B/ fejk fe fJ; soQK d/ nk:'iB Bkb y/sh pko/ fJe wzEB j[zdk j? fi; Bkb fJe uzrk Bshik fBeb e/ ;kjwD/ nkT[Adk j?. T[BQK B/ fejk fe fJ; soQK d/ gq'rokwK dk nk:'iB pj[s jh Io{oh j?. www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
19
eμgBh ;wkuko
wkJh n?roh r[[o d/ IohJ/ fe;kBK dh jo w[Pfeb j't/rh d{o
fi
; soQK Bkb fe;kB BthnK seBheK ƒ pj[s jh T[s;kfjs j' e/ ngDkT[Adk ik fojk j? fJ; s'A fJzi brdk j? fe Gkosh y/sh ftu pj[s S/sh fJe tZvk pdbkt nkT[D tkbk j?. fe;kBK d/ fJ;/ BIohJ/ ƒ t/yd/ j'J/ y/sh ezgBhnK th s/Ih Bkb T[BQK d/ fjZsK bJh edw u[Ze ojhnK jB. d/P dh gqf;ZX No?eNo fBowksk ezgBh wfjzdok B/ th fJe pj[s jh nfjw
edw u[Zfenk j?. wfjzdok n?Av wfjzdok B/ nkgDh ;pf;voh ezgBh wfjzdok n?roh ;'fbT{PB d/ p?Bo j/m wkJh n?roh r[o n?g dh P[o{nks ehsh j?. fJ; n?g d/ IohJ/ fe;kBK ƒ y/sh Bkb ;pzXs jo/e ikDekoh w[jJhnk eokJh ikJ/rh. fJ; n?g d/ IohJ/ c;b gqpzXB, c;b ;[oZfynk, wzvh dhnK ehwsK dh ikDekoh, y/sh n?vtkJhIoh nkfd ikDekohnK fe;kBK ƒ gq d kB ehshnK ikDrhnK. fJ; w"e/ ’s/ wfjzdok n?roh ;'fbT{PBI fbwfNv d/ gqpzX fBd/Pe nP'e Powk B/ fejk fe fJj e?Ag/B fvIhNb fJzvhnk ƒ gq's;kjB d/D ftu ;jkfJsk eo/rk. fJ; Bkb tZX s'A tZX fe;kBK ƒ ikDekoh fwb/rh. T[j efjzd/ jB fe ;kvk T[d/P ;kb 2025 se 75 fwbhnB fe;kBK ƒ fJ; w[fjzw d/ IohJ/ bkG gqdkB eokT[Dk j?. fJj fe;kBK dh nkwdB d[ZrDh eoB ftu nfjw G{fwek fBGkJ/rh. fJj g{o/ Gkos toP ftu bKu ehsk frnk. phs/ fdBhA fpjko ftu th wfjzdok d/ ;Nkb T[~s/ fJ; n?g d/ ftP/ ’u fe;kBK B/ ekch ikDekoh gqkgs ehsh ns/ nkgD/ BK ofi;Nov eokJ/.
feqFh ikroD
t/I fyZuo k b fd T[gj
fe;kB ekov
fdb T[gj fyZut/I ko
feqFh ikroD @fe;kB ekov# s'I gkU fJe bZy dk d[oxNBk phwk ns/ Gkoh S{N Bkb eJh j'o fJBkw u[D' nkgDk ekov Important Kisan Card Important Farmer Card Very Important Kisan Card Very Important Farmer Card Very Very Important Kisan Card Very Very Important Farmer Card
(IKC) (IFC) (VIKC) (VIFC) (VVIKC) (VVIFC)
Very Very Important Farmer Card yodjp ;sr ibdh vkgs
S{N
nk fojk j?
NAME : ADD : : ID ISSUE :
fJe bZy dk d[oxNBk phwk feqFh T[sgkdK s/ S{N feqFh T[geoDK s/ S{N feqFh ftGkr ftu gqrshFhb fe;kBK d/ BK ns/ s;tho 22 Years. 12 Languages. 22 States. 23 Editions. 2 Portals & 10 Million combined readership
Ph.: +91-11-26511845, 26517923, 45503170
n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
Email : info@krishijagran.com
Web: www.krishijagran.com, hindi.krishijagran.com
www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
20
eμgBh ;wkuko
Xosh s'A ;'Bk T[rkT[Adk Xosh ;hv vfoZb :zso
n
BkiK dh fpikJh bJh Xosh nkN'w?fNe ;hv vfoZb ezgBh B/ n?;k ;hv vfoZb n?;k ;hv vfoZb ftef;s ehsk j? i' xZN ;w/A ftu fInkdk fpikJh eo ;edk j?. ezgBh d/ nfXekohnK dh wzBhJ/ sK Xosh ezgBh jo soQK d/ nkN'w?fNe ;hv vfoZb pDkT[Adh j? i' S'N/^tZv/ ;ko/ fe;kBK bJh bkGekoh jB. fJ; ;hv vfoZb d/ gq:'r Bkb phi dh fpikJh ftu xZN ;wK brdk j? ns/ y/sK ftu phiK dh fpikJh fJe^;wkB j' iKdh j?. fJ; vfoZb Bkb vz{xh tkjh j' iKdh j? fi; d/ ekoB phi n;kBh Bkb fwZNh j/m fInkdk rfjokJh ftu ub/ iKd/ jB ns/ T[BQK dh nze[oD ;woZEk tX iKdh j?. fe;kBK d/ piN ftu nkT[D tkbh fJ; nkN'w?fNe ;hv vfoZb d/ oy^oykt ftu th xZN youk nkT[Adk j?. nkN'w?fNe ;hv vfoZb dh g{o/ Gkos ftu wzr j?. fJ; dh T[g:'rsk ƒ t/yd/ j'J/ fe;kB fJ; ƒ pj[s g;zd eo oj/ jB.
phe/Nh o|sko B/ ehsk rqkjeK ƒ nkeqfPs
ph
e/Nh NkfJo nkgD/ r[DtZsk Gog{o T[sgkdK d/ Bkb^Bkb nkgD/ rkjeK ƒ uzrh ;oft; d/D bJh d[Bhnk Go ftu wPj{o j?. fpjko y/sh w/b/ ftu fjZ;k b?D nkJh fJ; ezgBh d/ T[sgkdK dk ibtk d/yD ƒ fwfbnk. T[Ai sK fJj phe/Nh w'No rZvhnK s'A b? e/ y/sh ftu fJ;s/wkb j'D tkb/ jo soQK d/ NkfJo pDkT[Adh j? go fJj gfjbh tko ;h id'A phe/Nh B/ gNBk d/ n?ro' fpjko ftu y/sh ftu fJ;s/wkb j'D tkb/ NkfJoK d/ Bkb^Bkb nkgD/ d[gjhnk rZvhnK ftu fJ;s/wkb j'D tkb/ NkfJo phe/ o|sko ns/ phe/ gkfJbN dk th gqdoPB ehsk.
M'B/ dh finkdk T[gi bJh c;b dk wjZst
fJBQK d'jK NkfJoK pko/ w/bk t/yD nkJ/ b'eK B/ tZv/ gZXo s/ ikDekoh jk;b ehsh. ezgBh d/ gqshfBXhnK B/ dZf;nk fe fJj d[gjhnk NkfJo r[DtZsk Bkb Gog{o j?. T[BQK B/ fejk fe ;kƒ fJBQK NkfJoK d/ pko/ ’u b'eK s'A pj[s uzrk chvp?e fwfbnk j?. T[BQK B/ fejk fe n;hA jw/Pk e'fPP eod/ jK fe nkgD/ rkjeK bJh uzr/ s'A uzrk T[sgkd ns/ uzrhnK ;j{bsK w[jZJhnk eo ;ehJ/.
fdBeo d/ phi ngDkU, fInkdk T[sgkdB gqkgs eo'
fe
;kBK bJh okjs Goh ypo j?. r[ioks dh fdBeo ;hvI gqkJht/N fbwfNv B/ n?;/ phiK ƒ ftef;s ehsk j? fi; d/ gq:'r Bkb fe;kB c;bK d/ T[sgkdB ftu tkXk eo ;edk j?. ih jK ` j[D s[;hA fdBeo ezgBh tb'A fsnko phiK dk gq:'r eoe/ xZN ;w/A ftu T[sgkdB ƒ tXk ;ed/ j'.
;kv/ T[sgkdK Bkb fe;kB xZN ;w/A ftu fInkdk T[sgkdB gqkgs eo oj/ jB.
fdBeo ezgBh d/ u/now?B e/H;hH gN/b B/ dZf;nk fe ;kvh ezgBh jo soQK d/ phiK ƒ ftef;s eodh j? fi; dh wzr fe;kBK ftueko ekch j?. ;kv/ T[sgkdK ftu eDe, ;oQ'A ns/ e?;No w[Zy jB. T[BQK B/ fejk fe n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
21 eμgBh ;wkuko Gkos dk ;G s'A fInkdk fteD tkbk ohgo ‘ftPteowk’
fI
nkdkso fe;kB nkgD/ y/sK ftubh M'B/ ns/ eDe dh ofjzd^yz{jd ƒ iK sK ;kV fdzd/ jB iK fco fJt/A jh SZv fdzd/ jB. fJ; Bkb fe;kBK ƒ B[e;kB j[zdk j?. Bkb jh fJ; ekoB tksktoD ƒ th B[e;kB j[zdk j? go ;'u' i/eo fJjh ofjzd^yz{jd fe;kB gP{nK d/ uko/ d/ o{g ftu ezw fbnk ;eD. fJ; ofjzd^yz{jd dh pohe s{Vh pDkT[D dk ezw j? s{Vh ohgo. fJ; r[DtZsk tkb/ s{Vh ohgo dk fBowkD eoe/ fe;kBK se gj[zukT[Adh j? ftPteowk n?ro' fJzv;NqhI. fJj s{Vh ohgo nkX[fBe seBheK Bkb b?; j?. fJj vpb p/bo s{vh ohgo j? fi; d/ ekoB fJ; dh ekoi ;woZEk tX iKdh j?. T[~E/ fJ; d/ eNo^pko th T[~u r[Dtsk tkb/ jB. ezgBh d/ gqshfBXh d;d/ jB fe s{Vh ohgo s'A fJbktk
IwhB bJh todkB jB G{wh n?ro' d/ T[sgkd
y/
sh ftu nkX[fBe T[geoDK dk UBk jh wjZst j? fizBk ;oho bJh G'iB dk. nkX[fBe T[geoDK Bkb y/sh ezwK ƒ xZN ;w/A ftu fInkdk s'A fInkdk
ftPteowk n?ro' fJzv;NqhI o'Nkt/No, ;?bc jkot?;No, wv b'vo ns/ o'N' ;hv vfoZb th pDkT[Adh j?. ftPteowk o'Nkt/No Gkos dk ;G s'A fInkdk fteD tkbk s{Vh ohgo j?. ehsk iKdk j?. J/Bk jh BjhA nkX[fBe y/sh wPhBK d/ gq:'r Bkb y/sh g?dktko ƒ tXkfJnk ik ;edk j?. fJ; d/ sfjs IwhB dh T[gikT{ Pesh s/ g?dktko ƒ tXkT[D bJh G{wh n?ro' fJzv;NqhI ezgBh nfjw ezw eo ojh j?. ezgBh y/sh dhnK nfs^nkX[fBe y/sh wPhBK dk fBowkD eoe/ fe;kBK ftueko b'efgqn j' ojh j?. phs/ fdBhA ezgBh B/ r[ioks dh y/sh gqdoPBh ftu nkgDhnK nkX[fBe y/sh wPhBK ƒ gqdofPs ehsk. ezgBh eJh soQK d/ T[sgkd fit/A ebNht/No, o'Nkt/No, ;hv vfoZb, rqkT{AvBN fvro nkfd wPhBK pDkT[Adh j?. ezgBh d/ n?wvh feoB GkJh efNfonk B/ dZf;nk fe ;kv/ T[sgkd y/sh dhnK Io{osK ƒ t/yd/ j'J/ pDkfJnk frnk j?. ;kv/ e'b nkX[fBe wPhBK dh bzwh bVh j? fi; ƒ fe;kB pj[s g;zd eo oj/ jB. T[BQK B/ dZf;nk fe ;kv/ T[sgkd d/P s'A fJbktk ftd/PK ’u th G/i/ iKd/ jB.
n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
T[sgkdB 22 eμM'Bg/ Bhdk ;wkuko feq;Nb pfDnk c/o i/s{
j
o tko dh soQK fJ; tko th ihHphH gzs :{Bhtof;Nh ftu y/sh e[zG fe;kB w/b/ dk nk:'iB ehsk frnk. fJ; w/b/ ftu y/sh y/so dhnK wzBh^gqwzBh ezgBh feq;Nb eqkZg gq'N?ePB B/ Bk f;oc fjZ;k fbnk pbfe i/s{ th ojh. fJ; w/b/ ftu feq;Nb eqkZg gq'N?ePB B/ nkgD/ nd[Zsh y/sh T[sgkdK ƒ fe;kBK ;kjwD/ gqdofPs eoe/ T[BQK dk v?w' th fdykfJnk. fJ; s'A fJbktk feq;Nb tb'A fe;kBK bJh fJe N/qfBzr ekoiPkbk th nk:'fis ehsh rJh fi; ftu fe;kBK ƒ y/sh dhnK BthnK seBheK d/ ftP/ ’u ikDekoh fdZsh rJh. gfjb/ fdB feq;Nb d/ ;Nkb T[~s/ fe;kBK ns/ B/gkb ;oeko d/ y/sh wzsokb/ tb'A e[M gqshfBXhnK B/ fJ; ezgBh dhnK y/sh ;pzXh rshftXhnK d/ ftP/ ’u ikDekoh bJh. feq;Nb tb'A fe;kBK bJh eftI gq'rokw, coh f;js u?eng e?Ag ns/ ;hv jkot?;N ;fbT{PB ’s/
ikDekoh gqdkB ehsh rJh. fJ; w"e/ s/ feq;Nb eqkZg g'qN?ePB tb'A eftI d/ i/s{ fe;kBK ƒ ;BwkfBs ehsk frnk. fJj ;BwkB y/sh d/ gzs Bro ;fEs y/sh :{Bhtof;Nh d/ e[bgsh, vhB ns/ j'o T[~u nfXekohnK tb'A fe;kBK ƒ fdZs/ rJ/. feq;Nb tb'A fJ; w"e/ s/ ;zs e[wko, nfws e[wko, ;fszdo f;zx ns/ vkH nkekP uzd w"i{d ;B.
u?Ag n?Boih d/ T[sgkd jB fInkdk fNekT{
u?A
g n?Boih t/AuoI gqkJht/N fbwfNv wjKokPNo dh ezgBh j?. fJj ezgBh y/sh
wPhBK d/ Bkb^Bkb w[Zy s"o s/ r?;'bhB i/Bo/No pDkT[Adh j?. ezgBh d/ gqshfBXh d;d/ jB fe ;kv/ yk; s"o s/ r?;'bhB i/Bo/No ns/ y/sh ftu gq:'r j'D tkb/ gkto fNbo, f;zikJh fJziB ns/ gkto ;go/no w[Zy T[sgkd jB. phs/ fdBhA fJe y/sh gqdoPBh ftu fJ; ezgBh B/ fjZ;k b? e/ nkgD/ y/sh T[sgkdK dk gqdoPB ehsk. fJBQK T[sgkdK ƒ fe;kBK B/ ekch g;zd ehsk. fJBQK T[sgkdK dh yk; rZb fJj j? fe fJ; d/ T[sgkdK ftu gktocZ[b fJziB j?. fJ; d/ ghNhvh 700 wkvb ftu 4 ;N'q'e fJziB d/ Bkb j?. fJ; ƒ y/s dh tkjh ns/ j'o y/sh ezwK ftu fJ;s/wkb ehsk ik ;edk j?.
wkbt Bkb fe;kB j'Dr/ wkbkwkb
wk
bt ;hvI ezgBh fJe wPj{o ezgBh j? i' eJh ;kbK s'A T[~Bs fe;w d/ phiK Bkb fe;kBK dh ;/tk eo ojh j?. ezgBh nkgD/ T[~Bs phiK d[nkok jh gSkDh iKdh j?. ezgBh d/ gq'gokJhNo nkoH e/H i?B B/ dZf;nk fe ;kvh ezgBh eDe, u"b, wZeh, ;oQ'A nkfd c;bK d/ T[~Bs phiK ƒ ftef;s oedh j?. T[BQK B/ fejk fe B'Npzdh d/ ekoB tgko E'VQk xZN Io{o j'fJnk j? go g{oh soQK mZg BjhA j'fJnk j?. \oh| ;hIB d/ nkrwB Bkb e[M fteoh Io{o tXh j?. T[whd j? fe nkT[D tkb/ ;w/A ftu fteoh dh do j'o T[~uh j't/rh. \oh| ;hIB bJh ;kv/ e'b eJh c;bK d/ T[~Bs phi jB i' xZN ;w/A ftu fInkdk g?dktko d/D d/ ;woZE jB. jkbKfe ;qh i?B wzBd/ jB fe fJ; ;kb \oh| ;hIB uzrk ofjD tkbk j?. n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
23
eμgBh ;wkuko
th^rkov y/sh gzg uZbD tfoQnK sZe
xZ
N jz[dh y/sh dh IwhB, o'IkBk xZNdk gkDh dk b/tb fe;kBK dh go/PkBh dk ekoB pDdk ik fojk j?. nfij/ ftu fe;kBK d/ ;kjwD/ f;zikJh dh tZvh ;wZf;nk nk ojh j?. fJ; ;fEsh ftu b'V j? f;zikJh ftu g{oh soQK nkX[fBe T[geoDK d/ fJ;s/wkb dh, c/o Gkt/A T[j y/sh j't/ iK gkDh d/ gzg j'D iK fco e'Jh j'o T[geoD. fe;kBK ƒ f;zikJh bJh nkX[fBe f;zikJh gzg T[gbpX eok ojh j?, th^rkov fJzv;NqhI. ezgBh d/ gqshfBXh e[w[d oziB d;d/ jB fe ;kv/ e'b y/sh f;zikJh d/ y/so ftu jo soQK d/ r[Dtsk tkb/ gzg fit/A i/N ;/ANqhfcT{rb gzg, UgB t/b ;pwo;hpb gzg, fNT{pt/b ;pwo;hpb gzg, tkNo e{bv ;pwo;hpb gzg, p'ot?b ezgo?;o gzg ns/ nkfJb e{b gzg jB. fJBQK gzgK d/ wkfXnw Bkb fe;kBK ƒ
gkDh dk ;jh fJ;s/wkb eoB ftu n;kBh j[zdh j? ns/ fJj bzw/ ;w/A bJh fNekT{ T[sgkd jB. ;G s'A yk; rZb fJj j? fe fJj T[sgkd fe;kBK d/ piN ftu jB fi; dk bkG T[BQK ƒ bzw/ ;w/A se fwbdk j?.
y/sh d/ y/so ’u n?ughn?w dh eqKsh
n?
uHghHn?wH B/ M'B/ ns/ fwou dh y/sh eoB bJh d' thvhU pDkJhnK jB. n?ughn?w dh fJ; thvhU B/ y/sh irs ftu sfjbek wuk fdsk j?. fJj thvhU s[jkƒ :{^fNT{p, c/;p[e, tkN;n?g ns/ n?ughn?w dh t?p;kJhN T[~s/ th fwb ;edh j?. n?ughn?w ` n?ughn?w ` nkyo eh j? fJj n?ughn?w < s/ eh j? fJ; thvhU ftu i' b'e fJ; thvhU ƒ J/Bk t/y oj/ jB. nZi n;hA s[jkƒ n?ughn?w d/ pko/ ftu g{oh ikDekoh fdnKr/. n?ughn?w fJe ni/jh ezgBh j? i' nkgDh P[ZXsk ns/ r[DtZsk bJh g{o/ y/sh irs ftu ikDh iKdh j?. n?ughn?w B/ fe;kBK bJh fJe w[fjzw ubkJh j?. fJ; w[fjzw B/ nZi y/sh eoB dh ftXh ƒ j'o th n;kB pDk fdZsk j?. N?eBkb'ih d/ fJ; d"o ftu nZi fe;kBK e'b y/sh eoB d/ gozgokrs T[gktK d/ pko/ ftu ikDekoh j? go n?ughn?w dh fJ; thvhU ftu y/sh eoB d/ ftfrnkBe T[gktK ns/ T[geoDK dh ikDekoh fdZsh rJh j?, fi; Bkb nkX[fBesk d/ fJ; d"o ftu e'Jh th fe;kB fJBQK ikDekohnK s'A tKMk Bk ofj ikJ/ fJ; bJh n?ughn?w B/ fJj thvhU pDkJh j?.
n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
n?ughn?w B/ c;b d/ y/so ftu eqKsh fbnk fdZsh j?. ezgBh B/ c;b ;pzXh pj[s ;ko/ T[sgkd pDkJ/ jB sKfe fe;kB dh c;b T[sgkdB ;woZEk ftu tkXk j' ;e/. fJ; ;z;EkB tb'A ftef;s fe;wK d/ gqubB ftu nkT[D Bkb d/P ftu y/sh ftt;Ek ftu ;koEe ns/ r[Dkswe pdbkt d/yD ƒ fwb/ jB. fiE/ gfjbK ykX^nzB bJh ;kƒ d{;o/ d/PK T[~s/ fBoGo ofjDk g?Adk ;h. T[E/ nZi fe;kB n?ughn?w d/ T[sgkdK dk gq:'r eoe/ ykX^nzB ;gbkJh eoe/ d{i/ d/PK dh wdd eo oj/ jB. n?ughn?w T[sgkdK d/ gq:'r Bkb szdo[;s ns/ BdhB ofjs c;b dk T[sgkdB ehsk ik ;edk j?. ezgBh B/ fe;kBK ƒ c;b d/ fInkdk T[sgkdB dk sohek dZf;nk j? fi; Bkb fe;kBK dh nkwdB ftu tkXk j' ;e/. n?ughn?w dh fJj w[fjzw y/sh d/ y/so ftu fJe gq;z;k:'r edw j?. n?ughn?w dh fJ; 10 fwzN dh thvhU ftu ;koh ikDekoh fdZsh j'Jh j?, fi; Bkb e'Jh th fe;kB M'B/ ns/ fwou dh c;b dh fpikJh, f;zikJh ns/ d/yGkb eoBk f;y ;edk j? ns/ nkgDh c;b dh T[sgkdB ;woZEk ftu tkXk eo ;edk j? ns/ fJj thvhU pj[s jh ;ob ns/ tZy tZy GkPktK ftu T[gbpX j?. N?eBkb'ih ns/ ;'Pb whvhnk dk ;d^T[g:'r eoBk e'Jh n?ughn?w s'A f;y/.
www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
24
S&l ikswn
pMj q`qW dy isDWq nwl KyqI krn vwlw ikswn: Avqwr isMG
pMjwb ie`k Aijhw rwj hY ij~Qy KyqI dy DMdy nUM sB qoN pRmu`K Aqy lwBdwiek mMinAW jWdw hY[ ie~QoN dy bhuqy ikswn KyqI iv`c qzrby krky Aqy ivigAwnk soc sdkw AwpxI KyqI nUM dunIAW Br iv`c pihly sQwn qy phuMcw rhy hn[ ivigAwink KyqI dy Kyqr iv`c Aijhw hI ie`k nW hY Avqwr isMG[ qihsIl PgvwVw, izlHw kpUrQlw dw vsnIk s. Avqwr isMG jo ik AY~m. AY~s. sI. (rswiex) hn dy kol lgBg 75 eykV KyqI Xog zmIn hY[ s. Avqwr isMG AwpxI kul zmIn iv`c mu`K Psl v`joN kmwd dI kwSq krdy hn pr iehnW dI KyqI iv`c ivl`Kx gl ieh hY ik ieh hor PslW dI kwSq vI krdy hn pr auhnW sB nUM AMqr PslW dy vjoN hI bIjdy hn[
ip`pl bohV Awid[ PslW dI isMcweI dy leI ieh itaUbvY~l dI vrqoN krdy hn Aqy KwlIAW iv`c pwxI lgw ky bUty nUM isrP nmIN hI idMdy hn nw ik bUty dI jVH iv`c pwxI idMdy hn[ s. Avqwr isMG dw KyqIbwVI iv`c isMcweI sMbMDI dUjy ikswnW nwloN bhuq hI v`KrI soc Aqy FMg hY[ auh ieh smJdy hn ik KyqW iv`c bUty nUM pwxI iv`c fobxw jW ausnUM vDyry pwxI dyxw aus bUty leI hwnIkwrk hY Aqy zihr dw kMm krdw hY[ auhnw dw ieh vI mMnxw hY ik Kyq dy bUty nUM is`Dw pwxI dyx dI ibjwey isr& aus bUty q`k aus pwxI dI mwqr nmIN dw phuMcxw hI zrUrI hY ies leI aus ny Awpxy KyqW iv`c pwxI dIAW KwlIAW nUM bUitAW qoN bhuq izAwdw dUrI qy bxwieAw hoieAw hY[
kxk Jony dy PslI c`k iv`coN ieh pUrI qrW nwl bwhr inkl cuky hn Aqy swrw swl kmwd dI Psl dy iv`c Pu`l goBI, bMd goBI, bYNgx, mtr, k`dU, KIrw, l`sx, ipAwz, tmwtr, hldI Awid dI rlvIN KyqI krdy hn[ ies qoN ielwvw iehnW ny AwpxI zmIn qy KwlI peIAW QWvW au~qy kuJ r`uK vI lgwey hoey hn ijvyN jwmx, AmrUd, dryk
ies qrW krn nwl ij~Qy KyqIbwVI iv`c pwxI dI b`cq huMdI hY au~Qy hI bUty vI qMdrusq Aqy ruSt-puSt rihMdy hn[ AwpxI KyqI nUM hor Aswn bxwaux leI iehnW ny kuJ loVINdI KyqI mSInrI ijvyN tRYktr, ir`jr, it`lr, rotwvyrtr Awid mSInW vI r`KIAW hoeIAW hn[ s. Avqwr isMG Awpxy KyqW iv`c koeI vI rswieixk Kwd jW kIt
n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
nwSk dvweI nhIN pwauNdy ikauNik iehnW dw mnxw hY ik jykr Kyq iv`c hr Psl dy bUty dy vwDy ivkws leI aus nUM vDyry iv`Q qy bIijAw jwvy qW auh vDyry ivkisq, ishqmMd Aqy qwkqvr huMdw hY Aqy aus nUM iksy kIVy mkOVy Aqy ibmwrI dw swhmxw hI nhIN krnW pYNdw[ s. Avqwr isMG Awpxy KyqW iv`c hI Psl dI b`c Ku`c Aqy rihMd KUhMd nUM KyqW dy iv`c hI ivCw idMdy hn ijs nwl auhnW dI Psl vwlI zmIn iv`c zrUrq Anuswr nmIN vI bxI rihMdI hY Aqy ndIn vI pYdw nhIN huMdy[ s. Avqwr isMG ikswnW duAwrw pYdw kIqy auqpwdW nUM is`Dy Kpqkwr q`k lY jwx vwlI ie`k sMsQw (Pypro) dy vI bhuq hI srgrm mYNbr hn[ iehnW dw ieh nwArw hY ik sMpUrx KyqI pUrx ruzgwr[ AwpxIAW KyqI ijxsW dw mMfIkrn ieh PgvwVw Aqy nwl lgdIAW mMfIAW iv`c jw ky krdy hn Aqy ies qoN ielwvw pUry pMjwb iv`c iehnW dIAW ijxsW Kpqkwr iehnW qoN is`Dy qoNr qy vI KrId lYNdy hn[ iehnW dI KyqI pUrI qrW nwl kudrqI, qknIkI Aqy ivigAwnk hY[ ieh AwpxI sMpUrx KyqI nUM pMj q`qW dy isDWq nwl joVdy hn[ s. Avqwr isMG Anuswr pMj q`qW iv`c Bgvwn dw vws hY Bwv B - BUmIN, g - ggn, v vwXU, w – AgnI, n – nIr[ iehnw Anuswr ijvyN mnu`K nUM iehnW pMjW q`qW dI lOV huMdI hY ausy qrW PslW nUM vI iehnW pMjW q`qW qoN ibnW krnw AsMBv hY[ kudrq dy sihXog nwl kIqI geI KyqI dy sdkw A`j Avqwr isMG dI ies iv`l`Kx KyqI nUM dyKx pMjwb dy au~c AiDkwrI Aqy pMjwb hI nhIN n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
sgoN pMjwb dy nwl l`gdy guAWFI sUibAW qoN vI ikswn iehnW dy KyqW iv`c iehnW dI KyqI qknIk nUM dyKx Aqy isKx leI bVy hI auqSwh nwl AwauNdy hn[ AwpxI ivl`Kx KyqIbwVI kwrguzwrI sdkw s. Avqwr isMG nUM bhuq swry rwStrI Aqy AMqrwStrI ienwm snmwn vI hwsl ho cuky hn[ Biv`K iv`c KyqIbwVI nUM lYky s. Avqwr isMG dy kuJ audyS hn ijvyN vDyry &sl auqpwdn, imAwrI Aqy vDIAw bIj auqpwdn, vDyry munw&w dyx vwlIAW &slW dI kwSq Aqy jYivk KyqI nUM pihl Awid[ s. Avqwr isMG dw ieh mMnxw hY ik jykr AsIN qMdrusq Aqy ishqmMd rihxw cwhuMdy hW qW swnUM Awpxy Awly duAwly dy lgBg 20 iklomItr dy dwiery iv`c pYdw hox vwly Aqy mOsmIN &l, sbzIAW Aqy hor vsqUAW dw hI syvn krnw cwhIdw hY[ zihrIly rswiexw dI mdd nwl &lW, sbzIAW Aqy hor vsqUAW nUM iqAwr krky iehnW nUM vI zihrIlw bxwieAw jWdw hY Aqy swfI ishq dw v`fw nukswn huMdw hY ijs qoN swnUM sBnUM swvDwn rihxw cwhIdw hY[ s. Avqwr isMG ie`k ivigAwnk ikswn hn[ KyqI dy s&r iv`c ieh hor au~cIAW mMizlW hwsl krn ieh swfI duAw hY[
idnyS dmwQIAw 94177-14390 www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
26 fJzNoftT{ fe;kBK dh c;b ;[oZfynk j[D nkJh;hnkJh;hnkJh b'wpkov d/ jZE L nkb'e nrotkb
nk
w s"o ’s/ d/yD ftu nkT[Adk j? fe e[dosh w[;hps d/ ekoB y/sh T[~s/ ekch n;o g?Adk j? c/o Gkt/A rVQ/ g?Dk j't/ iK jVQ nkT[D, c;bK ’s/ ehfVnK dk gqe'g j't/ iK ;'ek g?Dk, IwhB fy;eDk j't/ iK fco y/sK ftu gkDh GoBk. w[;hps sK w[;hps jh j[zdh j?. w";w dh wko ekoB fiZE/ fe;kB T[Ai jh go/PkB ofjzd/ jB T[E/ i/eo nukBe e'Jh e[dosh w[;hps nk ikJ/ sK fe;kBK Bz{ g?dktko BjhA fwbdh s/ T[BQK Bz{ d{joh wko ekoB ekch B[e;kB uZ[eDk g?Adk j?. nfij/ ’u i/eo e'Jh T[BQK dh wdd eo ;edk j? sK T[j j? c;b phwk. i/eo c;bK dh ;[oZfynk bJh c;b dk phwk j' ikJ/ sK fe;kBK ƒ B[e;kB BjhA ;fjDk gJ/rk. fi; soQK fIzdrh dh ;[oZfynk bJh n;hA iht phwk eotkT[Ad/ jK mhe T[;/ soQK c;bK dh ;[oZfynk bJh n;hA c;b phwk th eotk ;ed/ jK. ih jK, fJj rZb j' ojh j? gqXkB wzsoh c;b phwk :'iBk dh, fi; d/ sfjs nkJh;hnkJh;hnkJh b'wpkov B/ phVk u[Zfenk j?. fJ; :'iBk d/ sfjs 16 tZy^tZy ezgBhnK c;b phwk bJh ezw eo ojhnK jB fiBQK ftu'A 11 gqkJht/N ezgBhnK jB ns/ fJBQK ’u'A nkJh;hnkJh;hnkJh b'wpkov gqw[Zy j?. fJ; f;bf;b/ ’u feqPh ikroD B/ ezgBh d/ ekoiekoh fBd/Pe nkb'e nrotkb Bkb rZbpks ehsh, fiBQK B/ dZf;nk fe fgSb/ ;kb ezgBh tb'A 570 eo'V o[gJ/ dh oew ps"o gqhwhnw fe;kBK s/ ;oeko s'A bJh rJh ;h. fJ; d/ pdb/ ’u 1164 eo'V o[fgnk phwk oew dk G[rskB ;'ek ghVs fJbkfenK d/ phwk^Xkoe fe;kBK ƒ fdZsk frnk. fJ; ;kb ezgBh dk Nhuk 2100 eo'V o[gJ/ j?. nkU ikDd/ jK fe fet/A nkJh;hnkJh;hnkJh b'wpkov fe;kBK ƒ c;b phwk :''iBk d/ gqsh f;Zfyns eo ojh j?. ;qh nrotkb Bkb rZbpks d/ w[Zy nzP L nkJh;hnkJh;hnkJh b'wpkov fe; gqeko fe;kBK bJh ezw eodh j?< nkJh;hnkJh;hnkJh b'wpkov 250 s'A fInkdk PfjoK ftu w"i{d j?. ;kvh fJjh :sB j? fe g/Av{ fJbkfenK ftu ezw eoB bJh fIbQk j?ve[nkNoK ’u n;hA fob/PBfPg w?B/io fB:[es eohJ/. ;kvk ;G s'A tZvk gq'veN g/Av{ fJbke/ ftu y/sh phwk j? ns/ fJ; d/ bJh fgSb/ ;kb se nkJh;hnkJh;hnkJh b'wpkov y/sh phwk d/D tkbhnK gqw[Zy ezgBhnK ftu'A fJe ojh j?. fJ; ;kb gqXkB wzsoh c;b phwk :'iBk bKu j'D wro'A c;b phwk dh wkofeN jh brGr 3 r[Dk j' rJh j? ns/ ;kvk gqhwhnw th. fJ; d/ sfjs n;hA fJ; ;kb d/ \oh| ;hIB ftu brGr 21 bZy fe;kBK dk phwk ehsk j?. T[E/ \oh| ns/ oph ;hIB ƒ fwbk e/ brGr 40 bZy b'eK dk n;hA phwk eoKr/. id'A ;ehw bKu j'Jh ;h Ud'A gqXkB wzsoh c;b phwk :'iBk d/ sfjs fJj nB[wkB bkfJnk frnk ;h fe Gkos ftu brGr 23 gqshPs fe;kB phwk b?Ad/ jB. fJ; ;kb fJ; ftu P[o{nks j'Jh j? i' fe 29 n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
gqshPs se gjz[u frnk j? i' nZr/ uZb e/ j'o tX/rk. nkJh;hnkJh;hnkJh b'wpkov fejVhnK c;b phwk :'iBktK ubk ojh j? ns/ T[BQK dk nXko eh j?< w[Zy s"o s/ d' soQK dh c;b phwk :'iBk j[zdh j?. gfjbh fi; ftu c;b T[sgkdB d/ nXko s/ w[bKeD ehsk iKdk j?. i/eo fe;/ th ekoB Gkt/A ;'ek gt/ iK skgwkB tX/ iK c/o c;b ftu ehV/ bZr ikD iK c/o e'Jh j'o ekoB j't/ i/eo g?dktko xZN j'Jh sK T[; dh n";s T[sgkdB ;hwk s'A j/mK fizBh th g?dktko j[zdh j? T[; d/ g?;/ n;hA fdzd/ jK. d{;ok j? w";w nXkos ;ehw fi; d/ sfjs skgwkB iK toyk d/ nXko ’s/ gqsh ;e/b g?okwhNo :{fBN d/ nXko s/ n;hA gqhwhnw dk g?;k d/Ad/ jK feT[Afe fJ; ftu n;hA g?dktko BjhA wkgd/ pbfe fJ; ftu n;hA w";w d/ wkgdzv d/ nXko ’s/ gqhwhnw dh oew s?n eod/ jK. wkgdzv s?n eoB bJh nkw s"o s/ ;kvh ;'u fJjh ofjzdh j? fe i/eo w";w yokp j? sK g?dktko th yokp jh j't/rh. www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
s[;hA fe;kBK ƒ fe; soQK nkgDhnK ;ehwK pko/ ikro{e eod/ j'< fJ; d/ bJh eJh sohe/ jB. ;kv/ bJh nkgD/ T[sgkd ƒ t/uD bJh ;G s'A tZvk wkfXnw p?Ae j?. p?AeK d/ Bkb n;hA fIbQk gZXo ’s/ p?AeoI^whN oed/ jK fi; ftu p?Ae d/ nfXekoh fjZ;k b?Ad/ jB ns/ n;hA p?AeK ƒ ikro{e eod/ jK fe s[jkƒ fJj phwk eZN e/ eoIk d/Dk j't/rk. fJ; s'A fJbktk n;hA w[Zy pIkoK ftu fJPfsjko brkT[Ad/ jK. o/vhU fizrb s/ t?BK d/ wkfXnw Bkb th n;hA fgzv^fgzv gquko eod/ jK. fJ; d/ bJh ;kv/ e'b 23 pqKfvv tjheb 1066 fgzvK s/ 1980 j'oBK EktK s/ ubkJ/ iKd/ jB. fJjh BjhA j[D se 10 jIko s'A fInkdk g';No, gzcb?N, p?Bo th n;hA tzv/ jB. rqkw ;Gk th ;w/A^;w/A s/ nk:'fis eod/ jK fi; ftu t?B d/ wkfXnw Bkb n;hA nBkT{A; eod/ jK fe ns/ fe;kBK ƒ ikro{e eoB d/ Bkb^Bkb n;hA T[BQK ƒ fJ; ;ehw d/ pko/ ftu th dZ;d/ jK. n;hA y/sh w/b/ ftu ;Nkb brkT[D s'A b? e/ nypkoK ’u fJPfsjko th d/Ad/ jK. ;kvh fInkdkso y/sh phwk p?AeK d/ wkfXnw Bkb jh ftfenk j?. fJjh BjhA n;hA j'o sohe/ th ngDkJ/ jB fit/A nKXo gqd/P ’u ;[;kfJNh cko n?bhw/PB nkc o{ob gktoNh n?BihU d/ wkfXnw Bkb phwk oew d/D ftu gfjb ehsh j? s/ fes/ n;hA fJ; ezw bJh pq'eo f;;Nw ftef;s ehsk j?. fcbjkb n;hA ;hn?;;h u?Bb ƒ sbkP ehsk j?. ;hn?;;h d/ i' th g/Av{ gZXo d/ u?Bb jB T[BQK Bkb fwb n;hA ezw eoKr/. jkbKfe ni/ e[M yk; Bshi/ jZE BjhA br/ fJ;bJh fJ; fdPk ftu j'o :sB eoB/ pkeh jB.
jK ns/ fJj th t/yd/ jK fe y/s ftu eNkJh wro'A eh nzeV/ nk oj/ jB. fiZE'A se w";w nXkos phwk j? T[; ftu n;hA nBw?v ;N/PB brkT[Ad/ jK. jkbKfe oki ;oekoK s/ fe;kB d'jK ƒ jh g?dktko nXkos vkNk g;zd nkT[Adk j? sK ;kvh 90 gqshPs ;/b fJ;/ ftu j[zdh j? f;oc 10 gqshPs ;/b jh w";w nXkos phwk ftu j[zdh j?. s[[;hA e[dosh w[;hpsK ƒ b? e/ eh :'iBk pDkJh j? <
c;b d/ B[e;kB dk w[bKeD fet/A eod/ j'<
c;b phwk :'iBk d/ sfjs e[dosh w[;hpsK th y/soh nXko T[~s/ Pkwb jB go n;hA fJ; ƒ fszB fjZf;nK ftu tzfvnk j?. IwhB fy;eDk, rVQ/ g?D/ iK gkDh GoB s/ fJ; ;ehw ftu gqktXkB j?. ;kvk ;ot/no iKdk j? ns/ ;fEsh dk ikfJIk b?Adk j? fe tkfenk jh e[dosh w[;hps Bkb B[e;kB j'fJnk j? iK BjhA. i/eo ;jh ftu B[e;kB j[zdk j? sK n;hA ;ehw d/ nXko ’s/ fJbke/ dh ;fEsh nB[;ko jh eb/w dk g?;k d/Ad/ jK. eJh tko ni/jk j[zdk j? fe tZv/ fJbke/ ftu ;fEsh e[M j'o j? idfe S'N/ fJbke/ ftu ;fEsh e[M j'o. nfij/ ftu n;hA fJbke/ d/ nXko s/ fszB w[;hpsK bJh eb/w d/Ad/ jK.
n;hA d' soQK Bkb c;b d/ B[e;kB dk w[bKeD eod/ jK. fJe sK f;ZXk fe;kB e'b ik e/ y/s ftu c;b eN e/ d/yd/ jK fe fezBh g?dktko j'Jh j?. T[; ftu s[jkƒ c;b eZND bJh bZyK dh sdkd ftu pj[s ;ko/ ezw eoB g?Dr/ fi; Bkb s[jkƒ ;jh wkfJB/ ftu g?dktko dk nzdkIk j't/rk. i/eo s[;hA tZv/ gZXo ’s/ c;b B[e;kB dk w[bKeD eoBk j? sK s[jkƒ seBhe dk fJ;s/wkb eoBk jh gt/rk. fJ; d/ bJh n;hA vq'B s/ ;/N/bkJhN seBhe ngDk e/ e/Ado ;oeko Bkb fwb e/ ezw ehsk j? ns/ T[BQK ƒ nkgDh fo;ou d/ Bshi/ th fdykJ/ jB.
fJjh BjhA i/eo tZv/ fJbke/ ftu e'Jh j'o e[dosh w[;hps d/ ekoB fInkdk B[e;kB j'fJnk j? sK th n;hA ;fEsh d/ nXko ’s/ jh nkB nekT{AN dk th gqktXkB ofynk j?. n;hA fJ; rZb dk fJzsIko BjhA eod/ fe ;fEsh ed'A g{oh soQK ftrV/ ns/ fe;kBK ƒ fInkdk B[e;kB j't/ iK T[BQK dh g?dktko Bk pokpo j't/. i/eo t;s{^;fEsh d/ nXko ’s/ gfjbK s'A jh fJj w[bKeD nk iKdk j? fe fJ; tko g?dktko xZN j't/rh sK th n;hA nkB nekT{AN gqktXkB d/ sfjs 80 gqshPs se eb/w dk g?;k d/Ad/ jK.
fJ; seBhe d/ wkfXnw Bkb c;b B[e;kB d/ w[bKeD dk tgkoheoB nkT[D tkb/ ;kbK ftu P[o{ j' ikJ/rk. fJ; d/ wkfXnw Bkb n;hA v'qB s/ ;/N/bkJhN fuZsoK d/ nXko ’s/ gqsh J/eV g?dktko dk w[bKeD eod/
s[jkv/ tb'A ikoh gqhwhnw dh oew ftu ;oeko dh fezB/ gqshPs fjZ;/dkoh j[zdh j? <
n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
fJj fBoGo eodk j? feT[Afe 2 gqshPs g?;k yoh| c;bK ns/ 1H5 gqshPs g?;k oph c;bK bJh fe;kB d/Ad/ www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
28
fJzNoftT{
jB. wzB bU fe n;hA nkgDk phwk o/N 10 gqshPs pDkfJnk sK 2 gqshPs i/eo fe;kBK B/ fdZsk sK fJj 20 gqshPs j' frnk ns/ pkeh d/ 80 gqshPs ftu nZXk^nZXk e/Ado s/ oki ;oekoK d/AdhnK jB.
fe;kB ƒ bkG fwb/rk. fInkdk ehws dhnK c;bK fit/A fsb, wz{rh, wKj nkfd ƒ brkDr/ sK fJ; d/ T[sgkdB ftu fo;e fInkdk j[zdk j? ns/ fo;e fInkdk j'D s/ gqhwhnw dh oew th fInkdk j[zdh j?.
toswkB ftu nkJh;hnkJh;hnkJh b'wpkov dk feBQK okiK T[~s/ fXnkB e/Adfos j?<
s[;hA fejVhnK c;bK dk phwk eod/ j'<
;kvk 9 okIK T[~s/ fXnkB e/Adfos j? fiBQK ftu jfonkDk, gZSwh pzrkb, nKXo gqd/P, T[Vh;k, wZX gqd/P, w'xkfbnk, fjwkub gqd/P, T[~so gqd/P, sfwbBkv{ wZ[y jB. jkbKfe n;hA g{o/ Gkos ƒ eto eoBk ukj[zd/ jK go i/eo ;ehw n?;h j? fe fJ; d/ bJh ;kƒ okiK bJh p'bh brkT[Dh g?Adh j?. n;hA y[d BjhA d; ;ed/ fe ;kƒ fejVk oki fwb/rk. ;kvk :sB fJjh ofjzdk j? fe n;hA tZyosk fbnkJhJ/ feT[Afe fJzP'o?A; dk wsbp jh j? ftftXheoB . ftfGzB y/sh ibtk:{ fJbkfenK ftu n;hA nkgDh phwk oew d/ nXko ’s/ ftftXheoB fbnkT[Dk ukj[zd/ jK. fJ; d/ nB[;ko jh n;hA :'iBkpZX sohe/ Bkb p'bh brkT[Ad/ jK. pkeh ezghNhPB T[~s/ fBoGo eodk j? fe fe; B/ fezB/ dh p'bh brkJh j?. nrb/ toQ/ bJh s[jkvk eh Nhuk j? < fJ; ;kb n;hA 2100 eo'V o[gJ/ dk gqhwhnw eoB dh :'iBk pDkJh j?. fcbjkb n;hA piN BjhA pDkfJnk b/feB n;hA fJ; s'A tZX oew dk gqhwhnw eoB dh e'fPP eoKr/. wA sK fJjh ukjKrk fe tZX s'A tZX rohp b'e s/ fe;kB fJ; ;ehw dk bkG b? ;eD. fgzvK ftu i/eo nZi rohph j? sK fJ; dk ;G s'A tZvk ekoB j? c;b dk uzrk Bk j'Dk. i/eo fJj phwk tZv/ gZXo ’s/ j[zdk j? sK fJj ekch jZd se fgzvK ftu'A rohph jNkT[D ftu wddrko ;kps j't/rk. i/eo c;b uzrh BjhA j[zdh sK fgzvK ftu Bk f;oc nkofEe fdqPNh s'A pbfe j'o ;wkfie w[Zd/ th yVQ/ j' iKd/ jB. fe;kBK d/ Gb/ bJh n;hA ezw eo oj/ jK. i/eo fe;kB c;b phwk :'iBk d/ sfjs phwk eotkT[Ad/ jB sK fJ; Bkb T[BQK ƒ sK bkG fwb/rk jh Bkb jh d/P bJh th bkGekoh j?. brGr 50 gqshPs npkdh y/sh T[~s/ fBoGo eodh j? i' 14 gqshPs d/P dh ihvhgh dk Gkrhdko j?. Gkos ftu 14 eo''V fe;kB ns/ T[BQK d/ gfotko jB sK brGr 70 eo'V b'e fJ; Bkb i[V/ j'J/ jB. w/o/ nB[;ko sK fJj phwk ;ehw pj[s jh uzrh j? fi; s'A fe;kB fBPfus s"o ’s/ bkG b? ;ed/ jB. fInkdk s'A fInkdk okiK s/ c;bK ƒ fJ; phwk :'iBk ftu Pkwb ehsk ikJ/ UBk jh fInkdk fe;kBK ƒ bkG fwb/rk. eJh okiK ftu pkrtkBh c;bK fJ; ;ehw ftu Pkwb BjhA. fInkdkso c;bK i' fJ; ;ehw d/ sfjs fJzP'ov j[zdhnK jB T[BQK ftu ;N/gb eqkg; dh frDsh fInkdk j? fit/A eDe, u"b, wZeh nkfd i' fe xZN ehws dhnK c;bK jB. T[E/ i/eo tZX s'A tZX c;bK ƒ fJ; ftu Pkwb ehsk ikJ/ UBk jh uzrk j? feT[Afe fJ; s'A jo n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
n;hA ;kohnK c;bK dk phwk eod/ jK go oki ;oekoK ƒ d;Dk j[zdk j? fe T[j fejVhnK c;bK dk phwk eotkT[Dk ukj[zdh j?. fJ; :'iBk dk tZv/ gZXo s/ c?bkt fJ; bJh BjhA j? feT[Afe jo oki jo c;b dk phwk BjhA eotkT[Adk. e[M nkgDh g;zd dhnK c;bK ƒ fJzP'ov eotkT[Ad/ jB pikJ/ S'NhnK c;bK ƒ fJzP'ov eotkT[D d/. fe;kBK ƒ phw/ d/ pko/ ’u ;wMkT[D ftu fejVhnK w[PebK dk ;kjwDk eoBk g?Adk j? < fJzP'oz; gq'rokw d/ sfjs Io{oh BjhA fe gqhwhnw d/D s/ jo ;kb fe;kBK ƒ eb/w dk g?;k fwb jh ikJ/. fe;kBK ƒ i/eo eb/w BjhA fwbdk sK T[j fJj ;'u b?Ad/ jB fe gqhwhnw eotkT[D jh feT[A id'A eb/w fwbDk jh BjhA. e[M okiK ftu ;kƒ fJj fdZes nkT[Adh j? id'A fe;kB efjzd/ jB fe w?A J/B/ g?;/ fdZs/ jB s/ w?ƒ e[M tkg; BjhA fwfbnk. fJj sK phwk j? Bk ` e'Jh fce; fvg'fIN sK j? BjhA fe s[jkƒ ftnkI Bkb g?;k fwb/rk. fJjh ekoB j? fe n;hA fe;kBK ƒ g{o/ fJzP'oz; gq'rokw bJh ikro{e eod/ jK fe fi; ;kb s[jkvh c;b dk e[dosh w[;hps d/ ekoB B[e;kB j't/rk T[; ;kb s[jkƒ fJ; :'iBk dk bkG fwb/rk. fJj th j' ;edk j? fe fJe ;kb ftu fizB/ fe;kBK B/ phwk eotkfJnk j't/ T[BQK ftu'A f;oc 5 gqshPs fe;kBK ƒ jh phw/ dh oew fwb/ pkeh 95 gqshPs fe;kBK ƒ e[M th Bk fwb/. fJj th ;zGt j? fe fi; ƒ fwb/ T[; ƒ gqhwhnw dk 10^20 r[Dk fwb/. n;hA t/fynk j? fe \oh| ;hIB 2015 d/ sfjs fizB/ th fe;kBK B/ phwk eotkfJnk j? T[; s'A 1H5 fInkdk eb/w dk n;hA fe;kBK ƒ G[rskB ehsk j?. nfij/ ’u fe;kBK ƒ ckfJdk sK j'fJnk j? go jo fe;kB ƒ bkG j'fJnk j? fJj efjDk rbs j't/rk. e'Jh w[;hps j't/rh sK eb/w fwb/rk go i/eo w[;hps BjhA g?Adh sK fe;kBK ƒ sK y[P j'Dk ukjhdk j? feT[Afe eb/w b?D bJh T[j nkgDh c;b sK popkd eo/rk BjhA fi; soQK ihtB phwk b?D s'A pknd i/eo eb/w b?Dk j't/ sK e'Jh ftnesh wo/rk sK BjhA. w[;hps BjhA nkJh sK fJj y[Ph dh rZb j?.
o{ph i?B ;jkfJe ;zgkde feqPh ikroD w'L9999142633 Jh^w/bL ruby@krishijagran.com www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
30 fJzNoftT{ fe;kBK dh nkofEe gqrsh ihtB dh y[Pjkbh dk GkJhtkb j?, feob';eo nkfJb fJzihBhnoI fbwfNv
fe
ob';eo Gkos ftu fJe n?;k BK j? fi; ƒ d/P dk jo Bkrfoe ikDdk j?. fJ; ezgBh dh P[o{nks nIkdh s'A gfjbK j'Jh. feob';eo nkfJb fJziB fbwfNv fJ; ;w/A Gkosh ns/ nzsookPNoh pIko ftu nkgDh fJe g?Am pDk u[Zfenk j?. fJj ezgBh yk; s"o s/ uko w[Zy y/soK ftu ezw eo ojh j? fi; ftu gkto i/Bo/No, tZv/ fJziB, y/sh gzg ns/ T[d:'fre fJziB Pkwb jB. feob';eo fe;kBK ƒ nkofEe o{g Bkb wip{s pDkT[D bJh th pV/ nfjw edw u[Ze ojh j?. feob';eo dhnK fJBQK rshftXhnK d/ ftP/ ’u d; oj/ jB ezgBh d/ BkoE I'Nb w?B/io nkoHe/H gKv/. g/P jB e[M wZ[y nzP L^ feob';eo d/ ftP/ ’u ft;sko ;fjs dZ;' < feob';eo w[Zy s"o s/ fe;kBK bJh ezw eoB tkbh gqw[Zy ezgBh j?. fJ; dh P[o{nks 113 ;kb gfjbK g[D/ s'A j'Jh ;h, fi; dk T[d/P ;h nkgD/ jh d/P ftu uzrh r[DtZsk tkb/ d/;h T[sgkd w[jZJhnk eokT[Dk fiBQK ƒ T[gG'rsk bzw/ ;w/A se fJ;s/wkb eo ;eD. nZi feob';eo nkgD/ tknd/ T[~s/ yok T[sodk j'fJnk d/P ƒ nkgDhnK T[~sw ;/tktK gqdkB eo fojk j?. feob';eo fet/A fe;kBK ƒ bkG gj[zuk ojh j? < feob';eo fe;kBK bJh jh ezw eo ojh j?. fJ; ftu w[Zy s"o s/ n;hA nkX[fBe y/sh T[sgkd fit/A gkto fNbo, tkNo gzg, o'Nkt/No nkfd j'o th uzrh r[Dtsk tkb/ T[sgkd fe;kBK ƒ w[jZJhnk eok oj/ jK fi; Bkb fe;kB fJe eko'pkoh pD oj/ jB. n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
fgSb/ fdBhA n;hA nkgDk fJe BtK T[sgkd feob';eo w/rk Nh^15 bKu ehsk. fJj fe;kBK bJh fJe pj[s jh T[g:'r T[sgkd j?. feob';eo w/rk^Nh 15 dhnK eh ftP/PsktK jB < fJj fJe pj[^T[g:'rh y/sh T[sgkd j?. fJj fJe No?eNo tKr j?. fJ; Bkb fe;kB tkjh, r[vkJh, f;zikJh d/ Bkb^Bkb j'o y/sh ezwK ftu fJ; ƒ fJ;s/wkb eo ;edk j?. fJj 12 ns/ 15 n?uHghH ftu T[gbpX j?. yk; rZb fJj j? fe fe;kB fJ; d/ iohJ/ pj[s uzrh nkwdB gqkgs eo ;edk j?. fJ; T[sgkd dh ehws 1H50 bZy s'A 2H50 bZy se j?, fi; T[~s/ oki ;oekoK tb'A ;pf;vh th fdZsh ik ojh j?. fJj wbNhgogI fNbo fe;kBK bJh fJe :{Bhe wPhB j?. fJ; ƒ nkX[fBe sohfenK Bkb pDkfJnk www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
frnk j?. fJj NqK;fwPB pq/e, nkX[fBe ghNhU ns/ ;/okw?fNe ebZu Bkb b?; j?. fJ; ƒ fJe PkBdko b[Ze fdZsk frnk j? i' fe fJ; dh ekoi ;woZEk ƒ eJh r[Dk tXk d/Adk j?. fJ; T[sgkd dh r[DtZsk d/ ftP/ ’u dZ;' < fJ; fNbo ƒ ekch fo;ou ns/ fe;kBK s'A fwbh chvp?e wro'A wkoehN ftu T[skfonk frnk j?. fiE'A se r[DtZsk dk ;tkb j? sK feob';eo d/ T[sgkdK dh r[DtZsk pko/ ;kv/ rkje uzrh soQK ikD{z jB. feob';eo fNbo dk fe;/ Bkb e'Jh w[ekpbk BjhA ns/ fJj fe;kBK ƒ nkofEe o{g Bkb wip{s pDkT[Adk j?. fJ; d/ bJh feob';eo ƒ eJh n?tkovK Bkb ;BwkfBs ehsk ik u[ek j?. fJ; dh r[DtZsk d/ ekoB fJ; fNbo ƒ 8000 s'A fInkdk fe;kB fJ;s/wkb eo oj/ jB. fJ; dh wzr s/Ih Bkb tXdh ik ojh j?. nkT[D tkb/ ;w/A ’u feob';eo B/ fe;kBK bJh eh Nhuk ofynk j? < n;hA 2025 se fJ; T[sgkd d/ wkfXnw Bkb 5 eo'V fe;kBK ƒ y/sh ftu ;woZE pDkT[D dk Nhuk ofynk j?. fJ; Nhu/ d/ sfjs ;kvk w[Zy c'e; fJjh oj/rk fe fInkdk s'A fInkdk fe;kBK ƒ nkX[fBe
y/sh Bkb i'fVnk ik ;e/. fJ; Bkb fe;kBK dh nkofEe ;fEsh j'o th wIp{s j't/rh. fe;kB fJ; ƒ fet/A yohd ;ed/ jB < fe;kB fJ; fNbo ƒ n;kBh Bkb yohd ;ed/ jB. fJ; d/ bJh ezgBh tb'A tZy^tZy y/soK ftu ckJhB?A; ;j{bs T[gbpX j?. fJ; ;[ftXk d/ IohJ/ fe;kB n;kBh Bkb fJ; gkto fNbo ƒ \ohd ;ed/ jB. j'o fNbo d/ w[ekpb/ fJj fNbo fezBk r[DtZsk Gog{o j? < i/eo d{;o/ fNbo Bkb s[bBk ehsh ikJ/ sK T[BQK d/ w[ekpb/ fJj j'o fInkdk r[DtZsk Gog{o, fNekT{ ns/ nkX[fBe seBhe Bkb b?; jB. fJj NqK;fwPB po/e d/ Bkb^Bkb nkX[fBe ghNhU ns/ ;/okw?fNe ebZu Bkb b?; j?. ;G s'A yk; rZb fJj fe wPhB eJh ezw eoB ftu ;woZE j/. fJ; ƒ fJe PkBdko b[Ze fdZsk frnk j? i' fe;kBK ƒ ekch g;zd nk ojh j?. fJwokB ykB ;hBhno gZsoeko feqPh ikroD, BthA fdZbh w'pkfJb L 9582957538 Jhw/b L imran@krishijagran.com
25 ;kb g{o/ j'D s/- 25 ;kb 25 bZy w?Ipo :'iBk
feqFh ikroD
gfotko Bkb i[VD dk ;[fBjok w”ek Gkos d/ fe;kBK dh nkgDh nktk} @feqFh ikroD# wkf;e gZfsqek nkgD/ 25 ;kb g{o/ j'D s/ gkmeK bJh fbnkJh j? ;[Bfjok w”ek. e[M nk;kB ;tkbK d/ itkp fdU ns/ i[V ikU feqFh ikroD gfotko Bkb. nkU ikDd/ jK fJ; w”e/ d/ pko/-
gqPB 1H fe; ezgBh B/ r[ioks d/ y/sh w/b/ ftu nkgDhnK y/sh wPhBK ƒ gqdofPs ehsk< 1H chbv fezr
2H G{wh n?ro'
3H Xosh n?ro'w/PB
4H feq;Nb
eh gV'L feqFh ikroD fJe rqkwhB gfotkfoe gZfsqek j? fi; ftu s[jk~ feqFh ;wkuko, ezgBh ;wkuko, Bt/I T[BZs phi dh ikDekoh, fGzB fGzB ehNBkFe, c;bK dh ;w/I ;w/I s/ ikDekoh, pkrpkBh, wZX{ wZyh gkbB, gF{ gkbB, feZs/ pko/ ikDekohnK, fJzNoftT{, gqrshFhb fe;kBK ns/ wfjbktK dhnK T[gbpXhnK, ;/js, Bt/I T[sgkd, fcbwh frnkB, okiBhsh, ykDk-yikBk nkfd ikDekohnK fJ; ftu Fkfwb jB. fet/I i[VhJ/- gZfsqek ftu jo wjhB/ fJjBK ftfFnK s/ nkXkfos fJe ;tkb gqekfFs ehsk ikJ/rk. T[; ;tkb dk itkp T[;/ nze ftu j't/rk fi;~ bZGe/ s[;hI ;k~ w?;/i G/iDk j't/rk. gfjb/ 100 ;jh itkp d/D tkb/ gkmeK ~ fJe ;kb dh w?IpofFg, nrb/ 100-200 gkmeK ~ 6 wjhB/ iK 3 wjhB/ dh w?IpofFg coh fdZsh ikJ/rh. Bkb jh 10,000 gkmeK ~ fJe wjhB/ dh gZfsqek w[cs fdZsh ikJ/rh. u[e' c'B, fdU fJe nk;kB ;tkb dk itkp ns/ pD ikU feqFh ikroD gfotko d/ w?Ipo.
feqFh ikroD Bkb i[VD ns/ w?Ipo pBD bJh ;zgoe eo'- npd[; ;wd 9891889588, gqFKs Fowk 9891263263
22 Years. 12 Languages. 22 States. 23 Editions. 2 Portals & 10 Million combined readership
n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
32
fJzNoftT{
ph;hn?; T[sgkdK okjhA fe;kB eo ;ed/ jB uzrh ewkJhL n?;H e/H pz;b
Gk
os fJe nfijk d/P j? fiZE/ s/Ih Bkb Io{osK o'IkBk tXdhnK jB ns/ ;j{bsK xZN jB. nfij/ ’u nfjwhns fJ; rZb dh j? fe b'VK ƒ xZN ;w/A ftu seBhe d/ Bkb g{ok ehsk ik ;e/ fJ; bJh wPhBK dk nkX[fBeheoD s/Ih Bkb tXdk ik fojk j? fi; Bkb fInkdk b'VK ƒ g{ok eoB d/ Bkb jh ;w/A dh pus ns/ fInkdk ewkJh d/ w"e/ ;kjwD/ nk oj/ jB. fJ;/ soQK fe;kBK dhnK b'VK ƒ g{ok eoB bJh nfs^nkX[fBe seBhe tkbhnK y/sh wPhBK s'A T[BQK ƒ ikD{z eok ojh j?, ph;hn?; fJzvhnk. ph;hn?; fJzvhnk fJNbh dh ezgBh j? fi; B/ Gkosh fe;kBK dhnK b'VK ƒ ;wMd/ j'J/ T[~u seBhe tkb/ y/sh wPhBK ƒ fe;kBK se gj[zukT[D dk fIzwk fbnk j?. fJ; ;zdoG ftu ezgBh d/ wkoehfNzr w?B/io n?;H e/H pz;b Bkb rZbpks eoe/ ezgBh dh Gkos ftubhnK rshftXhnK ƒ ikBD dh e'fPP ehsh rJh. g/P jB e[M w[Zy nzP L ph;hn?; fJzvhnk dh P[o{nks fet/A j'Jh< ph;hn?; dh P[o{nks T[Ai sK fJNbh ’u ;kb 1946 ftu j'Jh go Gkos ftu fJ; ezgBh dh P[o{nks ;kb 2004 ftu j'Jh. ph;hn?; B/ b[fXnkD/ s'A fJ; dh P[o{nks eoe/ Gkos ftu nkgDh gfjbh n;?Apfbzr :{fBN ;Ekgs ehsh. fe;kBK ƒ ezgBh eh T[sgkd T[gbpX eok ojh j? < fiZE'A se ezgBh d/ T[sgkdK dh rZb j/ sK ph;hn?; gfjbh ni/jh ezgBh j? i' Gkos ftu gfjbh tko ohgo pkJhAvo b? e/ nkJh. ;kvk n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
w[Zy T[sgkd ohgo pkJhAvo j?. fJ; s'A fJbktk j'o th T[sgkd jB fit/A gkto thvo, c'vo jkot?;N, rqk; efNzr wPhB ns/ fNbo nkfd. nfs^nkX[fBe ns/ T[u^seBhe d[nkok fvIkfJB j'D ekoB ;kv/ ;ko/ T[sgkdK ’u oy^oykt dh bkrs pj[s xZN j? ns/ fJj fe;kB fjs?Ph T[sgkd jB. fJBQK ƒ e'Jh th n;kBh Bkb Ugo/N eo ;edk j?. gqshdtzdh ƒ s[;hA fe; BIohJ/ Bkb t/yd/ j' < fiZE'A sZe gqshdtzdh dk ;tkb j? sK T[j www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
jo/e y/so ftu j[zd/ jB feT[Afe pj[s ;kohnK ezgBhnK T[; y/so ftu ezw eo ojhnK j[zdhnK jB sK ezghfNPB tX iKdk j? go n;hA nkgD/ ezghNhNo ƒ d{;o/ BIohJ/ Bkb t/yd/ jK. ed/ n;hA nkgD/ ezghNhNo s'A e[M f;Zyd/ jK s/ ed/ T[j ;kE'A e[M uzrk f;Zyd/ jB i' fe ezgBh ƒ nZr/ tXkT[Adk j? fJ; bJh wkoehN ftu ezghfNPB j'Dk pj[s Io{ oh j?. ohgo pkJhAvo fet/A fe;kBK bJh o'Irko d/ w"e/ tXkT[Adk j? < fJj fJe :{Bhe wPhB j? ns/ ph;hn?; d[BhnK Go ’u fJewkso n?;h ezgBh j? fi; B/ fJ; dk fBowkD ehsk. fJj wPhB 50 ;kb pknd Gkos ’u fbnKdh rJh j?. fJ; dh \k; rZb fJj j? fe fe;kB fJ; wPhB d/ T[g:'r Bkb f;oc fJe fe;kB BjhA ofj iKdk pbfe T[j fJe eko'pkoh pD iKdk j?. fizBh ehws T[j fJ; wPhB ƒ yohdD ftu brkT[Adk j? UBk bkG T[j 3 wjhfBnK ftu jh gqkgs eo b?Adk j?. fJ; wPhB ƒ fe;kB feokJ/ T[~s/ d/ e/ uzrh ewkJh eo ;ed/ jB ns/ Bkb jh nkgDk ezw th eo ;ed/ jB. nZieZbQ gokbh ;kVB dk gqubB s/Ih Bkb tfXnk j? go ohgo pkJhAvo d/ IohJ/ fe;kB fJ; go/PkBh s'A pu ;ed/ jB. i/eo e'Jh fe;kB ;kv/ T[sgkd yohddk j? sK T[; ƒ ;oeko tb'A ;pf;vh th fdZsh iKdh j?. nkgD/ fo;ou ns/ ftek; e/Ado d/ pko/ ’u ft;sko ;fjs d;' < Gkos ns/ fJNbh d'jK d/PK ftu ;kv/ fo;ou ;?ANo ;Ekgs jB. fJj nfs^nkX[fBe seBheK Bkb b?; jB fiZE/ T[~uh f;Zfynk gqkgs wkfjoK dh Nhw ezw eodh j?. fJ; s'A fJbktk ;kvhnK d' NhwK nbZr^nbZr fJbkfenK ftu ik e/ fe;kBK Bkb fwb e/ T[BQK d/ chvp/e fJeZmk eodhnK jB ns/ T[BQK dhnK b'VK ƒ ;wMdh j?. i/ e'Jh uzr/ ;[Mkn fwbd/ jB sK T[; d/ nB[;ko n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
T[; wPhB ftu j'o ;[Xko eod/ jK. Gkos ftu ezgBh dhnK pqKuK feZE/^feZE/ jB < fJ; ;w/A Gkos ftu ph;hn?; fJzvhnk izw{ ePwho, fjwkub gqd/P, T[~so gqd/P, T[sokyzv, fpjko, r[ioks, wjKokPNo, wZX gqd/P, e/ob, skfwbBkv{, nKXo gqd/P, eoBkNe s'A fJbktk j'o okiK ftu th ezw eo ojh j?. Gkos ftu ;kv/ 175 s'A fInkdk vhbo jB i' fe;kBK ƒ nkgDhnK ;/tktK d/ oj/ jB. e[M j'o Bt/A T[sgkd wkoehN ftu fbnkT[D pko/ ;'u oj/ j' < fit/A w?A gfjbK jh dZf;nk j? fe n;hA yk;eo ohvo pkJhAvo dk jh ezw eo oj/ jK fJ; bJh fJ;/ ;hohI ftu n;hA Bt/A T[sgkd bKu eoB ik oj/ jK. gfjbK n;hA ;N?Avov ohgo pkJhAvo, T[; s'A pknd 4 tQhb ohgo pkJhAvo ns/ No?eNo Bkb uZbD tkbk ohgo pkJhAvo bKu ehsk j?. n;hA fJ; ;hohi ƒ nZr/ tXktKr/. fJ; s'A fJbktk fe;kBK dhnK b'VK d/ nB[;ko j' th Bt/A T[sgkd pIko ftu fbnktKr/. ezgBh dk w[Zy T[d/P eh j? < p/Pe ;kv/ y/sh T[sgkd E'VQ/ wfjzr/ jB go ezgBh dk T[d/P fe;kBK ƒ ni/j/ T[sgkd d/Dk j? fi; ƒ T[j fJe tko b? e/ bzw/ ;w/A se T[BQK Bkb ezw eo ;eD. ;kv/ T[sgkdK dh fJjh yk; rZb j? fe fJBQK dh fIzdrh fInkdk j?. fJ; s'A fJbktk n;hA ukj[zd/ jK fe fe;kB f;oc fe;kB pD e/ Bk ofjD pbfe T[j fJe eko'pkoh pDB. fJwokB ykB ;hBhno gZsoeko feqPh ikroD, BthA fdZbh w'pkfJb L 9582957538 Jhw/b L imran@krishijagran.com www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
36
fJzNoftT{
fe;kBK ƒ p/jso ;/tktK d/D ’u w'Yh nwo n?rohebuo L( ) f;zx nwo
Gk
os dk fe;kB s/Ih Bkb nkX[fBesk ƒ ngDkT[Adk ik fojk j?. T[j fe;/ th o{g ftu j' ;edk j?—nkX[fBe seBhe iK nkX[fBe wPhBoh. i/eo d/fynk ikJ/ sK Gkos ftu jkb/ th fJe tZv/ g?wkB/ ’s/ fe;kB nkX[fBe wPhBoh ns/ seBheK s'A tKM/ jB. fJ; d/ fgZS/ wPhBK dhnK fInkdk ehwsK dk j'Dk iK c/o fe;kBK ƒ ;jh ikDekoh Bk j'Dk, d't/A jh tZv/ ekoB j' ;ed/ jB. fJe fe;kB jh d{;o/ fe;kB dhnK Io{osK ƒ uzrh soQK ;wM ;edk j?. mhe fJt/A jh fe;kBK dhnK Io{osK ƒ uzrh soQK ;wM e/ T[BQK ƒ r[DtZsk Gog{o T[sgkd ns/ uzrhnK ;j{bsK d/ ojh j? nwo n?rohebuo wPhBoh ro[Zg. fJj ezgBh fJe fe;kB gfotko d[nkok jh P[o{ ehsh rJh j? fi; B/ fe;kBK dhnK b'VK ƒ ;wM e/ nkX[fBe y/sh :zsoK ƒ pDkT[D dh BhAj oyh. fJ; ezgBh d/ T[sgkdK Bkb Bk f;oc Gkos d/ fe;kBK ƒ pbfe ftd/Ph fe;kBK ƒ th bkG fwb fojk j?. feqPh ikroD B/ ezgBh d/ ;hJhU ( ) f;zx nwo ns/ ;hn?cU okfpB nwo Bkb rZbpks ehsh fiBQK B/ dZf;nk fe fe; soQK fJj ezgBh fe;kBK ƒ nkX[fBesk tZb fbik ojh j?. nwo n?ro' dh P[o{nks fgZS/ eh ekoD fojk j? <
eokT[Dk j?. fJj n;hA g{oh JhwkBdkoh Bkb eo oj/ jK.
nwo n?rohebuo wPhBoh ro[Zg nZi s'A brGr 50 ;kb gfjbK ;kv/ dkdk ih B/ P[o{ ehsh. T[BQK B/ fe;kBK dhnK b'VK ƒ ;wfMnk ns/ 1954 ftu gfjbk Eo?Po pDkfJnk. P[o{ s'A jh ezgBh dk w[Zy T[d/P fe;kBK dhnK b'VK ƒ ;wM e/ T[BQK d/ nB[;ko uzr/ y/sh T[sgkd ns/ ;/tktK w[jZJhnk
ezgBh fejV/ y/sh T[sgkd pDkT[Adh j? <
n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
i/eo y/sh T[sgkdK dh rZb eohJ/ sK n;hA Eo?Po d/ Bkb P[o{nks ehsh ;h go nZieZbQ n;hA o'Nkt/No ezpkfJB jkot?;No, gN?N' gbKNo pDk oj/ jK. fJ; s'A fJbktk o'Noh fNbo, j?o', ukZc eNo, ebNht/No, g?vh Eo?Po, wbNh eqkZg Eo?Po, www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
v/noh wPhBoh d/ Bkb^Bkb j'o th eJh y/sh :zso tZv/ g?wkB/ ’s/ pDk oj/ jK. eh y/sh :zsoK ’u eqKsh nkJh j? < i/eo d/fynk ikJ/ sK fgSb/ 15 s'A 20 ;kbK ’u y/sh wPhBoh B/ fe;kBK dh fIzdrh n;kB eo fdZsh j?. fJBQK wPhBK d/ ekoB y/sh ftu tZv/ pdbkt nkJ/ jB, fi; Bkb y/sh eqKsh dh fJe bfjo uZbh j?. fJ; ftu pj[s wPhBheoD j'fJnk j? go jkbhA th fJ; ftu j'o ;[Xko dh b'V j?. wZXw ns/ fBwB P/qDh d/ fe;kB fet/A n;kBh Bkb y/sh wPhBoh yohd ;ed/ jB < pj[s ;jh ;tkb j?. fJj rZb mhe j? fe wZXw ns/ fBwB tor d/ fe;kBK ƒ wfjzrhnK y/sh wPhBK ƒ yohdD ftu go/PkBh sK jz[dh j? go ;oeko tb'A fJ; d/ bJh eJh Io{oh edw uZ[e/ rJ/ jB. ;oeko tb'A fe;kBK ƒ fJBQK wPhBK T[~s/ 30 gqshPs s'A 70 gqshPs se dh ;pf;vh fdZsh iKdh j?. fJj ;ko/ okiK ftu bkr{ j?. fJ; Bkb e'Jh th fe;kB n;kBh Bkb y/sh wPhBoh yohd ;ed/ jB. d{;ohnK ezgBhnK d/ w[ekpb/ nwo n?rohebuo wPhBoh fet/A fe;kBK ƒ p/jso ;/tktK d/ ojh j? < d/y' ih r[DtZsk sK jo/e ezgBh d/ T[sgkdK ftu j[zdh j? go ;G s'A fInkdk wkfJB/ oZydk j? nkgD/ rkjeK dk ftPtk; fiZsDk. ;kvh ezgBh g{oh soQK nkgD/ rkjeK dk ftPtk; fiZs u[Zeh j?. fJ; dk w[Zy ekoB j? T[BQK ƒ uzrhnK ;/tktK ns/ T[sgkd d//Dk. i/eo ;kv/ fe;/rkje dh wPhBoh ftu e'Jh ;wZf;nk nk iKdh j? sK 24 xzfNnK ftu jh n;hA T[; ;wZf;nk dk jZb eo fdzd/ jK. fJjh ;kƒ d{;fonK s'A p/jso pDkT[Adh j?. ;kvh nkcNo ;/b n?Av ;oft; pj[s uzrh j?. s[jkvk vhbo^fv;NqhfpT{No B?Ntoe fej' fijk j? <
fi; ftu ;kv/ 200 s'A fInkdk vhbo^fv;NqhfNT{No jB. fJj oki ns/ fIbQk gZXo ’s/ fB:[es ehs/ rJ/ jB sKfe fe;kBK dhnK ;wZf;nktK ns/ b'VK ƒ n;kBh Bkb ;wfMnk ik ;e/. fJ; s'A fJbktk brGr 35 s'A fInkdk Jhoke, fJIokfJb, JhokB, o{;, Noeh, B/gkb s'A fJbktk j'o th eJh d/PK ftu n;hA nkgDhnK y/sh wPhBK ;gbkJh eo oj/ jK. w"i{dk ;w/A fe;kBK dh nkofEe ;fEsh T[~s/ eh fNZgDh j? < d/y' ih e[M ekoD nfij/ j' iKd/ jB fi; d/ ekoB fe;kBK ƒ go/PkBh j' iKdh j?. mhe fJ;/ soQK fe;kBK ƒ th go/PkBh j'Jh j?. fJjh ekoB j? fe fe;kBK dh nkofEe ;fEsh T[~s/ ekch n;o fgnk j?, go i' j[zdk j? uzr/ bJh j[zdk j? fi; ftu ;G dk fjZs S[fgnk j[zdk j?. fe;kBK dh nkwdB ƒ d[ZrDk eoB bJh s[jkv/ eh ;[Mkn jB < fe;kBK dh nkwdB ƒ d[ZrDk oeB bJh w?A fJjh efjDk ukj[zdk jK fe ;G s'A gfjbK y/sh d/ nkX[fBe sohfenK ns/ nkX[fBe wPhBK dk fJ;s/wkb eoB. ;G s'A io{oh j? fe fe;kB T[sgdK ftu t?fbT{ n?vhPB eoBk f;ZyD. fJ; Bkb T[BQK dh nkwdB th tX/rh ns/ T[j fJe eko'pkoh d/ o{g ftu nkgD/ nkg ƒ t/yDr/.
fJwokB ykB ;hBhno gZsoeko feqPh ikroD, BthA fdZbh w'pkfJb L 9582957538 Jhw/b L imran@krishijagran.com
Given Below Are The Email Ids For The Punjabi Language To Send Articles, News, Press Releases And Feedbacks.
punjabi@krishijagran.com editor@krishijagran.com
Gkos d/ ;ko/ okiK ftu n;hA ezw eo j/ jK n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
38
b/Io b/tfbzr
b/Io b/tfbzrL y/sh ’u gkDh dh pus dh gqGkth s/ ;;sh seBhe gtB e[wko, n?;Hn?wH ;fjrb ckT{Av/PB, pawan.kumar@smsfoundation.org
Gk
os ’u joh eqKsh d/ nkrwB Bkb jh f;zikJh bJh G{^ib T[~s/ fBoGosk tX rJh j?. fi; ftu y/sh T[sgkdB ƒ gq's;kjB d/D bJh gkDh ns/ o;kfJDe ykdK d/ fInkdk gq:'r T[~s/ I'o fdZsk frnk (;[jkr 2016). ;zB 1960 s'A pknd G{^ib Bkb f;zikJh tkb/ oep/ ftu 500 gqshPs dk tkXk doi ehsk frnk j?, fi; d/ ekoB G{^ib d/ b/tb ftu s/Ih Bkb froktN nkJh j?. brGr 91
n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
gqshPs G{^ib f;zikJh ns/ gP{nK bJh gq:'r ehsk iKdk j? ns/ G{^ib dh ygs ns/ g{osh dk |oe brksko tX fojk j?. fJj ;fEsh d/P ’u f;zikJh dePsk (Irrigation efficiency) ’u ;[Xko bJh ezw eoB dh b'V dk ;ze/s d/Adk j?. gozgokrs jVQ f;zikJh (flood irrigation) seBhe d/ ekoB ftPt wkBeK dh s[bBk ’u Gkos ftu f;zikJh dePsk dk b/tb ekch xZN t/fynk frnk j? (Gkw'ohnk s/
www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
;[;kB, 2014). w"i{dk ;w/A Gkos dh tZvh ns/ wZXw f;zikJh gfo:'iBktK dh e[b ;woZEk brgr 35 gqshPs j?, idfe y/sh ftu gkDh d/ gqGkth gqpzXB Bkb G{^ib T[g:'r dh ;woZEk ftu 65 s'A 75 gqshPs se ;[Xko ehsk ik ;edk j?1. fgSb/ fJe djke/ ’u ;{yw f;zikJh d/ sfjs e[b 422 bZy j?eN/no dh ;woZEk d/ w[ekpb/ ;oekoh :sBK Bkb f;oc 39 bZy j?eN/no IwhB jh f;zikJh :'r j' ;eh j? (gbkBhPkwh, 2012). Gkos ftu ;{yw f;zikJh ƒ ngBkT[D dh do jkbhA th ekch xZN j? fi; Bkb fJj ;gZPN jz[dk j? fe pkeh 383 bZy
j?eN/no IwhB ’u jVQ^f;zikJh ikoh oj/rh. fJ; d/ bJh fe;kBK ƒ seBhe nXkos jZb dh pj[s b'V j? sKfe jVQ^f;zikJh ftu th gkDh dh pus d/ Bkb fJ; dh ;gbkJh th j' ;e/. y/sh ’u gkDh dh pus bJh pz{d f;zikJh, c[jkok ftXh, wbfuzr torhnK seBheK dk gq:'r j[zdk j? go jVQ^f;zikJh ’u y/s d/ ;jh ;wsb j'D Bkb th pj[s wksok ftu gkDh pukfJnk ik ;edk j?. b/Io wPhB2 Bkb IwhB ;wwsbheoD fJe nfijh seBhe j?, fi; Bkb y/s ƒ tX s'A tX ;wsb ehsk iKdk j?. fJj gozrokrs ;wsbheoD ftXh ’u j'o fInkdk ;[Xko eodh j?. gozgokrs o{g Bkb Gkos ’u fe;kB, gP{nK ns/ No?eNoK okjhA fyZu/ ikD tkb/ bZeVh d/ ;[jkfrnK Bkb IwhB gZXoh eod/ jB. fJ; gozgokrs sohe/ Bkb IwhB ’u 4^5 gqshPs n^;wkB YbkB ofj iKdh j? (bhpoN, n?N nkb, 2013) idfe b/Io seBhe Bkb IwhB gZXoh j'D s/ f;o| 1^2 gqshPs dh YbkB ofj iKdh j? fi; d/ ekoB gkDh pokpo wksok ftu uko/ gk;/ c?b iKdk j?. 2H b/Io ;wsbheoD gqDkbh ’u b/Io ;zukoB fJekJh j[zdh j? fi; Bkb f;ZXh bkJhB ftu o"PBh dhnK feoB g?dk j[zdhnK jB. gqDkbh d/ d{;o/ fjZ;/ ftu fJe fo;hto bZfrnk j[zdk j? i' o"PBh dhnK f;ZXhnK feoBK ƒ fpibh ;ze/s ftu pdb d/Adk j?. fpibh ;ze/se fJe ezNo'b pke; Bkb i[fVnk jz[dk j? i' jkJhvq'fbe tkbt ƒ feqnkPhb eodk j?. jkJhvq'fbe tkbt fJe ;?ezv ftu eJh tko T[~mdk j? ns/ rq?Avo d/ pb/v ƒ T[go^j/mK eodk j?. b/Io b/tfbzr gqDkbh ’u b/tbo d/ pb/v d{joh b/Io seBhe Bkb y[d jh fB:zfsqs j[zd/ jB i' IwhB dh ;sj dk ;jh ;wsbheoD eoe/ o[ektNK ƒ jNk e/ gkDh ƒ y/s ftu o'eD dh ;woZEk tXkT[Adk j?. b/Io NqK;whNo b/Io feoBK ƒ 360 fvroh se x[zwkT[Ad/ j'J/ ekoi y/so bJh wkgdzv (;zdoG) fsnko eodk j?. fo;hto gqDkbh feoBK ƒ bZG e/ wPhB ƒ ;jh ;wsbheoD bJh fBod/P fdzdk j?. b/Io b/tfbzr wPhB d' fdPktK ftu b/tb$;b'g (YbkB) eo ;edh j?. fJj ;G Ugo/No d[nkok jkJhvq'fbe ezNo'b ƒ S'j/ fpBk nkN'w?fNe sohe/ Bkb j[zdk j?. gzikp ftu ehsh rJh fJe y'i nfXn?B s'A gsk bfrnk j? fe b/Io seBhe Bkb y/s gZXok eoB Bkb fe;kBK ƒ eJh ckfJd/ j'J/ jB. fJ; seBhe
n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
40
b/Io b/tfbzr
Bkb 22 s'A 33 gqshPs gkDh dh pus j'Jh j? ns/ 9 s'A 12 gqshPs se y/sh T[sgkdB ftu th tkXk doi ehsk frnk j?. nfXn?B Bkb fJj th gsk bZfrnk j? fe i/eo jfonkDk s/ gzikp ’u eDe ns/ M'B/ dh 50 gqshPs IwhB th b/Io seBhe Bkb gZXoh eo fdZsh ikJ/ sK 6990 bZy feb'rqkw M'Bk ns/ 9870 bZy feb'rqkw eDe dk tkX{ T[sgkdB j't/rk, fi; dh ;bkBk ehws 3850 bZy nwoheh vkbo j?. fJ; soQK b/Io b/tfbzr seBhe d/P ’u gkDh d/ Bkb^Bkb G'iB ;[oZfynk ƒ tXkT[D ftu th ;jkfJe j't/rh. (nfonkb, wfjo'sok s/ f;ZX{, 2015) n? ; Hn? w H ;fjrb ckT{ A v/ P B (;fjrb ckT{Av/PB) y/sh ftu gkDh d/ fJ;s/wkb dh ;woZEk ftu ;[Xko bJh jfonkDk d/ w/tks fIbQ/ ftu ezw eo ojh j?. w/tks fJe noX^y[Pe ibtk:{ tkbk fJbkek j?, fiE/ gkDh ;hfws wksok ftu j?. fIbQ/ c;b
u"b egkj eDe ;oQ'A fgnkI! NwkNo!
n";sB gkDh 75 28 35 15 45 70
’u gkDh dh T[gbpXsk ns/ ;[oZfynk tXkT[D bJh ;fjrb ckT{Av/PB tb'A b/Io b/tfbzr seBhe Bkb gkDh dh pus ns/ j'oBK bkGK pko/ gVu'b bJh ;kb 2016 ftu fJe bx{^gfo:'iBk P[o{ ehsh rJh. w/tks ftu b/Io b/tfbzr seBhe ekch ;koEe ;kps j' ;edh j? feT[Afe J/E/ fInkdkso fe;kB jVQ^f;zikJh eod/ jB, gozgokrs sohe/ Bkb IwhB ƒ gZXok eod/ jB ns/ fInkdk gkDh dh ygs tkbhnK c;bK fit/A eDe, fgnkI, egkj, NwkNo ns/ p?ArD dh y/sh eod/ jB. i/eo IwhB ƒ ;jh sohe/ Bkb gZXok ehsk ikJ/ sK ekch wksok ftu gkDh dh pus j' ;edh j? ns/ c;b g?dktko ftu th tkXk ehsk ik ;edk j?. b/Io seBhe Bkb IwhB ƒ gZXok eoB Bkb gkDh dh b'V ns/ pus d/ pko/ ’u j/mK fdZsh rJh ;koDh ƒ ;wfMnk ik ;edk j? L^
gkDh dhb/Io b/tfbzr Bkb dh b'Vwksok (000 bhH$J/eV) 3000 1120 1400 600 1800 2800
gkDh pus dh ;woZEk ;?HwhH$gqsh J/eV3 (000 bhH$J/eV) 750^900 280^336 350^420 150^180 450^540 700^840
* http://agropedia.iitk.ac.in/content/water-requirement-different-crops T[go'es nzefVnK s'A gsk brdk j? fe fJe J/eV ’u'A c;b b?D bJh n";sB 18 bZy bhNo gkDh dh b'V j[zdh j?. b/Io b/tfbzr Bkb gZXoheoD Bkb T[; c;b ƒ g?dk eoB bJh 5H0 s'A 6H0 bZy bhNo gkDh pukfJnk ik ;edk j?. tZv/ gZXo s/ fJ; ftXh ƒ fgzvK ftu ngBkT[D bJh bzw/ ;w/A bJh fe;kBK nkgD/ fgzv ƒ ib ;[oZfyns fgzv pDk ;ed/ jB. gkDh dh pus d/ Bkb^Bkb M'B/ dh c;b ftu 7 gqshPs ns/ eDe T[sgkdB ftu 7^9 gqshPs dk tkXk j[zdk j? (nkfJob, 2015) ns/ uzr/ gqpzX Bkb d'jK c;bK ftu seohpB 12 gqshPs dk tkXk ehsk ik ;edk j?. fJ; s'A fJbktk b/Io b/tfbzr seBhe Bkb fe;kBK ƒ f;zikJh ’u xZN ;wK, xZN wId{o, xZN bkrs ns/ xZN BdhB tor/ bkG j[zd/ jB. fJ; n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
seBhe d/ ;ko/ nkofEe bkG ikBD bJh y'i dh b'V j? fi; Bkb fe;kB d/ y/s d/ g{o/ c;b uZeq dk g{ok nkofEe t/otk ikfDnk ik ;edk j?. b/Io b/tfbzr ;oQ'A s/ eDe dh eNkJh s'A pknd ngq?b^wJh s'A b? e/ i[bkJh^nr;s se eo ;ed/ jB. j[D se ;fjrb ckT{Av/PB B/ w/tks ’u b/Io b/tfbzr seBhe Bkb 147 J/eV IwhB dk gZXoheoD ehsk j?. seBhe d/ ;ko/ gfjb{nK dh pkoheh Bkb gVu'b eoB bJh ckT{Av/PB B/ ro[Zg uouk ehshnK ns/ fJ; d"okB fe;kBK B/ fJ; s'A j'D tkb/ bkGK fit/A ;wkB nze[oD, fwjBs eN"sh, phi do ’u ewh, y/sh dh e[b bkrs ftu ewh nkfd d/ nB[Gt ;KM/ ehs/. fe;kBK d/ Bkb ftuko^tNKdo/ d/ BshfinK dk ;zy/g t/otk j/m fby/ nB[;ko j? L^ www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
y/s dh rshftXh
w[Zd/
gZXoheoD s'A gfjbK gZXoheoD s'A pknd fNZgDhnK$;gZPNheoD
y/ s h dh fwZNh dk IwhB ’u YbkB j'D fsnkoh eNkt ekoB gkDh y/s d/ j/mb/ fjZ;/ s'A pkjo trD bfrnk s/ wkB;{B ’u fwZNh eNkt j' frnk. y/sh dh fsnkoh ’u fInkdk you
fInkdk tko tkjh dh b'V j[zdh j?. (4^5).
gkDh fe;/ th e'B/ s'A pkjo BjhA fBefbnk ns/ Bk jh e'Jh fwZNh eNkt j'fJnk.
gZXo/ y/sK ’u y/s d/ nzdo jh ;kok toyk ib fJeZmk j' frnk. y/s dh gkDh iIp eoB dh ;woZEk tZXD ekoB gkDh Bk sK pkjo fBefbnk ns/ Bk jh fwZNh eNkt j'fJnk.
2^3 tkjhnK xZN j' rJhnK.
gkDh eJh EK fJeZmk j[zdk ;h iK y/s d/ fe;/ fJe e'B/ ’u gkDh iwQK j'D ekoB y/s dh T[gobk fjZ;k tkjh bJh S/sh fsnko j' frnk. fe;kB ƒ j/mb/ gkDh iwkt tkb/ fjZ;/ dh tkjh bJh 3^5 fdBK fJzsIko eoBk g?Adk ;h fi; Bkb tkjh dh bkrs tXdh j? ns/ fe;kB ƒ S'N/^S'N/ N[efVnK ’u tkjh bJh tko^tko No?eNo p[bkT[Dk w[Peb j[zdk j?.
fpikJh s/ ewI'o iK y/s d/ e'fBnK ’u fpikJh fJe' tko n^;wkB Bwh dh xkN ekoB g{o/ y/s ftu ;zGt nzeo[D nze[oD fpikJh BjhA j[zdh. j[zdh j?. n^;wkB Bwh d/ nzeo[D uzrk ns/ fJe' ekoB nz e o[ D th fijk jz[dk j?. n^;wkB jz[dk j?. fInkdk phi do dh xZN phi brdk j?. b'V
f;zikJh
f;zikJh fJe J/eV dh bJh f;zikJh bJh fInkdk fInkdk ;wK (15^16 xzN/) ;wK s/ brd/ jB. wId{oK dh b'V j[zdh j?. fInkdk wId{oK dh b'V j[zdh j?.
n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
ewI'o iK nzeo[D Bk j'D ekoB y/s ftu g"fdnK dh frDsh xZN j' iKdh j?. n^;wkB Bwh d/ ekoB nzeo[D gqGkts j[zdk j?. nzeo[D gqshPs ’u tkX/ d/ ekoB phi do ftu ewh j[zdh j?. (gfjbK phi dh do fInkdk ;h feT[Afe 25 gqshPs phi d/ nzeo[D Bk j'D dh T[whd ofjzdh ;h).
fJe J/eV bJh xZN ;wK ukjhdk j? (10^12 xzN/)
YbkB tkbh IwhB y/s ƒ 8^10 S'NhnK^S'NhnK fenkohnK ftu tzvd/ jB ns/ fJe^fJe fenkoh dh f;zikJh xZN ekfwnK dh b'V eod/ jB. gZXoheoD tkb/ y/s Bz{ f;oc 2^3 fenkohnK j[zdh j?. ftu tzvd/ jB. f;z i kJh bJh xZ N gkDh dh b'V j[zdh j?. f;zikJh ’u xZN fwjBs, ;wK ns/ gkDh brdk j?. www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
42
b/Io b/tfbzr fInkdk gkDh dh b'V f;zikJh dk youk j[zdh j?. xZN j[zdk j?.
xZN ekw/ s/ xZN JhAXo Bkb bkrs xZN j' rJh.
f;z i kJh dh bkrs tXdh j?. g"X ;[oZfynk
xZN c;b fInkdk o'r ns/ jkBh ns/ ehfVnK d[nkok o;kfJDK s/ jwbk ehsk frnk. ehNBkPeK dh xZN bkrs
o'rK ns/ ehfVnK dk xZN B[e;kB
fInkdk Bwh ns/ gkDh GoBk, ehfVnK ns/ fpwkohnK Bz{ nkfeqPs eodk j?, yk;eo ;pIhnK ftu. fe;kB g"fdnK dh ;[oZfynk bJh fInkdk o;kfJD gq:'r eod/ jB, fi; ekoB youk tXdk j? ns/ T[sgkd r[DtZsk th yokp j[zdh j?. gZXo/ y/s ftu fJj ;G ;wZf;nktK j'D dh ;zGktBk xZN j[zdh j?.
c;b gZeDk
nfB:fws g{ok y/s fJeZmk BjhA c;b fsnko j[zdk. gZeDk s/ T[gi eNkJh bJh fInkdk fGzBsk ;wK s/ ekfwnK dh b'V j[zdh ;h.
g{oh c;b fJe' ;w/A gZedh j?.
c;b fJe' ;w/A ’u BjhA gZedh ns/ g{ok y/s gZeD ftu fInkdk ;wK brdk j?. fJ; Bkb c;b gfjbK ns/ pknd ftu gZedh j? fi; ekob fInkdk ekfwnK dh b'V g?Adh j?. fInkdk ns/ xZN gZeDk c;b dh g?dktko ƒ gqGkts eodk j?. fJe' fijk nzeo[D ns/ g"fdnK dh T[fus frDsh, fJe' ;w/A gZeD ns/ ehfVnK s/ fpwkohnK dh ewh Bkb c;b dh g?dktko ’u 10^12 gqshPs dk tkXk j[zdk j?.
d/o iK S/sh c;b gZeD Bkb T[gi$g?dktko ’u ewh j[zdh j?.
1 2 3 5 10 15
12 24 36 60 120 180
420 840 1260 2100 4200 6300
n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
;w/ A f;o eNkJh ;zGt j[zdh j?.
fJe' ;w/A c;b gZeD Bkb g? d ktko ’u tkXk j[zdk j?.
40 140 260 600 1700 3300
380 700 1000 1500 2500 3000
www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
feqPh ikroD |'N'rqk|h gqfs:'rsk
I/
s[;hA |'N'rqk|h eoB d/ P"ehB j' sK fJj s[jkv/ bJh ;[Bfjok w"ek j' ;edk j?. y/sh dh ;G s'A fInkdk gVQh ikD tkbh “feqPh ikroD” gfsqek ‘J/ ;B?g PkZN nk| fJzvhnB n?rqhebuo’ Bkwe f;ob/y okjhA |'N'rqk|h gqfs:'rsk P[o{ eoB ik ojh j?, fi; ftu s[;hA ;ko/ gkme fjZ;k b? e/ jIkoK o[fgnK d/ fJBkw fiZs ;ed/ j'. fJ; d/ bJh s[[;hA y/shpkVh, gP{ gkbB, wZSh gkbB ns/ y/sh Bkb ;pzXs |'N'nK ƒ nkgD/ w'pkfJb |'B iK e?wo/ Bkb fyZu e/ ;kƒ photo@krishijagran.com iK editor@krishijagran.com T[~s/ G/i ;ed/ j'. fJBQK n?ANohnK ftu'A ;G s'A tXhnk 3 |'N'nK ;kv/ nB[Gth ;zgkdeK d/ g?Bb tb'A u[DhnK ikDrhnK. gfjbk fJBkw fiZsD tkb/ ƒ 25,000 o[gJ/ s/ ;oNhf|e/N, d{ik fJBkw fiZsD tkb/ ƒ 20,000 o[gJ/ s/ ;oNhf|e/N ns/ shik fJBkw fiZsD tkb/ ƒ 10,000 o[gJ/ s/ ;oNhf|e/N fdZsk ikJ/rk. Bkb jh 10 j'o n?ANohnK ƒ 1000 o[gJ/ gq's;kjB ti'A fdZs/ ikDr/. jo/e T[whdtko xZN'^xZN' 3 |'N'nK G/i ;edk j?. fXnkB oj/ |'N' ozrhB j'Dh ukjhdh j? ns/ T[; dk ;kJhI 12%18 fJzu s'A tZvk BjhA j'Dk ukjhdk. jo/e |'N' jkov ekgh ftu j'Dh ukjhdh j? iK s[;hA |'N' ;hHvhH ftu th ;kƒ G/i ;ed/ j' fi; dk ;kJhI 3 n?wHghH s'A fInkdk Bk j't/. s[;hA nkgDhnK fyZuhnK |'N'nK 30 ngq?b 2017 s'A gfjbK j/m fby/ n?vo?; ’s/ G/iDhnK jB. :kd oj/ |'N'nK g{oh soQK n;b o{g ftu j'D, fe;/ th soQK dh ndbk^pdbh ehsh j'Jh |'N' s/ d{;fonK tb'A fyZuh rJh |'N' ƒ oZd eo fdZsk ikJ/rk. fJ;bJh d/o Bk eo' u[Ze' e?wok s/ e?d eo' y/sh Bkb i[VhnK T[BQK |'N'nK ƒ i' s[jkƒ pj[s \k; bZrD. |'N' G/iD dk gsk L
feqPh ikroD 60$9, sh;oh wzIb, :{;| ;okfJ wkofeN,B/V/ rqhB gkoe w?No' ;N/PB, BthA fdZbh^110016 ;zgoe L 011^26511845, 26517923
44
pkr^prhuk
xo/b{ prhuh ftu dtkJhnK tkb/ g"fdnK dh ekPs ni'eh y/sh ftu o;kfJDK dh tX/o/ tos'A ekoB ns/ ykD^ghD ftu nkJh spdhbh dk jh f;ZNk j? fe nZiebQ jo ftnesh dh o'r gqsho'Xh skes ewI'o g?Adh ik ojh j?. fe;/ ekoB jh nB/eK gqeko d/ o'r th wB[Zy ƒ n;kBh Bkb nkgDk fPeko pDk b?Ad/ jB. nfij/ jkbks ftu fJj Io{oh j' iKdk j? fe n;hA nkgD/ o'IkBk ihtB ftu dtkJhnK tkb/ g"fdnK dh tos'A eohJ/ ns/ szdo[;s ihtB tZb edw tXkJhJ/. e[M dtkJhnK tkb/ g"d/ nfij/ jB fiBQK dh ekPs n;hA nkgDh xo/b{ prhuh ftu pVh jh n;kBh Bkb eo ;ed/ jK. dtkJhnK tkb/ g"d/ nkgD/ yk; r[DK eoe/ pj[s jh bkGdkfJe jB.
n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
nkgD/ w";w d/ w[skpe n;hA xo/b{ prhuh ftu fBzw, s[b;h, g[dhBk, ;Nhthnk, frb'n, e[nkorzdb, n;trzXk, w?Ek, nit?D, XBhnk nkfd dh ekPs pVh n;kBh Bkb eo ;ed/ jk. nkT[ fJBQK dtkJhnK tkb/ e[M g"fdnK d/ r[DK s/ ekPs eoB d/ Yzr pko/ ikDhJ/ L^ 1H fBzw L fJj o[Zy fiE/ tksktoD ƒ PZ[X oZyD dh nB'yh skes oZydk j? T[E/ jh fJ; d/ nzdo dtkJhnK d/ r[DK dh Gowko j?. fJ; d/ jo fjZ;/ fit/A gZs/, fSbek, NkjDhnK, iVQ, cb, c[Zb dh tos'A ehsh ik ;edh j?. ehNkD{ BkPe j'D ekoB fJ; dh tos'A ;kpD s/ dzd wziBK ftu ehsh iKdh
www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
j?. gZfsnK s'A noe xo/b{ prhuh ftu ehV/ wkoB bJh tofsnk ik ;edk j?. fJ;dh dksB eoB Bkb dzdK d/ o'r ysw j[zd/ jB, e| s/ rb/ dh ykoP s'A S[Nekok fwbdk j?. fJ; d/ fJe d' p{N/ irQk d/ fj;kp Bkb po;ks d/ w";w ftu brkT[D/ ukjhd/ jB. 2H s[b;h L s[b;h dk g"dk d'^fszB c[ZN T[~uk j[zdk j? ns/ jo soQK dh IwhB ftu brkfJnk ik ;edk j?. s[b;h d' soQK dh j[zdh j?. fJe j? okw s[b;h s/ d{;oh Pkw s[b;h. s[b;h d/ g"fdnK B/fVT[A bzxD tkbh jtk pkeh tksktoD ƒ th P[ZX eodh j?. i' ftnesh s[b;h dhnK gzi gZshnK o'IkBk yk b?Ad/ jB T[j yK;h, I[ekw, p[yko, g/N dod, f;o dod nkfd o'rK s'A d{o ofjzd/ jB.
s[b;h dk noe d{fPs gkDh ƒ P[ZX eoB d/ ezw nkT[Adk j?. xoK ftu rwfbnK ftu fJ;d/ g"d/ brkJ/ ik ;ed/ jB. 3H ;Nhthnk L ;Nhthnk dh r[DtZsk fJ; ftu gkJh ikD tkbh fwmk; j?. fJ; d/ gZfsnK ftu nkw yzv s'A 20 r[DK fInkdk fwmk; j[zdh j? ns/ fJ; d/ ;s ftu 300 r[Dk fInkdk fwmk; j[zdh j?. P{ro d/ wohIK bJh fJj ;ot'sw fwmk; j?. iBtoh^cotoh wjhBk SZv e/ fJ; d/ iVQdko g"d/ ;kok ;kb brkJ/ ik ;ed/ jB ns/ fJe tko brkJ/ j'J/ g"d/ 5 ;kb uZbd/ jB. 4H frb'n L fJj fJe MkVhdko t/b j? i' do\sK T[~s/ e[zvbh tKr uVQdh j?. fJ; d/ gZs/ gkB tKr tZv/ j[zd/ jB. wb/ohJ/ d/ p[yko ekoB j'D tkbh y{B dh ewh ns/ ewI'oh ƒ d{o eoB ftu ekch ;jkfJe j?. firo dh ewI'oh ns/ g[okD/ i'VK d/ dod ;w/A fJ; dk ekVQk d/D Bkb g{oh soQK nkokw fwbdk j?. fJ; ƒ xo/b{ prhuh ftu n;kBh Bkb T[rkfJnk ik ;edk j?. 5H e[nkorzdb L fJ; ƒ jo irQk prhfunK ftu T[rkfJnk ik ;edk j?. fJ; dh ekPs 5^6 ;?ANhwhNo bzphnK iVQK dhnK rzYhnK s'A ehsh ik n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
46
pkr^prhuk
s/ rb/ dhnK fpwkohnK bJh ekch bkj/tzd g"dk j?. fJ; dh ekPs iBtoh wjhB/ d"okB iVQK okjhA ehsh iKdh j?. ;edh j?. p{N/ s'A p{N/ dk ck;bk 45 ;?ANhwhNo oZyDk ukjhdk j?. fJ;dhnK bzphnK gZshnK ƒ fSZbD Bkb b/;bk gdkoE fBebdk j?, fi; dh tos'A Bkb gkuB fefonk s/I ns/ y{B d/ ftekoK ftu ;[Xko j[zdk j?. uwVh o'rK bJh th fJj ckfJd/wzd j?. 6H nPtrzXk L fJj fJe ;\s ikB ns/ ;'ek podkPs eoB tkbk g"dk j?. fJ; dh ekPs phi okjhA ehsh iKdh j?. ;odh, I[ekw ns/ yzx dhnK fpwkohnK tk;s/ fJ; d/ gZs/ ns/ iVQK toshnK iKdhnK jB. 7H w?Ek L fJ; ƒ igkBh g[dhBk th fejk iKdk j?. fJ; dk s/b dtkJhnK, y[Pp{dko s/b, jko^fPzrko dk ;wkB pDkT[D d/ ezw nkT[Adk j?. fJj f;odod, g/N d/ fteko, gkuB fefonk, yzx
8H nit?D L fJ; dk g"dk th 3^4 c[ZN T[~uk j[zdk j?. fJ; d/ gZs/ S'N/ ns/ B[ehb/ o/ykeko j[zd/ jB. fJ; ƒ cotoh s/ ngo?b ftu ;c?d ozr d/ c[Zb brd/ jB. nit?D g/N dod s/ jkIw/ bJh bkj/tzd j? ns/ ihtkD{nK d/ tkX/ ƒ o'edh j?. 9H XBhnk L XBhnk th ;kok ;kb T[rkfJnk ik ;edk j?. fJ;dhnK johnK gZshnK ns/ ;[Ze/ cbK ƒ w;kb/ d/ s"o s/ tofsnk ik ;edk j?. r?;, pdjIwh, T[bNh dh jkbs ftu fJ; dh ukj ekch ckfJdk eodh j?. fJ; dh fpikJh eod/ ;w/A phi ƒ d' ckV eo b?Dk ukjhdk j?. ;' nkT[ j[D s'A jh nkgDh xo/b{ prhuh ns/ rwfbnK ftu fJBQK dh ekPs eohJ/ ns/ fJBQK dh tos'A nkgD/ o'IkBk ihtB ftu eoe/ szdo[;s ihtB Bkb edw oZyhJ/. fJBQK g"fdnK d/ p{N/ gzikp y/shpkVh :{Bhtof;Nh, b[fXnkDk d/ jopb rkovB s'A gqkgs ehs/ ik ;ed/ jB go fJBQK dh tos'A eoB s'A gfjbK nk:[ot?d d/ wkfjo vkeNo e'b'A b?Dh Io{oh j?.
vkH ;[ydhg f;zx j[zdb n?uHvhHUH^ew^;N/N B'vb n|;o xo/b{ prhuh, gzikp n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
48
pZeohnK d/ d[ZX T[sgkd ns/ T[BQK dk n"PXh wjZst
pZ
vkH rhsw f;zx
eoh gqkuhB ekb s'A jh wB[Zy Bkb gkbs{ gP{ d/ o{g ftu ojh j?. nZiebQ n;hA t/yd/ jK fe y/sh :'r IwhB brksko xZN j[zdh ik ojh j?, tZv/ gP{ nkgDk n;fsst r[nkT[Ad/ ik oj/ jB. fJBQK gq;fEshnK ftu xZN G'iB ns/ xZN EK ’u fBtk; ftt;Ek ’u ofjD ekoB pZeoh gqikshnK dh b'efgqnsk fdB^gqshfdB tXh j?. d/P ftu pZeohnK dh frDsh 12H8 eo'V j?, fiBQK dk g"PfNe d[ZX, wk;, uwVk, tkb ns/ ykd d/ o{g ’u okPNoh y/sh nkwdB ftu wjZstg{oB :'rdkB fwbdk j?. ;dhnK s'A j[D se Gkos fJe y/sh gqXkB d/P j?. fJ; ftu gP{ gkbB dk fJe wjZstg{oB ;EkB d/ o{g ftu nZi th ekfJw j?. Gkos dh brGr 70 gqshPs npkdh y/sh ns/ gP{ gkbB T[~s/ fBoGo ofjzdh j?. gP{^gkbB ’u g/Av{ gZXo s/ o'Irko gqdkB eoB ns/ b'eK d/ ;wkie s/ nkofEe ftek; tZb tXkT[D dhnK n;hws ;zGktBktK jB. ibtk:{ gfotosB ƒ t/yd/ j'J/ Gkos ftu fes/ pj[s ;'ek j? ns/ fes/ pj[s jVQK d/ gqe'g dk ;kjwDk eoBk g?Adk j?. w";w dh fJBQK gq;fEshnK ƒ t/yd/ j'J/ Gkosh y/sh ftfrnkBeK B/ “Gkos ’u y/sh ƒ w";w d/ Bkb i{nk y/vDk j?” dZf;nk ;h, nfij/ ’u gP{^gkbB dhnK ;zGktBktK tX iKdhnK jB.
n?ANhn?bofie j[zd/ jB. t;k eDK d/ nkeko s/ r[DtZsk d/ nXko ’s/ fJj d[ZX pj[s bkGekoh j?. fJ; soQK pZeoh d/ d[ZX ftu gq'NhB fInkdk btD, ftNkfwB, d[ZX t;k ns/ t;k:[es nwbK d/ ekoB fJj j'oBK dh s[bBk ’u ekch fInkdk bkGekoh j?. pZeoh d/ d[ZX ftu e/gokfJe, e?fgqe ns/ e?fgqfbe t;k nwbK dh pj[bsk d/ ekoB fJj fdb, r[ofdnK ns/ fgZs/ Bkb ;pzXs o'rK ftu, n"osK d/ gqdo o'r ftu bkGekoh f;ZX j'fJnk j?. pZeoh d/ d[ZX s'A fxT[ s/ wZyD pDkT[D dk eko'pko th ekch wjZstg{oB j?. d[ZX T[sgkd L pZeoh d/ r[Dekoh d[ZX Bkb eJh T[sgkd pDkJ/
vkH rhsw f;zx
gP{^gkbB d/ fdqPNhe'D s'A d/P ftu G{whjhD bx{ ns/ ;hwKs fe;kBK d/ bZyK gfotkoK ns/ p/o'Irko b'eK ƒ pZeoh gkbB, ihftek gqkgsh dk wkfXnw j' ;edk j?. pZeoh^gkbB B/ rohp B"itkBK ns/ n"osK ƒ o'Irko d/ wjZstg{oB ns/ bkGekoh dPk gqdkB ehsh j?. pZeoh s'A nkwdB d[ZX T[; d/ pZfunK t/u e/ s/ ykd nkfd Bkb j[zdk j?. fJ; soQK pZeoh gkbe gfotko ƒ gqsh pZeoh n";sB 1302 s'A 1873 o[gJ/ gqsh ;kb P[ZX bkG gqkgs jz[dk j?. pZeoh d/ d[ZX dk wjZst j'o gP{nK d/ d[ZX s'A ekch fInkdk j? feT[Afe pZeoh dk d[ZX n;hA Bt/A izw/ pZu/ ƒ f;ZXk fgbk ;ed/ jK idfe rT{ iK wZM dk d[ZX pZuk BjhA guk ;edk. pZeoh d/ d[ZX ftu w"i{d g'Pe sZsK d/ nXko ’s/ fJj eJh soQK dhnK fpwkohnK fit/A e?A;o, J/vI s/ n?rIhwk nkfd o'rK bJh ekch bkGekoh fojk j?. pZeoh d/ d[ZX dk gq'NhB j'oBK dh s[bBk ’u fInkdk gkue j? ns/ ftNkfwBK n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
iKd/ jB ns/ T[BQK dk wjZst th ekch j?. pZeoh d/ d[ZX Bkb pD/ T[sgkdK ƒ jkb/ fInkdk gquko^gq;ko BjhA fwfbnk. nkX[fBe y'iK s/ nfXn?BK d/ nXko s/ fJj ;gPN j' frnk j? fe uzrh r[DtZsk tkb/ v/noh T[sgkd fit/A djhA, gBho, ;qhyzv, S?Bk, :'rkoN, y'nk, fxT[, bZ;h, wZyD ns/ d[ZX gkT{vo nkfd pDkJ/ ik ;ed/ jB, fJBQK ftu'A e[M d[ZX T[sgkdK dk t/otk j/m fbfynk j? L djhA L pZeoh d/ d[ZX dk djhA g/Av{ fJbkfenK ftu fxT[ eZYD bJh ns/ wZyD nkfd bJh pDkT[D bJh gq:'r ehsk iKdk j?. fi; ftu xZN'^xZN 3 gqshPs t;k dk fBoXkoB j'Dk ukjhdk j?. gBho L pZeoh d/ d[ZX Bkb pfDnk gBho pj[s g'PfNe ns/ gkue j[zdk j?. T[; ftu wfje fpbe[b BjhA
n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
j[zdh ns/ fueBkJh :[es j[zdk j?. pZeoh d/ d[ZX ftu wZM d/ d[ZX dk 10^25 gqshPs dk fwPoD gBho dh r[DtZsk ƒ j'o tXk d/Adk j?. pZeoh d/ d[ZX dk gBho d{i/ gBhoK dh s[bBk ’u ekch r[Dekoh s/ f;js tXkT{ th j[zdk j?. :'rkoN L T[~sw fe;w dk :'rkoN pZeoh d/ d[ZX ftu v'; 45 gqshPs rT{ d/ ;feZw fwbe gkT{vo d/ fwPoD Bkb pDkfJnk ik ;edk j?. ;qhyzv L pZeoh d/ d[ZX Bkb pfDnk ;qhyzv yZNk^fwZmk, E'VQk w[bkfJb fePth feqs d[ZX T[sgkd j?. fJ; ƒ pDkT[D bJh djhA ƒ fSZdo/ eZgV/ ftu pzBQ e/ 7^8 xzN/ bZ;h eZY bJh bNek fdzd/ jB. fJ; soQK d/ g/V/ Bz{ uZek efjzd/ jB, fJ; uZe/ ftu uhBh fwbkJh iKdh j? ns/ ikfJcb s/ fJbkfJuh nkfd ;tkd tXkT[D
www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
50
bJh fwbkJh iKdh j?. fJ; fwPoD ƒ rb?Avo ftu uzrh soQK fwbk e/ fgnkb/ ftu Go e/ cfoZI ftu mzvk j'D bJh oZy fdzd/ jB. ;qhyzv dk w[bkfJw ^g[Dk r[DtZsk fJ; d/ w[bkfJw djhA d/ ekoB j[zdk j?. pZeoh d/ d[ZX Bkb ;qhyzv pDkT[D ftu 2^2H5 gqshPs fib/fNB fwbkfJnk ik ;edk j? fi; Bkb r[DtZsk ftu j'o fInkdk ;[Xko nkT[Adk j?. fJ; ƒ cfoZI ftu brGr 30 fdBK bJh ;[oZfyns oytk e/ fJ;s/wkb ftu fbnKdk ik ;edk j?. S?Bk L pZeoh d/ d[ZX s'A gqkgs S?Bk fJe gozgokrs T[sgkd j?. d[ZX T[sgkdB ftu S?Bk T[sgkdB Bz{ fJe xo/b{ T[d:'r d/ o{g ftu ftef;s
ehsk ik ;edk j?. fJ; dk fJ;s/wkb tZy^tZy soQK dhnK fwmkJhnK pDkT[D ftu ehsk iKdk fojk j?. fJj gBho tKr jh pDkfJnk iKdk j?. S?Bk pDkT[D bJh d[ZX ftu 0H6 gqshPs jkJhvq'eb'foe nwb d/ x'b dk th gq:'r ehsk iKdk j?. ;zd/P L fJj S?B/ s'A pDkJh rJh fJe fwmkJh j?, fi; ƒ 35 gqshPs uhBh ns/ 0H1 gqshPs ghf;nk j'fJnk fJbkfJuh dkDk fwbk e/ pDkfJnk iKdk j?. S?Bk nXkos p/;B ge"Vk gZe/ ns/ w;b/ j'J/ nkb{nK Bkb pDkfJnk iKdk j?. y'nk L fJj tZy^tZy soQK dhnK fwmkJhnK ftu ns/ o;hbhnK ;pIhnK ftu ;tkd tXkT[D bJh ns/ ;[zdo fdZy d/D bJh fJ;s/wkb ehsk iKdk j?. pZeoh d/ d[ZX s'A gqkgs y'nk w[bkfJw ns/ ekch Bw j[zdk j?. fJ; ftu fJe tZyoh soQK dk ykok ;tkd j[zdk j?. y'nk pZeoh d/ d[ZX Bkb brGr 18 gqshPs gqkgs j[zdk j?. g?fezr eoe/ y'J/ ƒ brGr 4 fdBK se ;[oZfyns oy e/ fJ;s/wkb ehsk ik ;edk j?. pZeoh s/ wZM d/ d[ZX ƒ pokpo wksok ftu fwbk e/ t;k gZXo 5 gqshPs s/ fujfBs eoe/ T[~u r[Dtsk dk y'nk gqkgs ehsk ik ;edk j?. fi;dk n";s T[sgkdB 19 gqshPs ofjzdk j?. fxT[ L d[ZX s'A gqkgs fxT[ pj[s T[g:'rh ns/
n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
f;js tXkT{ j? fi; ftu pZeoh d/ d[ZX d/ fxT[ dh T[gbpX pj[s xZN j? fJj Gkos d/ e[M gqKsK fit/A T[Vh;k nkfd ftu gozgokrs o{g Bkb pDkfJnk iKdk j? fiE/ fJ; dh uzrh ehws brGr 1200 o[gJ/ gqsh feb'rqkw fwb iKd/ jb feT[Afe pZeoh d/ d[ZX dk fxT[ g'PfNesk dh fdqPNh s'A pj[s T[g:'rh j?. d[ZX d/ t;k eD pohe j'D ekoB eohw s'A nbZr eoB ftu E'VQh go/PkBh Io{o nkT[Adh j? go fJ; ƒ jo/ ;c?d ozr dk fxT[ ftu sob nzP fInkdk j'D ekoB fJe yk; rzX nkT[Adh j?. pZeoh ns/ wZM d/ d[ZX ƒ 1L1 iK 3L1 d/ nB[gks ftu fwbkT[D Bkb th fxT[
n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
dh r[DtZsk ƒ j'o fInkdk tXkfJnk ik ;edk j?. gBho, b;h L gBho pDkT[D wro'A gqkgs gdkoE dh bZ;h pj[s jh g'PfNe sob j? fi; ftu ukPBh, fJbkfJuh ns/ ndoe nkfd ;[rzXs gdkoE fwbk e/ j'o th ;[nkdh pDkfJnk ik ;edk j?. fJj fJe T[g^T[sgkd j? i' tZvh wksok ftu gqkgs j[zdk j?. fJ; ;ko/ fwPoD ƒ row eoe/ ghD :'r pDkfJnk iKdk j? ns/ rbk; nkfd ftu g?e eoe/ 10^15 fdBK se cfoI ftu ofynk ik ;edk j?.
www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
52
jYivk bwsmqI
c[jkok (;fgqzeb) f;zikJh seBhe ngDkU ^ Gog{o T[gi gqkgs eo' okitho fo;ou ;ekbo, ekioh, phekB/o
c[
jkok iK ;fgqzeb ftXh Bkb f;zikJh ftu gkDh fSVekU d/ o{g ftu fdZsk iKdk j?, fi; Bkb gkDh g"fdnK T[~s/ toyk dhnK pz{dK tKr fvrdk j?. gkDh dh pus ns/ T[sgkdB dh fInkdk g?dktko d/ fbjkI Bkb c[jkok f;zikJh gqDkbh nfs^T[g:'rh ns/ ftfrnkBe sohek wzBh rJh j?. fe;kBK ’u ;{yw f;zikJh d/ gqsh ekch T[s;kj t/fynk frnk j?. fJ; f;zikJh seBhe Bkb eJh bkG jB.
gkJhg Bkb brk fdZsk iKdk j?. gkDh fSVeD tkb/ :zso IwhB d/ g{o/ y/socb T[~s/ Gkt c;b d/ T[go gkDh fSVed/ jB. dpkn d/ ekoB gkDh ekch d{o se fSVfenk iKdk j?, fi; Bkb f;zikJh j[zdh j?.
;kv/ J/E/ c[jkok ns/ pz{d^pz{d f;zikJh T[~s/ fInkdk fXnkB fdZsk ikJ/ sK Bk f;oc T[sgkdB tXkfJnk ik ;edk j? pbfe y/sh dh T[~Bs seBhe th ftef;s ehsh ik ;edh j?. T[uh^BhthA Xosh ns/ T[ukJh tkb/ fJbkfenK ftu th c[jkok gqDkbh Bkb y/sh ehsh ik ;edh j?. fJ; seBhe Bkb w[PZes dh th pus j[zdh j?. c[jkok gqDkbh Bkb gkDh f;ZXk g"fdnK T[~s/ jh fvrdk j?. nfij/ ftu BdhB T[~s/ fB:zsqD ofjzdk j?. fpwkohnK ns/ ehV/^we"fVnK dh ;zGktBk xZN ofjzdh j?. y/sh ftu fJ; seBhe d/ T[g:'r Bkb c;b g?dktko ns/ r[DtZsk ftu tkX/ d/ Bkb T[sgkdB bkrs ftu th ewh nkJ/rh. c[jkok f;zikJh gqDkbh d/ w[Zy nzr L c[jkok f;zikJh gqDkbh ftu w[Zy fjZ;k gzg, w[Zy gkJhg, nk;^gk; d/ gkJhg, gkDh u[ZeD tkbk gkJhg ns/ gkDh fSVeD tkbk c[jkok j[zdk j?. c[jkok f;zikJh gqDkbh dh feqnk ftXh L c[jkok f;zikJh ftu gkJhg ’u gkDh dpkn Bkb gzg okjhA G/fink iKdk j?, fi; Bkb c;b T[~s/ c[jko/ okjhA fSVekU j[zdk j?. w[Zy gkJhg nk;^gk; d/ gkJhgK Bkb i[fVnk j[zdk j?. nk;^gk; tkb/ gkJhgK ftu gkDh u[ZeD tkb/ gkJhg i[V/ j[zd/ jB. gkDh u[ZeD tkbk gkJhg fi; ƒ okJhIo gkJhg efjzd/ jB, fJ; dh bzpkJh c;b dh bzpkJh T[~s/ fBoGo eodh j?. feT[Afe c;b dh T[ukJh fizBh j[zdh j? okJhIo gkJhg jw/Pk T[; s'A T[~uk oZyDk g?Adk j?. fJ; ƒ ;XkoB s"o s/ c;b dh tX s'A tX bzpkJh d/ pokpo j'Dk ukjhdk j?. gkDh fSVekU tkb/ j?v x[zwD tkb/ j[zd/ jB fiBQK ƒ gkDh u[ZeD tkb/ n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
f;ZXh pus j[zdh j?.
c[jkok f;zikJh d/ bkG L c[jkok f;zikJh d/ j/m fby/ bkG jB. fit/A L !
;sjh f;zikJh ’u gkDh y/s se gj[zuD ftu 15^20 gqshPs se nD^T[g:'rh ofjzdk j?.
!
f;zikJh ftu fJe' fijk gkDh BjhA gj[zudk idfe c[jkok f;zikJh Bkb f;zikJh y/socb 1H5^2 r[Dk tX iKdk j? Gkt fJ; ftXh Bkb f;zikJh eoB Bkb 25^50 gqshPs se gkDh dh
!
id gkDh toyk tKr fSVfenk iKdk j? sK IwhB T[~s/ gkDh Godk BjhA, fi; Bkb fwZNh dh gkDh u{;D dh do dh s[bBk ’u fSVekU xZN j'D Bkb gkDh d/ trD Bkb B[e;kB BjhA j[zdk.
!
fizBQK EktK ’s/ IwhB T[~uh BhthA j[zdh j? T[E/ ;sjh^f;zikJh ;zGt BjhA j[zdh, T[BQK EktK T[~s/ c[jkok f;zikJh todkB ;kps j[zdh j?.
54
g"X ;zoePD
!
c[jkok f;zikJh o/sbh fwZNh ns/ fInkdk YbkD tkbh ns/ T[ ~ uhnK^BhAthnK EktK bJh T[g:[es ftXh j?. fJBQK EktK T[~s/ ;sjh ftXh Bkb f;zikJh BjhA ehsh ik ;edh.
!
fJ; ftXh Bkb f;zikJh eoB Bkb fwZNh ftu Bwh dk T[g:[es b/tb pfDnk ofjzdk j?, fi; d/ ekoB c;b dk tkXk, T[gi ns/ r[DtZsk uzrh ofjzdh j?.
!
fJ; ftXh ’u f;zikJh d/ gkDh Bkb x[bDPhb o;kfJD, ehNBkPe ns/ iht^BkPe iK BdhB BkPe dtkJhnK dk gq:'r n;kBh Bkb ehsk ik ;edk j?.
!
gkbk g?D s'A gfjbK c[jkok f;zikJh gqDkbh Bkb f;zikJh eoB Bkb skgwkB tX ikD ekoB c;b dk gkb/ Bkb B[e;kB BjhA j[zdk.
!
gkDh dh ewh, gkDh dh ;hws gqkgsh tkb/ fJbkfenK ftu d[rD/ s'A fszB r[Dk y/socb ;sjh f;zikJh dh s[bBk ftu ehsk ik ;edk j?.
oy^oykt ns/ ;ktXkBhnK c[jkok f;zikJh d/ gq:'r ;w/A ns/ gq:'r s'A pknd iKu eo b?Dh ukjhdh j? ns/ e[M yk;
;ktXkBhnK oyD Bkb ;?~N uzrh soQK ubdk j?. fit/A^ gq:'r j'D tkbk f;zikJh dk gkDh ;tZS ns/ o/sbk iK pj[s fInkdk wksok ftu x[bBPhb sZsK tkbk BjhA j'Dk ukjhdk ns/ o;kfJDK, T[~bh$BdhB BkPeK nkfd dtkJhnK d/ gq:'r wro'A ;ko/ f;;Nw dh ;k| gkDh Bkb ;ckJh eo b?Dh ukjhdh j?. gbk;fNe dhnK tkPoK dh b'V nB[;ko iKu eod/ ofjDk ukjhdk j? ns/ pdbd/ ofjDk ukjhdk j?. opV dh ;hb ƒ ;kc oyDk ukjhdk j? ns/ fJ;s/wkb s'A pknd j'o fcfNzr tkb/ fjZf;nK ƒ nbZr eoe/ ;kc eoB wro'A ;[Zeh EK s/ oyDk ukjhdk j?.
;tkb ;kv/ itkp s[jkv/, fdbtk ;ed/ jB Y/o'A fJBkw
;'wkBh ;hvI gqPB'soh
nkw frnkB s/ feqPh ikroD ’s/ nXkos gqPB 1H fejVh ezgBh nfs^nkX[fBe y/sh wPhBK pDk ojh j?< (T) w';/oN' (n) ph;hn?; fJzvhnk (J) e/HvhH ;hv; 2H ihHphH gzs :{Bhtof;Nh d/ y/sh w/b/ ftu fejVh ezgBh i/s{ ojh< (T) ph;hn? fJzvhnk (n) phe/Nh (J) feq;Nb 3H ph;hn?; fJzvhnk dh P[o{nks Gkos ftu ed'A j'Jh< (T) ;kb 1946 (n) ;kb 2002 (J) ;kb 2005
(;) fdBeo ;hv; (;) u?Ag n?Boih (;) ;kb 2004
fBo/dP— gkme nkgD/ T[so 15 fdBK d/ nzdo Email:ruby@krishijagran.com ’s/ G/i ;ed/ jB, 9999142633 whatsapp iK SMS eo ;ed/ jB. ;jh T[so G/iD tkb/ gfjb/ fszB fe;kB thoK ƒ eqwtko 3, 2, ns/ 1 jIko se d/ jkJhfpqv phi fJBkw d/ o{g ftu ;'wkBh ;hvI tb'A fdZs/ ikDr/, Bkb jh nrb/ nze ftu T[BQK dk BK Skfgnk ikJ/rk. fe;kB tho T[so d/ Bkb nkgDk BK, gsk ns/ w'pkfJb Bzpo Io{o G/iD. T[so G/iD tkfbnK ftu y/sh ftfdnkoEh s/ fJ;sqh fe;kB th Pkwb j' ;ed/ jB. n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
56
g"X ;zoePD
fet/A eohJ/ ;pIhnK ’u J/ehfeqs BkPhiht gqpzXB
;
pIhnK ƒ jkBhekoe ehfVnK ns/ o'rK d/ fB:zsqD bJh y/sh o;kfJDK d/ nzBQkXz[d gq:'r Bkb eJh ;wZf;nktK fit/A wfjzr/ o;kfJDK Bkb tXdh j'Jh y/sh bkrs, o;kfJDK s'A gqd{fPs ykX gdkoEK Bkb jo ;kb tXdhnK phwkohnK, fwZNh s/ tksktoD gqd{PD, yokp r[DtZsk d/ nBki, cb s/ ;pIhnK, ehfVnK ’u tXdh gqsho'Xe ;woZEk nkfd ;kjwD/ nk ojhnK jB. T[go'es ifNb ;wZf;nktK ƒ t/yd/ j'J/ J/ehfeqs BkPhiht gqpzXB fJe ftebg wkso Bk j' e/ j[D ;w/A dh Io{os pD frnk j?. fwZNh s/ wB[Zyh f;js ƒ pukT[Ad/ j'J/ y/sh o;kfJDK d/ ftfrnkBe, b'V wkso ns/ ;[oZfyns gq:'r d/ Bkb T[fus y/sh feqnktK s/ i?fte fB:zsqD ngDkn e/ BkPhihtK Bz{ nkofEe gZXo s'A j/mK ofynk ikJ/, fi; Bkb fwZso ehfVnK ƒ c;b ftu ;[oZfyns ehsk ik ;e/. ;pIhnK ’u J/ehfeqs d[PwD iht gqpzXB
;pIhnK dh y/sh ’u d[PwD ihtK dh fBrokBh, ftfGzB c;bh feqnktK ƒ pdb e/, :zsfoe fB:zsqD, i?fte fB:zsqD ns/ y/sh o;kfJDK d/ ;[oZfyns gq:'r d/ fwb/^i[b/ sohfenK ƒ ngDkn e/ ;cbsk ;fjs nkJhHghHn?wH ehsk ik ;edk j?. fBrokBh nkJhHghHn?wH gqDkbh ftu e'Jh th fBoDk b?D bJh Io{oh j? fe c;b ftu d[PwDK ihtK ns/ fwZso ehfVnK dh gSkD ns/ nkrwB s/ w"i{drh dk gsk
n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
br ;e/. fJ;bJh c;b fpikJh s'A pknd jcs/ ’u d' tko fBohyD Io{oh j?. y/sh feqnktK
;jh ;w/A ’s/ ;pIhnK dh fpikJh$gBhoh brkT[Dh ukjhdh j?.
;pIhnK ’u f;zikJh ns/ ykd dh ;zs[fbs wksok dk jh gq:'r eo'. fInkdk iK xZN j'D dh ;fEsh ’u ehV/ ns/ fpwkohnK tX iKdhnK jB.
y/s ftu'A g[okDh ofjzd^yz{jd, BdhBK dh ;ckJh ns/ rowhnK ftu vz{xh tkjh eoB Bkb y/sh ftu w"i{d ehfVnK d/ fgT{gk, nKv/ ns/ o'rkDz{ ysw j' iKd/ jB.
nbZr^nbZr c;b uZeq ngBkT[D Bkb ehfVnK ns/ o'rkDz{nK dk ihtB uZeq N[ZN iKdk j?.
phi do ns/ g"d/ s'A g"d/ dh d{oh ;jh oyDh ukjhdh j?. phi do tXkT[D ns/ g"d/ s'A g"d/ dh d{oh xZN eoB Bkb ehfVnK ns/ phwkohnK dk gqe'g fInkdk j[zdk j?.
fpikJh s'A gfjbK phiK dk fJbki ehfVnK s/ o'rK dk gqe'g pj[s xZN eodk j?. www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
vkH nkPhP fsnkrh, vkH fto/Ado gkb ns/ vkH Uwtho f;zx feqPh ftfrnkB e/Ado, j;fsBkg[o, ;odko tbZG GkJh gN/b y/sh s/ seBheh :{Bhtof;Nh, w/om w[Zy c;b pzdr'Gh NwkNo NwkNo egkj
ikb c;b ;oQ'A r/Adk yhok fgnkI, bZ;D
o'r ns/ ehVk o'Xe, ;fjBPhb s/ BthnK uzrhnK fe;wK dh u'D eoe/ jh fpikJh eo'.
;pIhnK ftu ikb c;bK ƒ T[rk e/ ehfVnK ƒ nkeqfPs eoe/ fB:zfsqe ehsk ik ;edk j?. fJ; Bkb w[Zy c;b s'A ehfVnK dk pukn j' iKdk j?. ;pIhnK ’u e[M ikb c;bK fJ; gqeko jB L
fi; y/s ’u ;pIhnK phiDhnK j'D, T[; d/ uko/ gk;/ c[Zb tkbhnK c;bK T[rk e/ (;oQ'A, r/Adk nkfd) fwZso ehfVnK dk tkXk ehsk ik ;edk j?.
:zsfoe fB:zsqD ;pIhnK ’u fJBQK ftXhnK ƒ ngDkn e/ pj[s xZN bkrs Bkb jh ehfVnK ns/ phwkohnK dk n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
fB:zsqD ehsk ik ;edk j?. fit/A 1H tZv/ ehV/ i' ;kc fdykJh fdzd/ jB. T[BQK ƒ nk;kBh Bkb cV e/ ysw ehsk ik ;edk j?. p?ArD, fGzvh s/ NwkNo d/ ;[zvh ghVs cbK ƒ fJeZmk eoe/ fwZNh ftu dZp fdU. 2H o"PBh dk gq:'r eo'. 3H ;pIhnK ’u ftfGzB soQK dhnK ;[zvhnK dh fBrokBh ns/ cVB bJh cho'w'B No?g dk gq:'r eo'. fGzvh, p?ArD, c[Zb r'Gh, NwkNo nkfd ’u jkBhekoe ehfVnK dh fssbh cVB bJh pIko ’u fco'w'B No?g T[gbpX jB. fBrokBh bJh 5 No?g$j?eH ns/ tZv/ gZXo s/ ehV/ cVB bJh 20 No?g brkT[D/ ukjhd/ jB. 4H y/s ftu EK^EK fuVhnK d/ p?mD bJh irQk (pov^gouo) pDkU. 5H ;pIhnK dh Bo;oh brkT[D s'A gfjbK fwZNh dk ;'oheoB eoe/ ehfVnK s/ o'rK s'A pukfJnk ik ;edk j?. fJ; d/ bJh rowhnK ftu id'A skgwkB 40^42 fvroh j[zdk j?, Bo;oh dh IwhB ƒ Bw eo fbnk iKdk j? ns/ fwZNh ƒ g''bhfEB Bkb YZe e/ uko/ www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
58
g"X ;zoePD 2H y/s dh fsnkoh bJh nkyoh tkjh s/ fJe feb' NqkJhe'vowk ƒ 25 feHrqkH ;Vh j'Jh r'po dh ykd Bkb fwbk e/ fJe J/eV y/s ftu fSVe d/Dk ukjhdk j?, fJ; Bkb fwZNh s'A g?dk j'J/ o'r fit/A nkod rbB, iVQ rbB, sDk rbB nkfd s'A pukn ehsk ik ;edk j?. 3H fJ;/ soQK IwhB ftu fwbD tkb/ ehfVnK fit/A dhwe, ;c?d frvko, eN[tk ehVk nkfd d/ i?fte fB:zsqD bJh fpt/ohnk p/f;nkBk iK w/Nkohfinw (i?fte ccz{dh) ƒ r'po dh ykd Bkb gq:'r eo'. fJBQK ccz{dhnK dk gq:'r c;b T[~s/ u{;D tkb/ ehfVnK fit/A n?fcv, i?f;v, fEqg;, ;c?d wZyh ns/ ftfGzB ;pIhnK dhnK S'NhnK ;[zvhnK bJh 3^5 rqkw$bhNo gkDh dh do Bkb ehsk ik ;edk j?.
gkf;UA dpk fdzd/ jB fi; Bkb g'bhfEB d/ j/mbh fwZNh dk skgwkB pkjob/ tksktoD s'A brGr 8 fvroh ;?b;hn; tX iKdk j?. fwZNh dk skgwkB fInkdk j' ikD eoe/ ehfVnK d/ nKv/ s/ o'rkDz{ BPN j' iKd/ jB.
4H fit/A jh cho'w'B No?g ftu ehfVnK dh fssbh BIo nkT[D br/, T[; s'A brGr fJe jcs/ pknd s'A nzvo goihth NqkJhe'vowk dk gq:'r 4^5 tko fJe jcs/ d/ coe Bkb eo'. 1 J/eV J/ohJ/ ’u 1 NqkJhe'vowk (20000 goihfts nKv/) brkT[Dk ukjhdk j?. 5H NwkNo dh ;[zvh ƒ fB:zfsqs eoB bJh n?uHJ/H^n?BHghHthH (ftPkDz{) 100 n?bHvhH$J/eV gq:'r eo'. fJ;/ soQK r'Gh tor dhnK c;bK dh ;z[vh ƒ fB:zfsqs eoB bJh pIko ftu n?;Hn?bH^
6H ;pIhnK ’u gZshnK s'A o; u{;D tkb/ ehfVnK fit/A n?fcv (wkj{), i?f;v, fEqg; ns/ ;c?d wZyh d/ gqe'g Bkb gZshnk ghbhnK g? iKdhnK jB. fi; ekoB T[gi xZN j' iKdh j?. fJ; s'A fJbktk ;pIhnK ftu wo'VhnK o'r c?b iKdk j?. fJBQK ehfVnK ƒ ykibh ghb/ vZp/ ftu roh; iK t?;bhB brk e/ n;kBh Bkb nkeqfPs eoe/ fB:zfsqs ehsk ik ;edk j?. i?fte fB:zsqD fJj BkPhiht gqpzXB dk ;G s'A uzrk ns/ ;[oZfyns sohek j?. fJ; ftu jkBhekoe ehfVnK ns/ o'rkDz{nK ƒ fB:zfsqs eoB bJh fwZso ehV/, i?fte ccz{dh, ftPkDz{ ns/ p?eNhohnk tor/ i?fte ekoeK dk T[g:'r ehsk iKdk j?. ;pIhnK ftu fJBQK dk T[g:'r j/m fby/ nB[;ko ehsk ik ;edk j? 1H o'gD tkbhnK ;pIhnK fit/A L NwkNo, p?ArD nkfd ftu g"fdnK dh iVQK ƒ NqkJhe'vowk d/ x'b ’u (100 fwHbhH gkDh ftu 10 rqkw NqkJhe'vowk) v'p e/ o[gkJh eoBh ukjhdh j?. n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
o;kfJD dk BK
wksok
fB:zsqD bJh
fJwvkeb'ofgv 17H8 n?;Hn?bH
100^125 n?wHn?bH$j?eH
;pIhnK ’u o; u{;D tkb/ ehfVnK fit/A n?fcv, i?f;v, fEqg;, ;c?d wZyh
n?f;Nkwkfgqv 20 n?;HghH gq'fcBc'; 50 JhH;hH ekop';bckB 25 JhH;hH n?bckw/fEqB 10 JhH;hH fJzv'e;kekov 14H5# n?;HghH
20 rqkH$J/eV 80 rqkH$J/eV 400^600 n?wHn?bH 200 n?wHn?bH$J/eV 200 n?wHn?bH$j?eH 100^200 n?wHn?bH$J/eV
n?fcv, i?f;v, fEqg; ;c?d wZyh bJh ;pIhnK d/ ;ko/ ehfVnK bJh ;pIhnK d/ ;ko/ ehfVnK bJh ;pIhnK d/ ;ko/ ehfVnK bJh r'Gh tor dhnK c;bK d/ ;ko/ ehfVnK bJh
gq'ghB/t 70 vpfbT{HghH
300^500 rqkH$100 bhH
nkb{ ’u nr/sh s/ fgS/sh M[b;k, fwou ’u cb ;VB bJh
ekopBfviw 12#Ow?Ae'i/p 53# 2 n?wHn?bH$bhH n?BHghHthH T[bgpX j?. 6H ;pIh dhnK c;bK fit/A fGzvh, r'Gh, p?ArD, NwkNo nkfd ftu brD tkbhnK ;[zvhnK d/ fB:zsqD bJh phHNhH (p?eNhohnk) dk 1 feHrqkH$j?eH dk gq:'r pj[s bkGekoh j[zdk j?. 7H fBzw d/ ;ko/ fjZ;/ s/ T[sgkd c;b d/ ehfVnK ƒ d{o oyd/ jB ns/ fJ; d/ n;o Bkb ehfVnK d/ nKv/ c[ZNd/ BjhA. fBzw dk s/b, ybh s/ fe;kB fBzw b/fgs :{ohJ/ dk gq:'r pj[s jh ekoro j?.
;pIhnK ’u u{ofDb nkf;sk bJh ;pIhnK ftu cb s'VB ;w/A ehNBkPeK dk gq:'r fJ; soQK eo' fe nrbh s[VkJh ;[oZfyns ;w/A wro'A j't/. J/ehfeqs BkPhiht gqpzXB ’u gq:'r bJh e[M o;kfJD j/m fby/ jB o;kfJDe dtkJhnK dk gq:'r eod/ ;w/A ;ktXkBhnK
xhnk tor dhnK ;pIhnK ftu ehfVnK d/ fB:zsqD bJh ehNBkPe dtkJhnK dk fSVekn c[Zb nkT[D dh nt;Ek ’u ;t/o/ BjhA eoBk ukjhdk, feT[Afe fJ; tor dhnK fInkdkso c;bK ftu ;t/o t/b/ wZyhnK d[nkok gokrD j[zdk j?.
ehNBkPeK ƒ T[; dh dZ;h wksok ftu, T[fus ;w/A ns/ c;b ’s/ ;wkB o{g Bkb fSVekn eo'.
fJe' ehNBkPe dk brksko eJh tko gq:'r BjhA eoBk ukjhdk, brksko fJe' ehNBkPe dk gq:'r eoB Bkb T[; dh ehfVnK ftu ;fjBPhbsk tXdh j?.
ehNBkPeK d/ fSVekn$X{VB s'A gfjbK ;pIhnK s'V bU. T[; s'A pknd o;kfJD d/ ;[oZfyns ;w/A nzsokb s/ jh s[VkJh eoBh ukjhdh j?.
fSVekn eod/ ;w/A wk;e ns/ d;skB/ (rbZt;) Io{o gfjB bU ns/ jtk dk o[\ d/y e/ jh fSVekn eo'.
jw/Pk fXnkB oy' fe ed/ s/I jtk, T[~u skgwkB iK toyk ftu fSVekn Bk eo'.
i?t o;kfJDK (pkfJUg?;Nh;kJhv) d/ gq:'r ’u ;ktXkBhnK i?t o;kfJDK d/ gq:'r s'A gfjbK ;Nheo uzrh soQK fwbk b?Dk ukjhdk j?. fJ; d/ bJh 200 bhNo gkDh ftu 200 rqkw r[V ns/ 200 rqkw ;oc fwbk e/ i?t o;kfJD gq:'r eoB Bkb gqGkth ehfVnK ƒ fB:zfsqs ehsk ik ;edk j?. i?fte ehN fB:zsqD d[nkok ehNBkPeK d/ nzBQkX[zd gq:'r s'A g?dk j'JhnK ;wZf;nktK s'A S[Nekok fwb ;edk j? ns/ fwZso ehfVnK dh ;[oZfynk s/ tksktoD ftu i?fte ftftXsk dk ;zs[bB pDkJh oyD ftu wdd fwb/rh. Bkb jh rkjeK ƒ jkBhekoe o;kfJDK s'A w[es T[sgkd fwbDr/ ns/ fBo:ks bJh T[sw r[DtZsk dk T[sgkdB gqkgs j't/rk. o;kfJDe fJbki ehfVnK s/ o'rK d/ fB:zsqD bJh o;kfJDK dk T[g:'r nkyoh fJbki d/ o{g ftu eoBk ukjhdk j?. n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
60
Gft~y
wkf;e Gft~y w/P dzgsh ihtB ;[ywJh oj/rk. r[nkuh j'Jh uhI tkg; fwbD dh ;zGktBk j?. fgnko dk ;[[yd nfj;k; gqkgs eo ;e'r/. nkofEe bkG ns/ rZvh dk ;[y gqkgs j't/rk.
eoe ;ohoe^wkBf; e go/PkBh dk nB[Gt j't/rk. fe;/ n"os Bkb BokIrh ns/ seoko j'D dh ;zGktBk j?. T[BhAdo/ ekoB go/PkB j't'r/. XB youk ns/ pdBkwh fwbD dk :'r j?.
s[bk d';sK ns/ gfotko tkfbnK Bkb uzrk ;wK phs/rk. nkofEe bkG j't/rk. tXhnk G'iB, eZgV/ ns/ rZvh d/ ;[y dh gqkgsh j't/rh. fe;/ fwZso fgnko/ Bkb w[bkeks ns/ ezw ftu ;cbsk dk :'r j?. dzgsh ihtB ftu wX[osk oj/rh.
weo o[e/ j'J/ XB, ftd/P ikD, nkwdB d/ wkwb/ ftu fJj wjhBk P[G j?. ;oekoh ezwK ftu ;cbsk fwb/rh. nc;oK tb'A s[jkv/ ezw dh gq;z;k j't/rh. nj[d/ ftu soZeh j'D dh ;zGktBk tX/rh. fgsk s'A bkG j't/rk. gqfsPmk ftu tkXk j't/rk.
n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
риориИ
2017
ftqP
fwE[B
fJj wjhB/ P[G cbdkfJe ;kps j't/rk. ezw ;cbskg{ote g{o/ j'Dr/. nkofEe bkG j't/rk. BkBfenK tb'A y[Ph dk ;wkuko fwb/rk. B"eoh ftu bkG j't/rk. Bkb ezw eoB tkfbnK dk ;fj:'r fwb/rk.
ihtB ;kEh dh f;js ;pzXh fuzsk j't/rh. tkd^fttkd ftu T[bMD s'A pu', nksw^;BwkB dh jkBh j' ;edh j?. fYZv ftu sebhc j't/rh. BtK ezw Bk P[o{ eoB bJh rD/P ih efjzd/ jB.
ezfBnk
f;zx fwZsoK, foPs/dkoK Bkb :ksok eoB dk :'r j?. f;js uzrh oj/rh. nkofEe bkG j't/rk. fwZso^fgnkfonK Bkb fwb e/ y[Ph j't/rh. PKs fuZs Bkb BtK ezw nozG eo ;e'r/. nukBe fe;ws uwe/rh.
gfotko ftu nBzd dk wkj"b oj/rk. p'b^ukb dh wX[osk ns/ fBnK^fgqn ftT[jko ekoB s[;hA gqf;ZXh gqkgs eo ;e'r/. nkofEe bkG j'D dh ;zGktBk j?. fwZmk G'iB fwb/rk.
XB[
ftqPue wB'oziB T[~s/ g?;k you j't/rk. wkBf;e fuzsk ns/ ;ohoe ePN d/ ekoB s[;hA go/PkB oj'r/. wkB^jkBh iK XB^jkBh dh ;zGktBk j?. n;ziwh ftT[jko go/PkBh ftu gk ;edk j?.
e[zG
nkofEe, ;wkfie s/ gfotkoe fdqPNh s'A fJj wjhB/ bkGekoh j?. fgnko dk ;[ywJh nfj;k; j't/rk. g[Zso ns/ gsBh tb'A bkG fwb/rk. nkwdB ftu tkXk ns/ tgko ftu bkG fwbD dh ;zGktBk j?. n"os fwZsoK s'A bkG j't/rk.
whB
p/u?Bh ns/ EekB wfj;{; eo'r/. wkBf;e f;js ekfJw oy ;e'r/. ;oho ftu c[osh dh ewh oj/rh. w"i^w;sh T[~s/ you j't/rk. bzwh :ksok j't/rh. ftd/PK s'A ;wkuko fwb/rk.
f;js d/ ;pzX ftu yk; fXnkB fdU. nukBe XB you j't/rk. gfotkoe w?ApoK Bkb seoko j'D dh ;zGktBk j?, ;'u^;wM e/ p'b'. nukBe XB bkG s[jkvhnK sebhcK d{o eo d/t/rk.
www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
61
gq'veN bKu
w;ovhI fbnkJh d[Bhnk dh ;G s'A wfjzrh eko
fi
Bhtk w'No P'n 2017 ftu wo;vhI B/ d[Bhnk dh ;G s'A wfjzrh n?;:{th w/p?e ih 650 b?Av'b/N g/P ehsh j?. fJ; dh ehws 3 eo'V 34 bZy o[gJ/ d/ nk; gk; j?. ezgBh P[o{nks ftu 99 n?;:{th dk gq'vePB eo/rh. 7 c[ZN bzwh fJj PkBdko n?;:{th ekch ;NkJhfbP j?. ezgBh dk dkntk j? fe fJj n?;:{th yokp ;VeK T[~s/ th o|sko Bkb d"V/rh. i/eo fJzNhohno dh rZb eohJ/ sK w/p?e ih 650 b?Av'b/N dk e?fpB fe;/ 7 ;Nko j'Nb s'A xZN BjhA j?. fJ; ftu jkJh rq/v N?Ago/uo ezN'qbv b?do ;hN, cozN ;hN ’s/ w;kfizr chuo, Nzgo/uo ezN'qbv egj'bvoI, c'bfvzr N/pbI, gqkJht/;h bJh rbk; gkoNhfPB ns/ ohno o{| torhnK ;j{bsK jB. T[~E/, fJzNoN/Bw?AN bJh jo/e ;hN d/
;kjwD/ thvhU fv;gb/n bfrnk j?. gqkJht/;h bJh fJ; ftu fJe yk; fJb?eNq'fBe pNB fdZsk frnk j? fi; dk fJ;s/wkb eoe/ s[;hA rbk; gkoNhfPB d/ IohJ/ y[d ƒ nbfjdk eo ;ed/ j'. c;N
ebk; J/noeqkcN ;NkfJb tkbh fJ; dh ;hN T[~s/ egj'bvoI bZr/ jB fi; T[~s/ s[;hA nkgDh vfoze row iK mzvh eo ;ed/ j'. fog'oNK dh rZb wzBhJ/ sK 2017 s'A fJ; dh fteoh P[o{ j' ;edh j?.
ihU r{rb fwb e/ fbnkT[Dr/ ;;s/ ;wkoN c'B
g
fjbK fJj \po nkJh ;h fe fobkfJz; ihU g/Av{ fJbkfenK ftu nkgD/ B?Ntoe d/ ft;sko bJh fJe 4^ih t'bN/ Bkb b?; chuo c'B fbnkT[D dh fsnkoh eo fojk j?. j[D fog'oN nkJh j? fi; d/ w[skpe fobkfJz; ihU ns/ r{rb d't/A Gkos ftu fJe ;;sk 4^ih t'bN/ ;wkoN c'B fbnkT[D dh fsnkoh eo oj/ jB. fIeo:'r j? fe id'A r{rb d/ ;hJhU ;z[do fgukJh iBtoh ’u Gkos d/ d"o/ ’s/ ;B sd T[BQK B/ fejk ;h fe Gkos ƒ fJe ;;s/ ;wkoN c'B dh ;\s b'V j?. r{rb ns/ fobkfJz; ihU fJe 4^ih ;wkoN c'B pDkT[D ik fojk j? fi; ƒ fJ; ;kb d/ nzs se bKu ehsk ikJ/rk. fog'oN ftu fJj th dZf;nk frnk j? fe n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
r{rb dh pqKfvzr dh wdd Bkb fobkfJz; ihU d/ ;wkoN c'B ƒ uzrh ;/b fwb/rh ns/ fInkdk rkjeK se gj[zuD ftu th wdd fwb/rh. fJ; c'B ftu ihU d/ gqh^b'fvv n?g; th w"i{d j'Dr/. fog'oNoK d/ w[skpe r{rb ns/ fobkfJz; ihU GftZy ftu fd;D tkb/ ;wkoN Nhth bJh th ;kcNt/no fsnko eo ojh j?. www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
62
fwjs
fujo/ ’s/ brkU u"bK dk gkDh T[
pb/ u"bK d/ gkDh ftub/ f;js bkGK pko/ ’u ;ko/ ikDd/ j'Dr/ go eh s[;hA ikDd/ j' fe fJj gkDh f;js bJh fizBk bkGekoh j?, uwVh bJh th UBk jh r[Dekoh j?. fJj gkDh uwVh dhnK eJh ;wZf;nktK ƒ n;kBh Bkb d{o eo d/Adk j?. fJ; ƒ fJ;s/wkb Bkb s[ozs jh s[jkv/ fujo/ T[~s/ uwe fd;/rh. fJ;s/wkb eoB dk sohek 1H fJe eZg u"bK ƒ uzrh soQK ;kc eoe/ gkDh ftu fGr' fdU. 2H nZX/ xzN/ pknd id'A u"bK ftu w"i{d g'Pe sZs gkDh ftu x[b ikD sK GKv/ ƒ r?; T[~s/ oy fdU s/
u"bK ƒ gZeD fdU. 3H u"b gZeD s'A pknd T[; dh fgZS (gkDh) eZY bU ns/ fJ; ƒ mzvk j'D bJh SZv fdU. 4H fco fJ; gkDh Bkb nkgD/ fujo/ T[~s/ jbe/ jZEK Bkb w;ki eo'. 5H w;ki eoB s'A 10 fwzN pknd u"bK d/ gkDh Bkb jh nkgDk fujok X' e/ ;[Ze/ egV/ Bkb gz{M bU. 6H s[jkƒ s[ozs nkgDh uwVh ftu pdbkt BIo nkT[D bZr/rk.
b"Ar d/ ckfJd/ nB/e
ysw j[zdh j?.
b"A
5H b"Ar ƒ gkDh d/ Bkb gh; e/ jbe/ row gkDh ftu fwbk e/ ghD Bkb ihn^fwubkDk pzd j' iKdk j? ns/ fInkdk fgnk; bZrDh th pzd j' iKdh j?.
1H b"Ar ƒ wz{j ftu oy e/ T[; dk o; u{;D Bkb yK;h BjhA j[zdh.
6H eJh tko d/yD ftu nkT[Adk j? fe n"osK ƒ roG nt;Ek ftu T[bNhnK pzd jh BjhA j[zdhnK n?;/ ;w/A ’u fJe oZsh b"Ar ƒ gh; e/ fwPoh dh ukPDh ftu fwbk e/ uZND Bkb fJj ;wZf;nk d{o j' iKdh j?.
r G'iB ƒ ;[nkd pDkT[Adk jh j? go j[D s[jkƒ dZ; oj/ jK b"Ar d/ nB"y/ ckfJd/. b"Ar d/ fJj ckfJd/ ngDkn e/ s[;hA eJh fpwkohnK ƒ nkgD/ nkg s'A d{o eo ;ed/ j'.
2H b"Ar ƒ wz{j ftu oy e/ u{[;D Bkb wz{j ns/ ;kj dh pdp{ d{o j[zdh j?. 3H b"Ar d/ s/b dhnK e[M pz{dK fe;/ ;k| eZgV/ d/ N[eV/ T[~s/ gk e/, T[; eZgV/ ƒ tko^tko ;[zxD Bkb I[ekw dh ;wZf;nk mhe j' iKdh j?, Bkb/ BZe th pzd BjhA j[zdh s/ i/eo BZe pzd j't/ sK y[ZbQ iKdh j?. 4H i'VK d/ dod ftu b"Ar dk s/b brkT[D Bkb dod n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
63
y/b irs
;qh;zs dh do\k;s ’s/ ph;h;hnkJh ƒ jkJhe'oN dk B'fN;
nk
Jhghn?b d/ d"okB ;gkZN fcef;zr d/ fJbIkw ekoB nkihtB gkpzdh ;fj oj/ Nhw fJzvhnk d/ r/AdpkI n?;H ;qh;zs dh do\k;s T[~s/ e/ob jkJe'oN B/ ph;h;hnkJh ƒ B'fN; G/fink j?. ;qh;zs B/ nkgD/ T[~s'A nkihtB gkpzdh jNkT[D bJh e/ob jkJhe'oN dk dotkIk yVekfJnk ;h. s[jkƒ dZ; d/JhJ/ fe ;kb 2013 ftu nkJhghn?b w?u d/ d"okB oki;EkB okfJbI d/ s/I r/AdpkI n?;H ;qh;zs ns/ T[BQK d/ d' j'o ;kEhnK nihs uzdhbk ns/ nzfes u"jkB ƒ g[fb; fjok;s ftu fbnk frnk ;h. fJBQK ;kfonK ƒ nkJhghn?b d/ d"okB ;gkZN fcef;zr d/ fJbIkw ’u ph;h;hnkJh B/ d'Ph gkfJnk ;h. p'ov dh iKu ftu ;ko/ fJbIkw ;jh ;kps j'J/ ns/ ;qh;zs T[~s/ nkihtB gkpzdh brk fdZsh rJh. jkbKfe 2015 ftu fdZbh dh ndkbs B/ ;qh;zs ƒ ;p{sK dh ewh ekoB ‘we'ek’ n?eN d/ sfjs ;gkZN fcef;zr d/ fJbIkwK s'A w[es eo fdZsk ;h.
fe;/ s'A xZN BjhA ftokN L ebkoe
nk
;Nq/fbnkJh feqeN Nhw d/ ;kpek egskB wkJheb ebkoe B/ fejk fe ftokN e'jbh fe;/ th nk;Nq/fbnkJh fyvkoh s'A xZN BjhA jB ns/ w?ƒ T[BQK dh egskBh dk ;NkJhb ekch g;zd j? feT[Afe T[j y/v ƒ ekch nZr/ se fbikDk g;zd eod/ jB. ebkoe B/ ftokN d/ pko/ ’u fejk fe T[j ;[go ;Nko jB. T[j w?ƒ ekch jZd se ;fuB dh :kd d[nkT[Ad/ jB. w?ƒ ftokN dk bhvofPg ;NkfJb ekch g;zd j?. T[j nkeqwe egskB jB i' fiZs ukj[zdk j?, fteN b?Dk ukj[zdk j? ns/ oB (d"VK)
pDkT[Adk j?. T[j ;theko eod/ jB fe T[j fIzw/tko egskB jB. T[j p/jsohB fJB;kB d/ Bkb^Bkb ewkb d/ feqe/No jB. w?ƒ T[BQK d/ fynkc y/vDk ekch uzrk bfrnk feT[Afe T[j nk;Nq/fbnkJh fyvkohnK dh soQK jB. ftokN dk nkgDk sohek j? fi; d/ ekoB T[j j'o p/jsohB egskB ;kps j'Dr/. T[[BQK B/ fejk fe ftokN Nhw bJh d"VK pDkT[Ad/ jB ns/ nZr/ nk e/ Nhw dh nrtkJh eod/ jB. s[jkƒ dZ; d/JhJ/ fe ebkoe B/ ;kb 2004 ftu N? ; N feq e N ’u Gkos d/ fybkc p? A rb{ o { (fuZBk;tkwh) ftu jh v/fpT{ ehsk ;h ns/ T[; w?u dh gfjbh tkoh ftu 151 d"VK pDkJhnK ;B.
n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
64
okiBhsh
nwohek B/ wzfBnk 2019 s'A pknd th oj/rk ‘w'dh’ dk oki
Gk
os bJh nwohek d/ gqf;ZX wkfjoK d/ nB[;ko T[sokyzv ns/ T[~so gqd/P dh ftXkB ;Gk u'DK ftu Gkigk dh PkBdkB fiZs s'A pknd fJj ;gPN j? fe 2019 dhnK nkw u'DK ftu gqXkB wzsoh Bfozdo w'dh ;G dh g;zd j'Dr/. fJBQK ftu'A fJe wkfjo B/ fujfBs ehsk j? fe phs/ fdBhA gzi okiK ftu g{ohnK j'JhnK ftXkB ;Gk u'DK d/ BshfinK s'A fJj ;gPN j? fe 2014 dhnK b'e ;Gk u'DK d/ Bshi/ rbs BjhA ;B. Bkb jh fJ; s'A fJj th gsk br frnk fe 2019 s'A pknd th w'dh jh Gkos dh nrtkJh eoBr/. ikoi tkfPzrNB :{Bhtof;Nh d/ okiBhsh ftfrnkB ns/ nzsookPNoh wkwfbnK d/ nf;;N?AN gq'c?;o n?vw firc/bvI B/ fejk, “ftXkB ;Gk u'DK Bkb fInkdk pdbkt d/ ;ze/s BjhA jB.” T[BQK B/ fejk, “fJj Gkigk bJh tZvh fiZs ;h.” nwoheB fJzNogqkJhI fJz;NhfuT{N d/ ;dkBzd x{Jh;w/ B/ df;nk, “fJBQK
u'DK s'A pknd 2019 dhnK u'DK bJh w'dh wBg;zd i/s{ d/ s"o ’s/ ;gPN s"o s/ Bkb T[Go/ jB.” T[BQK B/ w'dh ƒ 2019 bJh ‘cozN oBo’ df;nk.
phi/gh B/ ehsk :{HghH ’u ezw P[o{ ’u phi/gh ;oeko pD u[Zeh j?. fJe :{t?ghp;kJhN d/ w[skpe e/Pt gq;kd w"fonk B/ fejk fe ;oeko 100 fdBK dk J/izvk fsnko eo ojh j?. Bkb jh T[BQK B/ dZf;nk fe gqd/P ftu n?ANh o'whU ;e[n?v ’s/ th S/sh s'A S/sh ezw P[o{ j't/rk. e/Pt gq;kd w"fonk B/ fejk, “;kvh ;oeko 100 fdBK d/ J/izv/ dh fsnkoh eo ojh j?. fJ; d/ sfjs
n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
fe;kBK dh eoI w[nkch, esbykB/, rzBk fe;kBK dhnK ;wZf;nktK, n"osK dh ;[oZfynk tor/ nfjw w[Zd/ jB, fiBQK T[s/ 100 fdBK d/ nzdo ezw ehsk ikJ/rk.” e/Pt gq;kd w"fonk B/ df;nk, “gqd/P ftu fe;kBK dhnK ;wZf;nktK ns/ Bkoh ;[oZfynk dk w[Zdk pj[s tZvk j?. fJ; ƒ S/sh s'A S/sh BfiZfmnk ikJ/rk.” T[BQK B/ fejk, “ftek; d/ bJh c?;b/ b?D ftu ;oeko e'Jh d/o BjhA eo/rh.” n?ANh o'whU ;e[n?v d/ pko/ ’u dZ;d/ j'J/ w"fonk B/ fejk, “fJ; dk Xow iK iks Bkb e'Jh b?Dk d/Dk BjhA j?. i/ e[M b'e nfijk ;'ud/ jB sK fJj rbs j?.” w"fonk B/ fJj th dZ f ;nk fe fjod/ BkokfJD dhefPs T[~so gqd/P ftXkB ;Gk d/ gqXkB j'Dr/. T[BQK B/ fejk fe ngq?b d/ gfjb/ jcs/ ’u ftXkB ;Gk dk ;?PB p[bkfJnk ik ;edk j?. www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
STAFF REQUIRED KRISHI JAGRAN GROUP OF PUBLICATIONS
feqPh ikroD d/ w[~y y/soh ;fj:'rh ;qh fBb/P u"jkB p[ojkBg[o, wZX gqd/P w'HL 9981381386
;qh w'js~o j[;?B gZSwh pzrkb w'HL 9564803809
;qh r"ot ;e;?Bk ghbhGhs, T[~so gqd/P w'HL 9919270792
;qh d/pkd:[fs f;fedo ewbg[o XbkJh, fsqg[ok w'HL 9862457438
;qh f;XkoE uN'gkfXnkJ/ jktVk, gZSwh pzrkb w'HL 9647408309
;qh e/Pt ;'bB, fjwkub gqd/P w'HL 9816093778
;qh fdB/P Xwshnk b[fXnkDk, gzikp w'HL 9417714390
;qh :Ptzs XkeV fJzd"o, wZX gqd/P w'HL 7415538151
;qh ;shP uzdqk rzrtko co[Zykpkd, T[~so gqd/P w'HL 9515191297
;qh e[zsb uNoih poXwkB ns/ r'b;h, gZSwh pzrkb w'HL 9531779437
;qh G/o{ bkb e[wjko (gqikgsh) e'Nk, oki;EkB w'HL 9413105314
;qh o'fjs e[wko nkrok, T[~so gqd/P w'HL 9557733996
;qh o{gk BokfJD uzgk, SZsh;rVQ w'HL 9009430628
;qh dhge fizdb f;o;k, jfonkDk w'HL 9416077339
Io{os j? fIbQk gZXo s/ w?B/io ns/ n?rIhfeT{fNt dh feqPh ikroD d[BhnK dh ;G s'A b'efgqn, ;G s'A fInkdk xo xo ftu gVQh ikD tkbh y/shpkVh ;zpzXh gfotkfoe gZfsqek fjzdh, gzikph, r[ioksh, wokmh, eBZV, s/br{, pzrkbh, n;kwh, sfwb, T[Vhnk ns/ wfbnkbw GkPktK ftu T[gbpX j?. ;kvh gZfsqek nkgD/ fJZeht/A ;kb ftu dkfyb j' u[eh j? ns/ jo wjhB/ d; bZy xoK ftu gj[zudh j?. feqPh ikroD gZfsqek Bz{ gqrshPhb fe;kBK se b? ikD bJh fIbQk gZXo s/ w?B/io ns/ n?rIhfeT{fNt dh Io{os j?. fIbQk wkoehfNzr nc;o (f;Zfyne :'rsk^siopk 3^5 ;kb) T[whdtko xZN' xZN ;Bkse j't/ ns/ y/sh ftu phi, ehNBkPe, ykd ns/ y/sh d/ T[geoDK nkfd dh wkoehfNzr ftu fszB s'A gzi ;kb dk sIopk oZyd/ j'D. T[whdtko dk gqrshPhb fe;kBK Bkb w/b i'b ns/ ikDekoh j'Dk Io{oh j?. sBykj ns/ j'o g?e/i brGr fJe bZy o[gJ/ ;kbkBk j'Dr/. b'eb wkoehfNzr nfXekoh L (f;Zfyne :'rsk ns/ siopk) T[whdtko b'eb fe;kBK Bkb rZbpks eoB d/ ekfpb j't/. b'eK se nkgD/ ftuko gj[zukT[D dh ebk ftu wkfjo j't/. xZN' xZN d;thA ebk; gk; j't/. sIopk xZN j'D s/ th i/ s[jkv/ ftu ezw eoB dh fdqV fJZSk Pesh j? sK s[;hA ngbkJh eo ;ed/ j'. uzrh sBykj.
feqPh ikroD Bkb i[VB bJh ;zgoe eo'. resume to : circulation@krishijagran.com
nkgDk fpB/^gZso Jhw/b eo'L
KRISHI JAGRAN 60/9, Yusuf Sarai Market, Near Green Park Metro Station, New Delhi - 110016 Tel: 011-26511845 / 26517923 / 45503170 Email: info@krishijagran.com, www.krishijagran.com
66
ਿਫਲਮ
fJzdok rKXh dh pkfJUfge eoBk ukj[zdh j? skg;h
pk
bht[Zv nfGB/soh skg;h gƒ fJBQhA fdBhA nkgDh fobhI bJh fsnko fcbw “Bkw PpkBk” ƒ b? e/ uou/ ftu j?. T[j nkgDh fcbw dh gqw'PB ftu ih^ikB bk e/ i[Nh j'Jh j?. fJ;/ f;bf;b/ ’u T[BQK B/ fJe nypko Bkb rZbpks eofdnK dZf;nk fe i/ ed/ ;kpek gqXkB wzsoh fJzdok rKXh dh pkfJUfge pD/rh sK T[j fJzdok ih dk feodko fBGkT[Dk ukj/rh. skg;h efjzdh j? fe w?A god/ ’s/ fJzdok rKXh pDBk ukj[zdh jK s/ e"D BjhA ukj/rk T[BQK dk feodko fBGkT[Dk. w?ƒ brdk j? fe fJzdok rKXh d/ ihtB T[s/ fJe BjhA pbfe fcbwK dh fJe g{oh ;hohI pDkT[Dh gJ/rh. fJzdok ih dh bkJh| d/ jo/e gfjb{ ƒ uzrh soQK ikBD ns/ ;wMD bJh fJe fcbw Bkb ezw BjhA ub/rk. T[BQK dh bkJh| ’s/ i' th f|bw fby/rk T[; ƒ th pj[s w[Peb j't/rh feT[Afe pj[s ;kohnK ikDekohnK ƒ fJeZfmnK fwbk e/ fbyDk n;kB BjhA j't/rk. “Bkw PpkBk” ftu fJe s/I^soko n"os ik;{; dh G{fwek fBGk ojh skg;h efjzdh j? fe i/ w?ƒ ohnb bkJh| ftu fe;/ dh ik;{;h eoB bJh fejk ikJ/ ns/ w?A gk;N ftu ik ;eK sK w?A nkgD/ d/P dh ;kpek gqXkB wzsoh fJzdok rKXh dh ik;{;h eoBk ukjKrh. fJzdok rKXh dh fIzdrh ’u J/B/ T[sko^uVkn oj/ jB fe w?A T[BQK d/ pko/ ’u ;G e[M ikBDk ukjKrh. T[BQK B/ fejk fe i/ w?A 1970 ’u gj[zu e/ nfdqP fJB;kB pD iktK sK w?A fJzdok rKXh d/ nk;^gk; x[zwdh ofjzdh. fJfsjk; ftu fizBk fInkdk fJzdok rKXh d/ pko/ ’u ikBDk ukjKrh UBk j'o fe;/ pko/ BjhA.
j[D w"w ’u fd;/rh ;qhd/th
r"
oh fPzd/ dh fcbw “fJzrfbP ftzrfbP” ’u Y/oK skohc fJeZmhnK eo u[eh pkbht[Zb dh fw; jtk^jtkJh ndkekok ;qhd/th nkgDh nrbh f|bw “w"w” ftu fJe tko c/o wK d/ feodko ’u BIo nkT[D tkbh j?. oth T[Xkto tb'A fBod/Ps ns/ ;qhd/th d/ gsh p'Bh eg{o tb'A gq'fvT{; ehsh ik ojh fJ; fcbw dk c;N b[Ze tkbk g';No ;qhd/t B/ nkgD/ NftZNo j?Avb Bkb bKu ehsk. T[BQK B/ fJ; ƒ g';N eod/ j'J/ e?gPB fbfynk, id'A fJe n"os ƒ u?bzi ehsk iKdk j? HHH fJZE/ g/P j? w"w dk c;N b[Ze. jkbKfe fJ; fcbw dh ;N'oh bkJhB ns/ gbkN Bkb i[VhnK ;kohnK ikDekohnK ƒ T[ikro BjhA ehsk frnk j?. neP/ yzBk, nfGwfBT{ f;zx fJ; fcbw ftu ;g'ofNzr ekZ;N j'Dr/, idfe fcbw ftu Btki{dhB f;Zdheh e?fwU o'b ftu BIo nkT[Dr/. fJ; fcbw ftu d' gkfe;skBh n?eNo ndBkB f;Zdheh ns/ ;ib nbh jB fiBQK ftu'A fJe ;qhd/th d/ gsh dh G{fwek ftu j'Dr/ ns/ fJe T[BQK dh p/Nh dh G{fwek ftu j't/rh. w"w 14 i[bkJh ƒ fobhI j' ojh j?. n?ZwHJ/H;hH feqPh ikroD ngq?b 2017
www.krishijagran.com | hindi.krishijagran.com
Published on 24th & Posted on 26-27 at NDPSO of Every Month RNI No. DELPUN/1999/06753 Postal Reg. No. DL-SW-1/4176/16-18