BOLDER 10 jaar Master Arbeidsrecht in Rotterdam
Arbeidsrecht hoort in werkstad 010 Verankerd
Rebels without a pause
in thuishaven Rotterdam
Juridisch onderwijs 3.0 Artificial Intelligence en AR Flix Be Bold &
7 alumni over
Scan Me
‘hun’ master
Bolder | 10 jaar Master Arbeidsrecht
3
I n h o u d
Le grand départ
Typisch R’dam
28
04 Voorwoord 03 Prya Biharie
Alumni 09
14
Renate van Gerven-Schippers & Daniël van Gerven
Samenwerking 10 Rob Sies & Marion van den Brekel Karin Frikkee & Wim Wetzels
Back to the Future
Onderzoek
Through the Decade
22
Arbeidsmarkt 32 Carola van Puffelen, Max Keulaerds & Rutger Ploum
Alumni 34 Eline Leijten & Nienke van Osch
Blik van buiten
36
Pieter van den Brink, Charlotte Dingemans & Ruben van Arkel
18 Alumni 39
Cees Loonstra & Rogier Duk
Shamy Sripal & David Mees
Alumni
21
Tijs Weustenraad & Mascha Boeser
Colofon
Redactie ESL Arnoud Houweling, Kris Kras Context, Content and Design | Fotografie Liesbeth Dingemans, Robin Utrecht, Michelle Muus, Edith Paol | Illustraties Stang Gubbels | Cartoon Arnoud Houweling | Vormgeving Kris Kras Context, Content and Design | Concept Kris Kras Context, Content and Design, Jolanda Bloem, Elma Kuipers, Arnoud Houweling, Zed | Augmented Reality i.s.m. VROWL | Drukwerk De Bondt, oplage 1000 | Het magazine wordt op een CO2-neutrale manier gedrukt | Erasmus School of Law (ESL), masterarbeidsrecht@law.eur.nl
2 B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t
Future of AR
V O O R W O O R D
“Be bold. No… be bolder! Want alleen zij die de ‘rollercoaster of a lifetime’ aandurfden maken deel uit van alweer tien lichtingen master Arbeidsrecht Rotterdam. Deze master is geen gewone studie, maar een bijzondere levenservaring. Wie in de achtbaan van Houweling stapt, staat een intens en turbulent jaar vol ontwikkelingen en emoties te wachten. But it’s all worth it!
40
Topkantoren deden hun deuren voor ons open. Vanuit binnen- en buitenland vlogen de beste docenten in om ons uit te dagen en verder te ontwikkelen. We werden op handen gedragen en voelden ons echt uitverkoren. We hebben ongelooflijk veel geleerd, niet alleen op arbeidsrechtelijk gebied. We hadden nooit gedacht dat we zoveel uit onszelf zouden halen. Zonder elkaar zouden we dit ook niet hebben kunnen klaren. Bijzonder om te ervaren hoeveel steun en begrip er voor elkaar was.
“ A rollercoaster of a lifetime” Want ook dat is de master Arbeidsrecht: intensief samenwerken en optrekken met 29 andere topstudenten om academisch onderwijs te beleven. De sectieleden en de studenten vormen gedurende een studiejaar een soort familie. En zoals in veel families speelt een wijze vrouw vaak de belangrijkste en verbindende rol, zo ook hier: Elma Kuipers, de coördinator van deze al zes jaar op rij als beste opleiding van Nederland bestempelde master. Deze master geeft een academisch en op de praktijk georiënteerd fundament dat zo uitzonderlijk is, dat we in de ongewisse toekomst altijd dit baken hebben, een vast ankerpunt, een meerpaal… precies, een bolder. Een betere naam voor deze “lustrum-glossy” voor een opleiding in nota bene de stad die uit bolders is opgebouwd, had dan ook niet kunnen worden gekozen. We zijn ontzettend gegroeid en zoveel rijker uit de master gekomen. Vol zelfvertrouwen, vol energie en met een onuitwisbare herinnering aan een geweldig jaar, zien wij uit naar de toekomst. Iemand zou nu zeggen ‘Rock on!’, maar dat kan volgens mij veel bolder…" Mr. Prya Biharie, Student master Arbeidsrecht, 2018-2019 en voorzitter ARD
Bolder | 10 jaar Master Arbeidsrecht
3
L e g r a n d d é p a r t
François Defaix en Ruben Houweling, founding fathers van de master
Arbeidsrecht hoort in werkstad Rotterdam ‘Kennis van de wereld kan men alleen in de wereld verkrijgen en niet in de studeerkamer’, sprak de Engelse staatsman Lord Chesterfield al in de 18e eeuw. Maar anno 2000 haalden rechtenstudenten hun bagage nog steeds voornamelijk uit de collegezaal en de bibliotheek. Twee mannen hadden een beter idee. Zet François Defaix en Ruben Houweling bij elkaar en er gebeurt wat. Anno 2019 wordt er gefilosofeerd over een Law Firm, maar ook gelachen over Lamborghini’s en HEMA-schoenen. Als er geen 21 jaar leeftijdsverschil was, zou je twee schoolkameraden vermoeden. Tien jaar geleden componeerden ze een absolute topopleiding: de master Arbeidsrecht aan Erasmus School of Law.
Striptease-arrest Defaix (1959) studeerde in de tijd dat het arbeidsrecht nog slechts bestond uit een handvol artikelen in het BW. Het curriculum van de Erasmus Universiteit behelsde één keuzevak op dit terrein. “Maar wel mijn favoriete vak”, zegt de advocaat van AKD.
4 B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t
“’Arbeidsovereenkomstenrecht’
advocatuur. Hier werd hij betrokken
was dat. Er zat alles in hoor, ook
bij het faillissement van een groot
collectief arbeidsrecht. Wat mij altijd is
Nederlands kledingconcern met
bijgebleven, is het striptease-arrest, een
gevolgen voor honderden werknemers.
zaak over een dame die in een kroeg
Daarna wist Defaix dat hij niet meer
op de Binnenweg de heren van enig
terug wilde naar een algemene
genot voorzag. Was er sprake van een
praktijk. Bij AKD specialiseerde hij
dienstverband of ontdeed zij zich toch
zich verder in het arbeidsrecht. “Ik
als ZZP’er van haar kledij? Ik behaalde
had nog een onderhuidse behoefte
mijn hoogste cijfer ooit!”, lacht Defaix,
om te promoveren, maar zo’n traject
die afstudeerde in het civiel recht en het
van een paar jaar leek me toch wat te
staats- en bestuursrecht. Kneppelhout
heavy”, bekent hij. “Laat dat maar aan de
& Korthals bood hem een kans in de
toppers over, zoals Ruben!” “Toen wij elkaar voor het eerst ontmoetten, zat ik net in de eindfase van mijn proefschrift”, herinnert Houweling (1980) zich. “In die tijd ontwikkelde de arbeidsmarkt zich sterk, er kwam nieuwe wetgeving en meer jurisprudentie. Maar in het onderwijs was arbeidsrecht op zijn hoogst een afstudeervariant. Allebei dachten we: we moeten iets!” Defaix: “Samen met mijn collega Gijs Scholtens zat ik al langer op wat ideeën te broeden. Het waren de jaren dat grote Engelse kantoren zoals Allen & Overy zich in Nederland vestigden. Die gingen fusies en overnames doen – waar nogal wat arbeidsrecht in zat – en vestigden zich uitsluitend in Amsterdam. Nee, dachten Gijs en ik, niet óók het hele arbeidsrecht naar de Zuidas! Oké, ik geef toe dat er een dosis gezond chauvinisme bij zat. Gijs raadde me aan met Cees Loonstra te praten, gevierd Rotterdams
“ Het creatieve brein van Ruben staat nooit stil”
hoogleraar én kunstschilder. Cees koppelde me aan zijn pupil Ruben. Die had al enige naam gemaakt met zijn AR-updates, een periodieke bundeling van arresten op ons vakgebied.” »
François Defaix
Bolder | 10 jaar Master Arbeidsrecht
5
L e g r a n d d é p a r t
“We hadden het gevoel dat we olie gingen aanboren. Maar in de academie was het een tamelijk revolutionair plan.”
Wij zijn toch de werkstad?! Defaix’ cri de coeur vond onmiddellijk
Het spreekwoordelijke bierviltje
gehoor. Het aanstormend talent had
was een A4-blocnote, de setting
dezelfde ambities en liep over van de
het AKD-kantoor aan de Kralingse
ideeën. “Wat mij direct aansprak”, zegt
Admiraliteitskade. Houweling:
Houweling, “was de ruimte die François
“We dachten het curriculum uit en
me bood. Hij had visie, durfde groot te
tekenden de poppetjes erbij. We hadden
denken en was wars van egotripperij.
maar een klein clubje. Daarna moesten
Daarbij had François veel ervaring en als
we de verschillende partijen zien te
bestuurslid van de VRAA (Vereniging van
overtuigen: het faculteitsbestuur,
Rotterdamse Arbeidsrecht Advocaten,
de advocatenverenigingen, de
Een stage? Wat is daar academisch aan?
red.) een mooie achterban. We waren
rechterlijke macht, onderwijsinstanties…
De oude aantekeningen van Defaix
twee vuurtjes die elkaar aanwakkerden.”
Dat was nog een hele exercitie!”
ogen als Egyptische hiërogliefen,
Defaix: “Ruben sloeg de brug tussen
“Maar Ruben is een slimme vos”,
maar bevatten één helder leesbare
academie en praktijk. Als advocatuur
valt Defaix in. “Hij trok het oude idee
zin: ‘Het momentum is 1 september
wilden we best kant-en-klaar opgeleide
van een oefenrechtbank uit de la en
2009’. Die datum werd op de valreep
studenten, die snel de stage in konden.”
bood de Universiteit van Amsterdam
gehaald en de trotse founding father
“Daarbij gingen de goede studenten
aan om enkele keuzevakken in te vullen.
Houweling werd meteen beloond
vaak naar Amsterdam”, vult Houweling
Politiek heel handig. Ik benaderde de
met een geweldige eerste lichting
aan. “Maar wíj zijn toch de werkstad?!
verenigingen, maar ook daar ging het
masterstudenten. Het smoelenboek
We bestempelden Rijnmond tot en met
niet vanzelf. Ik was ervan overtuigd dat
wordt erbij gepakt en de namen van
Den Haag tot arbeidsrechtelijk terrein.”
we goud in handen hadden, maar het
onder meer Dymphy, Emily, Elmira,
“Ruben beloofde high-level-studenten
was nog flink lobbyen.” Met de markt
Kim en Jan-Pieter vliegen over de
op te leiden, wij zorgden als kantoren
zat het wel goed. Studenten volgden
tafel als betrof het een schoolreünie.
voor praktijkervaring tijdens de studie”,
massaal bijvakken in het arbeidsrecht
“Het gevoel was direct goed”, glundert
haakt Defaix in.
en de bachelor-master structuur bood
Houweling. “Maar twee dingen
de mogelijkheid een specialistische
moesten we steeds weer uitleggen.
master op te zetten. “Toch was het
Bij de stage kregen we de vraag: wat
soms een dubbeltje op zijn kant”,
is daar academisch aan? We hebben
erkent Houweling in retrospectief.
de stage dus gepositioneerd als keuzevak. Studenten werd gevraagd een observatie te schrijven van het academische onderwijs - dat we Law in Books noemden - en de praktijkervaring, Law in Action. Dan zagen studenten hoe op papier een werknemer beschermd werd, maar er in de praktijk gewoon werd uitgebonjourd. Nu, tien jaar later, is valorisatie een toverwoord, maar destijds was de link tussen theorie en praktijk nog een beetje ‘not done’.
6 B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t
Het tweede taboe was de sponsoring, noodzakelijk om de master te bekostigen. Die zou de wetenschappelijke onafhankelijkheid in gevaar brengen, dacht men. Ten onrechte, de
“ We waren twee vuurtjes die elkaar aanwakkerden” Ruben Houweling
onafhankelijkheid van ons onderzoek hebben we uitstekend geborgd.” AKD werd dus de eerste associate van de selectieve, specialistische master Arbeidsrecht van Erasmus School of Law. “Maar Ruben wilde nog verder”, zegt Defaix. »
Bolder | 10 jaar Master Arbeidsrecht
7
L e g r a n d d é p a r t
Maar we gunden de prelude aan Rogier Duk, de grootst denkbare De volgende stap was een leerstoel
naam in de arbeidsrechtpraktijk.”
Bijzondere arbeidsverhoudingen. Ik
De drietrapsraket toponderwijs -
filosoferen over een Law Firm met
was direct enthousiast, maar zag in
associates - leerstoel maakte een
een campus in hartje Zuid-Holland,
de branche de wenkbrauwen alweer
ongekend succes van de master.
waar de crème de la crème van het
richting het plafond gaan.” Houweling:
Al binnen enkele jaren kreeg zij het
arbeidsrecht samen zou komen in de
“Het is toch gelukt. Het werd een
predicaat ‘topopleiding’ toegekend
vorm van een anderhalf jaar durende
tweejarige wisselleerstoel, bekleed door
door de CHOI Keuzegids, een status
topmaster. Voordat het arbeidsrecht
een jong talent.
die duurzaam gebleken is. En de
haar eigen miniatuur Silicon Valley krijgt,
horizon is alweer verlegd. De heren
zullen de nodige ambtelijke molochs moeten worden overwonnen. Defaix
Prof. mr. dr. Ruben Houweling
Mr. François Defaix
maakt zich echter geen zorgen: “Ruben vindt daar wel wat op. Dat creatieve brein van hem staat nooit stil.”
curriculum vitae
curriculum vitae • studeerde Rechtsgeleerdheid
• studeerde aan Erasmus School of
aan de Erasmus Universiteit. Als
Law. In 2009 promoveerde hij in het
advocaat bij AKD in Rotterdam
strafrecht. Hij is de initiator van de
voert hij een praktijk in collectief
selectieve, specialistische master
en individueel arbeids(proces)-
Arbeidsrecht. In juni 2011 werd
recht. François is onder meer
Ruben benoemd tot hoogleraar
bestuurslid van de Vereniging
Arbeidsrecht.
van Rotterdamse Arbeidsrecht Advocaten.
8 B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t
Renate en Daniël zijn in de echt én in arbeidsrecht verbonden. Het echtpaar blikt terug op de studietijd.
Daniël: Ik was geen geweldige bachelorstudent, toegelaten worden was pittig voor
Mr. Daniël van Gerven
iemand met mijn cijfers. Renate: Ja, die selectie met gesprekken, assessments… Dat was voor mij ook een opgave. Ik had al een master afgerond en was rusty na een tijd zonder studie omdat ik niet in het juridische werkte. Ik wilde wel een
curriculum vitae
juridische baan en mede dankzij jou raakte ik geboeid door het arbeidsrecht.
• Afgestudeerd: 2011
Daniël: Ik heb begrepen dat mijn sollicitatie eerst in de prullenbak terecht was
• Functie: Senior Associate bij De Brauw
gekomen. Volgens mij ben ik door hulp van onze mentor uit het 1e jaar, Barbara
Blackstone Westbroek, docent
Filippo, en Pascal Kruit tóch aangenomen. Gelukkig maar. De zesjes uit de bachelor
Ontslagrecht bij de Erasmus School of Law
werden hogere cijfers in de master. Renate: Niet te bescheiden, je bent cum laude afgestudeerd! Daniël: Dat kwam door het aanstekelijke enthousiasme van de
• Ambitie: excelleren in de advocatuur en wetenschap
docenten en hoe het onderwijs is opgezet. Studenten hielpen elkaar; zo voorzag Menno van Koppen iedereen van samenvattingen. Renate: Dat was in mijn jaar ook zo. Mr. Renate van Gerven-Schippers
Gelukkig maar; want als jij mij iets probeerde uit te leggen mondde het altijd uit in discussie! Daniël: haha ja: net als op de dansvloer destijds. En dat terwijl het recht uitleggen mijn werk is... Renate: Ik heb veel aan de master gehad. Qua kennis én zelfvertrouwen. Ik stap nu makkelijk op mensen af en weet hoe de praktijk werkt. Zelfs mijn baan bij het ministerie heb ik dankzij het netwerk van de master. Daniël: Klopt, de master heeft ook mijn carrière gelanceerd. Van mijn nachtelijke baan in de haven kon ik direct door naar mijn stage bij Simmons&Simmons en ik was ook werkstudent voor Stefan Sagel van De Brauw geworden. Dat was toen best
curriculum vitae • Afgestudeerd: 2012 (strafrecht), 2015 (arbeidsrecht) • Functie: Juridisch adviseur bij het ministerie van SZW • Ambitie: blijven ontwikkelen in het vak,
een drukke combinatie: twee bijbanen en een stage. Een drukke combinatie is er
mogelijk uitbreiden naar wetgeving
nu nog: De Brauw steunt de master al jaren en ik ben dankbaar dat het kantoor mij
en beleid
nu zelfs de ruimte geeft om het vak Ontslagrecht te doceren naast mijn werk als advocaat. Nu is het mijn beurt om de studenten te enthousiasmeren.
“ De master was een prachtige lancering van onze carrières”
A l u m n i
S A M E N W E R K I N G
Rob Sies en Marion van den Brekel over theorie en praktijk
Kennis in de praktijk: de advocatuur Profiteren jullie ook? Marion: “Zeker. Het is een manier om de krenten uit de pap te halen, dat zeg mensen die de master hebben gedaan.”
Studenten maken tijdens hun stage die stap van theorie naar praktijk. Wat leren ze?
De master werkt nauw samen met advocatenkantoren. Advocaten Rob Sies en Marion van den Brekel over de bijzondere interactie tussen theorie en praktijk.
Rob: “Dat geldt ook voor ons.
Rob: “Opeens werk je voor een cliënt.
Dankzij het onderwijs leren wij alle
Er is druk. Heel wat anders dan een
studenten goed kennen. Er is echt een
fictieve casus waarbij je beide kanten
kruisbestuiving: we halen er goede
van de zaak mag belichten. Nu ben
mensen uit.”
je plots partijdig en moet je kansen
Hoe bevalt de samenwerking met de opleiding?
wetenschappelijk geschoold bent. Wat
Rob: “Erg goed. De samenwerking is
De samenwerking is een ontmoeting tussen theorie en praktijk. Hoe ziet die eruit?
breed en kent meerdere onderdelen
Marion: “Door de AR Updates van
heb je de vraag van je cliënt dan wel
die elkaar aanvullen. Zo bieden we niet
Ruben Houweling blijven we op de
beantwoord?”
alleen een stageplek, maar geven we
hoogte van recente rechtspraak en
ook onderwijs aan studenten.”
wetswijzigingen. Maar het werkt ook
Marion: “Bij het cliëntgericht
ik heel eerlijk. Bij ons werken meerdere
inschatten. Dat is lastig als je alleen heeft een cliënt aan jouw advies? Als je een juridisch memo geschreven hebt,
andersom: voor de wetenschap is het
werken hoort creativiteit, die moet
Marion: “Door de pleitoefening
interessant om praktijkvoorbeelden
je ontwikkelen. Soms moet je van de
die wij samen met Stamoulis
te horen. Men blijft het onderwijs
geijkte paden afwijken. De stage is
advocaten organiseren leren we de
vernieuwen.”
echt kennismaken met het vak. We koppelen stagiairs aan jonge advocaten.
studenten beter kennen. Met een fictieve casus krijgen studenten dan
Rob: “Ik vind het mooi om vanuit onze
Een student gaat mee naar zittingen
rollen toegewezen en spelen een
praktijk met de wetenschap te werken.
en besprekingen. Hij draagt bij aan het
oefenrechtbank op kantoor. Ook onze
Vroeger was deze minder bereikbaar.
uitzoeken van juridische zaken. Hij is
kantoorgenoten doen enthousiast mee.”
Universiteiten waren ivoren torens, er
concreet met dingen bezig. Hierdoor
was een scheiding tussen theorie en
krijgt hij een duidelijk beeld van wat
Rob: “En zo’n casus is ook weer
praktijk. Het overbruggen van die kloof
er verwacht wordt van een advocaat.
handig voor de stage, want zo krijgen
is de verdienste van Ruben Houweling.
Vergelijk het met het behalen van je
studenten alvast een goed beeld van
Hij is een van de beste hoogleraren
rijexamen: je hebt de kennis, maar
onze kantoren”
arbeidsrecht. Samen met de mensen om
moet praktijkervaring opdoen om
hem heen heeft hij voor elkaar gebokst
goed te rijden.” »
dat de master zo goed te boek staat.” Marion: “En hij heeft een onmetelijke energie!”
10 B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t
“ Soms moet je van de geijkte paden afwijken” Marion van den Brekel
Mr. Rob Sies
Curriculum vitae
Mr. Marion van den Brekel
Curriculum vitae
• Functie: Partner / advocaat
• Functie: Partner / advocaat
• Kantoor: BASE Advocaten
• Kantoor: Van den Brekel Advocaten
• Ambitie: Glimlachend naar kantoor
• Ambitie: In teamverband vol gaan
fietsen. Elke dag weer!
voor je cliënten!
“ Studenten zeggen: het lijkt net een normaal kantoor!� Wim Wetzels
Karin Frikkee en Wim Wetzels over de master en de rechterlijke macht
Kennis in de praktijk: de rechterlijke macht Zittingen, stages, gastcolleges… De samenwerking tussen deze master en de rechterlijke macht kent vele vormen. Raadsheer Karin Frikkee en kantonrechter Wim Wetzels over hun ervaringen.
Hoge Raad, over de toepassing van de
ondernemingsrecht, strafrecht,
wet. ‘Even in de wet kijken hoe het zit’
familierecht, én arbeidsrecht. Maar het
volstaat niet, want daar staat het vaak
arbeidsrecht is ingewikkeld. Zeker sinds
niet.”
de Wwz en zijn listige procesrechtelijke complicaties. Als je die niet onderkent
Is de animo om vervolgens bij jullie stage te lopen groot?
stel je verkeerde verzoeken in of mis
Wat vinden studenten van de zittingen die zij bij jullie bijwonen?
Karin: “Absoluut. Studenten hebben
bijwonen zijn soms flabbergasted over
veel belangstelling voor een stage bij
het niveau van advocaten. En dat
de rechtspraak. Ze kijken mee achter
zegt iets over hun eigen kunnen en
Wim: “Studenten zijn na afloop erg
de schermen en zien veel advocaten
kennis. Ze zijn schrijfvaardig, analytisch,
enthousiast. In de masteralmanak lees
in actie. We zetten ze bij het hof in
formuleren goed en zijn enorm
je vaak dat het bezoek aan de rechtbank
als griffier, ze lezen processtukken,
ambitieus. Hun hoge niveau komt ook
of het hof het hoogtepunt was van de
maken processen-verbaal en doen
door het ongebreideld enthousiasme
master. Het regelwerk blijft wel een
mee in de raadkamer.”
van Ruben Houweling en zijn groot hart
je termijnen. Studenten die zittingen
voor het arbeidsrecht.”
uitdaging. Vaak gaan zittingen last minute niet door wegens een schikking
Wim: “Bij een kanton hebben we 1 à 2
of maakt een advocaat bezwaar tegen
stageplekken, maar de belangstelling
Wim: “Zeker. Zijn actualiteitencolleges
de aanwezigheid van studenten. Laatst
is soms groter. Studenten vinden het
zijn jaloersmakend goed!”
had ik studenten bij een gastcollege
reuze interessant om een tijd mee te
lekker gemaakt met een ‘typische casus’
kijken. Sommigen zeggen dan: “Het lijkt
over een loodgieter die met de iPad
net een normaal kantoor!” Ja, wat had
van zijn werk vrouwenbillen filmde en
je dan gedacht?”
daarom ontslagen was. Zijn advocaat vond het maar niets dat dertig mensen
curriculum vitae
Karin: “We zijn net normale mensen.”
• Functie: Raadsheer
de zitting wilden bijwonen. Uiteindelijk is besloten om ervan af te zien, tot grote teleurstelling van de studenten.”
Mr. Karin Frikkee
• Hof Den Haag
Hoe luidt het vonnis over de studenten?
• Ambitie: een rechtvaardig en juist oordeel vellen
Wim: “Het niveau van de studenten is Karin: “Arbeidszaken zijn bijzonder
erg hoog. Als ik met studenten zittingen
en leerzaam voor studenten. Een
naspeel, ben ik elke keer verrast. Menig
ontslagzaak is ingrijpend. Ik heb soms
advocaat kan een puntje zuigen aan
huilende werknemers én huilende
hun pleidooien. Sommigen doen niet
werkgevers op zitting. Een rechter
onder voor de gemiddelde advocaat. Ze
moet daarom een zeker empathisch
hebben soms zelfs een hoger niveau.”
Mr. Wim Wetzels
curriculum vitae • Functie: Kantonrechter
vermogen hebben, naast een gedegen
• Rechtbank Rotterdam
en actuele kennis van het arbeidsrecht.
Karin: “Er zijn veel goede
De Wet werk en zekerheid (Wwz) is
arbeidsrechtadvocaten, maar ook
lastig. Er is veel rechtspraak, ook van de
mensen die denken dat ze alles kunnen:
• Ambitie: zorgen dat partijen zich op zitting gehoord voelen
B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t 13
S A M E N W E R K I N G
t y p i s c h r’ D A M
14 B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t
Cees Bos en Gerdien van der Voet over arbeidsrecht in de Rotterdamse haven
Dit is de stad van de praktische oplossingen Rotterdam is niet alleen de poort van Europa, maar ook een dynamisch speelveld van vakbonden en werkgevers. Lullen én poetsen, dus. Nergens anders is Rotterdams DNA duidelijker te vinden dan in de zeevaart en de haven. Hoogleraar Gerdien van der Voet en FNV Havens-bestuurder Cees Bos over de arbeidsverhouding in deze sectoren, die in Rotterdam bij elkaar komen.
In Rotterdam, een plek van verbinding, is arbeidsrecht van groot belang. Afspraken worden vastgelegd, regels worden gemaakt, en de ruimte die er is wordt opgezocht. Dit geldt zowel voor de zeevaart als de haven. Bij de zeevaart
“Mondiale afspraken zorgen voor bescherming en een gelijk speelveld”
regelt maritiem arbeidsrecht - het ‘natte’ arbeidsrecht – de arbeidsrechtelijke positie van de zeevarende. Een bijzondere tak van sport, vertelt Gerdien van der Voet. Zij is bijzonder hoogleraar aan de Erasmus School of Law en onderzoekt het Maritiem Arbeidsverdrag 2006. “Mede door de aard van het werk vereist de zeevarende een aparte regeling van zijn rechtspositie. Hij is lang weg van huis, maakt lange dagen en gevaar ligt op de loer. Ook de context speelt een rol. De zeescheepvaart is erg internationaal. Er wordt scherp geconcurreerd op de kostprijs. De prijs van arbeid is hiervan een belangrijk variabel onderdeel. Omdat scheepvaartbedrijven de vlag en vestigingsplaats kunnen wijzigen en bijgevolg het geldende recht, komen arbeidsvoorwaarden erg onder druk te staan. Het Maritiem Arbeidsverdrag zorgt voor bescherming, maar ook voor een internationaal gelijk speelveld voor zeewerkgevers.” »
Gerdien van der Voet
B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t 15
t y p i s c h r’ D A M
“ De haven is een klein dorp” Cees Bos
boord onder de ILO-norm werden betaald, slecht proviand hadden en dat er geld werd ingehouden tot het einde van de reis. Maar de inspecteurs van de vakbond werden stelselmatig
Eendracht maakt macht
geweigerd.”
In de haven lijkt de positie van werkgevers minder sterk.
Ook de in de havenstad gezetelde
Havenarbeiders beschermen zich
rechtbank heeft het Rotterdams
met een hoge organisatiegraad van
DNA. Zo is er een ‘natte kamer’ voor
gemiddeld 86 procent. Dit komt voort
geschillen binnen het zeerecht en
uit een eigen, typische werkcultuur.
is het de aangewezen plek voor
Cees Bos: “Het is net een klein dorp.
maritieme arbeidsgeschillen. “Op
Er is veel kameraadschap en men is
de een of andere manier, misschien
afhankelijk van elkaar, zeker voor de
omdat Rotterdam een werkstad is,
arbeidsverhoudingen - de zeevarende’
veiligheid. Havenwerkers zijn de beste
ben je hier als werknemer beter af
aan Erasmus School of Law (2017-2019)
onderhandelaars. Ze hebben een sterke
dan in Den Haag”, vertelt Bos. “En er
en advocaat bij AKD
positie: als een schip niet wordt gelost,
liggen voor de werknemer best wat
zijn de kosten voor een bedrijf gigantisch.”
uitdagingen in het verschiet. Denk aan de toenemende automatisering in de
Prof. mr. dr. Gerdien van der Voet
curriculum vitae • Functie: Bijzonder hoogleraar ‘Bijzondere
• Specialisatie: bijzondere arbeidsverhoudingen waaronder het maritiem arbeidsrecht
Onder havenarbeiders en zeevarenden
haven en het doorwerken op latere
heerst ook een wij-gevoel. Dit komt
leeftijd. Gelukkig is dit de stad van de
‘grand design’ van het (inter)nationale
van pas bij de bescherming van
praktische oplossingen.” “Sterker nog,
arbeidsrecht
arbeidsvoorwaarden. “Vanuit de
het Rotterdams DNA geeft antwoorden
zeevaart is bekend dat havenarbeiders
op mondiale vraagstukken”, vult
solidair zijn met zeevarenden”, vertelt
Van der Voet aan. “Door de opzet
Van der Voet. “De internationale
met firm on rights and flexible on
vakbond voor zeevarenden doet soms
implementation – met ruimte voor
een beroep op de havenarbeiders
alternatieve implementatie mits deze
om, als men niet aan boord mag
een gelijkwaardige bescherming biedt,
van een schip om dit te inspecteren,
én een stevige handhaving – is het
het schip niet te lossen. Dan heeft
Martiem Arbeidsverdrag ondertekend
de scheepvaartbeheerder een groot
door ruim negentig landen. Bijzonder
probleem. Ik adviseer bedrijven meestal
aan dit verdrag is voorts dat ZZP’ers op
om de inspecteur dan toch toe te laten,
zeeschepen onder de werkingssfeer
maar dat advies is lastig te verkopen.
van dit verdrag vallen. Ontwerpers van
De houding van havenwerkers voelt
het ‘Wetboek van Werk’ doen nu iets
• Functie: Bestuurder FNV Havens
bijna aan als chantage.” “Zo wordt het
soortgelijks. Op meerdere manieren
• Opleiding: Arbeidsrecht, Universiteit
ook gezien hoor!”, vult Bos lachend
vervullen zeevarenden dus een
aan. “Maar het is nodig. We vernamen
pioniersfunctie omtrent de toekomst
in een recent geval dat de mensen aan
van het arbeidsrecht.”
16 B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t
• Ambitie: bijdragen aan een duurzaam
Mr. Cees Bos
curriculum vitae
Utrecht • Ambitie: bijdragen aan een eerlijke samenleving
t y p i s c h r’ D A M
Ruben Houweling beleefde ooit een legendarische nacht met Jules Deelder. De nachtburgemeester en de hoogleraar deden mee aan een marathonsessie van 24 uur van de Rechtswinkel Rotterdam, als protest tegen de voorgenomen stopzetting van hun subsidie. Rond 03.43 uur schreef Jules voor Ruben ter plaatse een gedicht over arbeidsrecht.
B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t 17
B a c k t o t h e
In gesprek met de anciens Rogier Duk en Cees Loonstra
Flashback & flashforward De arbeidsmarkt lijkt grilliger en minder voorspelbaar dan ooit. Doemt een dystopisch scenario of vinden we een nieuw evenwicht? Twee experts geven hun visie. “Het vinden van een oplossing die voor beide partijen goed is. Dat is wat het arbeidsrecht zo uitdagend maakt. En tevens uniek.” Aan het woord is Rogier Duk, die zijn imposante carrière als advocaat net vier dagen eerder
f u t u r e
heeft afgesloten. De man die bijna vijf decennia het arbeidsrecht mede vormgaf, kijkt terug en vooruit. “In mijn studietijd - we spreken over de jaren 60 - was het nog niet eens een zelfstandig vakgebied. Maar het arbeidsrecht is groot geworden en blijft transformeren. Ik herinner me uit de jaren 70 een zaak bij het Gewestelijk Arbeidsbureau, thans het UWV. Daarin werd vergunning verleend tot ontslag, simpelweg omdat dit niet kón worden geweigerd bij werknemers die minder dan vijf jaar in dienst waren. Als de baas je kwijt wilde, moest je weg.” In de revolutionaire jaren 60 en 70 kregen werknemers meer wettelijke bescherming. Duk: ”Arbeidsbureaus kregen meer te vertellen. Mijn Rotterdamse collega en vriend wijlen Gijs Scholtens belde eens naar een arbeidsbureau met de vraag wanneer hij toestemming voor ontslag kon
18 B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t
“ Mensen willen meer vrijheid in hun werk” Mr. Rogier Duk
verwachten in een bepaalde zaak. Hij
gaan weigeren?’ Dit soort zaken
Arbeidscontract
kreeg te horen: ‘We hebben te weinig
leidde ertoe dat werkgevers zich tot
Over de huidige wetgeving is Duk
ontslagcommissies, dat kan nog wel
de kantonrechter wendden om een
kritisch: “De Wwz heeft het vak niet
een halfjaar duren. En bovendien,
arbeidscontract te kunnen ontbinden.
minder, maar juist méér juridisch
meneer Scholtens, waarom wilt u de
Hieruit kwam de welbekende
gemaakt. Ik heb het nooit een goed
reden weten dat we die vergunning
Kantonrechtersformule voort.”
idee gevonden om werkgevers te laten opdraaien voor de eerste twee jaar ziekte van werknemers. Philips kan zich daartegen indekken, maar de bakker om de hoek natuurlijk niet. Bedrijven nemen mede daarom steeds minder vaak mensen in dienst. Vrij Nederland heeft net al zijn journalisten ontslagen, ook succesvolle bladen als de Linda hebben nog maar een kleine redactie. Diezelfde journalisten doen hun werk nu als freelancer tegen een lagere vergoeding.” Desalniettemin is de berichtgeving soms wat eenzijdig, aldus de oudtopadvocaat. “Mensen wíllen ook meer vrijheid. Een bezorger van Deliveroo is in veel gevallen een student die, buiten de drukke tentamenperiodes, een paar centen wil bijverdienen. Juist het ontbreken van een arbeidscontract maakt dit mogelijk. Dan is er geen sprake van uitbuiting, zoals wel eens wordt gesuggereerd. Maar wat ik nog mis, is een serieuze analyse van de problematiek. Ik hoop dat de commissie-Borstlap deze zal leveren.
“ De discussie over de inhoud is verschraald” Prof. mr. Cees Loonstra
Helder is dat het klassieke model niet geschikt is voor deze nieuwe vormen van arbeid, maar het is de vraag in hoeverre de overheid dit succesvol kan sturen. Temeer daar, vergeleken met de besluitvorming van de overheid, stroop een snel vloeiende substantie is.” Dus hoe zijn vakgebied er over tien jaar uitziet? Duk citeert glimlachend de Britse politicus Harold Wilson: ”A week is a long time in politics.” »
B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t 19
B a c k t o t h e f u t u r e
leiden we óók voor de rechtspraktijk op, Het waren de colleges over het kort
studenten moeten later een togaberoep
geding bij werkstakingen van zijn latere
kunnen uitoefenen. Maar juist
promotor, de hoogleraar Burgerlijk
reflectieve vakken als rechtssociologie
procesrecht O.A.C. Verpaalen, waardoor
en rechtstheorie brengen het debat
Cees Loonstra verslingerd raakte aan
Reflectie
op academisch niveau en bewaken de
het arbeidsrecht. Opstand tegen de
Echter, de hedendaagse betrekkelijkheid
eigenstandigheid van het vakgebied.
gevestigde orde is een thema in zijn
raakt ook zijn vak. “De inhoud van
Arbeidsrecht is een vorm van sociaal
leven, terug te voeren op zijn christelijke
het arbeidsrecht wordt steeds meer
recht en moet niet opnieuw een
opvoeding, waarin de ‘machtsvraag’
bepaald door statistieken en cijfers”,
verlengstuk van het privaatrecht
niet mocht worden gesteld. Als
vindt Loonstra. “Als we bijvoorbeeld het
worden, zoals dat ruim honderd jaar
wetenschapper publiceerde Loonstra
fenomeen ZZP beschouwen, denken we
geleden het geval was.”
veel over de gezagsverhouding. Die
meteen in oplossingen. Een zelfstandige
gaat immers veel verder dan: ‘Jij doet
moet ten minste 16 euro bruto per uur
wat ik zeg, omdat ik jou ervoor betaal.’
verdienen. En zich verzekeren tegen
Of straks niet meer?
arbeidsongeschiktheid.” Maar dat
Mr. R.A.A. Duk
mag voor Loonstra niet het startpunt “Ik weet nog”, zegt de hoogleraar
zijn. “Laten we ons eerst afvragen
Arbeidsrecht, “dat ik in een college de
wat die ZZP’er eigenlijk wil en kan, als
stelling verdedigde: ‘Over 25 jaar is er
participant van de samenleving”, zegt
geen academische beoefening van het
hij. “En wat dit voor de factor arbeid
van Amsterdam en Columbia University
arbeidsrecht meer’. Dat was natuurlijk
betekent. Vroeger werd in de politiek
School of Law. Als advocaat was hij
prikkelend bedoeld. Mijn boodschap
uitgebreid over arbeidsrechtelijke
werkzaam bij De Brauw Blackstone
was: laten we de discussie weer eens
vraagstukken gedebatteerd. De ethische
Westbroek (1972-2011) en BarentsKrans
fundamenteel aangaan. Waar gaat
en ideologische visies waren hierin
(2012-juli 2019). Hij beoefende zowel
het écht over in het arbeidsrecht, en
belangrijk. De afgelopen decennia
de feitelijke als de cassatiepraktijk. Van
wat is de rol van de wetenschap? In
is de discussie over de inhoud en
november 2013 tot november 2015
één van mijn laatste publicaties citeer
ontwikkeling van het arbeidsrecht
was Rogier Duk bijzonder hoogleraar
ik de criminoloog Jac. van Weringh,
verschraald.”
Bijzondere Arbeidsverhoudingen aan
die stelde dat ‘iedere maatschappij
curriculum vitae • studeerde rechten aan de Universiteit
Erasmus School of Law.
de criminaliteit krijgt die zij verdient’.
Vanuit dit gegeven is Loonstra blij
Dat geldt ook voor de arbeidsmarkt.
met het debat, dat de Vereniging voor
Denk aan het gegeven dat er steeds
Arbeidsrecht en de VAAN uitlokken met
minder vaste arbeidsovereenkomsten
de publicatie van het Wetboek van Werk
worden afgesloten. Is dat toeval?
2025. “Hoe wensen we de toekomstige
Welnee. ZZP’ers die ervoor kiezen om
arbeidsmarkt te beïnvloeden, in het
niet meer in een afhankelijke relatie
besef dat deze - evenmin als de
te werken, zijn een symptoom van
samenleving - maakbaar is? Hoe willen
Utrecht, waar hij ook promoveerde. Hij is
de steeds grotere maatschappelijke
we het toekomstige arbeidsrecht
werkzaam als hoogleraar Arbeidsrecht bij
individualisering. Minder sociale
vormgeven, ook als dit economisch niet
Erasmus School of Law, waar hij van 2001
zekerheid? Het solidariteitsdenken
steeds het meest voordelig is? Helaas
tot 2007 tevens de functie van onderzoeks-
neemt in de hele maatschappij af. Dat
mis ik die discussie soms ook in het
decaan bekleedde. Daarnaast is Cees
heeft onmiskenbaar zijn invloed op de
onderwijs. Natuurlijk, aan de universiteit
Loonstra raadsheer bij het Gerechtshof
Prof. mr. C.J. Loonstra
curriculum vitae • studeerde rechten aan de Universiteit
inhoud van het arbeidsrecht. Je kunt
Den Haag en adviseur bij Boontje
het arbeidsrecht niet los zien van het
Advocaten. Hij heeft tal van publicaties
grotere geheel.”
over het arbeidsrecht op zijn naam staan.
20 B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t
A l u m n i
“ Een knikje met mijn hoofd was voldoende” De beperkende werking van de redelijkheid en billijkheid op de vervaltermijn van artikel 7:686a BW uitleggen en begrijpen… maar dan in gebarentaal: hoe doe je dat? Student Tijs en zijn tolk Gebarentaal Mascha speelden het klaar.
Tijs: “Voor mij was arbeidsrecht een natuurlijke stap na mijn studie Management, Economie en Recht. Het recht sprak me aan. Waaronder het arbeidsrecht: er is niets zo persoonlijk, arbeidsrecht staat dichtbij de mens. Mascha was al mijn vaste
Mr. Tijs Weustenraad
tolk toen de master begon. Erg fijn, want elke tolk heeft een eigen stijl en je moet op elkaar ingespeeld raken.” Mascha: “Niet dat alles van een leien dakje ging! Tijdens colleges dacht ik soms: ik begrijp er helemaal niets van. Gelukkig kreeg ik van
curriculum vitae
de docenten voor een les de PowerPoints om alvast te kijken naar moeilijke begrippen.
• Afgestudeerd: 2015
Voor termen als ‘jurisprudentie’ of ‘Hoge Raad’ zijn er gebaren, maar voor andere niet.
• Functie: jurist IE-, ICT- en
Dan moet je vingerspellen. We spraken ook soms samen vooraf een gebaar af voor
privacyrecht bij Elferink & Kortier
moeilijke termen.” Tijs: “Maar jij kon heel goed zien aan mij of ik dingen meekreeg.
Advocaten
Een knikje met mijn hoofd was voor jou voldoende om te zien dat ik iets begreep,
• Ambitie: ontwikkeling tot
zelfs als jij het niet kon volgen.” Mascha: “Het recht is heel concreet. Dat werkt
professioneel jurist
voor mij makkelijker dan abstracte onderwerpen, zoals wiskunde. Het was een fijne samenwerking.” Tijs: “En vruchtbaar: ik heb veel kennis opgedaan. Alleen al door
Mascha Boeser MSc
mijn afstudeerproject over privacywetgeving, waarin ik nu ben gespecialiseerd. Daarnaast heb ik analytische vaardigheden opgedaan die ik gebruik bij ingewikkelde vraagstukken van cliënten. Dat vergt gedegen onderzoek.” Mascha: “Docenten waren altijd bereid om mee te werken en ik voelde me echt onderdeel van de groep. Dat werd bevestigd toen ik bij de buluitreiking naar voren werd geroepen
curriculum vitae • Opleiding: Master Hermetische Filosofie
omdat ik als schaduwstudent de studie had meegedaan. Toen kreeg ik zelfs een
• Functie: tolk gebarentaal
soort bul uitgereikt!”
• Ambitie: de opleiding tot psychotherapeut voltooien
B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t 21
T H R O U G H T H E D E C A D E
Een master van woorden én daden De Rotterdamse masteropleiding Arbeidsrecht slijpt ruwe diamanten tot gepolijste juwelen voor de academie en de praktijk. Excelleren, innoveren en samenwerken zijn al tien jaar de sleutelwoorden. Elmira van Vliet en Elma Kuipers maakten de reis mee, als student én als docent bij de sectie Arbeidsrecht. Een tweegesprek.
Elma: “Dat is ons uitgangpunt. We beginnen met dertig studenten en we Elma: “Ik had al een carrière achter de
eindigen met dertig. En alumni blijven
rug bij de politie en in het bedrijfsleven,
betrokken. Sommigen bellen als ze een
toen ik weer eens zo’n stemmetje
mooie baan gevonden hebben.”
hoorde: ‘Elma, je had tóch rechten
Elmira: “Het maakt me toch trots, dat ik
moeten studeren.’ Toen heb ik aan
daaraan heb mogen bijdragen.”
de Universiteit Leiden mijn bachelor Elma: “Jij was in 2009 één van de
behaald, in combinatie met gezin en
pioniers.”
werk. Daarna dus Rotterdam. En ja, ook
Elmira: “Ik had al de master Privaatrecht
ik ben blijven hangen.”
afgerond, met een scriptie over een
Elmira: “Als coördinator was jij
arbeidsrechtelijk thema. Mijn begeleider
de spil van het team en de motor
Pascal Kruit sprak enthousiast over de
achter de professionalisering van
nieuwe master Arbeidsrecht. Ik was 21
de master. Geweldig dat we zoveel
en dacht: moet ik nu al gaan werken?
hebben samengewerkt. Bijna alle
Het werd een topjaar en ik ben niet
selectiegesprekken deden we samen.”
Mr. dr. Elmira van Vliet
meer weggegaan. Met mijn bul net op zak werd ik gevraagd om het vak
Elma: “Het mooie is: het raamwerk
curriculum vitae
Sociaal zekerheidsrecht te geven.”
uit 2009 staat nog steeds. De focus
• Afgestudeerd: 2010
op de praktijk, de opbouw van het
• Functie: Universitair Docent ESL
Elma: “Toen ik in 2011 de master volgde,
programma. We hebben juridische
en jurist Gerechtshof Den Haag
kreeg ik college van jou. Er stond een
vaardigheden en activerend onderwijs
échte docent voor de groep, hoor.
ingebracht, de stage verplicht gesteld
arbeidsrecht vroegtijdig signaleren en
Met veel kennis van zaken en perfect
en een Moot Court geïntroduceerd,
vertalen naar het masteronderwijs
voorbereid. En dan ben je ook nog eens
waar studenten het hele proces van
gepromoveerd, naast je werk.”
procederen oefenen.”
Elmira: “Jij was een heel scherpe
Elmira: “Met succes. Zowel de
student, stelde altijd relevante vragen.
beroepspraktijk als de studenten
Ook mooi om te zien hoe je omging
geven onze master de hoogste
met je jonge medestudenten.”
waardering! Dankzij het onderwijs,
• Ambitie: de ontwikkeling van het
Mr. Elma Kuipers
curriculum vitae
maar ook door de persoonlijke
• Afgestudeerd: 2012
aandacht die we ze geven.”
• Functie: mastercoördinator (2013-2019) • Ambitie: de mensen centraal stellen, bij alles wat we doen
22 B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t
Een robuust raamwerk “Het raamwerk van het allereerste jaar werkte meteen erg goed. Denk aan de focus op de praktijk en de volgorde van het programma: eerst de algemene aspecten van het arbeidsrecht, dan het ontslagrecht, de WW, het Europees recht, de scriptie en de stage als afsluiting. Dit sterke fundament is gebleven, ook bij de ESL-brede masterherziening in 2015. Het programma blijft nooit hetzelfde, maar het
“ Het raamwerk uit 2009 staat nog steeds”
raamwerk staat nog steeds.”
B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t 23
Oprichting ArbeidsRecht Dispuut (ARD) “De komst van het ArbeidsRecht Dispuut (ARD) betekende een plotselinge groei in leuke en leerzame activiteiten voor studenten. Zo worden borrels en studiegerelateerde activiteiten georganiseerd, waaronder studiereizen naar steden als Genève, Luxemburg, Madrid, Lissabon, Belgrado en Praag. Zelfs New York is door onze studenten bezocht.”
2010 Start digitale leeromgeving… “In 2011 zetten wij als eerste van de faculteit grote digitale stappen. Door de komst van de digitale leeromgeving is het onderwijs een stuk dynamischer geworden. Zo geven we studenten sindsdien voorafgaand aan een college een toets. Dat kan een casus zijn, een stelling of een meerkeuzetoets. Op de digitale leeromgeving kunnen studenten daarnaast informatie ophalen of relevante kennisclips kijken. We waren de eerste met dergelijke clips en afstandsonderwijs. De omgeving typeert het innovatieve karakter van de opleiding.”
2012
“ We kregen het hoogst haalbare predicaat voor een nationale opleiding” 24 B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t
…en start digitale uitdagingen “Met de start van de digitale leeromgeving kwam de uitdaging: hoe produceer je content voor zo’n omgeving? De eerst keer dat ik [Elmira] ermee werkte, sprak ik met een koptelefoon en een microfoon onhandig dingen in met ‘stop, start, pauze’… Ik kreeg de feedback ‘leuk, die opnames, maar het klinkt alsof u in een vissenkom zit.’ Tegenwoordig gebruiken we gelukkig een professionele studio met een autocue!”
2013 Topopleiding “In de Keuzegids Universiteiten hebben we vanaf 2013 elk jaar het predicaat ‘topopleiding’ gekregen. Deze kwaliteitszegel wordt voor een groot deel door studenten bepaald. Vanzelfsprekend is dit predicaat een groot compliment. Het behalen ervan went nooit, omdat we de master onophoudelijk ontwikkelen en het predicaat het ultieme bewijs is dat we het afgelopen jaar weer hebben voldaan aan de eisen die
“ De kwaliteitszegel went nooit”
onze studenten aan de opleiding stellen.”
T H R O U G H T H E D E C A D E
Samenwerking met praktijk “De master kenmerkt zich door zijn intensieve samenwerking met de praktijk. Zo maken studenten via stages kennis met kantoren en rechtbanken. Ook worden er veel praktijkcases behandeld en wordt het onderwijs verrijkt met gastcolleges.”
Lustrumfeest “Ons 5-jarig jubileum vierden we met een onvergetelijk feest. Ruim 150 gasten, onder wie (oud-)masterstudenten, associates en collega’s van zusterfaculteiten, waren present. Het feest werd geopend met een arbeidsrechtelijk symposium. Verder was er o.a. een voetbaltoernooi tussen vijf lichtingen masterstudenten en onze associates (onder het toeziend oog van oud-speler John de Wolf), een optreden van The Kik en de WK-wedstrijd Spanje-Oranje. Het Nederlands elftal maakte met een 1-5 overwinning een goal voor elk jaar van ons bestaan!”
B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t 25
T H R O U G H T H E
Pilot samenwerken “Samenwerken wordt binnen de praktijk steeds belangrijker en vormt ook een van de eindkwalificaties van het academisch onderwijs. De student moet in staat zijn om samen te werken: hoe geef je feedback en hoe ontvang je het? Wat heb je nodig om goed samen te kunnen werken? De afgelopen jaren werkten we samen met onderwijskundigen aan de toetsing van groepsopdrachten, want dat is best een uitdaging.’’
D E C A D E
2014 De buluitreiking “Dertig trotse studenten met een bul: daar doe je het voor. Het mastertraject begint met een strenge selectieprocedure en eindigt met een feestelijke middag waarop de studenten in het zonnetje worden gezet. Je blikt terug op de ontwikkeling van de student, die vaak enorm is. De politiek en wetgeving laten zien dat er een grote behoefte is aan arbeidsrechtjuristen. Dat wij er elk jaar weer dertig afleveren blijft een hoogtepunt.”
“ Dertig trotse koppen met een bul: daar doe je het voor” Het hoogste predicaat “De opleiding is beoordeeld door een panel van deskundigen voor de (her)accreditatie van de opleiding. We kregen het hoogst haalbare predicaat voor een nationale opleiding. In het lovende rapport werd gesteld dat de opleiding de wetenschappelijke oriëntatie goed combineert met een grote praktijkrelevantie en aandacht voor academische en professionele vaardigheden. De kwaliteit van de eindwerken werd beoordeeld als van hoog wetenschappelijk niveau.”
2018 26 B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t
Studenten op de barricade Een eerste jaar is altijd een beetje pionieren,
En Ruben was niet de enige. Collega Zef Even,
maar het last-last-minute karakter van de master
die twee van de drie vakken doceerde, liep zelfs
Arbeidsrecht sloeg alles. “Docenten liepen bij
eens tegen een gebarricadeerde zaaldeur aan.
het voorbereiden van de colleges één dag voor
De verbaasde Zef vroeg wat het probleem was.
op de studenten”, zegt Ruben. “Toen ik enkelen
“U bent tweederde van het probleem, meneer”,
van hen de collegezaal zag binnenlopen met
riepen de boze studenten in koor. Ook hij had
twee propvolle multomappen, maakte ik ze een
het volume van de studiestof licht onderschat.
compliment. ‘Jullie zijn goed bezig!’, zei ik. ‘Eh
Niettemin moet het Zef stiekem plezier hebben
nou, meneer’, antwoordden ze, ‘dit is de literatuur
gedaan dat de studenten zo goed met hun vak
die u ons heeft voorgeschreven. Voor deze week!’
bezig waren. Ook een staking en een blokkade
Ai, verbeterpuntje!”
behoren immers tot het arbeidsrecht.
And the winner is… “Zorg dat je erbij bent”, had voorzitter Pieter van
‘Leuk’, dacht een nietsvermoedende Ruben, om
den Brink wel drie keer gezegd. Dus zat Ruben
zich heen kijkend. ‘Ik zie wel een paar kanshebbers.’
Houweling ergens in 2015 bij de bijeenkomst
Opeens klonken vanaf het podium vijf woorden:
van de Vereniging van Rotterdamse Arbeidsrecht
“Ruben, ga eens even staan!” Het is niet zijn sterkste
Advocaten (VRAA). Keurig in jasje-dasje hoorde
eigenschap, maar de Rotterdamse hoogleraar viel
Ruben aan, dat het bestuur iets nieuws had
even helemaal stil. De Gijs Prijs was voor hem. De
bedacht: vandaag zou voor het eerst de ‘Gijs Prijs’
creativiteit en volharding die voorafgingen aan de
worden uitgereikt. Vernoemd naar de Rotterdamse
revolutionaire topmaster werden beloond met de
arbeidsrecht-coryfee Gijs Scholtens en bestemd
‘Oscar van het Rotterdamse arbeidsrecht’. Voor
voor een collega die een bijzondere prestatie in het
Ruben de mooist denkbare kroon op het werk. De
vakgebied had geleverd.
prijs, een bronzen beeld van kunstenares Diane Timmer, heeft een mooi plekje gekregen.
Rotterdam Rules The Battle Wie kent niet de fameuze Thrilla in Manila en de
eigenheid zou verliezen. ‘Welnee’, zei Amsterdam.
Rumble of the Jungle? Bokswedstrijden waarin
‘Jazeker’, vond Rotterdam. Het ‘gevecht’, geleid
zwaargewicht Muhammad Ali zijn tegenstanders
door voormalig vicepresident van de Amsterdamse
in de touwen joeg. Iets minder bekend - maar
rechtbank Wil Tonkens, verliep over zeven
nauwelijks minder legendarisch - was The Battle
ronden. Onder meer de arbeidsovereenkomst, de
van 12 maart 2012. Letterlijk in een boksring, met
verjaringstermijn en het cao-recht passeerden de
badjas en ‘foute’ muziek, gingen Evert Verhulp
revue. De uppercuts en de linkse hoeken waren
(UvA) en Cees Loonstra (ESL) de strijd aan. Ze
van verbale aard, maar het ging er desalniettemin
werden geflankeerd door Stefan ‘Seagal’ Sagel
soms stevig aan toe. Rotterdam won op punten,
(020) en R. ‘Balboa’ Houweling (010). De inzet:
zo besliste de zaal vol studenten, die door met een
de stelling dat het arbeidsrecht steeds verder
rode of een groene kaart te wapperen hun oordeel
zou ‘verprivaatrechtelijken’ en daarmee zijn
uitspraken. De bokaal ging weer naar Woudestein.
B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t 27
T H R O U G H T H E D E C A D E
O N D E R Z O E K
28 B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t
Amber Zwanenburg, Jan-Pieter Vos en Zef Even over de dynamiek van de wetenschap
Arbeidsrechtelijk onderzoek overstijgt landsgrenzen Het arbeidsrecht is een eigenaardig rechtsgebied, dynamisch ook. De hedendaagse arbeider verschilt duidelijk van die uit begin 20e eeuw. ZZP’ers rukken op en technologie stevent mensenhanden voorbij. Een rechtsgebied dat zo aan verandering onderhevig is, verdient hoogwaardig onderzoek. Zowel op nationaal als internationaal niveau.
Begin 2017 werd ik projectmanager van het Erasmus+ project SENSE, waarbij ook Zef (Even, red.) nauw betrokken Maar er is meer, zo gaat er veel
is. Dit is een samenwerking tussen
aandacht naar Europees arbeidsrecht.
vijf Europese universiteiten: Erasmus
Dit onderzoeksgebied heeft de interesse
University Rotterdam, Tilburg University,
van Amber Zwanenburg, Jan-Pieter Vos
University of Antwerp, University of
en Zef Even.
Luxembourg en University of Gdańsk. Het project is gefinancierd door de
Onderzoek van ‘de Rotterdamse
Amber Zwanenburg: Geen ‘race to the bottom’
school’, wordt het onderzoek van de
“Tijdens een uitwisselingstraject met de
voor grensoverschrijdend transport
sectie Arbeidsrecht ook wel genoemd.
New Yorkse Hofstra University, groeide
binnen de Europese Unie. Er is een
Waar binnen andere rechtsgebieden
mijn interesse in het internationaal
spanningsveld tussen de economische
de doorwerking van regels uit het
arbeidsrecht. Mijn medestudenten en
doelstelling van Europa, waarbij
vermogensrecht vooropstaat, geldt
docenten keken op van de hoeveelheid
goedkope vrachtwagenchauffeurs uit
dat niet voor arbeidsrecht; naast
regels binnen het Nederlandse
Oost-Europa in Nederland rijden (een
eigenaardig ook nog eigenwijs. Over de
ontslagrecht. Hun systeem verschilt
‘race to the top’), en de doelstelling
Rotterdamse benadering is veelvuldig
heel veel van dat van ons. Deze en
om de sociale bescherming niet te
gepubliceerd. Dat wierp z’n vruchten
andere vergelijkingen triggerden mij
ondermijnen (het voorkomen van een
af. Publicaties leidden onder meer
om me, terug in Nederland, verder te
‘race to the bottom’). »
tot pleidooien voor een afzonderlijke
verdiepen in internationaal arbeidsrecht
arbeidsrechter en een Wetboek van
en de gevolgen daarvan op landelijk
Werk. Ook nu nog is die thematiek van
niveau.
Europese Commissie. We buigen ons over de arbeidsrechtelijke uitdagingen
belang voor de sectie.
“ Mensen in Angola, Cyprus, Jamaica; ze weten de MOOC allemaal te vinden”
Watch the SENSEmovie
Amber Zwanenburg
B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t 29
O n d e r z o e k
ook een maatschappelijk relevant onderwerp. Ik werd gevraagd mee te schrijven aan een evaluatie van de Wet aanpak schijnconstructies voor het Rijk. Dit onderzoek is actueel en toepasbaar, typerend voor deze sectie.”
Jan-Pieter Vos: Vakantie als grondrecht
wetgeving op Europees niveau is
“Arbeidsrecht is, vergeleken met andere
vatbaar. In het tijdschrift, de twee-
specialismen, tastbaar en praktisch. Een
wekelijkse nieuwsbrief en de online
mooie mix tussen het recht en de mens.
database lees je hoe andere landen met
We inventariseerden en analyseerden
Toen ik tien jaar geleden ontdekte dat
wetgeving omgaan, welke beslissingen
welke wetten en regels er op nationaal
Erasmus School of Law startte met
rechters nemen. Heel waardevol, vooral
en Europees niveau bestaan binnen
een master Arbeidsrecht, meldde ik
als je een zaak op je bord krijgt die nog
de sector. Aan de hand daarvan
me aan. Door de kleinschaligheid en
niet eerder in jouw land heeft gespeeld.”
ontwikkelden we een zogeheten
persoonlijke aandacht, studeerde ik
Massive Open Online Course (MOOC)
cum laude af met een aanzienlijke
voor het digitale open access platform
kennisvoorsprong op andere starters
Zef Even: ‘Working, yet poor’
Coursera. Deze ESL-MOOC, over de
in het vakgebied. Mijn scriptie won de
“Onderzoek naar arbeidsrecht op
juridische Europeesrechtelijke kaders
facultaire scriptieprijs en werd door de
Europees niveau is groeiende;
voor de transportsector, wordt boven
faculteit als boek uitgegeven.”
interessant. Europese wetgeving werkt
verwachting veel gebruikt. Mensen
vaak voor verscheidene interpretaties
op vele gebieden door in het nationaal
uit Angola, Cyprus, Jamaica; ze weten
Na het afronden van mijn master,
arbeidsrecht. Dat biedt uitdagingen
het lesmateriaal allemaal te vinden
ging ik de advocatuur in. Ik had toen
voor onze sectie. Samen met Ruben
zonder dat we het uitgebreid hebben
al de ambitie om te promoveren,
(Houweling, red.) en Gerdien (Van der
gepromoot, verrassend. Op dit moment
maar wilde eerst praktijkervaring
Voet, red.) maakte ik het projectvoorstel
ontwikkelen we ook een ‘Legal Navigation
opdoen. Inmiddels ben ik terug en
voor het SENSE-project, waar Amber
App’ voor vrachtwagenchauffeurs.
gestart met mijn promotieonderzoek
ook aan werkt. Inmiddels zitten we in de
Daarin kunnen zij hun rechten en
naar de vakantiewetgeving die de
afrondende fase van het SENSE-project
plichten per land opzoeken.
EU haar lidstaten oplegt. Hoe werkt
en dient zich de volgende grote EU-klus
die wetgeving door in Nederland en
alweer aan, te weten ‘Working, yet poor’
Het promotieonderzoek, waar ik mij
wat zijn de gevolgen? Belangrijke
(Horizon2020-subsidie). Het onderzoek
naast SENSE mee bezighoud, gaat
vragen binnen mijn onderzoek. De EU
over schijnconstructies. We horen
beschouwt vakantie als een grondrecht,
de term tegenwoordig veel, ook in
maar het is slechts geregeld door één
grensoverschrijdend arbeidsrechtelijk
artikel. Dat stelt lidstaten voor grote
verband, maar de betekenis is nog
uitdagingen.”
redelijk vaag. Wanneer is een dergelijke constructie juridisch toelaatbaar?
“Ik werk ook vooral aan het
Hoe gaat de EU ermee om? Het is
rechtsvergelijkend tijdschrift European Employment Law Cases (EELC), waarvan ik samen met Zef en Luca Ratti [red. hoogleraar Luxemburg) de hoofdredactie vorm. Arbeidsrechtelijke
“ Een mooie mix tussen het recht en de mens” Jan-Pieter Vos
30 B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t
“ Er is een fundamentele herziening van het arbeidsrecht nodig” Zef Even
Een onderzoeksproject waar ik daarnaast trots op ben, speelt zich af in Nederland, namelijk het ‘Wetboek van Werk 2025’, waar ik onder andere met Ruben aan werk. We zijn ervan overtuigd dat een fundamentele herziening van het arbeidsrecht nodig is. Dat heeft alles te maken met de huidige tweedeling op de arbeidsmarkt: de ene groep krijgt veel bescherming, terwijl er steeds meer groepen zijn die buiten de boot vallen, zoals
onderzoek naar doen. Dat we
flexcontractanten. Daarover maken we
uitgerekend in ons tweede lustrumjaar
ons zorgen. Wat gebeurt er met hen
gaat over een Europees breed ervaren
deze prestigieuze subsidie van de
tijdens de volgende recessie? Onlangs
fenomeen dat steeds meer werkenden
Europese Commissie binnenhalen, is
brachten we een tussenrapportage uit
op of onder de armoedegrens leven.
een kroon op ons werk.
met voorstellen voor wijzigingen. Wordt zeker vervolgd!”
Daar gaan we de komende jaren met zeven andere lidstaten interdisciplinair
Mr. Amber Zwanenburg
Mr. drs. Jan-Pieter Vos
Prof. mr. dr. Zef Even
curriculum vitae
curriculum vitae
curriculum vitae
• Docent Arbeidsrecht en promovenda
• Docent Arbeidsrecht bij Erasmus School
• Docent Arbeidsrecht en promovendus
bij Erasmus School of Law
bij Erasmus School of Law
of Law en partner bij SteensmaEven
In 2015 behaalde Amber haar master
In 2011 behaalde Jan-Pieter de masters
In 1998 behaalde Zef de masters
Privaatrecht in Rotterdam. In datzelfde
Financial Economics en Arbeidsrecht.
Privaatrecht en Strafrecht aan Utrecht
jaar ontstond haar interesse voor het
Zijn masterscriptie getiteld Cash of Costa
University. Tot 2008 was hij vervolgens
grensoverschrijdende arbeidsrecht, tijdens
ontving de ESL-scriptieprijs en is uitgegeven
advocaat bij Simmons & Simmons.
een uitwisselingsprogramma met Hofstra
in boekvorm. Vervolgens werkte hij bij
Datzelfde jaar promoveerde Zef op
University in New York. In april 2016 werd
verschillende advocatenkantoren, waar
het onderwerp ‘Transnational collective
Amber docent bij Erasmus School of
hij zich bezighield met arbeidsrecht.
bargaining in Europe’, werd hij docent
Law. Tevens is zij projectmanager van het
Sinds december 2017 werkt hij bij
Arbeidsrecht aan Erasmus School of Law
Erasmus+ project SENSE en promoveert
Erasmus School of Law. Zijn
en werd hij partner bij SteensmaEven.
ze op het onderwerp schijnconstructies in
promotieonderzoek heeft betrekking
Daarnaast is Zef Editor-in-Chief van
Europees arbeidsrechtelijk verband.
op Europese vakantiewetgeving.
European Employment Laws Cases (EELC).
B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t 31
A r b e i d s m a r k t
De academie en de arbeidsmarkt
Wordt 2020 het jaar van de oplossingen? “Arbeidsrecht geeft vorm aan de arbeidsmarkt”, stelt Carola van Puffelen, beleidsmedewerker bij het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. De wetgeving die wordt gemaakt in ‘politiek Den Haag’, heeft bij voorkeur een hoge graad van duurzaamheid. Een vleugje wetenschap in de discussie draagt bij aan een strategische en verbindende aanpak van de uitdagingen, die de roerige arbeidsmarkt met zich meebrengt. Dat realiseert men zich ook bij de master Arbeidsrecht van Erasmus School of Law.
Rutger Ploum: De lat ligt hoger…doe mee! De daad bij het woord: op 30 juni
"Een arbeidsrechtadvocaat heeft twee
2016 was de aula van de Erasmus
uitdagingen. De eerste is dat zij/hij een
Universiteit het decor van het Nationaal
steengoede jurist, onderhandelaar en
Wwz Evaluatiecongres. Precies één
ondernemer moet willen worden. Dat
jaar na de meest ingrijpende wijziging
is al een hele uitdaging. Het is en blijft
van het Nederlandse ontslagrecht
een veeleisend maar mooi beroep. Maar
sinds de Tweede Wereldoorlog: de
de lat ligt hoger. De tweede is, dat van
Carola van Puffelen: Arbeidsmarktbeleid, een serieuze taak
inwerkingtreding van de tweede tranche
ons wordt gevraagd mee te denken over
"Arbeidsrecht geeft vorm aan de
van de Wet werk en zekerheid. Onder
een goede werking van de arbeidsmarkt.
arbeidsmarkt. Arbeidsmarktbeleid voe-
auspiciën van de Vereniging Arbeidsrecht
Wij moeten daar – als ervarings-
ren is een serieuze en verantwoordelijke
Advocaten Nederland (VAAN) en de
deskundigen – een echt inhoudelijke
overheidstaak. Samenwerking met
Vereniging voor Arbeidsrecht (VVA)
bijdrage aan willen leveren. Wat is er
verschillende wetenschappelijke
sprak het volledige speelveld over de
nodig om meer mensen aan het werk
disciplines en stakeholders op de
al dan niet bedoelde effecten van de
te helpen en – indien het onverhoopt
arbeidsmarkt is van grote waarde voor
Wwz. De politiek, de advocatuur, de SER,
zover komt – op een eerlijke manier te
het (door)ontwikkelen van dit beleid.
het UWV, de rechterlijke macht en de
laten ontslaan? Dit zijn vragen die ook
Misschien nu wel meer dan ooit… want
wetenschap (met Pascal Kruit en Ruben
thuishoren in een master Arbeidsrecht.
de arbeidsmarkt is de afgelopen tien jaar
Houweling van ESL en in hun kielzog de
Studenten zijn juist diegenen die out
sterk veranderd. Thema’s als flexibili-
studenten) debatteerden met een zaal
of the box kunnen denken. Wees dus
sering, loondoorbetaling tijdens ziekte
vol branchegenoten.
niet bescheiden en doe mee in deze
en ZZP houden de arbeidsrechtelijke
discussie!"
gemoederen flink bezig. Een goede
Rotterdam Rules? Nu ja, in ieder geval
arbeidsrechtjurist heeft kennis van de
praten we stevig mee. Niet alleen
arbeidsmarktvraagstukken en draagt
wetenschappers, maar ook studenten.
bij aan oplossingen. Zal 2020 hét jaar
Want, zoals advocaat Rutger Ploum
van de oplossingen zijn? Eén ding is
hen op het hart drukt: “Juist als student
zeker: de master Arbeidsrecht gaat een
denk je ‘out of the box’. Wees dus niet
mooie en spannende volgende tien jaar
bescheiden en doe mee in de discussie.”
tegemoet!"
32 B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t
Max Keulaerds: Het is de regelgeving, stupid
wet gaat onze arbeidsmarkt echter
"De arbeidsrechtelijke regelgeving van de
niet in balans brengen. Daarvoor is
laatste decennia krijgt op onze arbeids-
ertoe doet: goede regelgeving
ook volgens minister Koolmees meer
markt steeds minder grip. De Flexwet
heeft daadwerkelijk effect op de
nodig. Hopelijk draagt het advies van
en de Wwz overbrugden de grote kloof
arbeidsmarkt. Daarom - en dit is niet
de Commissie Borstlap bij aan een
tussen vast en flex immers niet. Dat
ironisch bedoeld - is het hoopgevend dat
Wetboek van Werk, dat onze huidige
zijn gemiste kansen. Onderzoek (OESO)
het woord “arbeidsmarkt” deel uitmaakt
en toekomstige arbeidsmarkt met
toont immers aan, dat regelgeving
van de benaming van de arbeidswet die
visie reguleert."
op 1 januari a.s. in werking treedt. Die
Mr. Rutger Ploum
curriculum vitae • Afgestudeerd Rechtsgeleerheid Leiden - 1989 • Partner bij Ploum • Ambitie: het arbeidsrecht een slag verder brengen
Mr. Carola van Puffelen
curriculum vitae • Afgestudeerd master Arbeidsrecht Rotterdam - 2014 • Beleidsmedewerker ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid • Ambitie: bijdragen aan een optimaal
Mr. Max Keulaerds
curriculum vitae • Afgestudeerd Rechtsgeleerdheid Utrecht - 1982 • Partner bij BarentsKrans • Ambitie: Tom Dumoulin eruit fietsen en daarna samen een biertje erop drinken
functionerende arbeidsmarkt en het beleid daarvoor creëren
B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t 33
A l u m n i
Women of the World take over!
Nienke van Osch had al een fulltime baan en een gezin met vier jonge kinderen. Dus de master Arbeidsrecht ‘kon er ook nog wel bij’. Met de bul koud op zak, startte ze bij haar werkgever een dochteronderneming in het arbeidsrecht. Ze groeide daarna door binnen de BSA Groep. Jaarlijks geeft ze op de EUR een gastcollege over mediation bij arbeidsconflicten. Eline Leijten deed twee studies, slaagde cum laude voor de master Arbeidsrecht en maakte tussen het studeren door furore als zangeres van de Hermes House Band. In 2015, net 28 jaar oud, combineerde ze haar passies. Haar startup Plugify, een community van Nederlandse artiesten, groeide uit tot een ongekend succes.
Arbeidsrecht in Rotterdam Eline: “Ik was al afgestudeerd als econoom. Hield van rechtsgebieden die tegen economie aanschurken. Wat het arbeidsrecht zo interessant maakt, zijn de verschillende belangen
en ben ik gestart met Plugify, een online platform waarop
van de partijen. Ik wilde het juridisch kader helemaal begrijpen.
iedereen laagdrempelig en betaalbaar artiesten kan boeken.
En werk is zo’n belangrijke component van je leven.”
Dit idee kreeg ik door mijn ervaringen als zangeres van de
Nienke: “Ik had al een voltijdse baan en een gezin met
Hermes House Band tijdens de studie. Het bleek een gat in
vier kinderen toen ik begon. Vraag me soms nóg af hoe
de markt. Na Nederland ambiëren we marktleider van Europa
ik het klaargespeeld heb. Bij juridische dienstverlener BSA
te worden. En ja, dat ondernemerschap. Volgens mij zat dat
bemiddelde ik destijds tussen asbestslachtoffers en hun
er al jong in. Ik had al stiekem het plan toen ik als kind op de
voormalig werkgevers voor een schadevergoeding. Voor
vrijmarkt van Koninginnedag mijn spulletjes verkocht!”
mijn scriptie onderzocht ik waarom zij voor de zachtere weg
Nienke: “Ik heb veel gehad aan de vaardigheden waar je in
van bemiddeling kozen.” Eline: “De groepsdynamiek was
de master op wordt getraind. En dat mag ik doorgeven: op
geweldig, ieder had zijn of haar eigen achtergrond en visie.
de EUR geef ik jaarlijks een gastcollege over mediation in het
Het was een mooie en getalenteerde club, onder wie Nienke.”
arbeidsrecht, in mijn ‘eigen’ master.” Eline: “Het is mooi dat
Nienke: “Een harmonieuze lichting. Eline is zelfs cum
ik met Plugify zeven mensen aan het werk houd. Maar ik wil
laude afgestudeerd.” Eline: “Ik kreeg een schilderij van prof.
nog verder bijdragen aan een betere wereld, daarom ben ik
Loonstra, door hemzelf gemaakt. Het hangt nog steeds aan
ook politiek actief. En ik houd de banden met de EUR warm.
de muur. Overigens was ik tijdens de buluitreiking in Italië. Via
Ik ben dankbaar voor het mooie jaar.” Nienke: “Je kunt veel
skype kon ik de zaal toespreken, op het grote scherm. Mijn
meer dan je denkt, als je niet denkt in beperkingen. De master
ouders zaten er ook.”
Arbeidsrecht heeft me gebracht waar ik nu sta.”
The working life Nienke: “Mijn werkgever stimuleerde mijn ontwikkeling in
Mr. Nienke van Osch
Mr. drs. Eline Leijten
arbeidsrecht opgezet. Dat was echt pionieren. Inmiddels is
curriculum vitae
curriculum vitae
het bedrijf weer geïncorporeerd bij BSA. Ik groeide door als
• Afgestudeerd 2012
arbeidsrechtjurist en mediator, en kreeg daarnaast de functie
• Manager JZ, arbeidsrechtjurist
het arbeidsrecht. Samen met mijn collega en mastergenoot Jasper heb ik voor BSA een dochteronderneming in het
manager Juridische Zaken bij de BSA Groep. Mijn werk is een combinatie van beleid, arbeidsrecht en mediation. Ik verdeel
en MfN-registermediator • Ambitie: duurzame
mijn aandacht over deze drie taakgebieden. De afwisseling
oplossingen vinden voor
geeft me energie.” Eline: “Na de studie werd ik consultant
problemen op de werkvloer
• Afgestudeerd Economie 2011, Arbeidsrecht 2012 • Founder & CEO Plugify • Ambitie: bijdragen aan een betere wereld
in het bedrijfsleven. In 2015 heb ik mijn baan opgezegd
B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t 35
B l i k v a n b u i t e n
Een specialistische of een generieke master?
Tele of widescreen Is het goed om je al tijdens de studie te specialiseren? Of moeten we studenten vooral een brede scope meegeven? De kopstukken van drie verenigingen van arbeidsrechtadvocaten hebben elk een eigen visie. Ruben: “Op advocatenkantoren wordt Arbeidsrecht lijkt nergens op...
kennis van specifieke rechtsgebieden
Ruben van Arkel, VHAA:
steeds belangrijker. Je zoekt toch vaak
“Toen ik dertien jaar geleden bij Pels
Pieter van den Brink, VRAA / VAAN:
een superspecialist, die het probleem
Rijcken solliciteerde, schreef ik dat het
“Arbeidsrecht is mensenwerk, draait om
oplost. Dat kan niet altijd iemand zijn,
arbeidsrecht zo interessant is, omdat
bescherming van mensen die dat nodig
die de ene dag dít doet en de andere
het uiteindelijk altijd over mensen gaat.
hebben. In iedere zaak, ook in een conflict,
dag dát. De specialisatie zie je ook in
Soms over één werkgever en één werk-
probeer je een soort win-win-situatie te
de rechterlijke macht en is gevolgd
nemer, soms over duizenden. Dat maakt
bereiken. Liever geen brieven schrijven, die
door de universiteiten. Als student
het toch wel uniek. Daarbinnen is
beginnen met: ‘Tot mij wendde zich…’. Een
vergroot je je kans op een succesvolle
arbeidsrecht ook weer een verzamel-
gang naar rechter is eigenlijk een brevet
carrière als je je specialiseert. Dat kun je
naam, een breed rechtsgebied.”
van onvermogen. Praten en samen tot een
tijdens de studie doen, maar ook – na
oplossing komen.”
een bredere opleiding – daarna. Wij
Charlotte Dingemans, VAAN:
nemen zowel stagiairs aan met een
“Toen ik mijn carrière begon, werd
Breed of specialistisch?
arbeidsrechtmaster als met een meer
je geacht een algemene praktijk te
Pieter: “De Rotterdamse specialisten
algemene master.”
draaien. Arbeidsrecht was nog geen
verwennen ons met hun uitgelezen
volwaardig specialisme in de advocatuur.
kennis. Maar de bredere master die
Charlotte: “Ik heb toch mijn twijfels.
Hoewel we ondernemingen bijstonden
ik vroeger deed, had ook voordelen.
Om een bedrijf te adviseren is brede
en reorganisaties begeleidden, moest
‘We oordelen over arbeidszaken vanuit
kennis een vereiste. Ik denk dat het goed
ik er echt voor strijden om meer
het héle wetssysteem’, zei onlangs
is om wat meer van het algemene
arbeidsrechtzaken te mogen doen.”
een lid van de Hoge Raad tegen mij.
verbintenissenrecht te zien, vóór je
Boek 3 en boek 6 spelen ook mee,
je echt met de praktijk van het arbeidsrecht
oftewel het vermogensrecht en het
gaat bezighouden. Contracten, zeker-
verbintenissenrecht. Het arbeidsrecht
heden, incasso’s et cetera. Maar goed, ik
staat niet op zich.”
zie ook wel dat de Rotterdamse master van heel hoog niveau is, met enthousiaste
“ je zoekt toch een superspecialist” Ruben van Arkel
36 B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t
en intelligente studenten, die direct aan de slag kunnen. Toch zou ik ervoor opteren, om je wat later in je loopbaan te specialiseren. Dan praat ik over de brede ontwikkeling, de mooiste ontwikkeling die je als advocaat kunt hebben.” De academie is geen werkvloer.
Charlotte: “Je ziet dat veel opleidingen
Ruben: “Ik denk dat het goed is om
stages en kantoorbezoeken aanbieden,
een link met de praktijk te hebben.
evenals soft skills zoals leren presenteren.
Als arbeidsrechtadvocaat sta je best
Dit komt – denk ik – toch voort uit
veel voor de rechter, ook als je nog
het marktdenken. Bedrijven zijn er wel
niet zoveel ervaring hebt. Je hebt
blij mee, maar ik vind dat academisch
contact met cliënten, onderhandelt
leren denken en het inladen van
met wederpartijen. Kortom, je moet
theoretische bagage toch de primaire
niet alleen kennis van het recht hebben,
missie van de universiteit moeten zijn.
maar ook goede communicatieve
Maar ook hier geldt: als alle partijen
vaardigheden. »
“ We moeten geen bandjes plakken, maar het wiel eraf halen” Pieter van den Brink
er tevreden mee zijn, snap ik wel dat Rotterdam dit niet gaat veranderen.” Mr. Pieter van den Brink
Mr. Charlotte Dingemans
Mr. Ruben van Arkel
VRAA / VAAN
VAAN
VHAA
curriculum vitae
curriculum vitae
curriculum vitae
• is advocaat en partner bij Ten
• behaalde zijn masterbul aan de
• studeerde Nederlands recht aan de
Holter Noordam. Hij is zo’n twintig
UvA. Als advocaat bij een internationaal
Universiteit Leiden. Hij is sinds 2006
jaar advocaat, waarvan achttien
advocatenkantoor ontwikkelde
advocaat bij Pels Rijcken, waar hij nu
gespecialiseerd in het arbeidsrecht.
zij een bijzondere interesse voor
partner is en de sectie Arbeids- en
Hij is voorzitter van de Vereniging
arbeidsrechtzaken en startte ze in
Ambtenarenrecht leidt. Zijn specialisme
Rotterdamse Arbeidsrecht Advocaten
2001 met DingemansVanderKind.
is het pensioenrecht. Ruben is voorzitter
(VRAA) en mede-oprichter van de
Ze houdt zich bezig met onder meer
van de Vereniging Haagse Arbeidsrecht
landelijke vereniging (VAAN). Pieter is als
medezeggenschap, reorganisaties en
Advocaten (VHAA).
‘praktijkpoot’ vanaf het begin betrokken
individuele ontslagzaken. Charlotte is
bij de Rotterdamse master Arbeidsrecht.
voorzitter van de Vereniging Arbeidsrecht Advocaten Nederland (VAAN).
B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t 37
B l i k v a n b u i t e n
van wat bandjes plakken, maar we moeten het wiel er afhalen en opnieuw En het standpunt van jouw cliënt
uitvinden. Het Wetboek van Werk,
overtuigend kunnen brengen. Dat leer je
waaraan Ruben Houweling met
met name in de praktijk van collega’s en
andere experts werkt, presenteert
door het zelf te doen.”
een alternatief.”
Ik durf niet te zeggen of de klassieke arbeidsovereenkomst over tien jaar nog
Pieter: “Ik vind de contacten met de
Charlotte: “Het Wetboek van Werk is
bestaat, maar ik verwacht wel dat er iets
praktijk een meerwaarde van Erasmus
een initiatief van de VAAN. Mooi dat
zal veranderen in de verhouding tussen
School of Law. Mijn kantoor wordt
wetenschappers en praktijkmensen niet
de werkgever en degene die het werk
steeds meer een thuishaven voor
alleen reageren op de politiek, maar zélf
verricht. Systemen uit andere landen
studenten, zou je kunnen zeggen. Loop
achter de tekentafel zijn gaan zitten!
kunnen daarbij als voorbeeld dienen.”
maar binnen, stel vragen, kijk om je
En als het goed is, gaat er flink wat
heen. Je leert het vak niet alleen in de
veranderen. De laatste decennia is een
Made in Rotterdam
bibliotheek.”
berg nieuwe, complexe regelgeving in
Pieter: “De kleinschaligheid is een sterk
een moordtempo over ons uitgestort.
punt van Rotterdam. Ruben en de zijnen
Het arbeidsrecht op de schop?
Ik hoop en verwacht dat het allemaal
selecteren ieder jaar een mooie mix van
Pieter: “Toen ik als advocaat begon
eenduidiger gaat worden. Dat betekent
studenten, die intrinsiek gedreven zijn
bestond mijn kast uit een plank
wellicht dat minder mensen hun
en veel kwaliteit hebben. Bij Ten Holter
Werkgevers en een plank Werknemers.
brood in het arbeidsrecht zullen
Noordam bestaat nu ongeveer de helft
verdienen. Als jurist zul je je dan iets
van de sectie Arbeidsrecht uit alumni
Nu zijn er ZZP’ers, detacheerders,
moeten verbreden, maar dat is niet erg
van de EUR. Van stagiairs vraag ik niet
platformers, contracters enzovoorts
natuurlijk, zelfs leuk. En voor de goede
alleen kennis, maar ook creativiteit,
enzovoorts. Maar ons wetssysteem
studenten is er altijd plek.”
overtuigingskracht, zelfverzekerdheid. Dat zit goed in Rotterdam.”
dateert feitelijk uit 1907. Dus de wetgever is in verwarring, vraagt
Ruben: “De centrale vraag blijft hoe je
zich af: hoe kunnen we nieuwe
de verhouding regelt tussen werknemer
Charlotte: “Naast inhoudelijke kennis
samenwerkingsvormen omarmen en
– of werker – en werkgever. Ook
en analytisch vermogen, moet je een
tegelijk de zwakkeren beschermen?
de Commissie Regulering van werk,
sociaal hart hebben, vind ik. Je vak gaat
Het wordt tijd dat het arbeidsrecht op
oftewel de commissie-Borstlap, buigt
over verhoudingen van zeggenschap,
de schop gaat. Het is geen kwestie
zich hierover. Dus er wordt op twee
van arbeid en kapitaal. Maar ik denk
fronten nagedacht.
dat daar in Rotterdam wel goed op geselecteerd wordt.”
“ Specialiseer je wat later in je loopbaan” Charlotte Dingemans
Ruben: “Recent is er bij ons op de sectie een alumna uit Rotterdam gestart. Zij doet het heel goed, net als talentvolle jonge advocaten van andere universiteiten. Maar heel eerlijk gezegd, ik denk dat het pas écht begint als je gaat werken. Ik was 22 toen ik hier startte en heb in het eerste jaar misschien wel meer geleerd dan tijdens de hele studie. Op de universiteit leer je de basis, op kantoor de finesses.”
38 B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t
A l u m n i
REBELS WITHOUT A PAUSE David en Shamy begonnen hun arbeidsrechtelijke ‘carrière’ als student-assistent. De keiharde werkers werden ‘best friends’ en veelbelovend juristen met een brede scope. Op de academie zullen we ze zeker terugzien. Arbeidsrecht in Rotterdam David: “Eigenlijk is de liefde een beetje toevallig ontstaan.
Ik behandel zelfstandig kleinere zaken. Het kan gaan om
In het tweede jaar werd ik student-assistent bij de sectie
bijvoorbeeld een lekkende dakgoot of het ontslag van een
Arbeidsrecht. Ik werd volop betrokken bij het Wwz-
werknemer. Shamy: “Ik ben me aan het oriënteren, heb een
evaluatieonderzoek. Geweldig interessant.” Shamy: “Ik begon
brede interesse. Misschien wordt het wel de advocatuur, maar
op dezelfde dag als David. Tussen het harde werken door
de rechterlijke macht en de wetenschap spreken me ook aan.
werden we heel goede vrienden. De boefjes van de sectie
Het afronden van de master Privaatrecht heeft nu de hoogste
Arbeidsrecht, werden we genoemd.” David: “Maar de master,
prioriteit. Dan heb ik twee bullen en kan ik alle kanten uit.”
wat een intens jaar was het! Colleges, kantoorbezoeken,
David: “Je weet nooit hoe het loopt. Tijdens de studie heb ik
borrels, de stage... En ik bleef zestien uur per week als ‘SA’
vaak gezegd: ‘Ik wil overal werken, maar ze vinden me niet op
werken. Ruben Houweling grapte weleens: David heeft geen
de Zuidas!’ En juist daar werk ik nu, met veel plezier.”
zestien-urige, maar een zestig-urige aanstelling.’” Shamy:
Shamy: “Precies. Een mooie inhoudelijke baan waarin ik
“Ik heb eerst de master Privaatrecht gedaan, wilde een brede
me gelukkig voel, dat is het enige wat telt."
kennis van het recht vóór ik met de master Arbeidsrecht begon. Misschien wel het meest memorabel was een grote contractingskwestie die Ruben en ik onderzochten. Geen oude of fictieve casus, maar een grote, actuele zaak, die
Mr. David Mees
Mr. Shamy Sripal
impact had op duizenden werknemers. Toen de rechter in gelijke zin oordeelde als onze onderzoeksconclusies, kwam dat wel even binnen.
The working life David: “Ik ben advocaat-stagiair bij De Brauw Blackstone Westbroek in Amsterdam, waar ik ook de masterstage liep. Ik zit in de algemene opleiding, De Brauwerij genoemd.
curriculum vitae
curriculum vitae
• Afgestudeerd 2018
• Afgestudeerd 2019
• advocaat-stagiair bij De Brauw
• laatste loodjes master
Blackstone Westbroek • Ambitie: een goede jurist
Privaatrecht • Ambitie: een mooie
worden en later de combinatie
inhoudelijke functie, in
van wetenschap en praktijk
welke discipline dan ook
B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t 39
F U T U R E O F A R
Ruben Houweling en Lisette Langedijk over nieuwe onderwijsvormen
Future of the master – master of the future Van wat losse vakken op geeltjes, groeide de master Arbeidsrecht van Erasmus School of Law in tien jaar uit tot de Alpe d’Huez onder de selectieve masters. Maar de top bereiken is één, er blijven is twee. Lisette Langedijk en Ruben Houweling schilderen hun plannen en ambities. ‘If the sky is the limit, how come there are footprints on the moon?’
de studenten soms: overleven.” Dat herinnert zich ook Lisette Langedijk, die na haar afstuderen in 2008 als docent aan Erasmus School of Law bleef werken. “Ruben had alle vakken op geeltjes geschreven en ik pikte er één uit om college in te geven. Stakingsrecht, daar begon ik mee. Ons onderwijs was best goed, maar de master moest professioneler, met meer
“Als je kijkt hoe we begonnen zijn… meer uit enthousiasme
persoonlijke aandacht voor de studenten. Het curriculum
dan kennis van zaken. Maar kijk waar we nu staan!”
werd kritisch bekeken, we betrokken de beroepspraktijk
Tussen het maken van toekomstplannen door, blikt
en er kwam een coördinator. Toen de faculteit een digitale
Ruben Houweling terug op het ontstaan van ‘zijn’ master
leeromgeving ontwikkelde, hebben we ons direct gemeld als
Arbeidsrecht. “Ruim tien jaar geleden kregen we de kans
proefkonijn. Zoals we altijd wel ergens pionier van waren.”
om een zelfstandige, selectieve master op te zetten. De eerste twee jaar was het zoeken, pionieren en voor
AR Flix Binnen enkele jaren groeide de
state of the art platform, waarop
die twijfelt of hij zijn overtallige
Rotterdamse master Arbeidsrecht uit
alles over het vakgebied te vinden is.
medewerker moet ontslaan. Oké,
tot de opleiding die in alle rankings
Niet alleen voor professionals, maar
die presteert niet goed, maar heeft
de koppositie inneemt. Maar ‘op de
toegankelijk en aantrekkelijk voor
wel vier kindermonden te voeden.
lauweren rusten’ is geen agendapunt
iedereen. Met een scenarioschrijver
Daarnaast denken we aan ZEMBLA-
in het sectie-overleg. “We hebben
werken we aan een fictieve dramaserie.
achtige documentaires, met up-to-date
dertig geselecteerde studenten, maar
Een soort GTST van het arbeidsrecht,
informatie over het arbeidsrecht.”
negen miljard aardbewoners. Wat
met realistische karakters en herkenbare
zou het mooi zijn als we onze kennis
problemen. En met goede acteurs”
“De audiovisuele poot hebben we
kunnen ontsluiten voor de hele wereld!”
zegt de hoogleraar er met een knipoog
voorlopig AR Flix gedoopt, zeg maar
Houweling denkt groot en houdt het
bij. “Zo kweek je ook begrip voor
het Netflix van het arbeidsrecht.
niet bij dromen: “Technologie maakt
de dilemma’s waar mensen soms
Die is vooral een incentive om verder
zoveel mogelijk. We werken aan een
voor staan. Bijvoorbeeld de manager
te kijken”, licht Langedijk toe. »
40 B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t
E R A S M U S S C H O O L O F L A W pre s e n t s
AN AR F LIX ORIG I N A L
Starring: Shirley Tchai als “Judge T.” *** Edith Franssen & Josh van der Velden als “the Evil Bosses” *** Martine Assenberg van Eijsden & Marije Kuijer als “the Bold Dock Workers” Written, directed & produced by Jeroen ‘Spielberg’ Quist & Loe ‘Hitchcock’ Sprengers *** Art director: Zef ‘Cameron’ Even *** Music director: Moa van Minnen In association with Zed & Loonstra Studio’s *** Screenplay: selection committee AR – Jan-Pieter Vos & Amber Zwanenburg *** Design: Elmira van Vliet& Lisette Langedijk-Schuurman
F U T U R E O F A R
“De leeromgeving zit een laag dieper
laatste is toekomstmuziek, hoor;
in het platform. Studenten kunnen
universiteiten zijn niet zo progressief
hier colleges volgen, in tekst en
en bij rechten heb je natuurlijk te
audiovisueel. Maar ook de praktijkjurist
maken met het civiel effect.” Langedijk
vindt er bijvoorbeeld de actualiteiten in
kan het weten. Zo ‘groen’ als ze was
het ontslagrecht. Een digitaal, modulair
toen ze haar eerste vak ging doceren,
aanbod past bij onze tijd en bij de
is ze inmiddels opgeklommen tot
filosofie van ‘een leven lang leren’.
opleidingsdirecteur van de bachelor
Op deze manier kunnen we mensen
Rechtsgeleerdheid; een functie waarin
veel creatiever opleiden. Stel dat ieder
ze de verantwoordelijkheid draagt voor
zijn eigen, helemaal gespecialiseerde,
duizenden studenten.
master kan samenstellen! Maar dat
Artificial Intelligence
“ We waren altijd wel ergens pionier van”
Niet alleen qua leeromgeving wordt
ontslagzaken voorspelt. Je voert de
echte ‘wicked problems’. Oftewel, waar
gebruik gemaakt van innovatieve
variabelen in, zoals rechtbank, rechter,
heeft de samenleving écht behoefte
technologie. De sectie Arbeidsrecht
soort zaak et cetera. Dan rolt eruit dat
aan?” De hoogleraar heeft het antwoord
had de facultaire primeur met de
je X% kans hebt op een vergoeding
zelf al in gedachten. “Wat mij betreft
Massive Open Online Cursus (MOOC)
van bedrag Y. Fascinerend, toch? We
gaan we een heel nieuw arbeidsrecht
‘Arbeidsrecht en grensoverschrijdend
hadden wetenschappers die dit soort
ontwerpen!”
wegvervoer’. “En we verkennen
uitkomsten handmatig turfden.” Het
de mogelijkheden van artificial
digitaal aanbieden van kennis creëert
intelligence”, straalt Houweling. “We
dus op diverse vlakken tijd en ruimte.
zijn al vrij ver met experts in zelflerende
“In plaats van colleges te geven”, gaat
computers. We hebben een algoritme
Houweling verder, “kunnen we met
ontworpen dat de uitkomsten in
onze studenten nadenken over de
Wetboek van Werk Academici doen meer dan excellent
zeggen wij: het moet voor de beloning
onderwijs geven. Houweling werkt -
en de bescherming van de ‘werker’ niet
samen met enkele collega-juristen - aan
uitmaken of hij ZZP’er is of platformer,
een visionair arbeidsrecht. “In 1907 werd
of een klassiek arbeidscontract heeft.
de Wet op de arbeidsovereenkomst
Als maatschappij moeten we zorgen
aangenomen”, schetst hij. “De
voor een vangnet voor mensen, die
of Law. Haar scriptie op het terrein van het
aanleiding was de grote ongelijkheid
wat minder fortuinlijk zijn en door een
arbeidssportrecht werd bekroond met de
in de samenleving. Sindsdien is er
ongeluk of ziekte niet meer kunnen
prof. mr. N.J.P. Giltay Veth scriptieprijs.
veel veranderd. Werknemers en
werken. Dat is de essentie van het
Lisette was vanaf het begin betrokken
werkzoekenden zijn gelukkig beter
arbeidsrecht!” “En het bestaande werk
bij de master Arbeidsrecht en doceerde
beschermd. Maar met de moderne
beter verdelen”, vult Langedijk aan. ‘To
verscheidene vakken. Sinds 2018 is ze
arbeidsvormen dreigt een nieuwe
be continued’ dus, of in de woorden
opleidingsdirecteur van de bachelor
tweedeling. In ons Wetboek van Werk
van Ruben Houweling: “ROCK ON!”
Rechtsgeleerdheid ESL.
42 B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t
Mr. Lisette Langedijk-Schuurman
Curriculum vitae • studeerde in 2008 af aan Erasmus School
PREFERRED ASSOCIATES
A S S O C I A T E S
ASSOCIATES
B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t 43
Generation XI‌ even bolder! Precies 50 jaar na Apollo 11 lanceren we de 11e generatie masterstudenten Arbeidsrecht. Ambitieus en onverschrokken. How bold can you be‌ or even bolder?! Kijk hier wie ze zijn.
I
eur.nl/esl/over/secties/arbeidsrecht
T 010-408 27 97 E masterarbeidsrecht@law.eur.nl 1 B o l d e r | 1 0 j a a r M a s t e r A r b e i d s r e c h t