Kritiki, issue 11

001:Layout 1

5/26/11

4:15 PM

Page 3

Κριτική Επιστήμη και εκπαίδευση 11/2011, 3-11

Πολιτικές του πλήθους στον Σπινόζα και στον A. Negri Δημήτρης Αθανασάκης Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο / Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας

Αυτοκρατορία και πλήθος Τον Μάρτιο του 2000 δημοσιεύεται από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις του Harvard ένα από τα σημαντικότερα κείμενα της σύγχρονης πολιτικής φιλοσοφίας: η Αυτοκρατορία, έργο το οποίο συνυπογράφουν ο Antonio Negri και ο Michael Hardt. Διακηρυγμένος στόχος του βιβλίου είναι η ανάλυση των νέων μορφών κυριαρχίας που αναδύονται στην αυγή του 21ου αιώνα. Η Αυτοκρατορία φιλοδοξεί, σύμφωνα με τους συγγραφείς της, να είναι για τον 21ο αιώνα ό,τι ήταν ο Λεβιάθαν του Hobbes για τον 17ο αιώνα: «Στον Λεβιάθαν ο Ηobbes περιγράφει τη μορφή κυριαρχίας που θα αναπτυχθεί στη συνέχεια στην Ευρώπη με τη μορφή του έθνους-κράτους. Σήμερα, στο κατώφλι της μετανεωτερικότητας, προσπαθήσαμε αρχικά με την Αυτοκρατορία να εξακριβώσουμε τη φύση μιας νέας μορφής σφαιρικής κυριαρχίας» (Hardt & Negri 2004: 11). Το ιδιαίτερο γνώρισμα αυτής της νέας, «αυτοκρατορικής» κυριαρχίας έγκειται ακριβώς στο γεγονός ότι εγκαθιδρύεται και παράγει αποτελέσματα εξουσίας χωρίς να καταφεύγει κατ’ ανάγκην, όπως συνέβαινε στον 19ο και στον 20ό αιώνα, στην επέκταση της κυριαρχίας ενός έθνους-κράτους σε μια ξένη επικράτεια. Πρόκειται δηλαδή για μια μορφή εξουσίας που ελέγχει χωρίς να κατακτά, και της οποίας η αποτελεσματικότητα δεν κρίνεται ούτε εξαρτάται άμεσα από τη λιγότερο ή περισσότερο βίαιη προσάρτηση μιας επικράτειας, ή τμήματός της, σε μια άλλη. Τέσσερα χρόνια αργότερα ο Negri δημοσιεύει, από κοινού με τον Hardt, ένα νέο έργο που παρουσιάζεται ως η θεωρητική συνέχεια της Αυτοκρατορίας. Όπως και στην περίπτωση της τελευταίας, ο μονολεκτικός τίτλος του έργου: Πλήθος, εισάγει απευθείας τον αναγνώστη στον θεωρητικό του πυρήνα. Προστίθεται όμως τώρα ένας διαφωτιστικός υπότιτλος: Πόλεμος και δημοκρατία στην εποχή της Αυτοκρατορίας. Εμφανίζεται εδώ ένα ζεύγος αντιθέτων: πόλεμος-δημοκρατία, το οποίο απορρέει, τόσο λογικά όσο και πρακτικά, από μια αντίθεση θεμελιώδη, πρωτογενή και κατά μία έννοια συγκροτητική αυτού που θα μπορούσε κανείς να ονομάσει «ουσία» του πολιτικού: πρόκειται για την αντί-

001:Layout 1

5/26/11

4:15 PM

Page 4

Δημήτρης Αθανασάκης

θεση μεταξύ αυτοκρατορίας και πλήθους. Όλος ο φιλοσοφικός και πολιτικός στοχασμός του ύστερου Negri αναπτύσσεται στο εσωτερικό αυτής της αντίθεσης με σκοπό να την υπερβεί προς όφελος του πλήθους. Η υπέρβαση αυτή, η οποία ισοδυναμεί με νίκη της δημοκρατίας επί του διαρκούς πολέμου που διεξάγει η αυτοκρατορία με στόχο τη διαιώνισή της, παίρνει στο βιβλίο του Negri τη μορφή ενός επείγοντος σχεδίου ή πολιτικού προγράμματος: «Η δημοκρατία καθίσταται, για πρώτη φορά, μια πραγματική δυνατότητα σε παγκόσμια κλίμακα. Αντικείμενο του βιβλίου είναι αυτή η δυνατότητα, την οποία ονομάζουμε πρόγραμμα του πλήθους» (Hardt & Negri 2004: 5). Το πρόγραμμα του πλήθους νοείται εδώ με τη διπλή έννοια ενός πολιτικού προγράμματος που έχει το πλήθος στο επίκεντρό του, και ενός προγράμματος που διατυπώνεται, μορφοποιείται και τροποποιείται από το ίδιο το πλήθος, εκφράζει άμεσα τις ανάγκες και τις επιθυμίες του πλήθους και ταυτόχρονα εντοπίζει τα μέσα για την ικανοποίηση αυτών των αναγκών και επιθυμιών. Είναι απαραίτητες στο σημείο αυτό ορισμένες διευκρινίσεις σχετικά με την έννοια του πλήθους, του οποίου ο πρωταγωνιστικός ρόλος, όπως αυτός του αποδίδεται από τον Negri, σε ένα πολιτικό πρόγραμμα υπέρβασης και ανατροπής είναι κάθε άλλο παρά αυτονόητος. Το πλήθος διακρίνεται κατ’ αρχάς από τον λαό, στο μέτρο που ο τελευταίος προϋποθέτει, για να υπάρξει, ενότητα και ταυτότητα κάτω από την οποία συγκεντρώνονται και μέσα στην οποία απαλείφονται οι επιμέρους διαφορές. Το πλήθος, σε αντίθεση με τον λαό, πρέπει να νοηθεί ευθύς εξαρχής ως διαφορά και πολλαπλότητα. «Το πλήθος συντίθεται από αναρίθμητες εσωτερικές διαφορές που είναι αδύνατον να αναχθούν σε μια ενότητα ή σε μια ιδιάζουσα ταυτότητα – διαφορές πολιτισμού, χρώματος, εθνότητας, γένους και σεξουαλικότητας, αλλά επίσης διαφορετικές μορφές εργασίας, διαφορετικοί τρόποι ζωής, διαφορετικές κοσμοθεωρήσεις, διαφορετικές επιθυμίες. Το πλήθος είναι μια πολλαπλότητα μοναδικών διαφορών» (Hardt & Negri 2004: 8). Για τους ίδιους λόγους το πλήθος διακρίνεται από τις μάζες: «Η ουσία των μαζών είναι η απουσία διαφοράς: όλες οι διαφορές πνίγονται και καταργούνται μέσα στη μάζα […] Στο πλήθος, αντίθετα, οι κοινωνικές διαφορές παραμένουν διαφορετικές» (Hardt & Negri 2004: 8). Απομένει μια τελευταία διάκριση – χωρίς αμφιβολία η πιο κρίσιμη αφού απ’ αυτήν εξαρτάται σε τελευταία ανάλυση η σχέση του Negri με τον Μαρξ: το πλήθος διακρίνεται από την εργατική τάξη, τόσο με τη στενή έννοια της βιομηχανικής εργατικής τάξης, όσο και με την πλατιά έννοια του συνόλου της μισθωτής εργασίας σε αντίθεση με το μέρος εκείνο του πληθυσμού που δεν αμείβεται. Η έννοια της τάξης είναι για τον Negri πολιτικά ανεπαρκής, διότι είναι από τη φύση της έννοια κλειστή: συν-

001:Layout 1

5/26/11

4:15 PM

Page 5

Πολιτικές του πλήθους στον Σπινόζα και στον Νέγκρι

δέεται άμεσα με την αναζήτηση των κριτήριων που επιτρέπουν τον ασφαλή διαχωρισμό όσων ανήκουν δικαιωματικά σ’ αυτήν από εκείνους που δεν είναι ούτε μπορούν να γίνουν μέλη της. Στους αντίποδες μιας τέτοιας θεωρητικής μέριμνας που αποκλείει και περιχαρακώνει, η έννοια του πλήθους εμφανίζεται ως έννοια ανοικτή: περιλαμβάνει όλες ανεξαιρέτως τις μορφές κοινωνικής παραγωγής, είτε πρόκειται για την παραγωγή υλικών αγαθών είτε για την παραγωγή επικοινωνίας, σχέσεων και μορφών ζωής. Το πλήθος λοιπόν είναι ταυτόχρονα μη λαός, μη μάζα και μη τάξη. Διακρίνεται έτσι ριζικά από τις τρεις θεμελιώδεις έννοιες γύρω από τις οποίες συγκροτήθηκε η πολιτική σκέψη στην Ευρώπη από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι το τέλος του 20ού αιώνα. Από καθαρά ιστορική σκοπιά, το πλήθος, και μαζί το πολιτικό πρόγραμμα του πλήθους εμφανίζονται ταυτόχρονα με τις μορφές κυριαρχίας που υποδηλώνει ο όρος «Αυτοκρατορία» και εκφράζουν την «πραγματική δυνατότητα» ανατροπής αυτών των μορφών. Παραμένει ωστόσο εν μέρει ασαφής και, συνεπώς, προβληματικός ο χαρακτήρας και ο συνεκτικός δεσμός αυτού του νέου πολιτικού και κοινωνικού υποκειμένου –αν μπορούμε να μιλάμε ακόμη εδώ για πολιτικό και κοινωνικό υποκείμενο– που ο Negri ονομάζει «πλήθος». Δεν αρκεί η διαπίστωση ότι «το διακύβευμα αυτής της έννοιας είναι να σκεφθούμε μια κοινωνική πολλαπλότητα ικανή να επικοινωνεί και να δρα από κοινού διατηρώντας τις εσωτερικές της διαφορές» (Hardt & Negri 2004: 8). Ούτε διευκολύνει την κατανόηση η επίμονη υπενθύμιση, η οποία δίνει στο βιβλίο του Negri τον εσωτερικό του ρυθμό, ότι «το πλήθος συναποτελείται από ριζικές διαφορές, από ιδιαιτερότητες των οποίων η ενότητα δεν μπορεί ποτέ να πάρει τη μορφή μιας σύνθεσης» (Hardt & Negri 2004: 401). Πρέπει ακόμη να απαντηθεί το ερώτημα αν και με ποιους τρόπους είναι δυνατόν να υλοποιηθεί ένα συγκεκριμένο πολιτικό πρόγραμμα αντίστασης και ανατροπής των σύγχρονων μορφών κυριαρχίας από ένα υποκείμενο κατεξοχήν «ρευστό», το οποίο αντιτίθεται εξ ορισμού σε κάθε μορφή οριοθέτησης και σε κάθε απόπειρα υπαγωγής των εσωτερικών του διαφορών σε μια ενιαία οργανωτική αρχή. Με άλλα λόγια, πρέπει να απαντηθεί το εξής κρίσιμο ερώτημα: Πώς είναι δυνατή –και μάλιστα, σύμφωνα με την πρωτότυπη διατύπωση του Negri, «πραγματικά δυνατή»– μια πολιτική ανατροπή η οποία θα οφείλεται όχι στη δράση του λαού, των μαζών ή της εργατικής τάξης, αλλά στο πλήθος; Ο κίνδυνος το πρόγραμμα του πλήθους να καταστεί ανενεργό τη στιγμή ακριβώς που διατυπώνεται δεν διαφεύγει της προσοχής του Negri, ο οποίος σπεύδει να καθορίσει δύο ουσιώδη χαρακτηριστικά του πλήθους χάρη στα οποία αυτό είναι ικανό να δρα στην κατεύθυνση υλοποίησης ενός συγκεκριμέ-

001:Layout 1

5/26/11

4:15 PM

Page 6

Δημήτρης Αθανασάκης

νου πολιτικού σχεδίου. Το πρώτο χαρακτηριστικό του πλήθους είναι η «οικονομική» του διάσταση, έστω και αν, όπως επισημαίνει ο Negri, «ο διαχωρισμός της οικονομίας από τους άλλους τομείς της κοινωνικής ζωής αποδεικνύεται γρήγορα τεχνητός» (Hardt & Negri 2004: 9). Στο κείμενο του Negri, η οικονομική διάσταση του πλήθους εμφανίζεται συνδεδεμένη με τις έννοιες της επικοινωνίας και της συνεργασίας, αλλά επίσης με την έννοια της εργασίας. Οικονομία και εργασία προσδίδουν στο πλήθος τους δύο πρώτους «υλικούς» προσδιορισμούς του, και θέτουν σε κίνηση μια διαδικασία στο τέρμα της οποίας καθίσταται δυνατή η μετατόπιση του πλήθους από τη σφαίρα του αφηρημένου στη σφαίρα του συγκεκριμένου. Ο ίδιος ο Negri ωστόσο δείχνει να εγκαταλείπει αυτή τη διαδικασία στην αφετηρία της, όταν μετατοπίζει το κέντρο βάρους της ανάλυσής του από τη βιαιότητα των εκμεταλλευτικών σχέσεων στο γεγονός ότι η εργασία, στις σύγχρονες μορφές της, τείνει να ενταχθεί σε κοινά συνεργατικά και επικοινωνιακά δίκτυα (Hardt & Negri 2004: 382). Σε κάθε περίπτωση, η ρητή αναφορά στην οικονομία και στην εργασία στο πλαίσιο μιας έρευνας που στοχεύει στην ανάδειξη των κρίσιμων χαρακτηριστικών του πλήθους ως πολιτικού υποκειμένου, ή έστω ως ανοικτού συνόλου αναρίθμητων πολιτικών υποκειμένων, συνιστά μια πρώτη υποχώρηση του Negri μπροστά στον Μαρξ, ή, αν προτιμά κανείς, μια πρώτη υποχώρηση του μεταμοντέρνου Negri μπροστά στον μοντέρνο Negri της δεκαετίας του 1970. Αυτή η πρώτη υποχώρηση συνοδεύεται αμέσως από μια δεύτερη (αυτή τη φορά μπροστά στον Λένιν)1: το δεύτερο ουσιώδες χαρακτηριστικό του πλήθους, ιδιαίτερα καθοριστικό σύμφωνα με τον Negri για το ζήτημα της δημοκρατίας, είναι η «πολιτική του οργάνωση» (Hardt & Negri 2004: 10). Πρόκειται ωστόσο εδώ για μια οργάνωση, ή καλύτερα για ένα πλήθος οργανώσεων σε δίκτυα, μέσα στα οποία η εξουσία συνίσταται στις συνεργατικές σχέσεις. Από την άποψη αυτή, σημειώνει ο Negri αυξάνοντας εκ νέου την απόσταση που τον χωρίζει από τον Μαρξ και τον Λένιν, «το αποκεντρωμένο δίκτυο του Internet αποτελεί μια πρώτη προσέγγιση, ένα πρώτο υπόδειγμα αυτού που είναι το πλήθος: κατ’ αρχάς διότι οι κόμβοι που το συνθέτουν παραμένουν διαφορετικοί αν και συνδεδεμένοι, και έπειτα διότι τα εξωτερικά όρια του δικτύου είναι ανοικτά, με τέτοιο τρόπο ώστε νέοι κόμβοι και νέες σχέσεις μπορούν να προστεθούν» (Hardt & Negri 2004: 9). Ο καθοριστικός ρόλος του υποδείγματος του διαδικτύου στη σκέψη του Negri καθίσταται εξάλλου προφανής από το γεγονός ότι η αναφορά στο διαδίκτυο επανέρχεται όταν πρόκειται να εξηγηθεί η «ενεργός πολιτική βούληση» του πλήθους, δηλαδή η ικανότητά του να παίρνει πολιτικές αποφάσεις (Hardt & Negri 2004: 385). Αν όμως το πλήθος μπορεί να παραλλη-

001:Layout 1

5/26/11

4:15 PM

Page 7

Πολιτικές του πλήθους στον Σπινόζα και στον Νέγκρι

λιστεί με το διαδίκτυο, γίνεται πολύ δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να κατανοήσει κανείς πώς γεννιέται στο πλήθος «η επιθυμία ενός κόσμου ισότητας και ελευθερίας» (Hardt & Negri 2004: 5), η οποία βρίσκεται στη βάση του κοινού προγράμματος αντίστασης και ανατροπής της ακραίας ανισότητας και αγριότητας που συνεπάγονται οι μορφές κυριαρχίας της Αυτοκρατορίας. Μια τέτοια κατανόηση προϋποθέτει να ανέλθει κανείς ως τα αίτια αυτής της ανισότητας, πράγμα που δεν μπορεί να γίνει με τα θεωρητικά εργαλεία που προσφέρει μια γενική θεωρία των δικτύων. Το εξαϋλωμένο πλήθος του Negri, διασκορπισμένο ανάμεσα στους κόμβους του διαδικτύου, επικοινωνεί και πιθανώς αποφασίζει, δεν είναι όμως βέβαιο ότι δρα. Με έκπληξη παρατηρούμε ότι, για να αποδείξει την ικανότητα του πλήθους για αποτελεσματική πολιτική δράση, ο Negri μεταβάλει αιφνίδια τη φιλοσοφική του γλώσσα: στη θέση της γλώσσας της αντίθεσης: αυτοκρατορία εναντίον πλήθους, πλήθος εναντίον αυτοκρατορίας, εγκαθιστά τη γλώσσα της διαλεκτικής αντίφασης, την οποία είχε επεξεργαστεί σε βαθμό τελειότητας ο Hegel στην ογκώδη Λογική του. Μαρτυρεί για τη μεταβολή αυτή το ακόλουθο καίριο απόσπασμα: «Το πλήθος αναδύεται στους κόλπους της νέας αυτοκρατορικής κυριαρχίας και τείνει προς την υπέρβασή της. Το πλήθος υποσκάπτει την Αυτοκρατορία από μέσα με στόχο να δημιουργήσει μια εναλλακτική παγκόσμια κοινωνία» (Hardt & Negri 2004: 11). Από την αντίθεση μεταξύ αυτοκρατορίας και πλήθους, της οποίας η έκβαση είναι και παραμένει ανοικτή και απρόβλεπτη, περνάμε λοιπόν σε μια τελεολογικά προσανατολισμένη διαδικασία, θεμελιωμένη εξ ολοκλήρου στην υπόσχεση μιας επερχόμενης υπέρβασης, υπόσχεση της οποίας είναι αδύνατο να παραβλέψουμε τις θεολογικές καταβολές. Στο απόσπασμα του βιβλίου του Negri που μόλις παραθέσαμε, η σχέση του πλήθους προς την Αυτοκρατορία γίνεται αντιληπτή μέσα από το πρίσμα αυτού που ο Hegel ονομάζει εργασία του αρνητικού, εργασία εσωτερικής διάβρωσης ή υπονόμευσης που οδηγεί αναπόδραστα στην υπέρβαση μιας ορισμένης ιστορικής μορφής και στην αντικατάστασή της από μια άλλη, ανώτερη ιστορική μορφή πραγμάτωσης του Πνεύματος. Η σύντομη ανάλυση που προηγήθηκε μας επιτρέπει να ορίσουμε με ακρίβεια τους δύο θεωρητικούς πόλους ανάμεσα στους οποίους ταλαντεύεται το Μανιφέστο του πλήθους που προτείνει ο Negri: αφ’ ενός μια θεωρία των δικτύων, αφ’ ετέρου μια φιλοσοφία της ιστορίας εγελιανής έμπνευσης. Είναι αναπόφευκτη στο σημείο αυτό η αναφορά στο σύνολο των άρθρων που δημοσίευσε το 1888 ο Ένγκελς, πέντε χρόνια μετά το θάνατο του Μαρξ, με γενικό τίτλο Ο Λουδοβίκος Φόυερμπαχ και η έξοδος (Ausgang) από την κλασική γερμανική

001:Layout 1

5/26/11

4:15 PM

Page 8

Δημήτρης Αθανασάκης

φιλοσοφία (βλ. Macherey 2008: 23-37). Θα περίμενε κανείς από τη μετανεωτερική πολιτική θεωρία, στο μέτρο που κατάγεται άμεσα ή έμμεσα από το μαρξισμό, να επιχειρήσει η ίδια με τη σειρά της τη δική της «έξοδο» από την κλασική γερμανική φιλοσοφία.

Το ελεύθερο πλήθος Η έννοια του πλήθους διαδραματίζει, όπως είδαμε, πρωταγωνιστικό ρόλο στη συγκρότηση και ανάπτυξη της μετανεωτερικής πολιτικής σκέψης, δεν κατάγεται όμως απ’ αυτήν. Οφείλουμε χωρίς αμφιβολία στον Μακιαβέλι, και πολύ περισσότερο στον Σπινόζα στον οποίο ο Negri αφιέρωσε, πολύ πριν από την Αυτοκρατορία, ένα από τα σημαντικότερα έργα του,2 την είσοδο του πλήθους στην κεντρική σκηνή της κλασικής πολιτικής θεωρίας. Μια γενεαλογική προσέγγιση της έννοιας του πλήθους οφείλει πράγματι να σταθεί επί μακρόν στην Πολιτική Πραγματεία του Σπινόζα, έργο σχετικά παραμελημένο, το οποίο όμως αναγνωρίζεται σήμερα, χάρη στον A. Matheron (1969), στον A. Negri (1982), στον E. Balibar (1985), στον P.-F. Moreau (1994), στον L. Bove (1996), στην Ch. Jaquet (2008) και άλλους, ως ένα από τα θεμελιώδη κείμενα πολιτικής φιλοσοφίας. Θα επιχειρήσουμε να προσεγγίσουμε στη συνέχεια τη σπινοζική έννοια του πλήθους μέσα από το 8ο κεφάλαιο της Πολιτικής Πραγματείας, το οποίο είναι αφιερωμένο στο αριστοκρατικό κράτος. Στο τέλος της 3ης παραγράφου του κεφαλαίου αυτού, ο Σπινόζα διατυπώνει τη θέση ότι «αν υπάρχει απόλυτη εξουσία, στην πραγματικότητα είναι εκείνη που βρίσκεται στα χέρια ολόκληρου του πλήθους» (Σπινόζα 1996: 185). Από τη θέση αυτή, η οποία θα του επιτρέψει στη συνέχεια να ορίσει το δημοκρατικό κράτος ως «εντελώς απόλυτο» (omnino absolutum),3 ο Σπινόζα συμπεραίνει αμέσως ότι «η εξουσία που μεταβιβάζεται σε μια αρκετά μεγάλη συνέλευση είναι απόλυτη ή προσεγγίζει στον μέγιστο βαθμό την απόλυτη εξουσία» (Σπινόζα 1996: 185). Στην αμέσως επόμενη παράγραφο του ίδιου κεφαλαίου, ο Σπινόζα επιχειρεί να εφαρμόσει το συμπέρασμα αυτό στο αριστοκρατικό κράτος, το οποίο κυβερνάται από τη συνέλευση των πατρικίων: «Στον βαθμό που η εξουσία του αριστοκρατικού κράτους δεν επανέρχεται ποτέ στο πλήθος, ούτε ζητείται ποτέ η γνώμη του πλήθους, αλλά η βούληση της συνέλευσης [των πατρικίων] εξομοιώνεται με το δίκαιο κατ’ απόλυτο τρόπο, το αριστοκρατικό κράτος πρέπει να θεωρείται ως εντελώς απόλυτο· κατά συνέπεια, τα θεμέλιά του πρέπει να στηρίζονται μόνο στη βούληση και την κρίση αυτής της συνέλευσης και όχι στην επαγρύπνηση του πλήθους, εφόσον δεν επιτρέπεται

001:Layout 1

5/26/11

4:15 PM

Page 9

Πολιτικές του πλήθους στον Σπινόζα και στον Νέγκρι

στο πλήθος ούτε να εκφράζει τη γνώμη του ούτε να ψηφίζει. Ο λόγος για τον οποίο, στην πράξη, το κράτος αυτό δεν είναι απόλυτο δεν μπορεί να είναι άλλος από το γεγονός ότι το πλήθος είναι επίφοβο για τους κυβερνώντες· γι’ αυτό και καταφέρνει να κρατήσει για τον εαυτό του κάποια ελευθερία, την οποία διεκδικεί και καταφέρνει να κρατήσει, αν όχι ρητώς βάσει νόμου (si non expressa lege), τουλάχιστον σιωπηρώς (tacite)» (Σπινόζα 1996: 185-186). Σε αντίθεση με το δημοκρατικό κράτος, απόλυτο τόσο στη θεωρία όσο και στην πράξη, το αριστοκρατικό κράτος εμφανίζεται ως απόλυτο στη θεωρία, δεν είναι όμως, ούτε μπορεί να είναι απόλυτο στην πράξη. Αυτό οφείλεται στη «σιωπηρή» (δηλαδή χωρίς ρητή νομική έκφραση) ελευθερία του πλήθους που είναι ανάλογη της δύναμής του και γίνεται γνωστή μέσα από τα αποτελέσματά της, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγεται ο διαρκής φόβος που το πλήθος προκαλεί σ’ αυτούς οι οποίοι ασκούν την αριστοκρατική εξουσία. Κάθε μορφή κρατικής εξουσίας που αποκλείει ή αγνοεί, εν όλω ή εν μέρει, το πλήθος βρίσκεται κατ’ ανάγκη αντιμέτωπη με το –αποφασιστικής σημασίας από πολιτική σκοπιά– γεγονός ότι δεν είναι «απόλυτη», με το γεγονός δηλαδή ότι το πλήθος που προσπαθεί να περιορίσει και να ελέγξει είναι και παραμένει, de facto αν όχι de jure, ελεύθερο ως έναν βαθμό και, συνεπώς, επίφοβο. Γι’ αυτόν το λόγο άλλωστε το αριστοκρατικό κράτος, για να διαρκέσει, πρέπει να εγκαθιδρυθεί, όπως επισημαίνει ο Σπινόζα, «με τρόπο που να προσεγγίζει στον μέγιστο βαθμό το απόλυτο κράτος, δηλαδή με τρόπο που να καθιστά το πλήθος όσο το δυνατόν λιγότερο επίφοβο» (Σπινόζα 1996: 186). Με άλλα λόγια, πρέπει η συνέλευση των πατρικίων «να έχει όσο το δυνατόν περισσότερο δίκαιο [δηλαδή δύναμη, αφού στον Σπινόζα το δίκαιο εκτείνεται τόσο όσο η δύναμη] και να μη διατρέχει κανέναν κίνδυνο από το πλήθος» (Σπινόζα 1996: 187). Στο μέτρο ωστόσο που το κράτος βρίσκεται υπό τον αποκλειστικό έλεγχο των πατρικίων, ο φόβος του πλήθους, φόβος που αποτελεί το χαρακτηριστικότερο πολιτικό πάθος του αριστοκρατικού κράτους αφού απορρέει από την ίδια τη φύση του, είναι αδύνατον να εξαλειφθεί πλήρως. Και τούτο γιατί η de facto ελευθερία του αποκλεισμένου από την άσκηση της κρατικής εξουσίας πλήθους υπερβαίνει πάντα, όπως ήδη εξηγήσαμε, τα στενά όρια της de jure ελευθερίας του, εκείνης δηλαδή «που πρέπει αναγκαστικά να του απονέμεται δυνάμει της συγκρότησης του κράτους» (Σπινόζα 1996: 186). Η χρησιμότητα της σπινοζικής ανάλυσης του αριστοκρατικού κράτους έγκειται κυρίως στο γεγονός ότι μας επιτρέπει να συλλάβουμε την πολιτική όχι μέσα από το πρίσμα μιας εκ των προτέρων υπεσχημένης υπέρβασης, αλλά ως διαρκή αναμέτρηση χωρίς προδιαγεγραμμένη έκβαση και χωρίς οριστικό τέλος. Ο Σπι-

001:Layout 1

5/26/11

4:15 PM

Page 10

Δημήτρης Αθανασάκης

νόζα διατυπώνει ρητά τον κανόνα αυτής της αναμέτρησης: «Το κράτος βρίσκεται τόσο λιγότερο υπό τον έλεγχο των πατρικίων όσο περισσότερο δίκαιο διεκδικούν οι πληβείοι» (Σπινόζα 1996: 186). Στο κείμενο του Σπινόζα, ο κανόνας αυτός συνοδεύεται από μια συγκεκριμένη ιστορική αναφορά: «Όπως, για παράδειγμα, συμβαίνει κατά παράδοση στην Κάτω Γερμανία με τις συντεχνίες των τεχνιτών, οι οποίες κοινώς ονομάζονται Gilden» (Σπινόζα 1996: 186-187). Με την αναφορά αυτή, η πολιτική θεωρία συνδέεται άμεσα με την ιστορία, όχι όμως με τη μορφή μιας φιλοσοφίας της ιστορίας. Η σπινοζική ανάλυση είναι εξάλλου χρήσιμη διότι αναδεικνύει μια μορφή ελευθερίας που αν και στερείται νομικής υπόστασης, εντούτοις επιβάλλεται στο κράτος από το πλήθος που τη διεκδικεί και την κατέχει έμπρακτα δυνάμει του φυσικού δικαίου, δηλαδή δυνάμει της ίδιας της –επίφοβης για τους πατρικίους– ύπαρξής του. Επειδή ακριβώς προσδιορίζεται οντολογικά και όχι νομικά, η ελευθερία αυτή είναι ανεξάλειπτη. Πάνω σ’ αυτήν προσκρούουν και μ’ αυτήν καλούνται να αναμετρηθούν σε τελευταία ανάλυση όλες οι πιθανές πολιτικές και νομικές μορφές αποκλεισμού του πλήθους. Στο αριστοκρατικό κράτος του Σπινόζα, η διεκδίκηση από τους πολλούς μιας ελευθερίας χωρίς ρητή νομική αναγνώριση θεμελιώνεται σε μια οντολογία του πλήθους. Γίνεται έτσι φανερή μια οντολογική διάσταση της πολιτικής, η οποία παράγει αποτελέσματα σε ένα προνομικό επίπεδο. Ο φόβος των πατρικίων, η de facto ελευθερία του πλήθους είναι μερικά από τα αποτελέσματα αυτά. Αν υπάρχει στον Σπινόζα μια πολιτική του πλήθους, αυτή είναι άμεσα συνδεδεμένη με μια οντολογία μέσω της οποίας καθορίζονται κάθε φορά στην πράξη τα όρια της κρατικής εξουσίας και, συνεπώς, το πραγματικό εύρος της ελευθερίας του πλήθους.

Σημειώσεις 1 Ο Negri συμμερίζεται τους δημοκρατικούς στόχους του λενινιστικού σχεδίου, διαφωνεί όμως με τον Λένιν στο ζήτημα του καθοδηγητικού ρόλου του κόμματος (Hardt & Negri 2004: 399). 2 Negri, A. (1981), L’anomalia selvaggia. Saggio su potere e potenza in Baruch Spinoza, Feltrinelli, Milano. 3 «Περνώ, τέλος, στο τρίτο και εντελώς απόλυτο κράτος, που το ονομάζουμε δημοκρατικό» (Σπινόζα 1996: 242).

001:Layout 1

5/26/11

4:15 PM

Page 11

Πολιτικές του πλήθους στον Σπινόζα και στον Νέγκρι

Βιβλιογραφικές αναφορές Balibar, E. (1985), Spinoza et la politique, Presses Universitaires de France, Paris. Bove, L. (1996), La stratégie du conatus. Affirmation et résistance chez Spinoza, Vrin, Paris. Hardt, M. & Negri, A. (2000), Empire, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts. Hardt, M. & Negri, A. (2004), Multitude. Guerre et démocratie à l’âge de l’Empire, traduit par N. Guilhot, La Découverte, Paris. Jaquet, Ch., Sévérac, P. & Suhamy, A. (2008), La multitude libre. Nouvelles lectures du Traité politique, Éd. Amsterdam, Paris. Macherey, P. (2008), Marx 1845. Les «thèses» sur Feuerbach. Traduction et commentaire, Éd. Amsterdam, Paris. Matheron, A. (1969), Individu et communauté chez Spinoza, Minuit, Paris. Moreau, P.-F. (1994), Spinoza. L’expérience et l’éternité, Presses Universitaires de France, Paris. Negri, A. (1982), L’anomalie sauvage. Puissance et pouvoir chez Spinoza, Presses Universitaires de France, Paris. Spinoza, Β. (1979), Tractatus politicus / Traité politique, traduction par P.-F. Moreau, Réplique, Paris. Spinoza, Β. (2005), Œuvres, V. Traité politique, traduction par Ch. Ramond, Presses Universitaires de France, Paris. Σπινόζα, Μπ. (1996), Πολιτική Πραγματεία, μετάφραση Α.Ι. Στυλιανού, Πατάκης, Αθήνα.

001:Layout 1

5/26/11

4:15 PM

Page 12

002:Layout 1

5/26/11

4:15 PM

Page 13

Κριτική Επιστήμη και εκπαίδευση 11/2011, 13-30

Συλλογικές πρακτικές και δημόσιος χώρος. Η περίπτωση του Δεκέμβρη Χριστίνα Πάλλιου Ερωφίλη Παπασταύρου Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο

Εισαγωγή Η παρούσα εργασία αποτελεί μια προσπάθεια να μελετηθεί η σχέση των συλλογικών πρακτικών που υιοθετούν τα εκάστοτε κινήματα με τον δημόσιο χώρο και, ειδικότερα, να εντοπιστεί η σχέση αυτή στην κοινωνική έκρηξη του Δεκέμβρη του 2008. Δεν πιστεύουμε, προφανώς, ότι μια αποτίμηση του Δεκέμβρη εξαντλείται στην ανάγνωση της σχέσης των συλλογικών αυτών πρακτικών με τον δημόσιο χώρο, ούτε συνίσταται κυρίως σε αυτό. Αντιθέτως, το ξέσπασμα του Δεκέμβρη αποτελεί ένα πολύ πιο σύνθετο κοινωνικό φαινόμενο με ιδιαίτερα πολιτική σημασία. Στόχος μας εδώ δεν είναι μια λεπτομερής ανάλυση της νεολαιίστικης εξέγερσης και των αιτιών της, ούτε, όμως, και μια γενική και αφαιρετική μελέτη της σύνδεσης της παραγωγής και του σχεδιασμού του δημόσιου χώρου με τις κοινωνικές εξεγέρσεις εν γένει. Αντίθετα, επιχειρείται η αποτύπωση των χωρικών μετασχηματισμών, λειτουργικών και μορφικών, που παρατηρούνται στο συγκεκριμένο κίνημα (κυρίως εντοπίζονται στην Αθήνα) και η ανάγνωσή τους υπό τη σκοπιά της, έστω πρόσκαιρης και κατά τόπους, αναστροφής της σχέσης ισχύος, με τις καταπιεζόμενες κοινωνικές ομάδες (μαθητές, φοιτητές, νέοι εργαζόμενοι, άνεργοι, μετανάστες κ.ά.) να αποκτούν το πάνω χέρι έναντι των καταπιεστών.

Χώρος και κοινωνική πρακτική Ξεκινώντας να μιλήσει κανείς για τις χωρικές δομές της πόλης και τις μεταλλαγές τους δεν μπορεί παρά να αναμετρηθεί με το πρόβλημα της λειτουργίας. Στο λόγο για την πόλη έχει επιβληθεί με διάφορους τρόπους μια κυρίαρχη άποψη που αντιμετωπίζει τη σχέση χώρου και λειτουργίας με θετικιστικό και τεχνοκρατικό τρόπο, άποψη που είναι, φυσικά, κατεξοχήν πολιτική και δεν πηγάζει

002:Layout 1

5/26/11

4:15 PM

Page 14

Χριστίνα Πάλλιου, Ερωφίλη Παπασταύρου

απλώς από λανθασμένες παραδοχές ή συγκυριακές σκοπιμότητες. Η αντίληψη αυτή εγγράφεται στην ευρύτερη τάση της αστικής σκέψης να αντιμετωπίζει τις κοινωνικές συγκρούσεις σαν τεχνικά προβλήματα και έχει, επομένως, τις ρίζες της σε θεμελιώδη χαρακτηριστικά και προϋποθέσεις του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και της νεωτερικής πόλης. «Ο χώρος περνάει για αθώος, δηλαδή για μη πολιτικός» (Λεφέβρ 1977: 221). Έτσι το πρόβλημα του αστικού χώρου ανάγεται πρώτιστα σε πρόβλημα βέλτιστης λειτουργικής διευθέτησης, τη λύση του οποίου αναλαμβάνει ο πολεοδομικός σχεδιασμός (μεταπολεμικά προγράμματα κοινωνικής κατοικίας, προάστια Παρισιού-HLM, αναπλάσεις σύγχρονων ευρωπαϊκών μητροπολιτικών κέντρων κλπ.). Οι ίδιες οι λειτουργίες εκλαμβάνονται ως αντικειμενικά δεδομένα, ως αναντίρρητες αναγκαιότητες. Το πρόβλημα στη συζήτηση της σχέσης χώρου και λειτουργίας βρίσκεται στον καθορισμό της ίδιας της έννοιας της λειτουργίας, η οποία δεν μπορεί να περιοριστεί σε ένα ουδέτερο τεχνικό χαρακτηριστικό, αλλά θα πρέπει να εκληφθεί ευρύτερα, ως κοινωνική πρακτική. Η διεύρυνση αυτή της έννοιας της λειτουργίας δεν καλύπτει απλώς κατηγορίες που πολλές φορές υποτιμώνται, αλλά περιλαμβάνει επίσης την περιπλοκότητα και αντιφατικότητα των λειτουργιών (της κοινωνικής πρακτικής) στο χώρο, όπως και τον ιστορικό χαρακτήρα του καθορισμού τους. Ο ορισμός των λειτουργιών δεν αποτελεί μια ουδέτερη διαδικασία. Οι λειτουργίες έρχονται να εξυπηρετήσουν ανάγκες οι οποίες γεννιούνται και συναρτώνται άμεσα με τις εκάστοτε παραγωγικές και κοινωνικές σχέσεις. Το ποιες ανάγκες (ή ακριβέστερα οι ανάγκες ποιων) θα επικρατήσουν εις βάρος των άλλων είναι ζήτημα συσχετισμού δύναμης. Ο γενικός ταξικός συσχετισμός δύναμης στον καπιταλιστικό οικονομικό-κοινωνικό σχηματισμό, παρότι μεταβάλλεται διαρκώς, είναι ιστορικά κλειδωμένος υπέρ της αστικής τάξης. Στο πλαίσιο του ευρύτερου αυτού συσχετισμού δεν είναι λεπτομέρεια ότι η αστική τάξη, διαμέσου και του αστικού κράτους, έχει τον πρώτο λόγο και στο ζήτημα του χώρου, και δη του δημόσιου χώρου – άλλωστε «ο χώρος είναι βασικός σε κάθε σύστημα εξουσίας (Φουκώ 1987: 65). Το γεγονός, ωστόσο, ότι η χωρική οργάνωση διαμορφώνεται (προς το παρόν) στο ιστορικό περιβάλλον της κυριαρχίας της αστικής τάξης δεν σημαίνει ότι δεν αποτελεί διαρκές διακύβευμα της ταξικής πάλης. Αν εξαιρέσει κανείς το διαχρονικό στον καπιταλισμό ζήτημα της κατοικίας, ο κοινωνικός ανταγωνισμός επικεντρώνεται προνομιακά στον δημόσιο χώρο, που, ως κατεξοχήν πεδίο όπου οργανώνεται η κοινωνική αλληλεπίδραση στο πλαίσιο της εκάστοτε ταξικής κυριαρχίας, είναι πιο εμφανώς πολιτικός, και άρα πιο άμεσα διεκδικήσιμος.

002:Layout 1

5/26/11

4:15 PM

Page 15

Συλλογικές πρακτικές και δημόσιος χώρος

Αυτό γίνεται πολύ πιο σαφές στις στιγμές και τους τόπους όπου οι σχέσεις ισχύος αναστρέφονται, έστω προσωρινά, υπέρ αντίπαλων προς το κράτος υποκειμένων. Θέτοντας τους δικούς τους όρους, τα υποκείμενα αυτά αμφισβητούν έμπρακτα τις συμβατικές λειτουργίες και τους κανόνες συμπεριφοράς στο χώρο, και κυρίαρχα στον δημόσιο χώρο ως το κατεξοχήν πεδίο κοινωνικής διαπάλης και αντιπαράθεσης. Σε τέτοιες περιπτώσεις, οι συλλογικές κινηματικές πρακτικές μεταβάλλουν τις χωρικές διατάξεις, τη χρονική τους διευθέτηση, αλλά και τις ταυτότητες που επάγει η χωρική οργάνωση. Η εξέγερση του Δεκέμβρη πρόσφερε, ασφαλώς, πολλά τέτοια παραδείγματα. Αυτού του είδους η ρήξη προϋποθέτει ένα είδος βίας ή, από μιαν άλλη άποψη, αντι-βίας, αντίδρασης στην «επικυρωμένη βία» (Μπένγιαμιν 2002: 8) του κράτους, όχι μόνο ως φυσική επιβολή των καταπιεστικών μηχανισμών, αλλά και όπως αποτυπώνεται στο δίκαιο: «[...]το δίκαιο βασίζεται στη συμβολική αυθεντία, που ο Φρόιντ θεωρεί ως “αναγκαία επιρροή” επέκεινα της άμεσης βίας. Βασίζεται στην κατοχή μιας δύναμης, αλλά είναι δυνατή μόνο μέσω της μεταφοράς της σε ιδεατές, συμβολικές αξίες και στάσεις» (Λίποβατς 2005: 17). Η αμφισβήτηση αυτής της «αυθεντίας» είναι από μόνη της μια πράξη , έστω συμβολικής, βίας. Δεν είναι το ζητούμενο εδώ να αποτιμήσουμε την ηθική και πολιτική σημασία ή αποτελεσματικότητα των διαφόρων εκδοχών της κινηματικής βίας του Δεκέμβρη. Αυτό που μας αφορά από τη σκοπιά της συγκεκριμένης εργασίας είναι ότι στη μικροκλίμακα του χώρου η κινηματική βία είχε, τηρουμένων των αναλογιών, κάτι από το χαρακτήρα της «θεϊκής βίας», στη γλώσσα του Β. Μπένγιαμιν: «Αν η μυθική βία θεσπίζει το δίκαιο, η θεϊκή καταστρέφει το δίκαιο, αν η πρώτη θέτει όρια, η δεύτερη τα καταστρέφει απεριόριστα...» (Μπένγιαμιν 2002: 26). Οι συλλογικές κινηματικές πρακτικές υπονομεύουν την αποδοχή της κατεστημένης οργάνωσης και διάταξης του χώρου ως αυτονόητης, φυσικής ή αντικειμενικής. Η εξέγερση αντιπροσωπεύει ακριβώς εκείνο το άλμα της συνείδησης με το οποίο η κανονικότητα του καπιταλιστικού οικονομικοκοινωνικού σχηματισμού παύει να γίνεται δεκτή ως αναντίρρητη αναγκαιότητα. Σε αυτό το (έστω προσωρινό) περιβάλλον ο χώρος και η λειτουργία του δεν μπορούν πλέον να εκλαμβάνονται ως ουδέτερα δεδομένα. Η προσωρινή αναστολή της κανονικότητας μέσα από την πρακτική των κινηματικών υποκειμένων του Δεκέμβρη ανέδειξε τον σχετικό και ιστορικό χαρακτήρα του αστικού χώρου. Είναι σε αυτές τις «έκρυθμες» καταστάσεις που αποκαλύπτεται με πιο έντονο τρόπο η ιστορικότητα της πόλης στην πιο ουσια-

002:Layout 1

5/26/11

4:15 PM

Page 16

Χριστίνα Πάλλιου, Ερωφίλη Παπασταύρου

στική της διάσταση: όχι με την έννοια της εμμονής στην αυτοδύναμη (και κάπως υπερβατική) ιστορική συνέχεια του αστικού φαινομένου, μέσα από την οποία οι μεταμοντέρνοι ιστορικοί περιπίπτουν συχνά στην ίδια αντιιστορικότητα την οποία επικρίνουν, αλλά με αυτή της συνειδητοποίησης ότι ο χώρος είναι προϊόν και ανατροφοδότησης της συγκεκριμένης ιστορίας των ανθρώπινων κοινωνιών στο σύνολό της. Στο πλαίσιο αυτής της ιστορίας γίνεται, σε τέτοιες περιπτώσεις, σαφές ότι καμία λειτουργία, χωρική δομή, μορφή ή ταυτότητα δεν είναι αυτονόητη ή υπεριστορική. Και αν πρέπει να δώσουμε μια απάντηση στο δίλημμα της λειτουργίας ή της μορφής, ίσως θα ήταν ακριβέστερο να πούμε ότι το καθοριστικό στοιχείο δεν είναι η λειτουργία καθ’ εαυτή, αλλά η σχέση ισχύος στο χώρο.

Χωρικοί μετασχηματισμοί στον δημόσιο χώρο Δρόμοι Οι δρόμοι αποτελούν αναπόσπαστο συντελεστή της αστικής δομής αφού συνιστούν τον κατεξοχήν δημόσιο χώρο της πόλης. Ο ρόλος των δρόμων στο αστικό σύνολο, οι λειτουργίες που φιλοξενούν και η μορφή τους, στοιχεία αλληλένδετα, εξελίσσονται και διαμορφώνονται με παράλληλο τρόπο με την πόλη. Τα χαρακτηριστικά της πόλης και, άρα, και των αστικών συντελεστών μεταβάλλονται ιστορικά με τις εκάστοτε κοινωνικές και παραγωγικές σχέσεις, τις μορφές εξουσίας, αλλά και τις αντιλήψεις για το χώρο να παίζουν καταλυτικό ρόλο στη διαμόρφωσή τους, παρά τις αδράνειες που εμφανίζει η πόλη ως υλικό κατασκεύασμα διατηρώντας κατάλοιπα από τις προηγούμενες φάσεις ανάπτυξής της. Σε αντίθεση με τις εκάστοτε κυρίαρχες αντιλήψεις για την πόλη, ο χαρακτήρας του δρόμου είναι πολύ πιο σύνθετος και πολύπλοκος από απλώς ένα δομικό στοιχείο της πόλης. Ο δρόμος αποτελεί τον κατεξοχήν αστικό χώρο οικονομικής συναλλαγής αλλά και κοινωνικής πρακτικής και αλληλεπίδρασης, γεγονός το οποίο τον καθιστά ίσως το βασικότερο πεδίο όπου συναντώνται οι διαφορετικές κοινωνικές τάξεις και ομάδες που κατοικούν σε μια πόλη. Η πολλαπλότητα των υποκειμένων και η πληθώρα αντιφάσεων και ετεροτήτων, την απόκρυψη των οποίων επιχειρεί η άρχουσα τάξη με τις διάφορες σύγχρονες στρατηγικές για τον αστικό χώρο (π.χ. αναπλάσεις ιστορικών κέντρων), αποτελούν καταστατικά στοιχεία του συνόλου της σύγχρονης πόλης. Ο δρόμος, λοιπόν, αποκτά έναν διπλό και αντιφατικό χαρακτήρα. Από τη μια πλευρά, μπορεί να αποτελεί έναν χώρο πειθαρχίας και αποτύπωσης των

002:Layout 1

5/26/11

4:15 PM

Page 17

Συλλογικές πρακτικές και δημόσιος χώρος

σχέσεων εξουσίας και, από την άλλη, μπορεί χώρο αταξίας και αντίστασης των καταπιεσμένων. Εξάλλου, ο απόλυτος έλεγχος της άρχουσας τάξης πάνω στο δρόμο και, εν γένει, τον δημόσιο χώρο καθίσταται αδύνατος λόγω της απρόβλεπτης πολυλειτουργικότητας και αταξίας, καταστατικά χαρακτηριστικά αυτού (Σταυρίδης 2005: 145). Στον ίδιο δρόμο είναι δυνατόν άλλοτε να διεξάγεται μια στρατιωτική παρέλαση λόγω εθνικής γιορτής και άλλοτε μια πορεία εργαζομένων που διεκδικούν καλύτερες συνθήκες εργασίας. Ο δρόμος, επομένως, αποτελεί προνομιακό πεδίο άσκησης εξουσίας από τους καταπιεστές (για παράδειγμα ο δρόμος είναι το πιο ορατό και σημαντικό κομμάτι της πόλης όπου η αστυνομία εξασκεί την εξουσία της (Herbert 1998: 273), αλλά και συλλογικής διεκδίκησης και αντεπίθεσης των καταπιεσμένων. Στη συνέχεια, θα εντοπίσουμε και θα αναγνώσουμε τις αλλαγές στις λειτουργίες και τη μορφή των δρόμων κατά την εξέγερση του Δεκέμβρη, όταν αυτοί περνούν στα χέρια των εξεγερμένων. Η προσωρινή αλλαγή του συσχετισμού δύναμης πάνω στο δρόμο και οι έντονες κοινωνικές διεργασίες που κάνουν την άρχουσα τάξη να χάνει τον έλεγχο απομυθοποιούν τις συμβατικές συνθήκες ύπαρξης δημιουργώντας ενδιαφέρουσες καταστάσεις στο πεδίο αυτό. Μία από τις παραμέτρους που κάνουν έναν δρόμο ενεργό είναι η δυνάμει χρήση του για μη σχεδιασμένες ούτε και συγκεκριμένες λειτουργίες (Schumacher 2005: 50). Στην εξέγερση του Δεκέμβρη, οι δρόμοι επανοηματοδοτούνται και λειτουργούν υπό άλλους όρους· τους όρους που βάζει το κίνημα αμφισβητώντας τις καθιερωμένες νόρμες. Οι εξεγερμένοι εγκαθιστούν, σε αυτή την προσωρινή συνθήκη, νέους τρόπους έκφρασης και επικοινωνίας, νέες σχέσεις συντροφικότητας, καινούργια πρότυπα και κανόνες συμπεριφοράς που έρχονται αντιμέτωποι με τους τυπικούς κανόνες οι οποίοι διέπουν το χώρο, καθώς και νέες συμβάσεις οικειοποίησης και χρήσης των χωρικών αυτών σχηματισμών. Καθιερωμένες πρακτικές μεταμορφώνονται (π.χ., οι μεγάλες συγκεντρώσεις δεν απαγορεύονται, αλλά δεν είναι μια «κανονική» πρακτική) και αμφισβητούνται κυρίαρχοι συμβολισμοί των δρόμων, συμβολισμοί οι οποίοι συμβάλλουν στη διαμόρφωση της πόλης. α)Κινήσεις Κατά τη διάρκεια των γεγονότων του Δεκέμβρη, η τυπική συνθήκη χρήσης του δρόμου, δηλαδή η κυριαρχία της κυκλοφορίας των οχημάτων, άλλαξε, αφού οι δρόμοι είναι από τις πρώτες χωρικές δομές όπου ο προσωρινός έλεγχος περνά, για μεγάλα και διάσπαρτα μέσα στη μέρα χρονικά διαστήματα, στους εξεγερμένους. Λίγα μόλις λεπτά μετά την επιβεβαίωση του θανάτου του 15χρονου

002:Layout 1

5/26/11

4:15 PM

Page 18

Χριστίνα Πάλλιου, Ερωφίλη Παπασταύρου

αγοριού, οι δρόμοι των Εξαρχείων αλλά και της ευρύτερης περιοχής μετατράπηκαν κυριολεκτικά σε πεδία μάχης μεταξύ των εξεγερμένων και των δυνάμεων καταστολής, στοιχείο το οποίο από μόνο είναι απαγορευτικό για την κίνηση των οχημάτων. Η εικόνα αυτή έγινε καθημερινότητα για μεγάλο χρονικό διάστημα, με τα γεγονότα να επεκτείνονται σε πολλές περιοχές αλλά και σε άλλες πόλεις (αργότερα, ακόμη και σε άλλες ευρωπαϊκές πόλεις). Οι κινήσεις στο δρόμο γίνονται πιο πολύπλοκες και ακαθόριστες, καθώς και πιο ελεύθερες, χωρίς να έχουν υποχρεωτική κατεύθυνση. Δεδομένου του γεγονότος ότι, κατά μία έννοια, ο χώρος σχηματίζεται και μέσω της κίνησης, η αλλαγή της καθιερωμένης ταχύτητας προσπέλασης και διέλευσης από τους χώρους της πόλης μεταβάλλει τη σχέση χώρου-χρόνου. Η μορφή λοιπόν παρουσιάζεται ως δυνάμει κίνηση, ενώ η κίνηση παρουσιάζεται ως δυνάμει μορφή (Πεπονής 1997: 170). Σχηματίζονται νέα, νοητά ή και φυσικά, πλέγματα χώρων και κινήσεων μέσα στην πόλη. Ο χάρτης της πόλης, κατά κάποιον τρόπο, επανασχεδιάζεται αποτυπώνοντας τις νέες αυτές κινηματικές διαδρομές, με τις διαδηλώσεις να αποτελούν τις γραμμές που τις υλοποιούν, τα νέα τοπόσημα που ορίζονται από το κίνημα αλλά και τις καινούργιες χρήσεις που αποδίδονται στον, δημόσιο κυρίως, χώρο. β) Όρια-Σχήματα Κατά τη διάρκεια της εξέγερσης του Δεκέμβρη, τα σχεδιασμένα-καθιερωμένα όρια των δρόμων εντός του ιδιαίτερα σφιχτού αστικού ιστού όπου λαμβάνουν χώρα κινηματικά γεγονότα γίνονται ασαφή, οι διαφορές ύψους μεταξύ των επιπέδων ουσιαστικά εξαλείφονται και αναδιαμορφώνονται. Η αναίρεση των υπαρκτών ορίων του δρόμου και ο επαναπροσδιορισμός τους βρίσκεται σε άμεση συνάφεια με τη γενικότερη διάχυση των ανθρώπων και των πράξεων στο χώρο. Κατά τη διάρκεια των διάφορων αυθόρμητων εκδηλώσεων του κινήματος, σχηματίζονται νησίδες στην πόλη, τα όρια των οποίων δεν προκύπτουν από πολεοδομικές ανάγκες αστικής οργάνωσης, αλλά από την ανάγκη ύπαρξης ενός χώρου «οχυρωμένου» έναντι των κατασταλτικών δυνάμεων. Αντίστοιχα, αναδιαμόρφωση των θεσμοποιημένων ορίων παρατηρείται και κατά την διεξαγωγή περισσότερο συντονισμένων κινηματικών δράσεων (διαδηλώσεις, συναυλίες, κ.ά.). Οι διαδηλωτές, ορισμένες φορές, δημιουργούν τα δικά τους όρια, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τις ανθρώπινες αλυσίδες περιμετρικά των διαδηλώσεων, μέθοδο που, εξαιτίας και του ξεκάθαρα ανθρωπογενούς χαρα-

002:Layout 1

5/26/11

4:15 PM

Page 19

Συλλογικές πρακτικές και δημόσιος χώρος

κτήρα της, έρχεται σε πλήρη αντιδιαστολή με τις καθιερωμένες μεθόδους σχηματισμού ορίων. Η κατάληψη των δρόμων για ώρες από τους εξεγερμένους, εκτός από νέες συνθήκες ύπαρξης στους χώρους αυτούς, δημιουργεί και νέες ανάγκες. Η καθιερωμένη χρήση στοιχείων του αστικού εξοπλισμού αμφισβητείται και επαναπροσδιορίζεται για να ανταποκριθεί στα νέα ζητούμενα των κινηματικών υποκειμένων (π.χ. χρήση απορριμματικών κάδων ως οδοφραγμάτων). γ) Πολιτικοί-ιδεολογικοί-συμβολικοί επαναπροσδιορισμοί Τα γεγονότα της εξέγερσης του Δεκέμβρη, πέρα από τους λειτουργικούς και μορφολογικούς χωρικούς μετασχηματισμούς του δρόμου, σήμαναν και, σε έναν βαθμό, τον επαναπροσδιορισμό της χωρικής αυτής δομής σε πολιτικό, ιδεολογικό αλλά και συμβολικό επίπεδο. Ο προσωρινός έλεγχος πάνω στο δρόμο περνά στα χέρια των κινηματικών υποκειμένων, αμφισβητώντας έμπρακτα, έτσι, τα υποκείμενα εκείνα που ορίζουν τις κυρίαρχες λειτουργίες αλλά, σε έναν βαθμό, και τις διαδικασίες μέσω των οποίων αυτές ορίζονται. Οι παρεμβάσεις στα στοιχεία εκείνα που συνθέτουν την εικόνα και το χαρακτήρα του δρόμου ως δημόσιου χώρου κινούνται στην κατεύθυνση αποσυμβολοποίησης των στοιχείων αυτών και πρόσκαιρης αναίρεσης της κυρίαρχης λειτουργίας για την οποία προορίζονται. Η μαζική και εκτεταμένη καταστροφή συμβόλων του κράτους και της κυριαρχίας/ηγεμονίας της αστικής τάξης, καθώς και συμβόλων του αστικού πολιτισμού και του έθνους αποτελούν βασική συλλογική πρακτική και ιδιαιτερότητα της εξέγερσης του Δεκέμβρη (αποκορύφωμα των δράσεων αυτών αποτελεί η πυρπόληση του χριστουγεννιάτικου δέντρου στο Σύνταγμα). Π.χ., η βιτρίνα που εκθέτει προϊόντα, σύμβολο της καπιταλιστικής εμπορευματικής κυκλοφορίας, γίνεται βιτρίνα που εκθέτει μηνύματα. Τα μνημεία , η καθαρή εμφάνιση των οποίων, ως κομμάτι της δημόσιας εικόνας που υποστηρίζει σε συμβολικό επίπεδο την αίγλη του κράτους, επιβάλλεται, «λερώνονται» με μπογιές και σπρέι κι έτσι γίνονται φορείς μηνυμάτων και ανατροπής. Ακόμα πιο σαφώς, οι παρεμβάσεις σε αγάλματα λειτουργούν απομυθοποιητικά των συμβόλων της ευημερίας του αστικού πολιτισμού και της εθνικής ενότητας. Κατά τη διεξαγωγή περισσότερο ομαδικών και συντεταγμένων μορφών αγώνα, όπως οι διαδηλώσεις, ο δρόμος, κατά κάποιον τρόπο, σχηματίζεται μέσω του πλήθους των ανθρώπων που τον οικειοποιείται. Δεν θα ήταν ακραίο να πούμε ότι, σε τέτοιες περιπτώσεις, το μετρικό σύστημα των δρόμων αλλάζει. Υπολογίζουμε το μέγεθος ενός δρόμου ή συγκρίνουμε δυο δρόμους μεταξύ

002:Layout 1

5/26/11

4:15 PM

Page 20

Χριστίνα Πάλλιου, Ερωφίλη Παπασταύρου

τους με βάση τον αριθμό των ανθρώπων που χωρούν και όχι μετρώντας το πλάτος ή το μήκος τους σε μέτρα. Η ενοποίηση των κινηματικών υποκειμένων πίσω από κοινά αιτήματα και η συμπόρευσή τους στο δρόμο τους καθιστά και πιο επικίνδυνους για την κυβέρνηση και το κράτος συνολικά. Γι’ αυτό, όταν οι πορείες φτάνουν μπροστά από κτίρια του κρατικού μηχανισμού, οι εξεγερμένοι έρχονται αντιμέτωποι με τις παρατεταγμένες δυνάμεις καταστολής που τα φυλάνε. Εκείνη την ώρα, τα ΜΑΤ (σε συνδυασμό με τις κλούβες) μετατρέπονται από μονάδες ή ομάδες διάχυτης επιτήρησης σε ανάχωμα που απαγορεύει τη διέλευση και είσοδο των εξεγερμένων στα κτίρια, φτιάχνοντας τα δικά τους, ανθρώπινα κυρίως, «οδοφράγματα». Το κίνημα εξαναγκάζει, κατά κάποιον τρόπο, το κράτος να αμυνθεί, γιατί το δεύτερο δεν ελέγχει τα πάντα όπως σε περιόδους κανονικότητας.

Θεσμικά κτίρια Διαβάζοντας τους χωρικούς μετασχηματισμούς στον δημόσιο χώρο κατά τη διάρκεια της εξέγερσης του Δεκέμβρη, δεν θα μπορούσαμε να μην αναφερθούμε στις αλλαγές που υπέστησαν τα θεσμικά κτίρια ως οργανικό κομμάτι οργάνωσής του. Τα κτίρια αυτά συνιστούν σημαντικούς αστικούς συντελεστές, αφού, από τη μια πλευρά, αποτελούν συχνά κομμάτι της ιστορικής συνέχειας και του πολιτισμού μιας πόλης, και, από την άλλη, λειτουργούν ως σύμβολα της κυριαρχίας της άρχουσας τάξης και της εθνικής ευημερίας. Αλλά, ακόμα πιο απλά, συνιστούν τοπόσημα, σημεία-κλειδιά κατά την κίνηση και τον προσανατολισμό των χρηστών μιας πόλης. Πολλά από τα θεσμικά κτίρια παραμένουν τοπόσημα και κατά τη διάρκεια της εξέγερσης, αλλά με διαφορετικό συμβολισμό και λειτουργία σε σύγκριση με περιόδους «ομαλότητας». Η «άλωση» τέτοιων κτιρίων (π.χ. δημαρχείο Αγρινίου), κατά τη διάρκεια της εξέγερσης του Δεκέμβρη, τα οποία, υπό συνθήκες κανονικότητας, εμφανίζονται ως κατά πολύ ευνοϊκότερα πεδία για την αστική τάξη, αποτέλεσε πρακτική απόδειξη αυτής ακριβώς της αντιφατικότητας του δημόσιου χώρου και ανέδειξε διάφορα θεσμικά κτίρια σε πεδία εκδίπλωσης κινηματικών γεγονότων. Μπορούμε να πούμε με κάποια σιγουριά ότι ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης δεν είναι εργαλείο απελευθέρωσης, πρέπει όμως να παίρνουμε πάντα υπόψη μας κι αυτό δεν είναι γενικά αναγνωρισμένο ότι, εκτός από τα βασανιστήρια και τις εκτελέσεις που αποκλείουν κάθε αντίσταση, πάντα υπάρχουν δυνατότητες για αντίσταση, ανυπακοή και αντιπολιτευτικές ομαδοποιήσεις, ανεξάρτητα

002:Layout 1

5/26/11

4:15 PM

Page 21

Συλλογικές πρακτικές και δημόσιος χώρος

από το πόσο τρομακτικό μπορεί να’ ναι ένα δεδομένο σύστημα (Φουκώ 1987: 57). Ο δημόσιος χώρος συνιστά το πεδίο αποτύπωσης των κυρίαρχων κοινωνικών πρακτικών αλλά, ταυτόχρονα, αποτελεί το χώρο που διεκδικεί να ανακαταλάβει το κίνημα για να εκφραστεί και να δράσει. Οι καταλήψεις ποικίλων θεσμικών κτιρίων αποτέλεσαν μία από τις βασικότερες κινηματικές πρακτικές της εξέγερσης του Δεκέμβρη και έρχονται, βέβαια, σε συνέχεια προηγούμενων καταλήψεων, οι οποίες εμφανίζονται ως κυρίαρχο μέσο πάλης σε πολλά μεγάλα κινηματικά γεγονότα των τελευταίων χρόνων (βλ. φοιτητικό κίνημα). Το στοιχείο, όμως, που σε μεγάλο βαθμό διαφοροποιεί τον Δεκέμβρη από τα πρόσφατα κινήματα είναι το γεγονός ότι οι καταλήψεις αυτές δεν περιορίζονται σε κτίρια σχολείων και σχολών, αλλά επεκτείνονται σε διοικητικά κτίρια (π.χ. δημαρχεία), κτίρια πολιτισμού (π.χ. Λυρική Σκηνή), κ.ά., ενώ, επιπροσθέτως, η συμμετοχή στις αποφάσεις και στη στήριξη των καταλήψεων είναι περισσότερο διευρυμένη (πέρα από φοιτητές και μαθητές, αλλά και γενικότερα νεολαία, στις καταλήψεις συμμετέχουν εργατικά σωματεία, καθηγητές, κ.ά.). Οι καταλήψεις τέτοιων κτιρίων, πολλές από τις οποίες συνεχίζονται και μετά το πέρας της εξέγερσης, και η μετατροπή τους σε ανοιχτούς κοινωνικούς χώρους (π.χ. κατάληψη Γαλαξία στην κεντρική πλατεία της Ν. Σμύρνης, που παλιότερα λειτουργούσε ως δημοτικό αναψυκτήριο) για τους κατοίκους της εκάστοτε γειτονιάς, και όχι μόνο, είχαν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία διαφόρων κέντρων αγώνα συμπληρωματικών προς τα κεντρικά, που ήταν η Νομική, το Πολυτεχνείο και η ΑΣΟΕΕ. Σε άμεση συνέχεια και συνάρτηση με τη δυναμική και τη μαζικότητα του Δεκέμβρη, καθώς και με τη διεύρυνση της κατάληψης ως κινηματικής πρακτικής, βρίσκονται και οι καταλήψεις δημόσιων υπαίθριων χώρων που ακολουθούν (π.χ. πάρκο Κύπρου και Πατησίων, πάρκο Ζ. Πηγής-Ναυαρίνου-Χ. Τρικούπη). Τα κινηματικά υποκείμενα, καταλαμβάνοντας ορισμένα θεσμικά κτίρια και βάζοντας, έστω προσωρινά, τους δικούς τους όρους σε αυτά, αποκτούν ένα σημαντικό όπλο για τον αγώνα τους, αφού τα συγκεκριμένα κτίρια δεν χρησιμεύουν απλώς ως ένα κέντρο εξόρμησης και οργάνωσης των δράσεών τους, αλλά, επιπλέον, παρεμποδίζουν την ομαλή λειτουργία ορισμένων πτυχών του κρατικού μηχανισμού. Το κίνημα αμφισβητεί, με λιγότερο ή περισσότερο συνειδητό τρόπο, τις καθιερωμένες κοινόχρηστες λειτουργίες και τις άμεσες ή έμμεσες οδηγίες που μεταφέρει η οργάνωση των συγκεκριμένων χώρων. Π.χ., στα κατειλημμένα θεσμικά κτίρια, η άλλοτε υπό όρους είσοδος σε αυτά αντικαθίσταται από το δικαίωμα της ελεύθερης πρόσβασης (αν και η ελευθερία εισόδου δεν ήταν σε όλες τις καταλήψεις το ίδιο αυτονόητη). Υπονομεύεται έτσι η υπο-

002:Layout 1

5/26/11

4:15 PM

Page 22

Δημήτρης Αθανασάκης

χρέωση του χρήστη να συμμορφωθεί με το αντίστοιχο πρωτόκολλο χρήσης ενώ, παράλληλα, αμφισβητούνται και τα υποκείμενα που ορίζουν αυτά τα πρωτόκολλα χρήσης (Σταυρίδης 2005: 148). Σε αντίθεση με την κυρίαρχη κριτική και προπαγάνδα, τα θεσμικά κτίρια κατά τη διάρκεια της κατάληψής τους δεν νεκρώνονται αλλά, αντίθετα, αναδιαμορφώνονται και επαναλειτουργούν, μάλιστα με πιο ζωντανό τρόπο και αποτελώντας πεδίο ανάπτυξης διαφορετικών σχέσεων επικοινωνίας και κοινωνικοποίησης. Οι εξεγερμένοι ανατρέπουν τη λειτουργία που επιτελούσαν μέχρι πριν από την κατάληψή τους και εγκαθιστούν λειτουργίες που είναι απαραίτητες για το κίνημα, μεταμορφώνοντας το εσωτερικό τους ούτως ώστε να ανταποκρίνεται στις νέες λειτουργικές ανάγκες. Ιδιαίτερα εντυπωσιακό παράδειγμα αποτελεί η μετατροπή της κεντρικής αίθουσας παραστάσεων της Εθνικής Λυρικής Σκηνής σε συνελευσιακό χώρο. Ένα βασικό χαρακτηριστικό της πλειονότητας των θεσμικών κτιρίων, το οποίο αναιρείται ή καλύτερα τείνει να αναιρεθεί, κυρίως σε συμβολικό επίπεδο, στα κατειλημμένα κτίρια τέτοιου τύπου κατά τη διάρκεια της εξέγερσης του Δεκέμβρη, είναι η πολυδιάσπαση του εσωτερικού τους σε μικρές αίθουσες, χωρική οργάνωση που υπαγορεύεται από τον πολυλειτουργικό χαρακτήρα τους και την αναγκαιότητα αυστηρού διαχωρισμού των λειτουργιών που φιλοξενούν, αλλά και από τον κατακόρυφο καταμερισμό των δικαιωμάτων και της διοίκησής τους. Επιδιώκοντας να εντοπίσουμε και να διαβάσουμε πιο συγκεκριμένα τους λειτουργικούς, χωρικούς, ιδεολογικούς και συμβολικούς επαναπροσδιορισμούς στο επίπεδο των δημόσιων κτιρίων κατά την κοινωνική έκρηξη του Δεκέμβρη, θα ήταν χρήσιμη μια ταξινόμηση των κτιρίων αυτών με βάση την κοινωνική τους λειτουργία στη σημερινή πραγματικότητα. Σε μια τέτοια ταξινόμηση, ο χαρακτηρισμός ενός κτιρίου ως διοικητικού, εκπαιδευτικού, πολιτιστικού κλπ. περιγράφει την κοινωνική και όχι την τεχνική του λειτουργία, δηλαδή τη λειτουργία εκείνη η οποία ορίζεται από τον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας με την ευρεία έννοια και περιλαμβάνει εκτός από την παραγωγική και την αναπαραγωγική διαδικασία. Η κατηγοριοποίηση των κτιρίων με βάση το προηγούμενο σκεπτικό είναι οχυρωμένη απέναντι στο χαρακτηρισμό της ως απλοϊκού φονξιοναλισμού, σύμφωνα και με τον προβληματισμό του Rossi για την ταξινόμηση των αστικών συντελεστών. Ο Rossi κατηγορεί τους φονξιοναλιστές ότι στις ταξινομήσεις κτιρίων (αλλά και γενικότερα των αστικών συντελεστών) ταυτίζουν τη δομή με την συγκεκριμένη λειτουργία που εμφανίζουν σε μια δεδομένη στιγμή αντιμετωπίζοντας τη διαμόρφωση της πόλης σαν ένα στατικό φαινόμενο. Αντίθετα, εκείνος υποστηρίζει ότι, στο πέρασμα του χρόνου, οι λειτουργίες μιας πόλης δεν

002:Layout 1

5/26/11

4:15 PM

Page 23

Συλλογικές πρακτικές και δημόσιος χώρος

είναι παρά κάποιες στιγμές της δομής της μέσα στην ιστορική της συνέχεια, η οποία επιτυγχάνεται μέσω των μεταμορφώσεών της (Rossi 1991: 58). Ασφαλώς, το κάθε κτίριο δεν μπορεί να ιδωθεί αποχωρισμένο από την ιστορική του πορεία, η οποία προβάλλεται στη συλλογική μνήμη. Παρ’ όλ’ αυτά, το αποφασιστικό χαρακτηριστικό των κτιρίων στην προκειμένη περίπτωση είναι η κοινωνική λειτουργία που επιτελούν στη σημερινή πραγματικότητα. α) Κτίρια διοίκησης/διακυβέρνησης Μέσω των καταλήψεων διοικητικών κτιρίων, με την ιδιότητά τους ως κέντρων συσσώρευσης ισχύος, αλλά και της φυσικής και ιδεολογικής στοχοποίησης των λειτουργικών και συμβολικών κέντρων διακυβέρνησης (π.χ. Βουλή) με άλλα μέσα πάλης πέραν των καταλήψεων, το κίνημα του Δεκέμβρη απονομιμοποίησε, σε συμβολικό επίπεδο, τον κρατικό μηχανισμό και τους κυβερνώντες. Το μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη, το συμβολικό επίκεντρο του έθνους και της εθνικής ενότητας και, άρα, της διασφάλισης της ταξικής κυριαρχίας, χάνει την καθολική αποδοχή που εμφανίζει σε περιόδους κανονικότητας και από επιθετικό σύμβολο μετατρέπεται σε τελευταία γραμμή άμυνας. Το κράτος, σε τέτοιες περιόδους, αλλά και στην προσπάθειά του να περισώσει την αξιοπρέπειά του και τη συμβολική ισχύ της νομιμότητας, βάζει την αστυνομία να υπερασπίζεται τα κουβούκλια και τους τσολιάδες. Μεταξύ των διοικητικών κτιρίων μπορούν να συμπεριληφθούν και τα αστυνομικά Τμήματα, αφού οι αστυνομικές δυνάμεις είναι υπεύθυνες για την ομαλή, σύμφωνα με την αστική τάξη, εξέλιξη της κοινωνικής ζωής, τα οποία από κέντρα διασφάλισης της αστικής νομιμότητας και κοινωνικής νηνεμίας γίνονται στόχοι απόδοσης κινηματικής δικαιοσύνης. Οι επιθέσεις σε αστυνομικά Τμήματα ως κινηματική πρακτική κατακρημνίζουν στη συλλογική συνείδηση το ιδεολόγημα της ασφάλειας και φαντάζουν η «δίκαιη» απάντηση των εξεγερμένων στο τραγικό γεγονός. Μια ιδιάζουσα περίπτωση διοικητικού κτιρίου αποτελούν τα κεντρικά γραφεία του ΗΣΑΠ στην Αθηνάς, η κατάληψη των οποίων στις 27.12 έρχεται ως απάντηση του κινήματος στην εργοδοτική απόπειρα δολοφονίας της καθαρίστριας Κωνσταντίνας Κούνεβα. Τα αιτήματα των εξεγερμένων ενάντια συνολικά στην αντεργατική πολιτική της κυβέρνησης, καθώς και το γεγονός ότι η κατάληψη του ΗΣΑΠ τροφοδοτείται και ανατροφοδοτεί τα κινηματικά γεγονότα του Δεκέμβρη συνιστούν επιπλέον στοιχεία, πέραν της χρονικής ταύτισης, τα οποία συνδέουν την κατάληψη αυτή με την κοινωνική έκρηξη.

002:Layout 1

5/26/11

4:15 PM

Page 24

Χριστίνα Πάλλιου, Ερωφίλη Παπασταύρου

β) Κτίρια πολιτισμού Οι καταλήψεις κτιρίων πολιτισμού, με κορυφαία αυτή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής , και οι παρεμβάσεις σε θέατρα εν ώρα παραστάσεων από τη μια πλευρά αποτελούν απλώς μέσα πίεσης για την επίτευξη των αιτημάτων των εξεγερμένων και τρόπους παρέμβασης στην κοινωνία ή αυθόρμητες κινήσεις αντίδρασης. Από την άλλη, μέσω τέτοιων κινηματικών πρακτικών γίνεται, συνειδητά ή ασυνείδητα, κριτική στα κυρίαρχα πολιτισμικά πρότυπα, ενώ, ταυτόχρονα, τίθεται το ζήτημα της αναδημιουργίας του πολιτισμού σε μια νέα βάση και προβάλλονται εναλλακτικές πολιτισμικές πρακτικές. Το κίνημα οικειοποιούμενο χώρους τέχνης αναιρεί την υποχρέωση της πληρωμής για την παρακολούθηση της συντριπτικής πλειονότητας των πολιτιστικών δρωμένων και θέτει ως, οραματικό κατά βάση, στόχο τη δυνατότητα όχι απλώς της ελεύθερης πρόσβασης στα προϊόντα/παράγωγα του πολιτισμού αλλά και της παραγωγής τους. γ) Κτίρια εκπαίδευσης Το γεγονός ότι η νεολαία είχε τον πρωταγωνιστικό ρόλο στην κοινωνική έκρηξη του Δεκέμβρη εξηγεί μερικώς γιατί τα κτίρια της εκπαίδευσης αποτέλεσαν έναν από τους πρώτους στόχους του κινήματος. Το ειδικό χαρακτηριστικό του ασύλου ανώτατων σχολών όπως η Νομική, το Πολυτεχνείο και η ΑΣΟΕΕ (αλλά και άλλες μικρότερες, όπως τα ΕΜΜΕ και η Ιατρική), το οποίο τις καθιστά έναν χώρο φαινομενικά εκτός νομιμότητας αφού δεν επιτρέπεται η άμεση παρέμβαση της αστυνομίας (παρά μόνο σε περίπτωση κακουργηματικής πράξης), σε συνδυασμό με την κεντρική τοποθεσία τους έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο στην ανάδειξή τους ως κέντρων αγώνα, όχι μόνο στην εξέγερση του Δεκέμβρη αλλά και σε πολλά προηγούμενα κινήματα. Από το πρώτο κιόλας βράδυ καταλαμβάνονται και οι τρεις σχολές στην προσπάθεια των εξεγερμένων να δώσουν, με τον δικό τους τρόπο, μια πρώτη απάντηση στην κρατική δολοφονία. Κουβαλώντας μνήμες και συμβολισμούς από προηγούμενα κινήματα, τα κτίρια αυτά μετατρέπονται σε πυρήνες κινηματικών αποφάσεων και δράσεων, με τα υποκείμενα που τα καταλαμβάνουν να εγκαθιστούν σε αυτά νέες λειτουργίες. Οι εξεγερμένοι προβάλλουν ένα διαφορετικό μοντέλο διαχείρισης του χώρου από τη συμβατική διοίκηση της σχολής και αναπτύσσουν διαφορετικούς δεσμούς επικοινωνίας και συνεργασίας. Με αντίστοιχο τρόπο λειτούργησαν και οι καταλήψεις των σχολείων, οι οποίες ήταν πολυάριθμες και μαζικές, αφού οι μαθητές αποτέλεσαν το βασικό κομμάτι αυτών που συμμετείχαν στην εξέγερση του Δεκέμβρη. Οι μαθητές καταλαμβάνοντας τα σχολεία τους παίρνουν τον έλεγχό τους στα χέρια τους. Τα

002:Layout 1

5/26/11

4:15 PM

Page 25

Συλλογικές πρακτικές και δημόσιος χώρος

γραφεία των καθηγητών, οι αίθουσες διδασκαλίας, τα εργαστήρια, η αυλή όπου έκαναν προσευχή κ.ά. γίνονται χώροι ύπνου, διεξαγωγής συνελεύσεων και εκδηλώσεων, χώροι απλώς εκτόνωσης. Το σχολείο μετατρέπεται σε πυρήνα αντίστασης, καθώς μέσω της κατάληψης και οικειοποίησής του αναδεικνύονται οι πραγματικές ή δυνητικές αντιθέσεις των υποκειμένων-χρηστών του σχολείου, οι οποίες, σε συνθήκες κανονικότητας, αποκρύπτονται ή και εκτρέπονται. Ο μηχανισμός του σχολείου τείνει να ομογενοποιήσει το σύνολο των υποκειμένων που τον υφίστανται μέσω της τυποποίησης και των προτύπων συμπεριφορών (Φιλντ και Μπρομ 2007: 72). Οι καταληψίες αποτινάσσουν, σε συμβολικό επίπεδο, την ιδιότητα του μαθητή και τα χαρακτηριστικά που υπαγορεύει, ιδιότητα η οποία προκύπτει από το πρωτόκολλο χρήσης του σχολείου με το οποίο οφείλουν να συμμορφώνονται οι χρήστες. Τέλος, είναι σημαντικό να αναφερθούμε σε μια ιδιότυπη μορφή θεσμικού κτιρίου το οποίο μετατρέπεται σε κέντρο αγώνα για λίγες μέρες του Δεκέμβρη. Πιο συγκεκριμένα, οι εξεγερμένοι, και κυρίως εργαζόμενοι, καταλαμβάνουν το κτίριο της ΓΣΕΕ μεταμορφώνοντάς το σε ανοιχτό χώρο όπου λαμβάνουν χώρα εκδηλώσεις, συνελεύσεις κ.ά. σε σχέση με το εργατικό κίνημα και την οργάνωσή του, τις διεκδικήσεις και τα μέσα πάλης του. Οι εργαζόμενοι παίρνουν το κτίριο της ΓΣΕΕ στα χέρια τους και προβάλλουν έναν διαφορετικό συνελευσιακό τρόπο διαχείρισης αυτού.

Συμπεράσματα Η ανάγνωση των γεγονότων του Δεκέμβρη, εστιασμένη στους χωρικούς μετασχηματισμούς, μας οδήγησε στην εξαγωγή ορισμένων συμπερασμάτων όσον αφορά τη σχέση των συλλογικών πρακτικών με τον δημόσιο χώρο εν γένει, αλλά και, πιο συγκεκριμένα, στην περίπτωση της συγκεκριμένης εξέγερσης. Αν και το ζήτημα του δημόσιου χώρου δεν αποτέλεσε, τουλάχιστον με ξεκάθαρο τρόπο, αίτημα του κινήματος του Δεκέμβρη, ο ρόλος του ως του κατεξοχήν πεδίου ώσμωσης των χρηστών μιας πόλης, αλλά και της κοινωνικής πρακτικής, τον αναδεικνύει σε βασικό υποδοχέα των κινηματικών πρακτικών. Τα κινηματικά υποκείμενα αναζητούν νέους χώρους επικοινωνίας και δράσης, αφού τα συμβατικά χαρακτηριστικά του δημόσιου χώρου είτε δεν επαρκούν για τις ανάγκες τους είτε, κυρίως, έρχονται αντιμέτωπα με αυτές.

002:Layout 1

5/26/11

4:15 PM

Page 26

Χριστίνα Πάλλιου, Ερωφίλη Παπασταύρου

Η διεκδίκηση της διεύρυνσης του δημόσιου χώρου αποτελεί κεντρικό αίτημα ενός πλήθους κινημάτων που αναπτύσσονται τα τελευταία χρόνια. Η διάσωση των ελάχιστων εναπομεινάντων ελεύθερων χώρων και η απόδοσή τους σε όλους τους χρήστες μιας πόλης, καθώς και η αναζήτηση περισσότερων έχουν γίνει πρωτεύον μέλημα για ένα σημαντικό τμήμα του πληθυσμού των μεγαλουπόλεων. Οι ελεύθεροι χώροι δεν είναι πολυτέλεια αλλά ζήτημα επιβίωσης. Αν και το ξέσπασμα του Δεκέμβρη δεν έθεσε αυτό το ζήτημα άμεσα, σχετίζεται με αυτούς τους κοινωνικούς αγώνες, όχι μόνο στο βαθμό που η δυναμική τους υπήρξε υπόστρωμα της εξέγερσης, αλλά και στο μέτρο που η εξέγερση τροφοδότησε τους αγώνες που ακολούθησαν. Αυτό, ωστόσο, αποτελεί ίσως την πιο επιφανειακή σύνδεση του Δεκέμβρη με τη διεκδίκηση του δημόσιου χώρου. Οι εξεγερμένοι διεκδικούν την, κατά κάποιο τρόπο, ανακατάληψη τμημάτων του δημόσιου χώρου, ο οποίος συρρικνώνεται ολοένα και περισσότερο, όχι μόνο σε απόλυτα μεγέθη αλλά κυρίως ως πεδίο κοινωνικής δραστηριότητας. Κατά την εξέγερση του Δεκέμβρη, λοιπόν, η διεκδίκηση του δημόσιου χώρου δεν ταυτίζεται απλώς με την ποσοτική του διεύρυνση. Τα κινηματικά υποκείμενα προχωρούν, συνειδητά ή μη, στον ποιοτικό επαναπροσδιορισμό του ήδη υπάρχοντος χώρου που χαρακτηρίζεται δημόσιος. Η αμφισβήτηση των κυρίαρχων κοινωνικών λειτουργιών και κανόνων συμπεριφοράς που αυτές υπαγορεύουν συνδυάζεται με την προσπάθεια των εξεγερμένων να αναδιοργανώσουν τον δημόσιο χώρο με βάση τις δικές τους ανάγκες. Οι εξεγερμένοι αποκτούν την υπεροχή στον δημόσιο χώρο έναντι των αντιπάλων τους (δηλαδή την αστυνομία και τον κρατικό μηχανισμό ή, σε τελική ανάλυση, την αστική τάξη) και εγκαθιστούν νέες, συλλογικές πρακτικές σε αυτόν, προσπαθώντας, ταυτόχρονα, να τον απογυμνώσουν από την ιδιότητά του να αποδίδει στους χρήστες συγκεκριμένες ταυτότητες. Η συνάντηση και συνύπαρξη πολλαπλών και διαφορετικών υποκειμένων στο κινηματικό πεδίο έρχεται να υπονομεύσει, έστω προσωρινά, την τυποποίηση των χρηστών του δημόσιου χώρου της πόλης, αναιρώντας, ταυτόχρονα, την αναγκαιότητα συμμόρφωσης σε συγκεκριμένα πρότυπα συμπεριφοράς και χρήσης. Η ταυτόχρονη αμφισβήτηση, τουλάχιστον σε συμβολικό επίπεδο, των οικονομικών και κοινωνικών σχέσεων, καθώς και των σχέσεων εξουσίας, που αλληλεπιδρούν με την παραγωγή και την οργάνωση του δημόσιου χώρου, είναι σχεδόν αναπόφευκτη και άρρηκτα συνδεδεμένη με τις νέες, έστω πρόσκαιρες, σχέσεις επικοινωνίας και συντροφικότητας που αναπτύσσονται. Δεν θα ήταν υπερβολικό να πούμε ότι ακόμη και η ίδια η δολοφονία του 16χρονου μαθητή αποτελεί, κατά κάποιον τρόπο, και ζήτημα χωρικής τάξης. Οι

002:Layout 1

5/26/11

4:15 PM

Page 27

Συλλογικές πρακτικές και δημόσιος χώρος

προσπάθειες των εκάστοτε κυβερνήσεων, αλλά και των δυνάμεων καταστολής (οι οποίες δεν αποτελούν απλώς τυφλά κατασταλτικά όργανα του κρατικού μηχανισμού, αλλά η συμπεριφορά τους έχει ένα βαθμό αυτονομίας) να επιβληθούν στο «άβατο» των Εξαρχείων δεν αποτελούν φαινόμενο των τελευταίων χρόνων. Ήδη από τη Μεταπολίτευση, τα Εξάρχεια συνιστούν πυρήνα έντονων πολιτικών διεργασιών και αμφισβήτησης των κυρίαρχων προτύπων. Ο Αλέξης Γρηγορόπουλος το βράδυ της δολοφονίας του διεκδικούσε την ύπαρξή του σε έναν δημόσιο χώρο, παρεκκλίνοντας ίσως από τα συμβατικά πρότυπα χρήσης του, πράγμα που δεν ήταν ανεκτό. Η δολοφονία του 16χρονου αποτελεί μια κορύφωση της διαμάχης αυτής, ίσως την πιο ακραία, αλλά όχι τη μόνη. Πέρα, όμως, από τη διεκδίκηση για περισσότερο ή έναν άλλο δημόσιο χώρο, στην εξέγερση του Δεκέμβρη αναδεικνύεται και το ζήτημα της κεντρικότητας. Αν και, σε σύγκριση με προηγούμενα κινήματα, κατά την εξέγερση παρατηρείται διασπορά των δράσεων στις διάφορες γειτονιές της Αθήνας, αλλά και σε πλήθος άλλων πόλεων, η έννοια της κεντρικότητας αποκτά εδώ μια διαφορετική σημασία, όχι από τη σκοπιά της μη αποκέντρωσης, αλλά από αυτή της διεκδίκησης του κέντρου της πόλης από τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα. Η απελευθέρωση της υποβόσκουσας έντασης και η έκταση της κοινωνικής αναταραχής δεν ευνόησε μόνο την έκρηξη των πιο καταπιεσμένων κομματιών (π.χ. μετανάστες, εργάτες) στις περιοχές όπου διαμένουν, όπως ήταν, για παράδειγμα, οι συγκρούσεις των Ρομά με τους αστυνομικούς στο Ζεφύρι. Η μαζική εμπλοκή των μεταναστών στα γεγονότα στο κέντρο της Αθήνας, αλλά και το παράδειγμα των οπαδών του Αιγάλεω που κατευθύνθηκαν ομαδικά προς το κέντρο της Αθήνας καταδεικνύουν την τάση ανακατάληψης του κέντρου από τους ανθρώπους που βρίσκονται με τον έναν ή τον άλλο τρόπο στο περιθώριο. Αν και το κέντρο της πόλης αποτελεί το πεδίο συνάντησης και αλληλεπίδρασης του συνόλου της κοινωνίας (ή ακριβώς γι’ αυτό), η ουσιαστική ύπαρξη σε αυτό των κοινωνικών ομάδων που αποκλίνουν από τις προβλεπόμενες ταυτότητες και τα αντίστοιχα πρότυπα συμπεριφοράς αποκλείεται. Ημεδαποί και αλλοδαποί, άνθρωποι από διαφορετικά κοινωνικά στρώματα επιτίθενται στα σύμβολα της αστικής τάξης, αλλά και, συγκεκριμένα, στις κατεξοχήν ευνοϊκές γι’ αυτήν περιοχές, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα το Κολωνάκι, διεκδικώντας για τον εαυτό τους το πιο επιφανές τμήμα του δημόσιου χώρου. Στο επίπεδο των εντοπισμένων χωρικών μετασχηματισμών που σημειώθηκαν στην εξέγερση του Δεκέμβρη μπορούμε συμπερασματικά να επισημάνουμε τη γενικότερη τάση για ενοποίηση του χώρου, είτε αυτό αφορά το πολυδιασπασμένο εσωτερικό των θεσμικών κτιρίων είτε τον εξίσου κατατμημένο ελεύθερο δημό-

002:Layout 1

5/26/11

4:15 PM

Page 28

Χριστίνα Πάλλιου, Ερωφίλη Παπασταύρου

σιο χώρο. Σε αντιδιαστολή με την πρόθεση της κυρίαρχης τάξης και των εκπροσώπων της στη διακυβέρνηση, οι συλλογικές πρακτικές ευνοούν τον επαναπροσδιορισμό της γεωγραφίας των τμημάτων του δημόσιου χώρου της πόλης στην κατεύθυνση της άρσης των περιορισμών και του κομματιάσματος του δημόσιου χώρου. Ο κατακερματισμός δυσχεραίνει την αλληλεπίδραση των διαφόρων κοινωνικών τάξεων και ομάδων και, παράλληλα, υπονομεύει την ώσμωση των διαφόρων εμπειριών και ταυτοτήτων των χρηστών της πόλης. Τα κινηματικά υποκείμενα, όμως, μέσω της κατάληψης και οικειοποίησης θεσμικών κτιρίων, καθώς και δρόμων και πλατειών, σε συνδυασμό με τα οργανωμένα κινηματικά γεγονότα, όπως οι διαδηλώσεις, δημιουργούν νέα πλέγματα κινήσεων τα οποία συνενώνουν τα θραύσματα του δημόσιου χώρου οργανώνοντας την κοινή παρουσία στο πεδίο αυτό. Οι κατειλημμένοι δρόμοι ορίζουν μια περιοχή που ενοποιείται μέσω μιας πορείας ή μέσω πιο αυθόρμητων εκδηλώσεων. Η ενοποίηση αυτή του δημόσιου χώρου δεν συνιστά απλώς το προϊόν της εφαρμογής των συλλογικών πρακτικών σε αυτόν, αλλά και το αντικείμενο ανατροφοδότησής τους. Η προσωρινή, λοιπόν, εγκατάσταση συλλογικών πρακτικών δεν θα μπορούσε να αφήσει ανεπηρέαστη τη μορφή και τις λειτουργίες του δημόσιου χώρου. Θα ήταν, όμως, αφελές να υποστηρίξουμε ότι οι χωρικοί μετασχηματισμοί, αποτέλεσμα ακριβώς της πρόσκαιρης αναστροφής της σχέσης ισχύος, αποτέλεσαν μια μόνιμη μεταμόρφωση του δημόσιου χώρου. Ο δημόσιος χώρος, αλλά και συνολικά η πόλη, αποτελεί χωρική αποκρυστάλλωση της διαλεκτικής αλληλεπίδρασης των κοινωνικών τάξεων και ομάδων, των τρόπων παραγωγής, των μορφών εξουσίας και των αντιλήψεων για το χώρο στην εκάστοτε ιστορική περίοδο. Οι μαζικές κινηματικές διεργασίες μετασχηματίζουν το χώρο κατά τη διάρκεια της διεξαγωγής τους και, σε πολλές περιπτώσεις, ευνοούν τη δημιουργία νησίδων δημόσιου χώρου όπου επικρατούν διαφορετικοί, όσο αυτό είναι δυνατό, κανόνες συμπεριφοράς και ύπαρξης με την παράλληλη αναίρεση της αναγκαιότητας συγκεκριμένης ιδιότητας του χρήστη, αλλά συμβάλλουν και στην ανάπτυξη της δυναμικής για την περαιτέρω διεκδίκηση του δημόσιου χώρου. Παρ’ όλ’ αυτά, δεν μπορούμε να πούμε ότι ο Δεκέμβρης μεταμόρφωσε τη μορφή και την κοινωνική λειτουργία του δημόσιου χώρου στο σύνολό του, στο βαθμό που δεν μπορούν να νοηθούν στεγανοί χώροι εκτός ταξικής κυριαρχίας. Εξάλλου, δεν πρέπει να ξεχνάμε και την αντίδραση που επέφερε η εξέγερση του Δεκέμβρη και στο χωρικό επίπεδο, με τον κρατικό μηχανισμό να προχωρεί στον ακόμα πιο ασφυκτικό έλεγχο του χώρου. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η σύσταση της νέας μηχανοκίνητης κατασταλτικής μονάδας άμεσης επέμβασης, της λεγόμενης ομάδας Δ, αλλά και η οχύρωση θεσμικών κτιρίων

002:Layout 1

5/26/11

4:15 PM

Page 29

Συλλογικές πρακτικές και δημόσιος χώρος

όπως τα ΑΤ σε όλη την Αθήνα. Πέρα από κάποιες καταλήψεις, λοιπόν, το στοιχείο που άφησε ως κεκτημένο ο Δεκέμβρης στο επίπεδο του χώρου είναι η κατάδειξη του γεγονότος ότι η κοινωνική λειτουργία, η δομή και η μορφή του, καθώς και οι σχέσεις που αυτές μεταφέρουν και αναπαράγουν, δεν είναι δεδομένες αλλά συνεχές διακύβευμα της ταξικής πάλης και επίδικο του ταξικού συσχετισμού δύναμης. Ο αγώνας για έναν άλλο δημόσιο χώρο εγγράφεται στη συλλογική μνήμη και, πιθανόν, θα αποτελέσει έμπνευση για επόμενους αγώνες.

Σημειώσεις 1 Νεωτερική χαρακτηρίζουμε την πόλη μετά τον Διαφωτισμό (προκαπιταλιστική και καπιταλιστική πόλη). 2 Χρησιμοποιούμε τον όρο «σχέση ισχύος» για να ορίσουμε έναν ευρύτερο της σχέσης φυσικής ή στρατιωτικής δύναμης συσχετισμό, που επεκτείνεται σε οικονομικό, πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο. Η σχέση ισχύος διαφέρει από την εξουσία κατά το ότι η πρώτη είναι συγκυριακή και τοπικά διαφοροποιήσιμη, ενώ η δεύτερη αποτυπώνει τον ιστορικό ταξικό συσχετισμό δύναμης. Είναι φανερό ότι η προσωρινή και κατά τόπους αναστροφή της σχέσης ισχύος τον Δεκέμβρη δεν σήμανε και αναστροφή της εξουσίας. 3 Εξάλλου αυτή η απόλυτη κυριαρχία του κράτους, και σε περιόδους κανονικότητας, είναι τυπική/ συμβολική, αφού οι κρατικοί θεσμοί στην πραγματικότητα ποτέ δεν μπορούν να ελέγξουν απολύτως τα πάντα. 4 Ο όρος «θεσμικά κτίρια» είναι δανεισμένος από τον Μισέλ Φουκώ (1987: 65). Με τον όρο αυτό εννοούμε τα κτίρια τα οποία είτε είναι κοινόχρηστα, είτε αφορούν κοινωνικές παροχές ή, ακόμα, αυτά που αφορούν σχηματισμούς οι οποίοι συνδέονται πιο έμμεσα με το κράτος (π.χ. συνδικάτα). Ο λόγος που επιλέγουμε να δανειστούμε αυτό τον όρο είναι γιατί, στη συγκεκριμένη εργασία, ο διαχωρισμός των κτιρίων σε δημόσια και ιδιωτικά δεν επαρκεί. 5 Παρ’ όλο που η κατάληψη της Εθνικής Λυρικής Σκηνής άρχισε στις 29 Ιανουαρίου, δεν μπορεί παρά να θεωρηθεί κομμάτι του κινήματος του Δεκέμβρη, αφού αποτελεί άμεση συνέχειά του ενώ, επίσης, τα αιτήματα είναι κοινά και οι πρακτικές αντίστοιχες, αν και μικρότερης δυναμικής.

Βιβλιογραφικές αναφορές Benjamin, W. (2002), Για μια κριτική της βίας, Ελευθεριακή Κουλτούρα, Αθήνα. Herbert, St. (1998), “Policing contested space. On patrol at Smiley and Hauser”, στο Nicholas R. Fyfe, (ed.), Images of the street. Planning, identity and control in public space, Routledge, London and New York. Rossi, Α. (1991), Η αρχιτεκτονική της πόλης, University Studio Press, Θεσσαλονίκη. Schumacher, T. (2005), Σημειώσεις Πολεοδομία 2, ΕΜΠ, Αθήνα. Λεφέβρ, Α. (1977), Το δικαίωμα στην πόλη, Παπαζήσης, Αθήνα. Λίποβατς, Θ. (2005), «Περί βίας», Επιστημονικό συμπόσιο Σύγχρονοι μηχανισμοί βίας και καταπίεσης, Εταιρεία Σπουδών, Αθήνα.

002:Layout 1

5/26/11

4:15 PM

Page 30

Χριστίνα Πάλλιου, Ερωφίλη Παπασταύρου

Πεπονής, Γ. (1997), Χωρογραφίες. Ο αρχιτεκτονικός τονισμός του νοήματος, Αλεξάνδρεια, Αθήνα. Σταυρίδης, Στ. (2005), «Σύγχρονη πόλη και “κατάσταση έκτακτης ανάγκης”», Επιστημονικό συμπόσιο Σύγχρονοι μηχανισμοί βίας και καταπίεσης, Εταιρεία Σπουδών, Αθήνα. Φλιντ, Μ., Μπρομ, Ζαν-Μαρί (2007), Νεολαία και επανάσταση, Εργατική Πάλη, Αθήνα. Φουκώ, Μ. (1987), Εξουσία, γνώση και ηθική, Ύψιλον/ βιβλία, Αθήνα.

003:Layout 1

5/26/11

4:16 PM

Page 31

Κριτική Επιστήμη και εκπαίδευση 11/2011, 31-38

Ο Κύκλος του Τριάντα Συμβολή στη μελέτη της ελληνικής επιστημονικής κοινότητας τα χρόνια του Μεσοπολέμου Γιώργος Ν. Βλαχάκης* Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών / Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο

Από διάσπαρτες μελέτες, ανακοινώσεις σε συνέδρια και σχετικά δημοσιεύματα, έχει διαφανεί η ύπαρξη μιας δραστήριας αν και σχετικά ολιγάριθμης επιστημονικής κοινότητας στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου (Kρητικός 1995, Βλαχάκης 1998). Πρόκειται για μια εποχή επίπλαστης εν πολλοίς αλλά ηχηρής αισιοδοξίας στους κόλπους μιας αστικής τάξης που θεωρεί πλέον ότι η θέση της στον κοινωνικό ιστό έχει εδραιωθεί και αναζητά την παρουσία της όχι στις παρυφές αλλά στην κεντρική σκηνή των όσων διαδραματίζονται, είτε στον οικονομικό είτε στον πολιτισμικό χώρο. Η επιστημονική ελίτ της εποχής, ως μία από τα πλέον ζωντανές και πολλά υποσχόμενες συνιστώσες της αστικής τάξης, επιζητεί με τη σειρά της να κάνει γνωστή την παρουσία της και να γίνει εμφανής η επιρροή της στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Επιλέγει για το λόγο αυτό να υποβαθμίσει σε έναν βαθμό, τουλάχιστον όσον αφορά την εγχώρια εικόνα της, την παραγωγή επιστημονικών εργασιών «πρώτης γραμμής», που θα μπορούσαν να παρουσιασθούν με αξιώσεις και στον διεθνή επιστημονικό χώρο, και να επικεντρωθεί σε ένα είδος ιδιότυπης επιστημονικής εκλαΐκευσης. Με βάση έναν κεντρικό πυρήνα που αποτελείται κυρίως από μέλη της πανεπιστημιακής κοινότητας επιχειρείται να αναγνωριστεί η επιστήμη ως στοιχείο της κοινωνικής ζωής και να αναδειχτεί ο προοδευτικός της χαρακτήρας, στην κατεύθυνση της αντίληψης ότι η επιστήμη έχει σημαντικές τεχνολογικές εφαρμογές που στοχεύουν στην άμεση βελτίωση του βιοτικού επιπέδου. Στην προσπάθεια αυτή, ακούσιος αρωγός είναι αναμφίβολα και η αναπτυξιακή τροχιά της Ελλάδας, παρά τις όποιες καθυστερήσεις ή και παλινδρομήσεις, τα μεγάλα έργα και οι αλλαγές που γίνονται ορατές πλέον στην καθημερινή ζωή της πόλης. Ένα από τα μέσα που χρησιμοποιούνται προκειμένου να επιτευχθεί ο στόχος της επιστημονικής εκλαΐκευσης είναι τα σχετικά δημοσιεύματα τόσο στον

003:Layout 1

5/26/11

4:16 PM

Page 32

Γιώργος Ν. Βλαχάκης

ημερήσιο όσο και στον περιοδικό Τύπο της εποχής (Ε. Mergoupi-Savaidou et al. 2009, Ε. Mergoupi-Savaidou et. al. 2010, F. Papanelopoulou and P. Kjaegaard 2009, Βλαχάκης 2007). Παράλληλα κάνουν αισθητή την παρουσία τους τα σχετικά φυλλάδια και οι μονογραφίες με θέματα που άπτονται πολλές φορές των σχέσεων της θρησκείας με την επιστήμη.

Η ιστορία του «Κύκλου του Τριάντα» Η εικόνα που περιγράψαμε για πολύ καιρό δημιούργησε μια επίπλαστη και εν πολλοίς άδικη εντύπωση για τους Έλληνες επιστήμονες του Μεσοπολέμου. Εν ολίγοις, υποστηρίχθηκε από πολλούς ότι οι Έλληνες επιστήμονες ασχολήθηκαν με θέματα ήσσονος σημασίας και με τρόπο όχι αυστηρά επιστημονικό, διότι δεν διέθεταν το επαρκές υπόβαθρο γνώσεων προκειμένου να στραφούν με σοβαρές πιθανότητες επιτυχίας στην καθαρή επιστημονική έρευνα. Μια πιο προσεκτική ανάγνωση όμως των δεδομένων μπορεί να συμβάλει στην ανατροπή αυτής της δυσμενούς και υποτιμητικής για την ελληνική επιστημονική κοινότητα άποψης. Εάν διατρέξει κανείς τα βιογραφικά σημειώματα των περισσοτέρων απ’ όσους στελεχώνουν τα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα της εποχής στο χώρο των φυσικών επιστημών, εύκολα διαπιστώνει ότι οι σπουδές τους είναι κοντά σε αναγνωρισμένους επιστήμονες της Κεντρικής Ευρώπης και τα διδακτορικά τους απονέμονται για εργασίες οι οποίες χαρακτηρίζονται τόσο για την πρωτοτυπία τους όσο και για το επιστημονικό τους περιεχόμενο.1 Επομένως υποστηρίζουμε ότι κάθε άλλο παρά «χρυσές μετριότητες» μπορούν να θεωρηθούν οι Έλληνες επιστήμονες του Μεσοπολέμου. Άλλωστε η ιστορική έρευνα αποδεικνύει πως διατηρούν σε προσωπικό επίπεδο επαφές με τους κορυφαίους επιστήμονες εκείνης της εποχής και ότι είναι σχεδόν πάντα πλήρως ενημερωμένοι για τη σύγχρονη βιβλιογραφία σε θέματα που άπτονται των ερευνητικών τους ενδιαφερόντων. Για να χρησιμοποιήσουμε μια κάπως γλαφυρή μεταφορά, θα μπορούσε κανείς να παρομοιάσει την τάση των επιστημόνων του Μεσοπολέμου προς την επιστημονική εκλαΐκευση με μια προσπάθεια να μετατρέψουν σε θάλασσα γονιμότητας την έρημο που συναντούν, όσον αφορά το ευρύτερο ενδιαφέρον για τα επιστημονικά πράγματα, ερχόμενοι στην ούτως ή άλλως σκονισμένη και άνυδρη Αθήνα, μετά την παραμονή τους σε εντελώς διαφορετικό περιβάλλον κατά τη διάρκεια των σπουδών τους στις χώρες της Κεντρικής Ευρώπης και ιδιαίτερα στον γερμανόφωνο χώρο. Πρόκειται λοιπόν για ένα άτυπο μεν, υφιστάμενο δε

003:Layout 1

5/26/11

4:16 PM

Ο κύκλος του Τριάντα

Page 33

με συγκεκριμένους στόχους ρεύμα που θα μπορούσε να το ονομάσει κανείς «Επιστήμη για όλους». Παράλληλα, αναζητούν και ένα ακροατήριο στο οποίο θα μπορούσαν να εκθέσουν τις απόψεις τους για θέματα της τρέχουσας επιστημονικής επικαιρότητας, για θέματα που τους απασχολούν προσωπικά στο πλαίσιο των ερευνητικών τους αναζητήσεων και να προκαλέσουν γόνιμες συζητήσεις και ανταλλαγή απόψεων. Επιζητούν δηλαδή μια «συναδελφική γνώμη» από επιστήμονες που θεωρούν ισάξιους συνομιλητές, μια ανάγκη που είναι αυθύπαρκτη σε κάθε επιστήμονα, και προφανώς δεν μπορούν να καλυφθούν σε αυτό το θέμα από τα ακροατήρια των μεγάλων αιθουσών του Παρνασσού και των άλλων αντίστοιχων χώρων επιστημονικής εκλαΐκευσης της εποχής. Με βάση αυτή τη λογική φαίνεται ότι η μικρή αλλά δυναμική επιστημονική κοινότητα της εποχής δημιουργεί έναν άτυπο κύκλο, που ονομάζουμε «Κύκλο του Τριάντα», ο οποίος υλοποιείται πέραν των άλλων με τακτικές συναντήσεις και ομιλίες. Πρόκειται για ομάδα περίπου τριάντα επιστημόνων (επομένως θα μπορούσε να ονομαστεί και «κύκλος των τριάντα») που πραγματοποιούν τακτικές συγκεντρώσεις στο χώρο του Χημείου από το 1932 έως το 1938 με συχνότητα περίπου μία φορά την εβδομάδα από τον Νοέμβριο μέχρι και τον Μάιο κάθε χρόνου.2 Πρωτεργάτης αυτής της προσπάθειας, των συναντήσεων που έμειναν γνωστά στη συλλογική μνήμη της ακαδημαϊκής κοινότητας ως colloquia, θεωρείται ο νέος τότε καθηγητής της φυσικοχημείας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Γεώργιος Καραγκούνης.3 Διαπιστώνουμε ήδη από τη χρονική διάρκεια του εγχειρήματος, έξι συνεχή χρόνια, πως ο κύκλος του τριάντα είχε μια δυναμική η οποία ξεπερνά διάφορες ανάλογες προσπάθειες, φιλόδοξες μεν αλλά θνησιγενείς, που ενίοτε επιχειρούν κάποιοι στο όραμα της συγκρότησης συλλογικοτήτων στο ελληνικό επιστημονικό περιβάλλον. Ο ίδιος ο Καραγκούνης, αναφερόμενος στους στόχους αυτής της πρωτοβουλίας, σημειώνει ότι σκοπός ήταν να οργανώσει «σειράν επιστημονικών ομιλιών εις τας οποίας θα συνεζητούντο αι τελευταίαι δημοσιευόμεναι εργασίαι των κλάδων αυτών, φρονούσα ότι κατ’ αυτόν τον τρόπον θα συνέβαλλεν εις την ανάπτυξιν της καθαρώς επιστημονικής σκέψεως και εις την προώθησιν της ερεύνης». Στην κατακλείδα της προηγούμενης πρότασης διαπιστώνει κανείς την καθαρότητα με την οποία περιγράφεται η διασύνδεση του επιστημονικού στοχασμού με την επιστημονική έρευνα, σε μια εποχή που εν πολλοίς και τα δύο βρίσκονταν σε εμβρυακή μορφή στον ελληνικό χώρο.

003:Layout 1

5/26/11

4:16 PM

Page 34

Γιώργος Ν. Βλαχάκης

Η επιτυχία του Καραγκούνη φυσικά έγκειται και στο ότι κατόρθωσε να μετατρέψει μια ενδιαφέρουσα και ίσως για πολλούς ρομαντική και ανεφάρμοστη ιδέα, μια ουτοπική σύλληψη για πολλούς, σε μια υφιστάμενη και όπως είδαμε επιτυχημένη πραγματικότητα. Στο πρώτο τεύχος του περιοδικού Χημικά Χρονικά, το οποίο εκείνη την εποχή φιλοδοξούσε να θεωρηθεί εφάμιλλο των αντίστοιχων ευρωπαϊκών, διαβάζουμε: «Αι υπό του καθηγητού της Φυσικής Χημείας εν τω Πανεπιστημίω Αθηνών κ. Γ. Καραγκούνη από τετραετίας οργανούμεναι ομιλίαι επί θεμάτων εκ της Χημείας και της Φυσικής θα συνεχισθούν και κατά την εφετινήν χειμερινήν περίοδον εν τω μικρώ αμφιθεάτρω του Χημείου (Σόλωνος 103) εκάστην Τετάρτην 6 μ.μ. Αι διαλέξεις αύται εκτεινόμεναι συνήθως επί θεμάτων εξαιρετικής επικαιρότητος, εκίνησαν πάντοτε ζωηρόν το ενδιαφέρον τών με τας θετικάς επιστήμας ασχολουμένων, ώστε ν’ αποτελέσουν μίαν από τις σημαντικότερες πνευματικές εκδηλώσεις του τόπου. Η σειρά των ομιλητών και τα θέματα άτινα θα αναπτυχθούν κατά την εφετινήν περίοδον δεν ωρίσθησαν εισέτι, ελπίζεται πάντως ότι η πρώτη ομιλία θα δοθή αρχομένου του Νοεμβρίου».

Όπως προκύπτει εύκολα ακόμα και από την απλή ανάγνωση του πίνακα των ομιλητών, σε αυτούς συγκαταλέγονται ουσιαστικά όλοι όσοι αποτελούν την «επιστημονική πρωτοπορία» εκείνης της εποχής. Ανάμεσα σε αυτούς που στηρίζουν το θεσμό με αρκετά μεγάλο αριθμό ανακοινώσεων είναι ο Κωνσταντίνος Ζέγγελης, καθηγητής της ανόργανης χημείας στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας. Ο Ζέγγελης θεωρείται διάδοχος του θεμελιωτή της χημείας στο ανεξάρτητο ελληνικό κράτος Αναστάσιου Χρηστομάνου (Βλαχάκης 2005). Πρόκειται για μια πολυσχιδή προσωπικότητα με έργο που ξεκινάει από τις καθαρά επιστημονικές μελέτες, οι οποίες μάλιστα δημοσιεύονται σε επιφανή διεθνή επιστημονικά περιοδικά, και φτάνει στην αναζήτηση επιστημονικών στοιχείων στα ομηρικά έπη,4 πλαισιώνοντας με τον τρόπο αυτό τον Μιχαήλ Στεφανίδη5 σε ό,τι σήμερα ονομάζεται «Επιστήμη και Λογοτεχνία». Η περίπτωση μάλιστα του Ζέγγελη έχει μια ιδιαίτερη σημασία γιατί αρθρογράφησε και στο μαχητικό επιστημονικό περιοδικό της εποχής Προμηθεύς ενώ αργότερα στην περίφημη διαμάχη υλιστών-ιδεαλιστών, που έλαβε χώρα εκείνη την εποχή, μπόρεσε να αποφύγει τις σφοδρές επιθέσεις στο πρόσωπό του από τους κύκλους των χριστιανών επιστημόνων που πρόβαλλαν τις θέσεις τους μέσω του περιοδικού Ακτίνες (Βλαχάκης 2005).

003:Layout 1

5/26/11

4:16 PM

Ο κύκλος του Τριάντα

Page 35

Στις συζητήσεις συμβάλει με μια ανακοίνωσή του και ο τότε καθηγητής της οργανικής χημείας στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης Λεωνίδας Ζέρβας, ένας από τους ολιγάριθμους Έλληνες επιστήμονες που αναγνωρίστηκαν διεθνώς, και ο μοναδικός από τη σύγχρονη Ελλάδα που το όνομά του έχει περιληφθεί στο σημαντικό Dictionary of Scientific Biography. Μια πιο προσεκτική ματιά στους τίτλους των ανακοινώσεων μας πείθει ότι αυτές μπορούν να διαχωριστούν σε δύο μεγάλες κατηγορίες. Η πρώτη περιλαμβάνει αμιγώς επιστημονικά θέματα και η δεύτερη τις παρουσιάσεις που διακρίνονται για την ιστορικοφιλοσοφική τους προσέγγιση. Ωστόσο, είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι ανεξάρτητα από την κατηγορία στην οποία θα μπορούσαν να ενταχθούν δημοσιεύονται συνήθως στα κατεξοχήν επιστημονικά περιοδικά της εποχής στον ελληνικό χώρο, δηλαδή το Δελτίο των Φυσικών Επιστημών και τα Χημικά Χρονικά. Αρκετές από τις ανακοινώσεις στις συναντήσεις αυτές δημοσιεύονται και σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά, όπως το Zeitschrift für Physickalische Chemie. Στον κατάλογο των ομιλητών εντοπίζουμε ακόμα ορισμένα ονόματα που αργότερα θα δεσπόσουν με την παρουσία τους είτε στον διεθνή είτε στον ελληνικό πανεπιστημιακό χώρο και εκείνη την εποχή κάνουν τα πρώτα τους βήματα ως υφηγητές στο Πανεπιστήμιο ή το Πολυτεχνείο. Ο Αχιλλέας Παπαπέτρου, που αργότερα θα αναγνωριστεί ως ένας από τους κορυφαίους επιστήμονες οι οποίοι μελετούν θεμελιώδη προβλήματα της θεωρίας της σχετικότητας, είναι ένας από αυτούς.6 Επίσης στην ομάδα αυτή περιλαμβάνονται ο Καίσαρ Αλεξόπουλος,7 μετέπειτα καθηγητής της γενικής φυσικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και «πατριάρχης» μιας ολόκληρης γενιάς φυσικών που ανδρώθηκε επιστημονικά κάτω από τη διδασκαλία του μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, και ο Θ. Κουγιουμτζέλης, στον οποίο οφείλεται κατά ένα μεγάλο μέρος η ανάπτυξη της ατομικής φυσικής στη χώρα μας (Ρεντετζή 2008). Το γεγονός ότι γίνονται δεκτοί ως ισότιμοι ομιλητές με τους ήδη «καταξιωμένους» καθηγητές σε μια περίοδο που οι ρόλοι ήταν σαφώς διακριτοί και η ιεραρχία εξαιρετικά αυστηρή αποτελεί μια σαφή ένδειξη για την επιστημονική τους επάρκεια. Και οι τρεις επιλέγουν να μιλήσουν για θέματα που προοιωνίζονται τα επιστημονικά αντικείμενα με τα οποία θα ασχοληθούν συστηματικά στη συνέχεια. Ο Κουγιουμτζέλης παρουσιάζει μέρος από τη διδακτορική του διατριβή για το φαινόμενο Raman και αναλύει το φαινόμενο Compton και ο Παπαπέτρου ανα-

003:Layout 1

5/26/11

4:16 PM

Page 36

Γιώργος Ν. Βλαχάκης

φέρεται στη στατιστική μηχανική, το κρυσταλλικό πλέγμα και την αγωγιμότητα των μετάλλων. Εντυπωσιάζει η επιλογή του Καίσαρα Αλεξόπουλου να επιλέξει ως ένα από τα θέματα των ομιλιών του την τηλεόραση, σχεδόν την εποχή που αυτή παίρνει μια μορφή που την κάνει πρακτικά εφαρμόσιμη και πολύ πριν υπάρξει ως τεχνολογική καινοτομία που θα απασχολήσει την ελληνική κοινωνία. Όπως σημειώθηκε εξαρχής, ένα μεγάλο μέρος των ομιλητών δεν ανήκε στον πανεπιστημιακό χώρο αλλά ήταν υψηλόβαθμα στελέχη της δημόσιας διοίκησης. Πρόκειται για τους Λ. Γαλάνη, τεχνικό σύμβουλο του Χημείου του Ναυστάθμου, Κ. Δόσιο, τ. διευθυντή του Γενικού Χημείου του Κράτους, Γ. Δρίκο, χημικό στο Ινστιτούτο ΑΕΕΧΠΛ, Μ. Περτέση, διευθυντή του Χημικού Εργαστηρίου του υπουργείου Εθνικής Οικονομίας, Γ. Σπηλιωτόπουλο, διευθυντή της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού, Θ. Τσατσά, διευθυντή του Πυριτιδοποιείου, και Α. Τσιριμώκο, ηλεκτρολόγο-μηχανικό ΕΑΠ. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει, για μια ακόμα φορά, την υπαρκτή και μάλιστα σε υψηλό επίπεδο σχέση μεταξύ του Πανεπιστημίου και της κρατικής μηχανής, μια σχέση που ανιχνεύεται ήδη από τον 19ο αιώνα και φαίνεται να εκτείνεται τουλάχιστον μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο με τον τρόπο αυτό, όπως π.χ. στην περίπτωση της Ελληνικής Θαλασσογραφικής Επιτροπής ( Βλαχάκης 1999). Μια ειδική αναφορά οφείλεται κατά την άποψή μας και στη μοναδική γυναίκα ομιλήτρια τους κόλπους του άτυπου αυτού ομίλου. Πρόκειται για την Έλλη Αγαλίδου, η οποία ήταν απόφοιτη του Φυσικού Τμήματος και προφανώς καλή φοιτήτρια του Γ. Καραγκούνη, καθώς η ανακοίνωσή της με τίτλο « Παρα-υδρογόνον και ελεύθεραι ρίζαι» δημοσιεύεται στο Zeitschrift fur Physikalische Chemie. Ωστόσο, η παρουσία της στην ελληνική επιστημονική ζωή μοιάζει να μένει χωρίς συνέχεια, αφού μεταβαίνει στη Γερμανία όπου και ζει μέχρι το θάνατό της. Μάλιστα το όνομά της μνημονεύεται σε επιστολή του Δ. Χόνδρου προς τον Α. Sommerfeld.8

Επίλογος Είθισται στον επίλογο μιας εργασίας να καταγράφονται συνοπτικά τα συμπεράσματα που προκύπτουν απ’ αυτή. Ενδεχομένως, όμως, να έχουν περισσότερη αξία κάποιες φορές όχι οι βεβαιότητες που προκύπτουν αλλά τα νέα ερωτήματα που αναδεικνύονται. Η παρουσίαση του «Κύκλου του Τριάντα», μια βεβαιότητα, προκαλεί εύλογα νέα ερευνητικά ζητούμενα που άπτονται τόσο της δράσης των

003:Layout 1

5/26/11

4:16 PM

Ο κύκλος του Τριάντα

Page 37

Ελλήνων επιστημόνων στην προπολεμική περίοδο όσο και της μεταξύ τους σχέσης καθώς και της σχέσης τους με την ευρύτερη κοινωνία. Διαφαίνεται ότι για μια γενιά επιστημόνων που ήδη είχε καταξιωθεί στην ελληνική κοινωνία μέσα από το επίχρισμα της πανεπιστημιακής έδρας, θέση με αναμφισβήτητο κύρος ακόμα και σε χώρες με μεγάλη παράδοση στα γράμματα και τις επιστήμες, η αποδοχή από το «επαρχιωτικό» περιβάλλον της αθηναϊκής μητρόπολης είναι αρκετή. Και για το λόγο αυτό ενώ οι περισσότεροι καθηγητές αυτής της γενιάς έχουν ξεκινήσει με εξαιρετικές σπουδές και ελπιδοφόρες προοπτικές να πρωταγωνιστήσουν και στον διεθνή επιστημονικό χώρο φαίνεται να μην επιχειρούν ποτέ το αποφασιστικό άλμα προς τα εμπρός. Αντίθετα η γενιά που έρχεται να τους διαδεχθεί με ενθουσιασμό και θέληση θα κάνει αυτό το άλμα, ακόμα και σε συνθήκες που κάθε άλλο παρά ευοίωνες είναι, κυρίως με τη λήξη του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου. Θεωρούμε λοιπόν τον «Κύκλο του Τριάντα» εκείνη την καμπή, εκείνο το σημείο συνάντησης όπου η πρώτη γενιά στην οποία αναφερθήκαμε, όχι απαραίτητα με λόγια αλλά κυρίως με τη στάση και το παράδειγμά της, συνομιλεί με τη δεύτερη και την καθοδηγεί προς την απόφαση να μην συνεχίσει την ίδια στάση. Και από την άποψη αυτή μπορεί κανείς εύκολα να αντιληφθεί γιατί η περίπτωση του «Κύκλου του Τριάντα» αξίζει μια ιδιαίτερη αναφορά στην ιστορία της επιστήμης στην Ελλάδα.

Σημειώσεις * Αυτό το άρθρο γράφτηκε κατά την παραμονή μου στο Max-Planck Institute for the History of Science ως visiting scholar στο πλαίσιο του προγράμματος Hephaestus του ΙΝΕ/ΕΙΕ και του ΠΤΔΕ/ ΕΚΠΑ μέσω χρηματοδότησης από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Seventh Framework Programme [FP7/2007-2013] under grant agreement n°229825). 1 Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις του Δημητρίου Χόνδρου, που λαμβάνει το διδακτορικό του από τον Arnold Sommerfeld, και του Αχιλλέα Παπαπέτρου, που εκπονεί τη διδακτορική του διατριβή υπό την επίβλεψη του Paul Ewald. Βλ. Παγκόσμια Πολιτιστική Εγκυκλοπαίδεια, Biographies, Οι μεγάλοι όλων των εποχών, Γιώργος Ν. Βλαχάκης, «Αχιλλέας Παπαπέτρου» (σ. 236-245) και «Δημήτριος Χόνδρος» (σ. 246-255) στον τόμο 7, Εκδόσεις Δομή, Αθήνα 2007. 2 Ομιλίαι επί Θεμάτων Χημείας, Φυσικής και Φυσικοχημείας. Αναμνηστικόν τεύχος 100 συναθροίσεων γενομένων εν τω Χημείω του Πανεπιστημίου 1932-1938, έκδοσις «Χημικών Χρονικών», Αθήνα 1938. 3 Ο Γιώργος Καραγκούνης (1905-1990) υπήρξε μία από τις σημαντικές μορφές του πρώιμου 20ού αιώνα στην Ελλάδα. Μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του στο Gottingen και το Freiburg (19211926) εργάζεται στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου (1926-1930) και στη συνέχεια στο University College του Λονδίνου. Από το 1932 έως το 1938 υπήρξε έκτακτος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και τακτικός από το 1938 έως το 1948. Μετά τον πόλεμο, για λόγους που αναζητούν ιστορική διερεύνηση, μεταβαίνει στο Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης μέχρι το 1956, και από το 1956 έως το 1968 στο Πανεπι-

003:Layout 1

5/26/11

4:16 PM

Page 38

Γιώργος Ν. Βλαχάκης

στήμιο του Freiburg. Το 1968 επιστρέφει στην Ελλάδα και αναλαμβάνει την οργάνωση του Ινστιτούτου Φυσικοχημείας του τότε ΒΙΕ και νυν Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. 4 Για τη ζωή και το έργο του Κ. Ζέγγελη βλ. Από την Ζωήν και την Φύσιν, τεύχος πανηγυρικόν, Αθήνα 1931, και την ιστοσελίδα http:// Jupiter.chem.uoa.gr/pchem/lab/zengelis.html 5 Ο Μιχαήλ Στεφανίδης δημοσιεύει μεταξύ των άλλων και μια σειρά διηγημάτων που έχουν ως πηγή έμπνευσης την επιστήμη της χημείας. Για τη συμβολή του Μιχαήλ Στεφανίδη στη σχέση λογοτεχνίας και επιστήμης βλ. Γιώργος Ν. Βλαχάκης, Η επιστήμη και η λογοτεχνία συνδιαλέγονται στην Ελλάδα (1850-1950) (υπό δημοσίευση). 6 Για τον Αχιλλέα Παπαπέτρου ετοιμάζεται μια ειδική μονογραφία προκειμένου να αποκατασταθεί και να γίνει ευρύτερα γνωστή η συμβολή του στο διεθνές επιστημονικό περιβάλλον. Ορισμένα στοιχεία γι αυτόν υπάρχουν και στο: Γιώργος Ν. Βλαχάκης, Η υποδοχή των ιδεών του Einstein στην Ελλάδα, Ένωση Ελλήνων Φυσικών, Αθήνα 2005. 7 Για τον Καίσαρα Αλεξόπουλο σημαντικό είναι το άρθρο του Διονύση Μαρίνου στο Γιώργος Ν. Βλαχάκης (επιμ.), Πρακτικά Συνεδρίου «Φυσική και Φυσικοί στην Ελλάδα, Λάρισα 2006», 2007, όπου καταγράφει ουσιαστικά τις προσωπικές του μαρτυρίες από τα χρόνια που υπηρέτησε ως βοηθός του Κ. Αλεξόπουλου στο Εργαστήριο Φυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών. 8 Πρόκειται για επιστολή του Χόνδρου στον Sommerfeld που γράφτηκε στις 28 Νοεμβρίου 1936. Βλ. Sommerfeld project, Archiv HS 1977-28/A, 147.

Βιβλιογραφικές αναφορές Βλαχάκης, Γ.Ν. (1998), «Σύλλογος Φυσικών Επιστημών “Ο Αριστοτέλης”: Μια πρώτη προσπάθεια συλλογικής έκφρασης των φυσικών επιστημόνων στις αρχές του 20ού αιώνα», Ίστωρ, 11, σ. 39-52. Βλαχάκης, Γ.Ν. (1999), Η ωκεανογραφία στην Ελλάδα, 18ος-20ός αι., Αθήνα. Vlahakis, G.N. (2005), “Alchemy survived? An alchemical manuscript, Anastasios Christomanos and the status of chemistry in the 19th century Greece”, Proceedings of the 5th International Congress for the History of Chemistry, Lisbon, pp. 598-605. Βλαχάκης, Γ.Ν.(2005), «Πρώιμη κριτική ελληνικών χριστιανικών κύκλων στη σύγχρονη επιστήμη. Όψεις και απόψεις», Κριτική επιστήμη και εκπαίδευση, 2, σ. 43-55. Βλαχάκης, Γ.Ν. (2007), «Έμμετρες εικόνες της επιστήμης στο μεταίχμιο δύο αιώνων», Κριτική Επιστήμη και Εκπαίδευση, 6, σ. 71-83. Κρητικός, Θ. (1995), Η πρόσληψη της φυσικής σκέψης στην Ελλάδα. Η φυσική μέσα από πρόσωπα, θεσμούς και ιδέες, Παπαζήσης, Αθήνα. Κρητικός, Θ. (2009), “The public image(s) of science and technology in the Greek daily press, 1908-1910”, Centaurus, 51, pp. 116-143. Mergoupi-Savaidou, Ε., Papanelopoulou, F., Tzokas, S. (2010, Online First), “Science and Technology in Greek Newspapers, 1900-1910. Historiographical Reflections and the Role of Journalists for the Public Images of Science and Technology”, Science and Education[DOI 10.1007/s11191-010-9292-5]. Papanelopoulou, F., Kjaegaard, P. (2009), “Making the paper: Science and Technology in Spanish, Greek and Danish Newspapers around 1900”, Centaurus, 51, pp. 89-96. Ρεντετζή M.(2008), «Στήνοντας τη μεταπολεμική φυσική στην Ελλάδα: Η Ελληνική Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας και το Ερευνητικό Κέντρο Πυρηνικών Ερευνών “Δημόκριτος”», Νεύσις, 18, σ. 88-110.

004:Layout 1

5/26/11

4:16 PM

Page 39

Κριτική Επιστήμη και εκπαίδευση 11/2011, 39-50

Ο ρομαντισμός και ο θετικισμός απέναντι στο «ψηφιακό» σύμπαν: Η «αξιολογική κρίση» στις φυσικές επιστήμες ως πρόβλημα μεθόδου Νίκος Τζ. Σέργης Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Στη μνήμη του Στέλιου Σέργη «Η κριτική της θετικιστικής επιστήμης που δεν καταλήγει σε ανορθολογικότητα ή υπαρξισμό είναι αδιανόητη χωρίς τη χεγκελιανή σκέψη» Russell Jacoby, Διαλεκτική της ήττας, σ. 32

Ι Στην εργασία αυτή αναπτύσσονται ζητήματα που θα απασχολήσουν, κατά τη γνώμη μου, τη μελλοντική «κοσμοθεωρία» των κινημάτων, ορισμένες σκέψεις, τις οποίες προτίθεμαι να αναπτύξω και να ενοποιήσω σε τούτο το άρθρο, σχετικά με το «πεπρωμένο» μιας φιλοσοφικής συνιστώσας στην οποία στοιχημάτισε τόσα πολλά ο György Lukács, δηλαδή σχετικά με την τύχη της μεθόδου σήμερα. Κατ’ αρχάς θα πρέπει να σημειωθεί πως το θέμα που εξετάζεται εδώ σχετίζεται με τη διείσδυση του θετικισμού στις κοινωνικές επιστήμες, συνεπώς η οπτική που υιοθετείται θα είναι εκ του παραλλήλου ιστορικοφιλοσοφική, ενώ δεν θα απουσιάσουν και οι συχνά αντικρουόμενες θέσεις των μαρξιστών. Με γνώμονα την «άμεση δημοκρατία» του Λόγου καθ’ εαυτού – ιδιότητα που παραδόξως διαλανθάνει στις πρόσφατες, συχνά φλύαρες αντεγκλήσεις των φιλοσόφων για τη σημασία και την εφαρμογή της «ορθολογικότητας», θα θέσουμε σε αντιπαραβολή την υποτιθέμενη «ουδετερότητα» των θετικών επιστημών με την αναγκαία, πλην όχι πάντα αποδεκτή, «στράτευση» που παρατηρείται στις επιστήμες του ανθρώπου, σε σχέση με την «άρνηση» της παρούσας κοινωνίας. Με άλλα λόγια, θα προσπαθήσω στοιχειωδώς να μεταφέρω στο πλαίσιο των τρεχόντων τεχνολογικών δεδομένων τη συζήτηση του προηγούμενου αιώνα, σχετικά με το κατά πόσο, απέναντι στη σύγχρονη, ταξική κοινωνία του

004:Layout 1

5/26/11

4:16 PM

Page 40

Νίκος Τζ. Σέργης

«ολοκληρωτικού» εμπορεύματος, στις επιστήμες της φύσης –σε αγαστή συνεργασία πλέον με μια σχετικά νέα τάση της αγγλοσαξονικής φιλοσοφίας που αποδίδεται στα ελληνικά ως «γνωσιοεπιστήμη»– διατηρείται το δικαίωμα «αποφυγής» μιας εφ’ όλης της ύλης τοποθέτησης: υπέρ ή κατά αυτής της μορφής κοινωνίας; Θα αποφύγω την αναφορά σε μοντέρνες φιλοσοφικές συνιστώσες (λ.χ. «βιοηθική») όπου γίνεται απόπειρα κοινωνικής κριτικής, στο πλαίσιο μιας βελτιωμένης και «εκσυγχρονισμένης» εκδοχής της νεωτερικής θεωρίας περί «δικαιωμάτων», εφόσον στη συγκεκριμένη φιλοσοφική στάση δεν τίθεται άμεσα το αίτημα της ριζικής κοινωνικής ανατροπής.

ΙΙ Πριν όμως προχωρήσουμε στην ιδιότυπη «αξιολογική κρίση», για την οποία έκαναν λόγο οι μαρξιστές κοινωνιολόγοι (Bottomore 1976: 11, Goldmann 1971: 127-128), κάποιες γενικές παρατηρήσεις πάνω στην «αβάσταχτη γοητεία» που ακόμη ασκεί ο θετικισμός στον 21ο αιώνα. Με μια αθέμιτη, σε κάποιο βαθμό, γενίκευση, μπορούμε να υποθέσουμε πως η κίνηση των ιδεών στις δυτικές κοινωνίες, κατά τα τελευταία 200 χρόνια τουλάχιστον, ισορροπεί σε μια διαρκή «διαλεκτική» μεταξύ της «εκσυγχρονιστικής» σαγήνης της τεχνολογίας για το εκάστοτε «μέλλον» και της ρομαντικής «νοσταλγίας» για τη διάσωση του «κόσμου που πεθαίνει». Ήδη από τους καιρούς του «Sturm und Drang», η ανθρωπότητα ανελλιπώς «εξεγείρεται» κατά της ισοπεδωτικής νοοτροπίας του θετικισμού, τάση που καταγράφεται ήδη από την ανάδυσή του με τον Διαφωτισμό.1 Προκειμένου να γίνουμε σαφέστεροι ως προς το θετικιστικό πνεύμα πρόσληψης του φυσικού κόσμου –ή «πουριτανισμό της γνώσης» κατά τον Adorno (Jacoby 2009: 44)– και την αντίρροπη τάση των ρομαντικών (Παπαϊωάννου 1992: 148-154), χρειάζεται εδώ να παρατεθεί ένα υποτυπώδες σχόλιο ως προς την «προϊστορία» της σχέσης του Δυτικού ανθρώπου με το φιλοσοφικώς αποκαλούμενο «αντι-κείμενο»: ο δυτικός πολιτισμός θεμελιώθηκε στην αποφασιστική κατάφαση της αντίθεσης: «άνθρωπος φύση», προς όφελος βεβαίως του νεωτερικού Homo sapiens, όπως ορθώς κατέδειξε με μοναδική ακρίβεια ο Marx, προσανατολισμένος ο ίδιος αναντίρρητα στην επικείμενη έλευση του «κομμουνισμού» και την οριστική «συμφιλίωση» (Marx 1975: 126, 128). Ασφαλώς και δεν είναι «νεωτερικό» το ζήτημα, καθώς απαντάται εμφαντικά στην κλασική «κοσμοθεωρία» διά μέσου της αναπαραγωγής του μύθου του Προμηθέα, ωστόσο, η επιθετική «αφύπνιση» του Λόγου στον Διαφωτισμό, με την αντίληψη

004:Layout 1

5/26/11

4:16 PM

Page 41

Ο ρομαντισμός και ο θετικισμός απέναντι στο «ψηφιακό» σύμπαν

του σύμπαντος ως «υπό κατάκτηση» πεδίου, τροποποιεί αποφασιστικά τις συντεταγμένες ορισμού του προβλήματος. Παρά τη δεινότητά του στο φιλοσοφείν, ο Γερμανός επαναστάτης γρήγορα στράφηκε στην ανάλυση της «διαίρεσης της εργασίας», περιφρονώντας τους «αφηρημένους» φιλοσοφικούς στοχασμούς της νεότητάς του, μόνο που λησμόνησε να προεκτείνει την απηνή «κριτική» του στη θεμελίωση του Λόγου, απαλλάσσοντας έτσι και τον ίδιο τον οικονομισμό, στην «αγκάλη» του οποίου υποχώρησε δίχως δισταγμούς. Ας μην επεκταθούμε στις συγκεκριμένες κατηγορίες ενάντια στις θετικιστικές υπερβολές του Marx, άλλωστε τούτο έχει ήδη διατυπωθεί πολλαπλώς από τους «Situationniste» στην ύστερη περίοδό τους (Βουαγιέ 1987), καθώς και από τους πέριξ αυτών φιλοσόφους (λ.χ. Παπαϊωάννου 2009). Απλώς ας μην παραβλεφθεί επί του προκειμένου ότι, ενόσω η Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας λάμβανε ολοένα και πιο θετικιστικά χαρακτηριστικά, ακολουθώντας την τάση των αναδυόμενων κοινωνικών επιστημών προς συμμόρφωση σε μια συγκεκριμένη μορφή «επιστήμης» και παρά τις φιλότιμες προσπάθειες του Marx προκειμένου να αποφευχθεί η «δογματική αφαίρεση» (Νούτσος 1988: 35), στη Ρωσία διευρυνόταν η επιρροή μιας αποκλίνουσας «διαλεκτικής» μεθόδου, προδήλως επηρεασμένης από τον Hegel (Jacoby 2009: 48), ως προς την κατανόηση αλλά και την ανατροπή των κοινωνικών φαινομένων (βλ., επί παραδείγματι, Lavrov 1967, Σέργης 2010α), η οποία δεν είχε ασήμαντη συνεισφορά στις επαναστάσεις των αρχών του 20ού αιώνα. Στην προηγούμενη παράγραφο αναφέρθηκαν επί τροχάδην ιστορικά παραδείγματα της διαλεκτικής «διελκυστίνδας» ανάμεσα στον θετικιστικό «εκσυγχρονισμό» και τις ποικίλες μορφές του ρομαντικού αντίποδα. Ας ονομάσουμε λοιπόν τον τελευταίο «ρομαντικό αντικαπιταλισμό», ακολουθώντας τον περίφημο αυτοβιογραφικό αφορισμό του Lukács (Lukács 1967: 9)2 και συμφωνώντας παράλληλα στο ότι «το ενοποιητικό στοιχείο του ρομαντισμού» είναι η αντίθεση στον «σύγχρονο αστικό κόσμο» (Löwy-Sayre 1999: 70-71). Αν, ωστόσο, ο καπιταλισμός καθορίζεται από την κυριότητα και την τροποποίηση των «μέσων παραγωγής», σημείο όπου συγκλίνουν όλοι οι κλασικοί του μαρξισμού, τότε ο «ρομαντικός αντικαπιταλισμός» δεν μπορεί παρά να παίρνει σταθερά τη μορφή εξεγέρσεων ενάντια στην ολοένα και πιο βελτιωμένη μορφή τους, άλλως πώς την «ορθολογική» τους εξέλιξη. Περιπτώσεις ανάλογες, έμπρακτης δηλαδή κριτικής στον ορθολογισμό, υπάρχουν πολλές, αλλά δεν θα ήθελα να εγκλωβιστεί το άρθρο στις ιστορικές συντεταγμένες. Προτού περάσουμε στον οιονεί «αντι-θετικιστικό» χαρακτήρα των επιστημών της κοινωνίας, ας έρθουμε στις μέρες μας, χαρτογραφώντας συνοπτικά τις αντιδράσεις απέναντι στις νέες τε-

004:Layout 1

5/26/11

4:16 PM

Page 42

Νίκος Τζ. Σέργης

χνολογίες, πάντα υπό το πρίσμα της «διαλεκτικής» των δύο τάσεων που προανέφερα.

ΙΙΙ Όσοι έζησαν με συνείδηση ενηλίκου τη δεκαετία του ’80, θα θυμούνται –με αντεπαναστατική «νοσταλγία» ίσως– τις τελευταίες εκλάμψεις ενός κόσμου που έπνεε ήδη τα λοίσθια. Αναφέρομαι στην «αναβίωση» του ρεμπέτικου, την εξιδανικευμένη εικόνα της «αμόλυντης» επαρχίας, τις συλλογικότητες και τον ακτιβισμό μιας πολιτικής πάλης που έφτανε σε μας σαν απόηχος κλπ. Αυτός ο «κόσμος» είναι στις μέρες μας ήδη παρελθόν! Παρότι απέχουν μόλις 2-3 δεκαετίες, μια ολόκληρη ιστορική εποχή χωρίζει την παράνομη «πειρατική» κασέτα από τους παράνομους «πειρατές» του Διαδικτύου. Ο ιλιγγιώδης ρυθμός συσσώρευσης νέων μηχανών, που μετατρέπει ταχύτατα το οπτικοακουστικό «σύμπαν» σε ψηφιακό, αλλάζοντας ταυτόχρονα ριζικά τους όρους της επικοινωνίας στα υβριδικά κοινωνικά «δίκτυα», μετασχημάτισε το περιβάλλον της καθημερινής ζωής τόσο αστραπιαία ώστε η μεταβολή δεν έχει γίνει ακόμη κατανοητή, πόσο μάλλον ώστε να διατυπωθεί συνεκτικά ο «αντί-λογος». Ήδη η γενιά της οθόνης, την οποία οι κήνσορες της Αριστεράς συνήθιζαν να καταδικάζουν στο όνομα της πολιτικής «ωριμότητας», κατέθεσε τον δικό της «Λόγο» κατά τη διάρκεια του Δεκέμβρη του 2008 – και τώρα, 2 χρόνια μετά, οπότε επεβλήθη εκ νέου μια πρόσκαιρη «συναίνεση» με την «ευγενική χορηγία» της περιφρουρούμενης από τα ΜΑΤ και τα ΜΜΕ Ακροδεξιάς, το δίλημμα αναδύεται ξανά: Είμαστε με τους νοσταλγούς της μεστής ιδεών γραφομηχανής ή με αυτούς που αντιμετωπίζουν το «ψηφιακό» ως φορέα της νέας εποχής; Κατά πόσον τελικά η «αξιολογική κρίση» για την παρακμιακή «παγκοσμιοποίηση» μπορεί να εκφραστεί μέσω σύντομων μηνυμάτων ή επιτηρούμενης «ευρυζωνικότητας»;

IV Ενώ στις επιστήμες της κοινωνίας δεν έχουν ακόμη ξεπεραστεί τα σοκ που προξένησαν, κατά σειρά, η έκπτωση της «αξιολογικής κρίσης» με τον υποβολιμαίο σχετικισμό τού «μεταμοντέρνου» και η εισβολή των νέων τεχνολογιών, στο μεταξύ, οι επιστήμες της φύσης συνεχίζουν αταλάντευτα τη μέθοδο που γνωρίζουν καλά τα τελευταία 200 χρόνια, ήτοι το θετικιστικό υπόδειγμα. Στο σημείο

004:Layout 1

5/26/11

4:16 PM

Page 43

Ο ρομαντισμός και ο θετικισμός απέναντι στο «ψηφιακό» σύμπαν

αυτό, νομίζω πως ήρθε η ώρα να υπενθυμίσουμε το γενικό πρόβλημα που επιχειρώ να προσπελάσω στην παρούσα εργασία, ένα ζήτημα που συζητήθηκε αρκετά την εποχή κατά την οποία οι μαρξιστές κοινωνιολόγοι του Μεταπολέμου απαίτησαν την «αξιολογική κρίση» των φαινομενικά «ουδέτερων» επιστημόνων του εργαστηρίου. Ο όρος «αξιολογική κρίση», καίτοι χρησιμοποιείται ευρέως στην καντιανή ηθική, στο συγκείμενο της κριτικής που μας απασχολεί εδώ μακράν απέχει από τις πολιτικά «πρωτόγονες» σε σχέση με τον 20ό αιώνα θέσεις του Kant – δεν πρόκειται λοιπόν για την «κατηγορική προσταγή», την οποία εσχάτως αναπαράγουν με ιδιαίτερη παρρησία στα καθ’ ημάς οι νεοκαντιανοί φιλόσοφοι. Προτού κυριαρχήσει, για σύντομο διάστημα δυστυχώς, η επιστημολογική επιχειρηματολογία του Thomas S. Kuhn με τις «αναρχικές» προεκτάσεις της, οι θετικοί επιστήμονες κλήθηκαν να τοποθετηθούν αυθωρεί απέναντι στην «άρνηση» της παρούσας κοινωνίας. Είχε ήδη προηγηθεί ασφαλώς η επίθεση της «κριτικής θεωρίας» εναντίον του Λογικού Θετικισμού, με σημαντικές συνέπειες ως προς την επαναφορά της «διαλεκτικής» σαν αντίβαρου του «εργαλειακού ορθολογισμού».3 Στο βαθμό που ο Λογικός Εμπειρισμός έθεσε ως –ανεκπλήρωτο– αίτημα την «ενότητα» των επιστημών (της φύσης) υπό τη σκέπη μιας ελεγκτικής φιλοσοφίας εναρμονισμένης με τη «Λογική» των επιστημών (Ρουσόπουλος 1998: 47-58), η επίθεση εναντίον του έφερε στο φως μια ιστορικοφιλοσοφικού χαρακτήρα διένεξη, η οποία ωστόσο αφορούσε εξίσου τη διάσταση φιλοσοφίας και φυσικής επιστήμης ως προς τη μέθοδο, με άλλα λόγια στην «κριτική θεωρία» κωδικοποιήθηκε φιλοσοφικά η αντίθεση «ρομαντικού αντικαπιταλισμού» και θετικισμού καθαρά στο πεδίο της επιστημονικής τακτικής. Το πρόβλημα που αποκάλυψε η επίκριση εναντίον της «θετικής φιλοσοφίας» –με την ορολογία του Marcuse– αναπαράγεται ατόφιο μέχρι σήμερα, ιδίως όσον αφορά την επιστημονική δραστηριότητα καθ’ εαυτή: επιβεβαιώνοντας τις επικρίσεις του Σκληρού, από το μακρινό 1907, εναντίον των «περιορισμένων και μονομερών εγκεφάλων» που καθίστανται «ανίκανοι προς γενικωτέραν και ευρυτέραν κατανόησιν της πραγματικότητας» (Νούτσος 1998: 121), η αχαλίνωτη εξειδίκευση, την οποία επέβαλε η θετικιστική «κοσμοθεωρία» πρόσκτησης της γνώσης, συμπαρασύροντας μεγάλο μέρος της έρευνας στις επιστήμες της κοινωνίας, δημιούργησε γενιές ολόκληρες επιστημόνων που κατάφεραν να κατέχουν άριστα τα πιο «ψιλά» αντικείμενα μολονότι στερούνταν της γενικής εποπτείας, ακόμη και για την ίδια τη μέθοδο που χρησιμοποιούν. Η «αγοραία» λογική της κάθε επιστήμης αναπαράγεται συνήθως δίκην μηρυκασμού, ενώ συχνάπυκνά άξια πνεύματα αναλώνονται σε εσωστρεφείς δραστηριότητες, όπως επί παραδείγματι η ακαδημαϊκή ανέλιξη, δίχως να τεθεί καν το αναστοχαστικό ερώ-

004:Layout 1

5/26/11

4:16 PM

Page 44

Νίκος Τζ. Σέργης

τημα: «Ποιες σκοπιμότητες καθορίζουν την εξέλιξη της επιστήμης;». Η ισχνότατη παρουσία διαλόγου μεταξύ φιλοσοφίας και επιστήμης στον τόπο μας,4 αποτελεί κραυγαλέο σύμπτωμα αυτής της κατάστασης, ήτοι μιας επιστήμης που διαψεύδει ακατάπαυστα το όραμα του Marx για τη «μία και μόνη επιστήμη» όπου θα ενσωματωθούν τόσο η φυσική επιστήμη όσο και η «επιστήμη του ανθρώπου» (Marx 1975: 136). Η πειραματική έρευνα της φύσης οργανώνεται ολοένα και περισσότερο υπό τη μορφή συναθροίσεων «μοναχικών πληθών» επιστημόνων – παραφράζοντας εδώ το κεντρικό επιχείρημα μιας γνωστής κοινωνιολογικής μελέτης (Riesman 2001). Συναφώς, θα ήταν κοινότοπο να επαναλάβουμε ότι το υπόδειγμα του «καθολικού στοχαστή» παραπέμπει σε άλλους καιρούς. Στην οργάνωση και τη λειτουργία των επιστημών της φύσης, χωρίς να είναι άμοιρη ευθυνών συχνά η «εξάρτηση» από τους νόμους της αγοράς, οφείλεται η τυραννική εξειδίκευση που επεβλήθη βαθμηδόν στην επιστημονική δραστηριότητα. Ίσως να παραμένει ακόμη αλώβητη η φιλοσοφία, λόγω ασφαλώς της φύσης του αντικειμένου και της προϊούσας περιχαράκωσής της σε «αποστειρωμένα» ακαδημαϊκά περιβάλλοντα, απ’ όπου ωστόσο κινδυνεύει με τη σειρά της να απολέσει οριστικά την επαφή, τόσο με το γίγνεσθαι των άλλων επιστημών όσο και με τις ίδιες τις κοινωνικές ζυμώσεις, όπερ αποτελεί εμφανώς σημαντικότερο έλλειμμα. Αλλά, για να μιλήσουμε απευθείας με τη φιλοσοφική γλώσσα, τι είναι όλα τα παραπάνω αν όχι η ηχηρή κατίσχυση του συγκροτημένου θετικιστικού «ιδεώδους» έναντι της «ρομαντικής» άρνησης του υπάρχοντος κόσμου; Συνεκδοχικά, ποιο θα είναι το μέλλον της διαμάχης στο «ψηφιακό σύμπαν» του νέου κόσμου που αναδύεται μέσα στις οθόνες των υπολογιστών, «κομμένου και ραμμένου» στα μέτρα της τεχνολογικής εκπλήρωσης του θετικισμού; Ή μήπως αυτός ο ίδιος ο «νέος κόσμος» έχει ήδη απελευθερώσει τις δυνάμεις της «άρνησής» του; Σε μια πρόσφατη εργασία μου ασχολήθηκα με το υποτιθέμενο «ασύμβατο» μεταξύ επιστημονικού και φιλοσοφικού λόγου, που επιβάλλει ο «παραμορφωτικός φακός» της θετικιστικής ιστοριογραφίας των ημερών μας (Σέργης 2010). Υποστήριξα, αντιθέτως, πως μόνον ως «καθολικός» μπορεί να γίνει κατανοητός ο στοχασμός του Βενιαμίν Λέσβιου, στην περίπτωση που μελέτησα – ο Νεοέλληνας λόγιος χρησιμοποιεί ως φυσιογνωστικό εφαλτήριο μια «πρωτόγονη», θα λέγαμε με τα σημερινά δεδομένα, προσέγγιση της δυναμικής των ουράνιων σωμάτων, την περίφημη θεωρία του «Πανταχηκίνητου». Για την τρέχουσα επιστημολογική συζήτηση στη χώρα μας είναι σχεδόν ακατανόητη η εποπτική προσέγγιση του Βενιαμίν, με αφετηρία δηλαδή μια φιλοσοφική «κοσμοθεωρία», γεγονός που σχετίζεται με τις αγγλοσαξονικές ορίζουσες της φιλοσοφίας της επι-

004:Layout 1

5/26/11

4:16 PM

Page 45

Ο ρομαντισμός και ο θετικισμός απέναντι στο «ψηφιακό» σύμπαν

στήμης στα τέλη του 20ού αιώνα, απ’ όπου παραλείπεται σκανδαλωδώς ο «ενοχλητικός» Hegel (Jacoby 2009: 32). Δεν θα ήταν εσφαλμένο εάν θεωρούσαμε τη δυσκολία πρόσληψης της σκέψης ενός «καθολικού» στοχαστή σήμερα ως συνέπεια της αμιγώς θετικιστικής αντίληψης, σύμφωνα με την οποία η γνώση αποτελεί διαρκή διαδικασία συσσώρευσης, όπου τα πορίσματα του παρελθόντος δεν εγγράφονται προδήλως σε κάθε στιγμή της εξέλιξης, αλλά απλώς κρίνονται «ξεπερασμένα» σε σχέση με τις τρέχουσες επιστημονικές πρακτικές. Παρακάμπτοντας τοιουτοτρόπως την ιστορία των ιδεών, η προσήκουσα κατανόηση της «ορθολογικότητας» κινδυνεύει να καταλήξει το «κρεβάτι του Προκρούστη» για τις ιδέες… Παρά ταύτα δεν σκοπεύω να επεκταθώ σχετικά στο παρόν, ωστόσο με τις ανωτέρω διαπιστώσεις ως προς την ελεγχόμενη εγκυρότητα του «ασύμβατου» φτάσαμε ήδη ένα βήμα μόλις από το ανοιχτό ζήτημα της δήθεν «ουδέτερης» μεθόδου των φυσικών επιστημών.

V Με γνώμονα την περίφημη ΧΙη «Θέση για τον Feuerbach» του Marx, η γνωσιοθεωρητική σκευή που προσφέρουν σήμερα οι επιστήμες της φύσης θα έπρεπε να παραπεμφθεί πάραυτα στο «Δικαστήριο της Ιστορίας» του Hegel! Αν δεν αρκεί να «γνωρίσουμε» απλώς τον κόσμο και καθώς οι φυσικοί επιστήμονες δείχνουν να κωφεύουν ακόμη ως προς την «αλλαγή» του, αξίζει να υπενθυμίσουμε εδώ το ιστορικό μέτρο της «αλήθειας». Για τον Hegel, ο «Λόγος στην Ιστορία» αποτελεί το απόλυτο κριτήριο της «επιστήμης» (=«Απόλυτης Γνώσης»), καθώς η «αλήθεια» συνίσταται σε μια διαρκή «γενεαλογία» των ιστορικών εκδηλώσεών της. Παρά ταύτα, ο φετιχισμός της ιδέας της «προόδου» στη σύγχρονη επιστήμη –δοξασία στην οποία, ειρήσθω εν παρόδω, ώμνυε με τον δικό του τρόπο και ο Hegel– απέκλεισε θεμελιωδώς την ιστορικότητα της επιστημονικής προσέγγισης από τα τρέχοντα πορίσματά της. Η ειρωνεία της υπόθεσης είναι ότι η τάση των φιλοσόφων να διερευνούν τη «γενεαλογία» των προβλημάτων,5 ήτοι η «επίκληση των νεκρών φιλοσόφων» για να εισαχθεί εκ νέου το «πνεύμα της επανάστασης» και όχι για να «παρωδήσουμε το παρελθόν» (Νούτσος 1998: 75-76), συνιστά από μόνη της αντικείμενο χλεύης, καθώς το προσκλητήριο των «νεκρών» μέσω της βιβλιογραφίας συνήθως δεν ξεπερνά για τους φυσικούς επιστήμονες τον ορίζοντα της προηγούμενης δεκαετίας. Ταυτόχρονα, η «αναίρεση» των λογής επιστημονικών εργαλείων (πειραματικές εγκαταστάσεις, συσκευές μέτρησης, θεμελιώδεις αρχές της θεωρίας κ.ο.κ.) πολύ

004:Layout 1

5/26/11

4:16 PM

Page 46

Νίκος Τζ. Σέργης

σπάνια τροφοδοτεί από την αρχή την αναστοχαστική διερεύνηση των ορίων του εργαστηριακού μετασχηματισμού της φύσης (π.χ., σε σχέση με το «συστημικό» οικολογικό πρόβλημα ή με την τεχνολογικώς επανασχεδιαζόμενη ανθρώπινη οντότητα στην προοπτική του «μετα-ανθρώπου»). Από την άλλη, δεν θα πρέπει να εκλάβουμε τις κατηγορίες των μαρξιστών κοινωνιολόγων εναντίον της εμπειρικής επιστήμης ως κανόνα χωρίς εξαιρέσεις: τόσο η βραχύβια επιστημολογική απόπειρα του ’60-’70, με αποκορύφωμα τις αιχμές εναντίον της δεσποτικής «αυθεντίας» της δυτικής επιστήμης στο πνεύμα του σλόγκαν «Λαϊκές κινητοποιήσεις αντί για Φιλοσοφία [των επιστημών]» (Feyerabend 1986: 25), όσο και οι ενστάσεις αρκετών φυσικών επιστημόνων για τη μοίρα που επεφύλαξε στην έρευνά τους ο καπιταλισμός της κατανάλωσης δικαιώνουν εν είδει εξαιρέσεων τις επικρίσεις των «φιλοσόφων». Για να μην δημιουργηθούν συγχύσεις, επισημαίνεται εδώ πως στην ανωτέρω διαμάχη δεν αντιπαρατίθενται αφηρημένα οι «θετικιστές» επιστήμονες με τους «ρομαντικούς» φιλοσόφους, αλλά συγκεκριμένες ερευνητικές τάσεις, συνεπώς η ανίχνευση στη «μήτρα» της έρευνας, τη μέθοδο, είναι αυτή που μπορεί να ρίξει φως στη διένεξη φιλοσοφικού και επιστημονικού λόγου, ίσως δε να παράσχει βοήθεια ως προς τη λύση του αδιεξόδου.6 Μεθοδολογικά, στις επιστήμες της κοινωνίας εφαρμόστηκε σε μεγάλο βαθμό η θετικιστική κατεύθυνση των φυσικών, προκειμένου να κατοχυρωθεί η «επιστημονική» τους αυτονομία (Jacoby 2009: 30). Τούτο σημαίνει πως στο εργαστήριο επιδιώχθηκε η «προσομοίωση» της φύσης, την ίδια στιγμή που η κοινωνία επιχείρησε την «αναστοχαστική» προσέγγιση σε συνθήκες εργαστηρίου! Το δεύτερο ασφαλώς απεδείχθη εκ των πραγμάτων σχεδόν ακατόρθωτο. Οι ασυνέχειες, οι ασυμμετρίες και οι μετασχηματισμοί υπό τη μορφή «καταστροφών», έστω και αν αυτοί εκφράζονται με «ανθρωπομορφικό» λεξιλόγιο – για να θυμηθούμε μια άκρως ενδιαφέρουσα και αδίκως λησμονημένη θεωρία περί των ασυνεχών μεταβολών (Thom 1985: 38), χαρακτηρίζουν το γίγνεσθαι όπως γίνεται αντιληπτό στην κοινωνιολογία, την οικονομία, την πολιτική θεωρία κλπ. Αναπόφευκτη, ως εκ τούτου, η προσφυγή στο «μετα-», ήτοι στις «αφηρημένες» κοσμοθεωρίες που συγκλίνουν σε ένα και μόνο κέντρο, τη φιλοσοφία, μια θεωρητική ανασύνταξη που προκάλεσε τη διαρκή κριτική των φυσικών επιστημόνων ως προς την επιστημονική της επάρκεια. Για να το θέσω με τους όρους της μαρξιστικής σκέψης, το ποσοτικό έγινε ποιοτικό, αλλά το αντίστροφο ουδέποτε επετεύχθη πλήρως… Δίχως να δικαιώσει τελικά πολιτικά το δεσποτισμό που καλυπτόταν πίσω από τον «διαλεκτικό υλισμό», το αξίωμα της «διαλεκτικής της φύσης» για τη μετατροπή του «ποσοτικού» σε «ποιοτικό» επιβεβαιώθηκε

004:Layout 1

5/26/11

4:16 PM

Page 47

Ο ρομαντισμός και ο θετικισμός απέναντι στο «ψηφιακό» σύμπαν

μεν στις διαδικασίες συσσώρευσης της «πολιτικής οικονομίας», εντούτοις η ανάστροφη πορεία δεν επετεύχθη ποτέ ολοκληρωτικά: η καθολική μετάβαση από την εποπτική πληρότητα του «ποιοτικού» σε αξιόπιστα «ποσοτικά» μεγέθη απέτυχε παταγωδώς (πρβλ. Thom 1985: 145-153). Προφανώς, το πρόβλημα δεν πέρασε απαρατήρητο: στο βαθμό που η μαρξιστική και η αντιεξουσιαστική οπτική στις επιστήμες της κοινωνίας περιχαρακώθηκε σε σχέση με τον θετικισμό που καταφάσκει την καθεστηκυία τάξη πραγμάτων, η μέθοδος έγινε και πάλι το ζητούμενο.

VI Στο επόμενους μήνες θα δημοσιευτεί μια σύντομη μελέτη του υπογράφοντος, η οποία έχει ως αντικείμενο τη «γενεαλογία» της έννοιας της «αρνητικότητας» και γενικότερα της διαλεκτικής μεθόδου, από τον Marx στους «καταστασιακούς» (Σέργης 2010α). Στο άρθρο επιχειρώ να ενοποιήσω το συγκεκριμένο ρεύμα σκέψης, με κριτήριο τη διαρκή αναθέρμανση του ενδιαφέροντος για τον εγελιανισμό. Επιγραμματικά αναφέρω εδώ πως, συμφωνώντας με τις πρώτες μεταπολεμικές αναζητήσεις του Herbert Marcuse, στο κείμενο αναπτύσσονται τα επιμέρους τεκμήρια του ισχυρισμού, σύμφωνα με τον οποίο ο «αριστερός εγελιανισμός»7 υπήρξε η μόνη ορθολογικά εναργής και συγκροτημένη μέθοδοςαπάντηση στο θετικισμό. Υπό τις ανωτέρω προϋποθέσεις, δεν είναι συμπτωματικό το ότι ο μαρξιστής Goldmann, που διατύπωσε τη μομφή κατά των θετικών επιστημών όσον αφορά την απουσία «αξιολογικής κρίσης», αποτελεί εμβριθή μελετητή του Luk cs, του ανανεωτή του εγελιανισμού, μολονότι ο ίδιος δεν συμμερίζεται όλο το εύρος της λουκατσικής ερμηνείας επί του «εγελιανού μαρξισμού». Ειρήσθω εν παρόδω, η διένεξη μεταξύ των ρομαντικών-«ελευθεριακών –τάση η οποία συχνά κινείται στη μεθόριο μεταξύ μαρξιστικής και αντιεξουσιαστικής κριτικής– και των θετικιστών, «δεξιών» ή «αριστερών», καθορίζεται εν πολλοίς από το πώς θα διαταχθούν ανά ζεύγη τα συνθετικά της τριάδας: «μαρξισμός-λενινισμός-σταλινισμός», μια πολιτικού χαρακτήρα διάζευξη που παρά τα φαινόμενα παραμένει επίκαιρη στο «ψηφιακό σύμπαν» των καιρών μας εντούτοις η συζήτηση του ζητήματος εκτρέπεται από τα όρια της παρούσας εργασίας. Τέλος, είναι εξαιρετικά δηλωτικό της απόστασης που εξακολουθεί να χωρίζει τη φιλοσοφική από την επιστημονική μέθοδο το ότι η σύντομη απόπειρα «ιστορικοποίησης» της έρευνας στις φυσικές επιστήμες δεν ξεκίνησε από τις τελευταίες αλλά από την όμορη φιλοσοφία…

004:Layout 1

5/26/11

4:16 PM

Page 48

Νίκος Τζ. Σέργης

VII Η παρούσα επιχειρηματολογία θα φανεί ενδεχομένως «εκτός εποχής» στους θιασώτες του θετικισμού σήμερα – έστω και αν προέρχονται από τον μαρξισμό!, ωστόσο πρόκειται απλώς για αναψηλάφηση μιας συζήτησης σημαντικής για τον προηγούμενο αιώνα, τις οποίας οι σημερινές διαστάσεις είναι αδύνατον να αναπτυχθούν εδώ με πληρότητα. Για να διασκεδαστούν οι τυχόν ενστάσεις, αναφέρω απλώς ότι, εν όψει της αμεσότητας του οικολογικού προβλήματος, μελλοντικά ο προβληματισμός για την κτήση και την εκμετάλλευση των «μέσων παραγωγής» θα μεταφερθεί ενδεχομένως στο πλαίσιο μιας νέας συζήτησης για την καταστροφή των «μέσων παραγωγής», διάσταση την οποία προς ώρας μονοπωλούν οι new age θιασώτες του «πρωτογονισμού» (Alain 2009) πέραν του Ατλαντικού, διεγείροντας τα υπέρμετρα «θετικιστικά» αντανακλαστικά σε υποστηρικτές άλλων εκφάνσεων του αναρχισμού (Bookchin 2010). Ίσως παράλληλα να είναι παρακινδυνευμένη η εξέταση του θέματος υπό το πρίσμα της «διαλεκτικής» μεταξύ «ρομαντικού αντικαπιταλισμού» και θετικισμού σήμερα. Παρά ταύτα και παρότι δεν έχει συγκροτηθεί στις μέρες μας εκείνο το πεδίο της επιχειρηματολογίας όπου θα εκτιμηθούν οι παράμετροι της εν λόγω ανοιχτής διένεξης, ισχυρίζομαι πως τούτο αποδεικνύεται απολύτως αναγκαίο ελέω της καλπάζουσας διάδοσης της νέας τεχνολογίας. Απέναντι στο διαρκώς επίκαιρο ερώτημα του Τσερνιτσέφσκι «Τι να κάνουμε;» – είτε συμμερίζεται κανείς την απόκριση του Λένιν είτε όχι, η πρόσφατη διαμάχη ως προς τη λειτουργία του αθηναϊκού Indymedia είναι εν προκειμένω χαρακτηριστική. Ακόμα και αν κάποιος είναι «ρομαντικός» νοσταλγός του χειρογράφου, όπως ο υπογράφων, ή «τεχνοφοβικός» απέναντι στη λαγνεία της οθόνης – που δεν είμαι!, η κραυγή της Ακροδεξιάς κατά του δημοφιλούς ιστοτόπου, με τις αμφιλεγόμενες έστω αναρτήσεις, αρκεί για να δημιουργήσει υποψίες σχετικά με τη σκοπιμότητα της νεοφασιστικής απειλής. Από την άλλη, είναι γεγονός πως, παρά τη φαινομενική ελευθερία που παρέχει, το Διαδίκτυο είναι απολύτως επιτηρούμενο –εσχάτως και με τη βούλα του νόμου– καθώς το στίγμα του εκάστοτε χρήστη μπορεί αυτοστιγμεί να φακελωθεί. Συζητάμε μεν ελεύθερα, αλλά σε ένα περιβάλλον γεμάτο με απειροστές κάμερες και μικρόφωνα, όπου καταγράφονται οι συναναστροφές, οι συνήθειες, οι έξεις, οι πολιτικές μας απόψεις κλπ. Παράλληλα, χωρίς το Δίκτυο, μεγάλο μέρος της λεγόμενης «αντι-πληροφόρησης» θα ήταν αδύνατο να διακινηθεί στο χρόνο που απαιτείται, προκειμένου η κοινωνία να ανταποκριθεί στον αστραπιαίο σήμερα «θεαματικό χρόνο» της εξουσίας – ας επικαλεστούμε για άλλη μια φορά τους «Situationniste».

004:Layout 1

5/26/11

4:16 PM

Page 49

Ο ρομαντισμός και ο θετικισμός απέναντι στο «ψηφιακό» σύμπαν

Συμπερασματικά, το μελλοντικό πεδίο αναμέτρησης μεταξύ της φιλοσοφικής-πολιτικής μεθόδου για τη «μεταμόρφωση» της κοινωνίας και του «εργαλειακού ορθολογισμού» ίσως να μην βρίσκεται στη διαφιλονικούμενη περιοχή μεταξύ θετικιστών και «ρομαντικο-διαλεκτικών». Εντούτοις, η στάση που θα κρατήσει η «σκεπτόμενη ανθρωπότητα» απέναντι στην κυρίευση του χρόνου και της επι-κοινωνίας από τις αυτόνομα εξελισσόμενες τεχνολογίες, πιστεύω ότι θα παίξει τον ρόλο της. Στο ψηφιακό σύμπαν όπου εγκλωβίστηκε αστραπιαία η καθημερινή ζωή του σημερινού ανθρώπου, οι «ανάγκες» και η διείσδυση της τεχνολογίας στον πάλαι ποτέ «ελεύθερο χρόνο», καθορίζονται αποκλειστικά από τις σκοπιμότητες του κεφαλαίου – είναι γνωστό ότι η τεχνογνωσία της κινητής τηλεφωνίας υπήρχε αρκετά χρόνια πριν από τη διάδοσή της. Παράλληλα, όσο οι επιστήμες της κοινωνίας και οι φυσικές επιστήμες θα ομφαλοσκοπούν αυτιστικά στην αναπαραγωγή της μεθόδου τους, αφ’ ενός η «πρόκληση» των μαρξιστών κοινωνιολόγων θα παραμένει αναπάντητη, αφ’ ετέρου η μαρξική κριτική στην «αφηρημένη φιλοσοφία» θα ταλαντεύεται κοινωνικά εκτός της σύζευξης «θεωρίας» και «πράξης». Εν τέλει, το παράδοξο είναι ότι αν η αντιπαράθεση των μεθόδων φτάσει στη «συμφιλίωση» διά μέσου της επίλυσης της σύγκρουσης θετικιστών και μη, ήτοι διά μέσου της προμηθεϊκής «κλοπής» της τεχνολογίας προς όφελος της ελεύθερης κοινωνίας, ο Marx θα γίνει για άλλη μια φορά επίκαιρος. Εάν πάλι όχι, ίσως τότε χρειαστεί να επανεξετάσουμε το περιεχόμενο στο δεύτερο συνθετικό του δημοφιλούς πλέον συνθήματος: «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα»…

Σημειώσεις 1 Ανοιχτό ζήτημα παραμένει η σχέση του ρομαντισμού με τη «νεωτερικότητα», κατά πόσον δηλαδή η ρομαντική αντίδραση είναι «αντιδιαφωτιστική» ή αποτελεί απλώς «αυτοκριτική» της (μετα)νεωτερικότητας (Löwy-Sayre 1999: 91), εντούτοις η εξέταση του ζητήματος δεν σχετίζεται άμεσα με την παρούσα εργασία. 2 Λίγα χρόνια νωρίτερα, ο Ούγγρος μαρξιστής αποκάλεσε τη συγκεκριμένη στάση απέναντι στον καπιταλισμό «πρωτόγονο ουτοπισμό» (Lukács 1961: 17), με έναν χαρακτηρισμό σαφώς λιγότερο κομψό, εκ τούτου άλλωστε δεν έτυχε και του σχολιασμού που γνώρισε ο ομόλογός του… 3 «Η διαλεκτική αντιπροσωπεύει την αντεπίθεση εναντίον κάθε είδους θετικισμού» (Marcuse 1985: 44). Πρβλ. Horkheimer 1984: 36, 53, 151. 4 Οι θερινές συναντήσεις της Ελάτης σε συνδυασμό με τα δημοσιευμένα αποτελέσματα θα πρέπει να συμπεριληφθούν στις εξαιρέσεις του κανόνα. 5 Μεθοδολογικά, αυτό μεταφράζεται στη θεμελιώδη αρχή ορισμού της ιστορίας της φιλοσοφίας, σύμφωνα με την οποία η φιλοσοφία ισοδυναμεί με την ιστορία της μέσω μιας αμφιμονοσήμαντης αντιστοιχίας.

004:Layout 1

5/26/11

4:16 PM

Page 50

Νίκος Τζ. Σέργης

6 Προς αποφυγήν παρεξηγήσεων, επισημαίνω ότι οι επιστήμες της κοινωνίας εκλαμβάνονται εδώ ως αυτονομημένες συνιστώσες μιας ευρύτερης οικογένειας, της φιλοσοφίας. 7 Η διεύρυνση της ισχύος του όρου «αριστερός εγελιανισμός» βαρύνει ασφαλώς τον υπογράφοντα και όχι τον μέντορα της αμερικανικής «Νέας Αριστεράς» του ’70.

Βιβλιογραφικές αναφορές Alain, C. et al. (2009), Αναρχισμός vs. πρωτογονισμός, μτφρ. Σπ. Κουρούκλης, Στάσει Εκπιπτόντες, Αθήνα. Βουαγιέ, Ζ.Π. (1987), Αναφορά πάνω στην κατάσταση των ψευδαισθήσεων μέσα στο κόμμα μας κι αποκαλύψεις σχετικά με την αρχή του κόσμου, μτφρ. Ν. Κούρκουλος, Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα. Bookchin, M. (2010), Μαρξισμός και αναρχισμός, μτφρ. Α. Φωτάκης, Ν.Τζ. Σέργης, επιμ.-επίμ. Ν.Τζ. Σέργης, Ισνάφι, Ιωάννινα. Bottomore, T. (1976), Κοινωνιολογία και μαρξισμός, μτφρ. Ν. Κολοβός, Πύλη, Αθήνα. Horkheimer, M. (1984), Φιλοσοφία και κοινωνική κριτική, μτφρ. Α. Οικονόμου, Ζ. Σαρίκας, Ύψιλον, Αθήνα. Feyerabend, P. (1986), Γνώση για ελεύθερους ανθρώπους, μτφρ. Γ. Τζαβάρας, Σύγχρονα Θέματα, Θεσσαλονίκη. Goldmann, L. (1971), Ανθρωπιστικές Επιστήμες και Φιλοσοφία, μτφρ. Ε. Καφετζέλλι, 70, Αθήνα. Jacoby, R. (2009), Η διαλεκτική της ήττας. Περιγράμματα του δυτικού μαρξισμού, μτφρ. Β. Τομανάς, Νησίδες, Θεσσαλονίκη. Lavrov, P. (1967), Historical Letters, University of California Press, Berkeley-Los Angeles. Löwy, M., Sayre, R. (1999), Εξέγερση και Μελαγχολία, μτφρ. Δ. Καββαδία, Εναλλακτικές, Αθήνα. Lukács, G. (1978), «Πρόλογος (1961)», στο Η θεωρία του μυθιστορήματος, μτφρ. Σ. Βελέντζας, Άκμων, Αθήνα. Lukács, G. (1975), «Πρόλογος (1967)» (= «Η μαρξιστική μου εξέλιξη: 1918-1930»), στο Ιστορία και Ταξική Συνείδηση, μτφρ. Γ. Παπαδάκης, Οδυσσέας, Αθήνα. Marcuse, H. (1985), Λόγος και Επανάσταση, μτφρ. Γ. Λυκιαρδόπουλος, Ύψιλον, Αθήνα. Marx, K. (1975), Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα, μτφρ. Μπ. Γραμμένος, Γλάρος, Αθήνα. Νούτσος, Π. (1988), Karl Marx. Ο κριτικός της ιδεολογίας, Θεμέλιο, Αθήνα. Νούτσος, Π. (1998), Οδηγός ερευνητικής μεθοδολογίας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα. Παπαϊωάννου, Κ. (1992), Η αποθέωση της Ιστορίας, μτφρ. Σπ. Κακουριώτης, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα. Παπαϊωάννου, Κ. (2009), Μαρξ και Μαρξισμός, τ. 1: Οντολογία και Αλλοτρίωση, μτφρ. Β. Τομανάς, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα. Ρουσόπουλος, Γ. (1998), Αναλυτική της Παράστασης, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα. Riesman, D. (2001), Το μοναχικό πλήθος, μτφρ. Β. Τομανάς, Νησίδες, Θεσσαλονίκη. Σέργης, Ν.Τζ. (2010), «Το ‘ασύμβατο’ επιστημονικού και φιλοσοφικού λόγου (;) Ο ‘καθολικός’ στοχασμός του Βενιαμίν Λέσβιου», στο Πρακτικά του Πανελληνίου Συμποσίου: Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Η περίπτωση του Βενιαμίν Λέσβιου, Μυτιλήνη (υπό έκδοση). Σέργης, Ν.Τζ. (2010α), «Η εγελιανή έννοια της ‘αρνητικότητας’ στις κοινωνικές επιστήμες: από τον ‘αριστερό εγελιανισμό’ στους ‘καταστασιακούς’», Νέα Κοινωνιολογία. Thom, R. (1985), Μαθηματικά πρότυπα της μορφογένεσης, μτφρ. Σπ.Ν. Πνευματικός, Σ.Χ. Δεληβογιατζής, Γ.Α. Πνευματικού, Αθήνα.

005:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 51

Critical Science & Education 11/2011, 51-82

Rethinking Critical Pedagogy: Socialismo Nepantla, and the Specter of Che Nathalia Jaramillo Purdue University

Peter McLaren University of California It is difficult to imagine a more ominous time to be addressing the importance of indigenous knowledges and the struggle against imperialism, neoliberal capitalism and what Peruvian scholar Anibal Quijano (1998) describes as the “coloniality of power”. We are challenged into believing that we live in anything but a racist state when anti-immigration zealots are sporting “Kill a Mexican Today?” shirts, when talk show hosts are calling for citizens to arm themselves in a defense of the border with Mexico (one Arizona talk show host, Brian James, even urged listeners commit murder when he advocated that they converge on the border one day a week with high-powered weapons [he described what ammunition to use so that the shots were sure to be fatal] and shoot to kill those who dared cross the line), when members of Jim Gilchrist’s neo-fascist The Minuteman Project are organizing for-profit human safaris where U.S. citizens can join them in capturing undocumented Mexicans who have managed to cross illegally into the United States, when a family-owned Mexican restaurant near San Diego is firebombed and the words “Fuck Mex” spray-painted on the walls (Ross 2006), when vigilante ranchers such as Roger Barnett are accused of terrorizing the children of undocumented workers with a loaded AR-15 automatic rifle, when there is a sickening boost in popularity for the Internet video game, “Border Patrol”, a Flash-based game (complete with splattered blood) that lets players shoot at undocumented Mexican immigrants as they try to cross the border into the United States, when the quiet Pennsylvania town of Hazleton, infamous for its “Illegal Immigrant Relief Act” that imposes penalties and businesses and landlords to deter them from hiring or renting rooms to undocumented immigrants, declares that as part of a citizen-organized public awareness program to demonstrate the town’s “zero tolerance” policy towards undocumented immigrants, it is banning Santa Claus this Christmas, and when over thirty other towns are considering

005:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 52

Nathalia Jaramillo, Peter McLaren

similar laws to the Illegal Immigrant Relief Act to drive out undocumented workers. Immigration agents are sweeping through towns across the United States and, without warrants, seizing Latina/os from homes and factories. A recent roundup of undocumented workers in New Bedford, Massachusetts, by Immigration and Customs Enforcement (ICE) agents saw 361 workers from Guatemala, Honduras, El Salvador, Brazil, Cape Verde and Portugal taken to Fort Devins in the Boston area and then shipped to prisons in Texas and Albuquerque, New Mexico. Nursing infants were separated from their mothers, and children were left in schools and day care centers while their parents were being detained. ICE even tried to pressure the New Bedford Division of Social Services to put these motherless and/or fatherless children into foster homes. These actions bring to mind Herbert Hoover’s Mexican Reparation campaign during the Great Depression that oversaw the deportation of two million Mexicans and Mexican Americans (sixty percent of whom were children born in the United States while the rest were mostly US citizens), the deportation of Chinese immigrants from over two hundred towns at the turn of the century and the creation of the “anti-Coolie” League and vigilante committees such as the “601” – six feet under, zero trial, one bullet. Recently the Ku Klux Klan and the American Nazi Party announced in front of a burning cross to ABC Evening News that since they began assaulting, torching and “bleaching” Latinos, their membership has grown by 40 percent (Pfaelzer 2007). With undocumented maids and housekeepers taking care of their children for the evening, ruling elite couples in New York can flock to the Algonquin Hotel where they can purchase a $10. 000 “martini on a rock’”(that comes with a diamond at the bottom of the glass), or attend many of the elite eateries of Manhattan that serve up 50 dollar hamburgers, thousand dollar omelets, or Bling mineral water at 90 dollars a bottle. Those of us who work in the field of critical pedagogy are acutely aware of how the recent climate of anti-immigration and vigilante justice constrains the development of an informed, critical citizenry and instead further enables the naturalization of racialized capitalist social relations. Critical pedagogy is best understood in relation to that from which it departs: mainstream-oriented pedagogy that seeks accommodation with the interestgroup political system that populates the dark chambers of corporate capital. While critical educators are hospitable to efforts at progressive educational reform, even those incremental reforms that are fought for tooth and nail from

005:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 53

Rethinking Critical Pedagogy

the ground up in local educational wards, not all of them are committed to a project that seeks to transform the very system of capital from which they attempt to wrest their reforms. While all critical educators can, to a large extent, agree with making education a theme-driven, student-centered, humanizing experience by ridding pedagogical practices of their necromania (authoritarian teaching methods and “banking” practices where knowledge is deposited into what is perceived to be the empty heads of the students), not all of these same educators agree about the kind of society that critical pedagogy would like to take part in creating. To seek to create a post-capitalist society is, for many critical educators as well as mainstream educators, to mistake for reality a pipedream conjured from the rusted hookahs of professeurs radicaux des années 60 and their misguided acolytes of today. It is to join the chorus of the often-raised and constantly repeated objections to socialism as an enemy of democracy that would create a society of idlers and parasites, utopian navel-gazers and heartless bureaucrats seeking to maintain a hollow co-existence –an intoxicating drabness– among its lifeless masses. Finding such objections untenable, we have named the society that we seek to create with the help of critical pedagogy a socialist one, and our work draws widely upon the socialist tradition. Because socialism is not an endpoint but an unfinished process that demands criticism in order to develop, we prefer to see it as a form of perpetual pedagogy. As educators interested in an analysis of subjective formation and our self-constitution as social agents within the totality of capitalist social relations, we have followed the work of those scholars who have begun to explore the intersection of nationalism, imperialism and subjective formation as these have been impacted by contemporary geopolitics and the struggle among the oppressed for liberation. The work of these scholars has made important contributions to our understanding of the intersection between human agency and social, cultural, and institutional relations. What we have discovered is that ideas not only seek to be made into reality (through “hechos” or concrete actions) but reality itself reaches out to be made into an idea. Without such a reaching out, we are left only with empty gestures or disconnected, circular lucubrations. When these two processes occur simultaneously (we could even say dialectically) we call this praxis, and when praxis occurs in the context of class struggle, we call this a revolution. In this respect, reality does not need to accommodate or adjust itself to socialism, rather, socialism is reality coming into existence through the efforts of those who wish to expand the conditions of possibility for social justice and human freedom.

005:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 54

Nathalia Jaramillo, Peter McLaren

Capitalist social relations of production and accumulation have generated and continue to ignite global crises of over-production and over-accumulation. On the horizon loom more wars and devastation more terrible than have ever been imagined by our most prescient science fiction writers. The U.S. military’s geopolitical struggle for strategic advantage in regions throughout the world that contain scarce resources such as oil, natural gas and water, the by-any-meansnecessary-strategy that the transnational capitalist class is ready to exercise on its own behalf in the face of U.S. and world economic stagnation, and the frenetic forward momentum of the U.S. war machine since the demise of the Soviet Union have all set the stage for what John Bellamy Foster (2005) calls “naked imperialism” – the vicious imperialistic pursuit of U.S. global hegemony. Against this brute panorama stretching its reach across the planet and its inhabitants, we bring into focus the seldom cited domains of class and class consciousness in rethinking critical pedagogy towards a socialist future.

From Class Consciousness to Nepantlismo One of the key areas of inquiry in our attempt to understand the formation of subjectivity and human agency, has been that of class consciousness. Our application of the term class consciousness proceeds from the larger social formation of capitalism in reference to the dialectical relations that both constrain and broaden the conditions for classed societies to enact processes for social change. Contrary to orthodox conceptions of class as a set of individual or collective economic expressions (e.g. I, we, reproduce capital) or the Weberian-derived formulations of class as a contingent effect of culture and market forces upon lifestyle and consumption habits, status or social prestige, we discuss class in relationship to ownership of the means of production and whether or not individuals and groups are dependent upon wage labor to survive and discuss class consciousness in terms of a collective topography reflective of the means that shape ontological existence. Following Bertell Ollman (1993), our understanding of class is derived from a sense of place within the capitalist social structure. Composed of real people who cohere around the qualities of individuals that constitute a particular group formation, class underscores “the relation to the group, qua group, to a central organizing function of the system”. On this point Bertell Ollman is particularly insightful:

005:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 55

Rethinking Critical Pedagogy

“[…]it is not enough to treat people as embodiments of social-economic functions. As much as this helps us understand their conditions, the pressures they are under, and their options and opportunities, the people involved must still respond to these influences in ways that make what is possible actual. Here, class is a quality that is attached to people, who posses other qualities –such as nationality, race or sex, for example– that reduce and may even nullify the influence on thinking and action that comes from their membership in the class. Conceived as a complex social relation, in line with Marx’s dialectical outlook on the world, class invites analysis as both a function and a group, that is to say, from different sides of this relation”.

In Ollman’s terms, class consciousness refers both to one’s objective condition (function/place) and subjective formation (social relations). More specifically, Ollman notes that class consciousness “refers to how, when, from and towards what a whole class of people are changing their minds”. Ollman emphasizes class consciousness in relation to a group in his effort to denote the collective and interactive processes of coming to know and act upon the world. The way in which people organize often takes place across various dimensions –ethnicity, gender, nationality– but as Ollman notes, the objective interests of people return to the organizing function of class membership in capitalist society. In other words, while social movements and group formations are grounded in multiple orientations they maintain an operational movement within, against, or in transcendence of capitalism. Class underscores a person’s relation to the material world. The liberal/postmodern tendency to reduce class to a “mode of social differentiation” along with race, gender and sexuality neutralizes the perennial effects of the capitalist system and distills cultural differences into their “proper niches” without highlighting the common object of theorization that emerges from their condition (San Juan 2004). Critical pedagogy intervenes in this encounter in its attempt to establish the pedagogical conditions whereby the authentic specificity of realities lived and histories known can be utilized to recuperate a vision of the world outside of the capital-labor relation. As Ollman notes, a look into class consciousness as an evolving process is not a facile form of utopian thinking. On the contrary, an analysis of class consciousness as an act which leads to transformative action requires an understanding of “becoming” as a form “assumed by the future within the present, and as such affects how we understand the present, how we should study it, and what we can do to help change it”. The study of class consciousness is simultaneously a look into capitalist society, into “how it works and

005:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 56

Nathalia Jaramillo, Peter McLaren

where it is tending, viewed from the perspective of that moment when the mass of workers have acquired the understanding that is necessary for engaging in revolutionary activity”. The study of class consciousness is not an abstract exercise; it is a rigorous and purposeful analysis of the living material conditions that shape the collective thinking and organization of classes, while simultaneously addressing the potential of the working class to defeat the capitalist class. This brings our attention to the importance of understanding the different modalities in which consciousness emerge, from the real and lived expressions of human agents to an analysis of the social structures that supply the “breathing matter” through which people make sense of the social world. A study of class consciousness without a due consideration of the various vectors that mark our daily living conditions fails to adequately grasp the explanatory power of class consciousness and its radical potential for enacting change. Class consciousness allows us to investigate and analyze multiple identity formations within against the global backdrop of capitalist society. It is in the dialectical interchange “betwixt and between” agency and structure that a global consciousness can surface in our collective push towards creating the conditions in which we freely choose to construct, express and enact knowledge. Our work builds upon that of Ollman, who details workers’ class consciousness as the site of revolutionary activity. We extend his analysis of class consciousness to those sites embedded within and in opposition to the broader capitalist social order. We recognize the importance of studying class consciousness from the standpoint of workers in the forms in which it exists, but we also contend that it is necessary to understand class consciousness from the very sites in which subjectivities are formed and contested, in the formal and informal educational spaces of social struggle. Our goal in all of this is to develop critical pedagogies that connect the language of everyday experiences to the larger struggle for autonomy and social justice carried out by groups with an emphasis on the creative capacity of all individuals to create democratic social formations able to address local needs in the context of a larger project of human emancipation by means of political transformation. The questions that guide such a pursuit can be framed as follows: How do we find relevance and meaning in a social universe that denies our capacity to develop our humanity? How do we challenge a culture that nourishes a shameless politics of the lowest common denominator, a politics that has gutted democracy of any foundation for human decency, a foundation abandoned a feckless official opposition? How do we transform a social uni-

005:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 57

Rethinking Critical Pedagogy

verse that gives us the capacity for community, solidarity and freely associated labor but that denies us the social relations that make this a real possibility and that fails to pose the question: How does society shape me in ways that enable me to develop a consciousness of social justice but that socially constrain me from contributing to a more humane world? How do we create an alternative to capitalist society – a post-capitalist society? Finding answers to these questions requires that we undergo a systematic and profound process of coming to know the social world and the ways in which we are implicated in it. This is not a simple task; it requires that we simultaneously step within and outside the immediacy of the local environment that serves as the proximate architecture of our subjectivities. From within we can identify that which brings an uncanny sense of comfort and awareness in what we come to know as focalist approaches to knowledge, or the “local experience”. By ferreting out the instability within existing concepts of identity, we can locate and name its more tangible elements but doing so will only give us a narrow view or different nook from which to examine the totality of that experience. Once we step outside local frames of references we can call into question the deeper antagonisms of political consensus, exclusion and alliance-building. In rethinking critical pedagogy we must be able to recognize and respond to those antagonisms that prevent the self and the collective “we” from perceiving an interconnectedness to the larger horizon against which culture is contested and struggles for justice are pursued.

Towards a Nepantla Pedagogy Elsewhere we (McLaren and Jaramillo 2006, 2007) have discussed the importance of historical materialism in offering the means for “understanding the complex categories of identity based on race, ethnicity, sexuality and gender, not as autonomous formations but as interconnected processes within the larger dynamics of social relations” so that we are able to recognize “the particularity and relative autonomy of race without jettisoning the causal character of class relations” (Gonzalez 2004: 180-181). From such a perspective, reality is perceived not as an absolute truth but as “a set of processes” (Gonzalez 2004: 181). The purpose of historical materialist critique is not to “correct faulty ideas” (Gonzalez 2004: 182) analytically, but “to negate them” and demystify them (as ideological correlates of real social contradictions) and in doing so “to transform them qualita-

005:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 58

Nathalia Jaramillo, Peter McLaren

tively” (Gonzalez 2004: 182). Historical materialism attempts to reinstate the importance of foregrounding the role of relations of production in a field of multiculturalism that has, regrettably in our view, overemphasized contingency and the reversibility of cultural practices at the level of the individual at the expense of challenging the structural determinations and productive forces of capital, its laws of motion, and its value form of labor – a move that we believe has replaced an un-dialectical theory of economic determination with a poststructuralist theory of cultural determination, one that underestimates the ways in which the socalled autonomy of cultural acts are already rooted in the coercive relationships of the realm of necessity. Indeed, questions of whose voice is heard and what knowledge is valued are important, but they cannot ultimately obfuscate the underlying sources of oppression (Grande 2004). On the question of voice, we recognize the ongoing need for developing languages of critique and resistance that help configure the relation between the self –as a racialized, indigenous, gendered and alienated body– and the larger totality of social relations. These languages of critique and resistance progress from the cognitive schemas of how we see and subsequently live in the world. For us, this means boundaries must be breached from the outside to the inside, while retaining a sense of “within” that organically constitutes the self. In advancing a historical materialist position, we are compelled to reflect upon dimensions of social life that bring into central focus the liminal or border zones of identity, voice, agency and resistance that can also recuperate the spiritual, temporal and physical realms that have been forcibly erased through an ethnocentric colonialist perspective. We are aware that just as we are located as subjects of enunciation with the global division of labor, we are also organized racially and geopolitically. As Ramon Grosfoguel (forthcoming) notes: “By hiding the location of the subject of enunciation, European/Euro-American colonial expansion and domination was able to construct a hierarchy of superior and inferior knowledge and, thus, of superior and inferior people around the world. We went from the 16th century characterization of ‘people without writing’ to the 18th and 19th century characterization of ‘people without history’, to the 20th century characterization of ‘people without development’ and more recently, to the early 21st century of ‘people without democracy’. We went from the 16th century ‘rights of people’ (Sepulveda versus de las Casas debate in the school of Salamanca in the mid-sixteenth century), to the 18th century ‘rights of man’ (Enlightenment philosophers), and to the late 20th century ‘human rights’.

005:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 59

Rethinking Critical Pedagogy

All of these are part of global designs articulated to the simultaneous production and reproduction of an international division of labor of core/periphery that overlaps with the global racial/ethnic hierarchy of Europeans/non-Europeans”.

These insights of Grosfoguel are important, since they give strategic centrality both to the global division of labor under neoliberal capitalism and also point to how the global labor force is articulated within a racist and patriarchal logic of core/periphery that weighs heavily with colonial history. Grosfoguel (forthcoming) notes that “the racial/ethnic hierarchy of the European/non-European divide transversally reconfigures all of the other global power structures. What is new in the ‘coloniality of power’ perspective is how the idea of race and racism becomes the organizing principle that structures all of the multiple hierarchies of the world-system […] the different forms of labor that are articulated to capitalist accumulation at a world-scale are assigned according to this racial hierarchy; coercive (or cheap) labor is done by non-European people in the periphery and ‘free wage labor’ in the core. The global gender hierarchy is also affected by race: contrary to pre-European patriarchies where all women were inferior to all men, in the new colonial power matrix some women (of European origin) have a higher status and access to resources than some men (of non-European origin). The idea of race organizes the world’s population into a hierarchical order of superior and inferior people that becomes an organizing principle of the international division of labor and of the global patriarchal system. Contrary to the Eurocentric perspective, race, gender, sexuality, spirituality, and epistemology are not additive elements to the economic and political structures of the capitalist world-system, but an integral, entangled and constitutive part of the broad entangled ‘package’ called the European modern/colonial capitalist/patriarchal world-system…”

Grosfoguel draws a great deal upon the important work of Anibal Quijano’s (1991, 1993, 1998, 2000; Quijano and Wallerstein 1992). Quijano’s (1993) concept of “structural heterogeneity” is especially salient for our purposes, in that it “implies the construction of a global racial/ethnic hierarchy that was simultaneous, coeval in time and space, to the constitution of an international division of labor with core-periphery relationships at a world-scale” (Grosfoguel forthcoming). The accumulation of capital needs to be seen as constituted by and entangled with a racist, homophobic and sexist global ideologies that were part and parcel of European colonial expansion. Quijano’s (1993) notion of the “colonial-

005:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 60

Nathalia Jaramillo, Peter McLaren

ity of power” postulates “that there is no overarching capitalist accumulation logic that can instrumentalize ethnic/racial divisions and that precedes the formation of a global colonial, eurocentric culture” (Grosfoguel forthcoming). As Grosfoguel (forthcoming) maintains, Quijano’s notion that racism is constitutive and entangled with the international division of labor and capitalist accumulation at a world-scale suggests that multiple forms of labor co-exist within a single historical process and that “free” forms of labor were assigned to the core or European origin populations and “coerced” forms of labor assigned to the periphery or non-European populations according to the racist Eurocentric rationality of the “coloniality of power”. Arguing that there exists no linear teleology between the different forms of capitalist accumulation (primitive, absolute and relative, in this order according to some forms of Marxist Eurocentric analysis), Quijano asserts that the multiple forms of accumulation also co-exist simultaneously, are coeval in time. Seen as a long-term trend, the “violent” (called “primitive” accumulation in Eurocentric Marxism) and “absolute” forms of accumulation are predominant in the non- European periphery while the “relative” forms of accumulation predominate in the “free” labor zones of the European core (Grosfoguel forthcoming.). This brings us in direct contact in our work with indigenous, feminist and anticolonial articulations of the self and the social as we uncover the boundaries in which difference is expressed (Jaramillo in progress). To illustrate this point we bring into discussion the work of the late Gloria Anzaldua on the theory of nepantla. At the beginning of the 16th century, las indigenas in Mexico under Spanish conquest and la conquista spiritual (see Leon-Portilla 1974) expressed their resistance to Christian beliefs through “nepantla.” Nepantla signified an intermediary space sin rumbo (a “borderland” of “betwixt-and-between”), as las indigenas shifted their cultural and spiritual practices to accommodate the Christian doctrines being imposed upon them. The teoria del nepantlismo cultural surfaced from direct Spanish-Christian conquest and force, a temporary refuge from the terminal effects of absolute refusal (physical death) and complete assimilation (spiritual death). In nepantla, las indigenas began to undo the trauma of colonization. Remaining faithful to their hearts and in honor of their spirits, they acquired the determination and ability to resist the religious practices and rituals not of their own making (Leon-Portilla 1974). Centuries later, Anzaldua drew on la teoria del nepantlismo to “represent psychic/spiritual/material points of potential transformation” (Keating 2006: 8). Nepantla was Anzaldua’s attempt to

005:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 61

Rethinking Critical Pedagogy

“theorize unarticulated dimensions of the experience of mestizas living in between overlapping and layered spaces of different cultures and social and geographic locations, of events and realities – psychological, sociological, political, spiritual, historical, creative, imagined” (176). For Anzaldua nepantla represented the “zone between changes where you struggle to find equilibrium between the outer expression of change and your inner relationship to it” (Anzaldua 2002: 548-549). And through nepantla, nepantleras emerged, los sabios de la comunidad, visionary cultural workers who risk self-isolation and shame to “see through restrictive cultural and personal scripts”, as they move beyond “what is” to “what could be”. We have expanded upon the concept of nepantla as a space where students and teachers can engage in a dialectics of negation, as nepantla opens up possibilities for potentially new and transformative social practices to emerge. Through an individual and collective refusal of dominative social and cultural practices, a politics of renewal is born where nepantleras can create the material-spiritual-psychic conditions for direct participation in a social world of their own making (Anzaldua 2002). For us, Anzaldua’s nepantla creates a context that enables teachers and students to mediate the schism between theory and practice as they move into less secure pedagogical processes. We extend Anzaldua’s concept of nepantla while building upon previous observations of the classroom as the site of liminality (McLaren 1986) in which both student and teacher become objects of study in relation to the conditions of their immediate environment and of the larger social totality. Nepantla brings into focus the contradictions embedded within cultural forms, as each individual experience is understood to be further mediated by overlapping spheres of identity. In nepantla, the silent amongst the voiceless can be heard, as no fragmented marker of identity goes unnoticed. Women contest the social forms that constitute their consciousness within the colonized group politic, the body exposes its racial and sexual configuration, and culture is released from its embeddedness in logocentrism. In turn, a much more fluid acumen circulates between social actors with the understanding that no single or unitary individual can separate herself from the vestiges of her past, the remnants of her present, or from the objects yet unrealized that call her from an unknown future. Inquiring into the silences and subjugated knowledges of the students, nepantla pedagogy is guided by a shared (yet necessarily partial) understanding of the global relations that shape the self and the collective “we”. Freeing the subject from constraints that limit one’s critical activity gives rise to questions about the self in relation to various social, cultural and institutional arrangements. We

005:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 62

Nathalia Jaramillo, Peter McLaren

begin to recognize that while we appear to live in a world of singular persons who alternatively occupy the position of speakers and listeners, we share a responsibility to each other. We also recognize that we forget our reciprocal accountabilities to each other because we too often confuse subjective, autonomous selfidentity with critical agency. Autonomous self-identity is what is historically and socially produced out of social contradictions and is presented as natural. The pursuit of autonomous self-identity is the opposite of the struggle for liberation. The space of nepantla enables students to recognize what they normally mis-recognize: that capitalist-patriarchal-imperialist relations are historically produced and serve to repress the empirically given: the “not yet” or “what could be” of revolutionary hope. For us, formal and informational education sites are transgressions towards nepantla, where theory interfaces with practice in a process of de-linking the self from the material architecture of oppression. La teoria del nepantlismo expands upon the conceptual terrain where subjects begin to mediate their social roles and practices through critical reflection and political antiracist, anti-capitalist, anti-imperialist struggle. In other words, they strive towards critical agency in a larger struggle that we would call socialismo nepantlismo. The notion of the unified self is a tautology that denies the reality of historical contingency. Nepantla pedagogy occasions its learners into knowing the way of historical contingency, a way of thinking about self and other and the relations between them through an analysis of the systems of mediation that sustain and reproduce them. Here our approach is similar to Baldacchino’s (2005) notion of finding pedagogical hope in groundlessness, that is, in a hope contained in the knowledge of the contingency of historical production (and the promise that the social can be reproduced anew in different social arrangements) and in the creation of a language able to re-articulate critical thinking beyond its current enmeshment in Cartesian reason’s sense of certainty and Euocentric arrogance. In this instance, nepantla pedagogy helps to develop an historical-contingency consciousness that rejects the certainty of Enlightenment reasoning and that supersedes the dialectical tension between subject and object. In other words, we as nepantleras are intent upon de-naturalizing the language of truth and certainty in so far as we evoke paradox and liminality and challenge the unitary cohesiveness of the self (i.e., the notion of a metaphysical self that exists prior to its enmeshment in the world of social relations). Nepantla pedagogy rejects a unitary ground (via the self-conceits of certainty) for enacting civic agency. Civic agency does not sever the subject from historical continuity, with the attempt to create a society predicated on the ‘new.’ The way we envision civic

005:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 63

Rethinking Critical Pedagogy

agency builds upon Marx’s attempt to create a society that is not premised on capital’s value form and class hierarchy (Fritsch 2005). Critical civic agency requires a movement outward to both analyze and undermine the material relations and structural edifices that condition our subjectivity a priori. In our work, this movement is directly connected to the development of class consciousness and class struggle. One challenge that we face (largely because we understand that structure and agency are mutually constitutive), is to ensure that nepantla pedagogy does not fall into a post-structuralist preoccupation with the primacy of discourse and a displacement of those social structures that invariably constrain and enable discourse. Nepantla pedagogy recognizes how social structures depend upon being reproduced by agency (via political passivity, the production of intransitive consciousness and by means of ideological hegemony) but also stresses how those very structures can be transformed by means of protagonistic class struggle. It is in this context that Nepantla pedagogy recognizes the positive relation inherent in the negative as in the supersession of alienation “through the supersession of the objective world in its estranged mode of being” (Marx 1973: 341), and primarily with respect to the alienated labor that characterizes the capitalist mode of production. Marx uses the metaphor of religion to articulate the concept of positive humanism: “atheism is humanism mediated with itself through the supercesion of religion whilst communism is humanism mediated with itself through the supercesion of private property. Only through the supersession of this mediation –which is itself, however, a necessary premise– does positively self-deriving humanism, positive humanism, come into being” (Marx 1973: 341342). In Capital, vol. 3, Marx stated: “The realm of freedom really begins only where labor determined by necessity and external expediency ends; it lies by its very nature beyond the sphere of material production proper [...] The true realm of freedom, the development of human powers as an end in itself, begins beyond it, though it can only flourish with this realm of necessity at its basis. The reduction of the working day is the basic prerequisite” (958, 959). The principles that guide our development of critical civic agency are those that the Bolivarian revolution in Venezuela have taught us: a commitment to struggle against racial, sexual, gender and economic exploitation; a principled and practical opposition to imperialism (both economic and military); a celebration of the rich diversity of global human struggle for a socialism for the 21st century, a struggle that will involve democratically organized mass movements dedicated to self-emancipation, direct participatory democracy and the pursuit of the expansion of human development for the purpose of creating a cultural of free-

005:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 64

Nathalia Jaramillo, Peter McLaren

dom; a commitment to communal ownership of social-economic resources and environment-friendly technologies that will respect and protect the integrity of ecosystems and the bio-cultural lifeworld (McNally 2006). These principles are all conjointly animated by Marxâ&#x20AC;&#x2122;s theory of social revolution: the self-emancipation of the working class through its own praxis. In our ongoing work in Venezuela, we have been greatly impressed by the Bolivarian Missions and their emphasis on human development and the creative capacity of all individuals to create democratic social formations able to address local needs in the context of a larger project of human emancipation by means of political transformation. These missions consist of anti-poverty and social welfare programs. We were able to visit one of them in particular, Mission Ribas, a two-year secondary school program (that teaches Spanish, mathematics, world geography, Venezuelan economics, world history, Venezuelan history, English, physics, chemistry, biology, and computer science), targets five million Venezuelan dropouts. This program has a Community and Social-labor Component, where groups use their personal experience and their learning to develop practical proposals to address the needs of their communities and nation. We were fortunate enough to join in a group discussion of this component of the program in Barrio La Vega, on September 11, 2006. The facilitator of the class began by asking participants to relate their memories about the significance of September 11 in their regional histories. Participants began to recollect the Chilean coup led by Augusto Pinochet backed by the United States in establishing a military dictatorship that lasted seventeen years. The discussion focused on the murdered and tortured victims under Pinochetâ&#x20AC;&#x2122;s rule, leading to what participants described as one of the bloodiest coups in Latin American history. From this discussion point people began to recollect their own resistance to the failed coup dâ&#x20AC;&#x2122;etat that marked Venezuelan history in the year 2002. Many of those seated in the open-aired classroom chronicled the day in which thousands marched down from the shantytowns hovering over the presidential palace to defy the presumed natural order of history and to reinstate their democratically elected president. Their narratives collided against the dominant tropes of history and experience that since 2001 locate terror and oppression within a Western Eurocentric topology. The point for the Bolivian educators was not to privilege one form of terror over another, but to recuperate their social struggle in relation to an unfolding epoch where terror is presumed to exist outside the chronology of their historical memory. The Bolivarian project assumes multiple forms. Whereas the educational missions seek to provide the disenfranchised with the necessary skills

005:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 65

Rethinking Critical Pedagogy

to build a society of their own making, they are also committed to decolonizing the self from a historical legacy of oppression.

Critical Pedagogy for a Better Society If, within the social universe of capital, we are inevitably lashed to the very conditions we as critical educators hope to abolish, then there is no sense in trying to strike a delicate equipoise between capital and labor. The time has come to look beyond the value form of labor and seek alternatives to capitalism. Those of us who work in the field of education cannot afford to sit on the sidelines and watch this debate over the future of education as passive spectators. We need to take direct action, creating the conditions for students to become critical agents of social transformation. This means subjecting social relations of everyday life to a different social logic – transforming them in terms of criteria that are not already seeped in the logic of commodification. Students can –and should– become resolute and intransigent adversaries of the values that lie at the heart of commodity capitalism. This implies a new social culture, control of work by the associated producers and also the very transformation of the nature of work itself. Critical educators need to move beyond the struggle for a redistribution of value because such a position ignores the social form of value and assumes a priori, the vampire-like inevitability of the market. We need to transcend value, not redistribute it since we can’t build a socialist society on the principle of selling one’s labor for a wage. Nor will it suffice to substitute collective capital for private capital. We are in a struggle to negate the value form of mediation, not produce it in different degrees, scales or registers. We need freedom, not to revert to some pristine substance or abstract essence prior to the point of production, but the freedom to learn how to appropriate the many social developments formed on the basis of alienated activity, the freedom to realize our human capacities to be free, to be a self directed subject and not merely an instrument of capital for the self-expansion of value, and the freedom to be a conscious and purposeful human being with the freedom to determine the basis of our relationships. Here, subjectivity would not be locked into the requirements of capital’s valorization process. Revolutionary critical pedagogy operates from an understanding that the basis of education is political and that spaces need to be created where students can imagine a different world outside of capitalism’s law of value (i.e., social form of

005:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 66

Nathalia Jaramillo, Peter McLaren

labor), where alternatives to capitalism and capitalist institutions can be discussed and debated, and where dialogue can occur about why so many revolutions in past history turned into their opposite. It looks to create a world where social labor is no longer an indirect part of the total social labor but a direct part it, where a new mode of distribution can prevail not based on socially necessary labor time but on actual labor time, where alienated human relations are subsumed by authentically transparent ones, where freely associated individuals can successfully work towards a permanent revolution, where the division between mental and manual labor can be abolished, where patriarchal relations and other privileging hierarchies of oppression and exploitation can be ended, where we can truly exercise the principle “from each according to his or her ability and to each according to his or her need”, where we can traverse the terrain of universal rights unburdened by necessity, moving sensuously and fluidly within that ontological space where subjectivity is exercised as a form of capacity-building and creative self-activity within and as a part of the social totality: a space where labor is no longer exploited and becomes a striving that will benefit all human beings, where labor refuses to be instrumentalized and commodified and ceases to be a compulsory activity, and where the full development of human capacity is encouraged. It also builds upon forms of self-organization that are part of the history of liberation struggles worldwide, such as the 1871 Paris Commune or Cuba’s Consejos Populares formed in 1989, or those that developed during the civil rights, feminist and worker movements and those organizations of today that emphasize participatory democracy. While our work has been greatly guided by the work of Marxist humanist critique, we stress that Marx’s work is not in any way to be held as sacrosanct in defiance of its disputed legacy after the fall of the Soviet Union. Many contemporary educators, especially those involved in critical race theory and multicultural education, all too readily dismiss Marxist thought as being unaware of its own Eurocentrist assumptions and viewpoints, not to mention linked to a modernity that has long since faded after the demise of industrial society. While we do not have space to defend Marxist humanist critique, we would like to underscore that it is not is not necessary to dismiss the works of prominent Western thinkers such as Marx tout court because their views on non-Western peoples we would find today to be essentializing and Eurocentric and perhaps even startlingly irrelevant. In our view, much of Marx’s work can be seen as proleptic, as embodying “latencies” or implied developments that anticipated much of the stubborn intransigence of capitalism. His views continue to illuminate the pres-

005:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 67

Rethinking Critical Pedagogy

ent and instigate creative ideas even though his work might be viewed by some as politically incorrect. Remarks by Edward Said prove instructive: “I have often been interpreted as retrospectively attacking great writers and thinkers like Jane Austen and Karl Marx because some of their ideas seem politically incorrect by the standards of our time. That is a stupid notion which, I just have to say categorically, is not true of anything I have either written or said. On the contrary, I am always trying to understand figures from the past whom I admire, even as I point out how bound they were by the perspectives of their own cultural moment as far as their views of other cultures and peoples were concerned. The special point I then try to make is that it is imperative to read them as intrinsically worthwhile for today’s non-European or non-Western reader, who is often either happy to dismiss them altogether as dehumanizing or insufficiently aware of the colonized people... or reads them, in a way, ‘above’ the historical circumstances of which they were so much a part. My approach tries to see them in their context as accurately as possible, but then –because they are extraordinary writers and thinkers whose work has enabled other, alternative work and reading based on developments of which they could not have been aware– I see them contrapuntally, that is, as figures whose writing travels across temporal, cultural and ideological boundaries in unforeseen ways to emerge as part of a new ensemble along with later history and subsequent art” (Said 2003: 23-24).

For those who have ears, you can listen to the groans of Marx in his grave; he stubbornly refuses to die because his mission is not yet completed. The more his adversaries pronounce him dead, the more he bangs his fist against his crypt, reminding us that capitalism never sleeps, and neither should we until our job as its gravediggers is complete. For critical educators, Marx is no longer the backdrop on the shallow stage of history or a portent of failed worker states; nor is he heralded as the unsung savor of humankind, fulsomely celebrated by those who possess the correct interpretation of his texts. Rather, his work offers to educators a way to move forward in the struggle to make classrooms spaces of social critique and social transformation where teachers and students alike can exercise a dialectical pedagogy of critique and hope, grounded in an exploration of what it means to labor and to educate one’s labor-power for the future purpose of selling it for a wage, and understanding this process from the perspective of the larger totality of capitalist social relations. And further, to cultivate the necessary political agency to move from understanding the world to changing it. And while they might occasionally slip in the puddles of spittle hurled at them from neo-

005:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 68

Nathalia Jaramillo, Peter McLaren

conservative and Christian dominionist educators who equate anything Marxist with the gulags of Stalin, it is important that Marxist educators keep class struggle at the forefront of educational transformation. In our view, progressive educators make a mistake when they attempt to locate objectivity in human thinking, not in the objective material conditions that produce the foundations for the development of knowledge (Zavarzadeh 2003). Being “objective” is not a question of cognitive status. If we look for it there, we will have to agree with the postmodernists that all knowledges are undecidable and the effects of the playfulness of signifiers. Postmodernists purge epistemology of its material conditions by grasping these conditions as only as “ideas” and not objective structures. Acting ethically as revolutionary agents of social transformation means acting in order to resolve the contradictions of our objective location in relations of exploitation. It does not involve a Transcendent Self exhorting us to act according to abstract reasoning or set of rules (or according to a Magic 8 Ball), but rather by embodying an ethics that is related to our nexus of self-organization to our “embodied” way of understanding and engaging everyday life in a world in which capitalism is so ominously monolithic and unmitigated (Varela 1999). We follow an approach to “mindfulness” articulated by Varela (1999) in so far as we strive for a politics of transformation that is grounded in non-egocentric compassion, that is, for a politics of transformation that is not confused with the need to satisfy one’s own cravings for recognition and selfevaluation. This means developing a spontaneous and self-sustaining ethical praxis that rejects rationalistic injunctions, dogmatic assertions or obsessive ideals administered by some uber-agent (or what Lacanians would call a “big other”) in favor of releasing the mind from depending upon such injunctions and ideals. Instead, the collective proscription of society would be challenged by the act of creating more sustainable, life-enhancing social and cultural practices that will abolish scarcity. This is consistent with our development of a nepantla pedagogy and nepantla socialismo. Here we ascribe to an epistemic relativity, recognizing that we have no guaranteed access to truth, that knowledge is socially and historically constructed, and that there is no direct correspondence between knowledge and its object. Yet we oppose judgmental relativism since, as socialists working within a Marxist humanist orientation, we do not believe all theories and explanations are equally valid. Human action and social structures exist in a dialectical relationship and we adhere to those explanations with the greatest explanatory adequacy and which are guided by the elimination of capitalist exploitation and needless human suffering (see Joseph 2005). We prefer to view “truth” not as an

005:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 69

Rethinking Critical Pedagogy

epistemological issue, but an ontological one, centered on how we are conditioned by the way we produce our means of subsistence, our material means of life, and how we produce the goods and services that we need to survive. Making ethical decisions does not require a homunculus sage squatting in our brainpans, barking messages into our mind with a magic megaphone. Rather, it involves an acquisition of certain habits of revolutionary praxis in which compassion and class struggle become spontaneous and self-sustaining. We reach for freedom yet too often remain ambivalent, not about our reaching but about freedom itself. Freedom is not simply an idea but also a practice. We try therefore to construct agency in our lives but not just in any free-floating fashion. We seek, instead, a form of “lived” civic agency aimed at ameliorating exploitation and oppression. Such agency ‒ an open fissure in the process of social formation constitutes a break in the paralysis of the everyday. This approach opens the way to a critical approach to the problem of individual agency. At the forefront of our critical pedagogy is the realization that historical conditions up to the present time have not enabled the individual to become an independent, sovereign subject, exercising agency in the realm of social life outside of a relationship to others. Within capitalist society, agency, cogito and self-consciousness relatively coincide, mediated by social relations of production, cultural and institutional formations and social structures. We remain mindful of the fact that as long as our being, our “ergo sum” is conjoined to the ontology of our European imperial self-consciousness, to our “I think, therefore I am” of Descartes’ “cogito”, where ideas partake of sacerdotal status, we relegate those who do not share these ideas (since we have been conditioned to think of the European as the center of thinking, the center of history), who do not participate in our rationality, to the land of the unclean and the dead. It is clear that the “other” is internal to the European system as an inert idea, a cogitatium, a “that which is thought”. According to Enrique Dussel (1985), a liberation theologian highly critical of both Tridentine and existential theology, the European colonialist experience formed the substructure of the “ego cogito” (“I think”) and the colonialist “I” first experiences itself as “I conquer” ‒ such as the “I conquer” of Cortes or of Columbus. Ramon Grosfoguel (forthcoming) expands on this theme: “Rene Descartes, the founder of Modern Western Philosophy, inaugurates a new moment in the history of Western thought. He replaces God, as the foundation of knowledge in the Theo-politics of knowledge of the European Middle Ages, with (Western) Man as the foundation of knowledge in European Modern times. All the attributes of God are now extrapolated

005:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 70

Nathalia Jaramillo, Peter McLaren

to (Western) Man. Universal Truth beyond time and space, privilege access to the laws of the Universe, and the capacity to produce scientific knowledge and theory is now placed in the mind of Western Man. The Cartesian ‘ego-cogito’ (‘I think, therefore I am’) is the foundation of modern Western sciences. By producing a dualism between mind and body and between mind and nature, Descartes was able to claim non-situated, universal, Godeyed view knowledge. This is what the Colombian philosopher Santiago Castro-Gomez called the ‘point zero’ perspective of Eurocentric philosophies (Castro-Gomez 2003). The ‘point zero’ is the point of view that hides and conceals itself as being beyond a particular point of view, that is, the point of view that represents itself as being without a point of view. It is this ‘god-eye view’ that always hides its local and particular perspective under an abstract universalism. Western philosophy privileges ‘ego politics of knowledge’ over the ‘geopolitics of knowledge’ and the ‘body-politics of knowledge’. Historically, this has allowed Western man (the gendered term is intentionally used here) to represent his knowledge as the only one capable of achieving a universal consciousness, and to dismiss non-Western knowledge as particularistic and, thus, unable to achieve universality”.

This “othering” resulting from the “point zero” of the universality of Western rationality can be seen in the figure of the prisoner at Abu Graib in Iraq, perched on a box, covered in a pointed black hood, electrical wires dangling from the fingers of outstretched, crucified arms, and leading to other intimate parts of his body. Bill Blum (2007) has updated this image of the effects of “othering” by the American imperial regime with another iconic image, this time of geopolitically situated not in some external colony or occupied territories but the internal colonies of the city slums throughout the United States. Here we find those indigent victims of the war waged by the US capitalist class against its poor and dispossessed, victims created whenever the profligate ways of capitalism are mistaken for being anything other than barbaric, when human relations are reduced to market relations (Rivage-Seul and Rivage-Seul 1995), in this case, when the cost of saving lives (calculated as earning power over a normal lifespan) becomes greater than the anticipated benefit (in terms of opportunities to make a profit): “Now we have, if a photo were available, what could be an iconic image of the US war against the people of America, or at least against their health care ‒ a paraplegic man, no wheelchair or walker, somehow propelling himself along a street in Los Angeles, a broken colostomy bag dangling from his piteous body, clothed in a soiled hospital gown, dragging a bag of his belongings in his clenched teeth... This human being had been taken by Hol-

005:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 71

Rethinking Critical Pedagogy

lywood Presbyterian Medical Center to a homeless mission, which refused to accept him; the man then hurled himself from the hospital van to the street. Witnesses said that the van driver ignored their cries for help and instead applied makeup and perfume before speeding off. This is one of several cases in the recent past of ‘homeless dumping’ in Los Angeles. It’s all very understandable, from a bookkeeping point of view. The homeless missions have only so many beds, the hospitals have a budget and the debits and the credits have to balance. It’s what happens when a free market in a free society guarantees access to Coca Cola but not to health care”.

We do not yearn for total social revolution to appear after a sudden irruption into history of some sword-wielding anti-capitalist messiah. History will not grant us such an unexpected gift. The way we try to engage history ‒to point it in the direction of socialism‒ is to join its most crucial aspect, that of class struggle. Class is an objective structure ‒a material contradiction‒ and when we think of the concept of “objectivity” we think of class as the means by which human beings produce their material life through their labor, which in capitalist societies involves the exchange of labor power for a wage and extraction from workers of surplus labor. Objectivity as the objective social relations of production means that we must, as revolutionary critical educators, work to resolve these material conditions such that human beings are no longer exploited and oppressed. And this means struggling both locally and transnationally for a social universe outside of capital’s social form, that is, outside of wage labor and property relations. To be objective, then, does not mean to be politically neutral. Here, objectivity is not a form of epistemology. Objectivity cannot be relegated to the realm of the discursive, to the domain of ideas. Rather, objectivity means grasping the world conceptually so that you are able to change it, to transform it (see Zavardadeh 2003) in the interests of a more humane and creative society (to which we give the name socialism). Rather than see objectivity as pertaining to the world of ideas (i.e, as statements about the objective, which is to slide into idealism), we prefer to see objectivity as an ontological intervention in and on the world (Zavardadeh 2003) that initially requires a conceptual grasp of the world capable of demythologizing its oppressive dimensions. These historically conditional structures that create the objective world are not visible without the help of concepts (as opposed to ideas). Unlike epistemological debates carried out in the realm of discourse, objectivity (which we see as having its roots in the savage ontology of capitalists social life) has its “truth”, which is the truth of social life, the truth of the exploitation of human beings by means of wage labor. For us, striving for ob-

005:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 72

Nathalia Jaramillo, Peter McLaren

jectivity is a form of ontological praxis, of making an intervention in the world by acknowledging and understanding the truth of capitalism as a means of exploitation. And, of course, by working to transform the structures of the social relations of production in the interests of creating a socialist society. Revolutionary critical pedagogy is a socialist pedagogy but one that does not seek a predetermined form or blueprint of socialist society. Neither does it endorse the idea of the spontaneous self-organization of the multitude. It has a dialectical and open-ended dimension. It’s praxiological reaching out is similar to what Michael Steinberg refers to as a “negative politics.” Steinberg writes: “A negative politics […] is grounded in the fact that our mutual self-constitution continues regardless of the ways in which we construe our experience. It opposes certainties and assurances of knowledge, but not in the name of either a different certainty or of a human characteristic that is presumed to lie beneath the social. It has hopes, not of a world that it already knows how to think about, but one that will not claim to be the culmination of time and that will not hold to ideas, ideals, or even values that seek to arrest the endless transformation of our lives together. It looks not to the perfection of detached knowledge but to an expanding attentiveness to embodied understanding. It is a path not to the future but to a deeper experience of the present” (Steinberg 2005: 180).

A deeper experience of the present also requires a detour via the past. This sentiment is embodied in the work of what Michael Lowy and Robert Sayre (2001) refer to as revolutionary or utopian romanticism (as distinct from other forms of reactionary and reformist romanticism). They are worth quoting at length: “Revolutionary romantics do not seek to restore the premodern past but to institute a new future, in which humanity would rediscover a portion of the qualities and values that it has lost with modernity: community, gratuitousness, gift giving, harmony with nature, work as art, the enchantment of life. But this implies a radical challenge to an economic system that is based on exchange value, profit, and the blind mechanism of the market: capitalism (or its alter ego that is in the process of dislocation, industrial despotism, bureaucratic dictatorship over needs). It is thus not a matter of finding solutions to certain problems but of aiming at an overall alternative to the existing state of affairs, a new civilization, a different mode of life, which would not be the abstract negation of modernity but its ‘sublation’ or absorption (Aufhebung), its insistent negation, the conservation of its best gains, and its transcendence toward a higher form of culture a form that would restore to society certain human qualities destroyed by bour-

005:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 73

Rethinking Critical Pedagogy

geois industrial civilization. That does not mean a return to the past but a detour via the past, toward a new future, a detour that allows the human spirit to become aware of all the cultural richness and all the social vitality that have been sacrificed by the historical process launched by the Industrial Revolution, and to seek ways of bringing them back to life. It is thus a question not of wanting to abolish machinery and technology but of subjecting them to a different social logic ‒ that is, of transforming them, restructuring them, and planning them in terms of criteria that are not those of the circulation of merchandise. The self-governing socialist reflection on economic democracy and that of the ecologists on the new alternative technologies ‒such as geothermal or solar energy‒ are first steps in this direction. But these are objectives that require a revolutionary transformation of the entire set of current socioeconomic and political-military structures”.

How formidable this task appears today, especially as religious faiths seem locked in an eternal battle over the souls of humankind. Are we not experiencing in these times the aftershocks of colonialism? And perhaps some new tremors? Ignoring the legacy of colonialism only worsens its effects. Pope Benedict XVI, who as Cardinal Joseph Ratzinger headed the Congregation for the Doctrine of the Faith (organized much the same way as when it was known as the Holy Inquisition), was a founding board member with “Neilsy” Bush of the Foundation for Interreligious and Intercultural Research and Dialogue that was created in Geneva Switzerland in 1999. Ratzinger, we might recall, made a famous intervention into George Bush’s 2004 election, condemning any Catholic who voted for Kerry to having formally cooperated in evil because Kerry supports a woman’s right to choose. Now this same Ratzinger, as Pope Benedict XVI, has condemned Marxism and unbridled capitalism for the problems facing Latin America. Recently in Aperecida, Brazil, he again attacked grassroots Catholic activists who were still influenced by liberation theology, a theology he tried to crush when he was a cardinal. While in Brazil, he made the outrageous claim that indigenous populations had welcomed the European priests who had arrived with the conquistadores, claiming that they had been “silently longing” for Christianity. He also said that colonial-era evangelization involving the proclaiming of Jesus and his Gospel “did not at any point involve an alienation of the pre-Colombus cultures, nor was it the imposition of a foreign culture”. President Hugo Chavez of Venezuela has joined indigenous groups in condemning the Pope’s remarks, claiming that Benedict XVI has ignored the enslavement and genocide of indigenous peoples in Latin America and the destruction of their native cultures, and has also ig-

005:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 74

Nathalia Jaramillo, Peter McLaren

nored what in some cases amounts to the complicity of the Catholic Church in such violence and destruction. President Chavez proclaimed that “the bones of the indigenous martyrs of these lands are still burning”. Clearly the legacy of colonial violence lives on, and not only in Latin America, but in North America as well. We see it’s offspring today. We seek not to establish the fantasy of an opposite to capitalism but rather ground our vision of the future securely in the present and the possibility of change within the present, keeping in mind that socialism for the 21st century and our post-revolutionary future outside the value form of labor is still a product of the dialectic and can never be completely severed from the past in its search for its uniqueness and newness. The seeds of the future are in the present, and we need to recognize this as at the same time as we fight to rid ourselves of what Marx (1932) called “all the muck of ages”. Of course, in our quest to universalize the struggle for socialism, we adopt a pluriversal approach. According to Grosfoguel (forthcoming): “a truly universal decolonial perspective cannot be based on an abstract universal (one particular that raises itself as universal global design), but would have to be the result of the critical dialogue between diverse critical epistemic/ethical/political projects towards a pluriversal as oppose to a universal world”. Furthermore, writes Grosfoguel, “decolonization of knowledge would require to take seriously the epistemic perspective/cosmologies/insights of critical thinkers from the Global South thinking from and with subalternized racial/ethnic/sexual spaces and bodies”. Discussing the “pluriversity” known as the Universidad Intercultural Amawtay Wasi (the Intercultural University of Indigenous Nationalitieis and Peoples, or the “house of wisdom”) Catherine Walsh of the Universidad Andina Simon Bolivar in Quito, Ecuador, argues that a language of decolonization can be crafted that is grounded in the logic of interculturality, one that “engages a knowledge and thinking that is not isolated from dominant paradigms or structures” and that “by necessity (and as a result of the historical process of coloniality) this logic ‘knows’ these paradigms and structures”. Such a logic works to decolonize both dominant paradigms and structures and western universal standards of knowledge. Ancestral and community-based knowledges are put in the service of a praxis-oriented perspective. These are not hybrid knowledge constructions but the construction of new epistemological frameworks “that incorporate and negotiate both indigenous and westernized knowledges, consistently maintaining as fundamental the coloniality of power and the colonial difference to which they have been subject”. This logic, asserts Walsh, “does not seek inclusion in the Na-

005:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 75

Rethinking Critical Pedagogy

tion State as it stands but instead conceives of an alternative construction of organization, society, education, and governance in which difference is not additive or constitutive”. Walsh writes of how “border thinking” (based in the work of Walter Mignolo) attempts “to mediate between the knowledge and thought constructed within colonial modern histories ‒within modernity/coloniality‒ and local knowledges linked to colonial difference” and challenges dominant western thought “with other histories and other ways of thinking”. Walsh’s discussion of “critical border positioning” draws attention to “how borders are constructed (including the multiplicity of borders themselves), the directionality and conflictivity of relations, and the conditions in which different actors and knowledges come into the conversation”. This calls for a new geopolitical order of knowledge production that encourages an “interculturalization”. Walsh writes that a critical border positioning recognizes “the capacity of social-ethnic movements to enter in/to work within and between the social, political, and epistemological spaces previously denied them and to reconceptualize these spaces in ways that contest the persistent re-coloniality of power, knowledge, and being and look towards the creation of an alternative civilization, a kind of strategical confrontation with the subalternizing conditions established by coloniality itself”. For us, however, it is important that in our attempts to create a project of decolonization that will be sufficient to contest the coloniality of power of modern imperial nation states, we do not lose sight of the struggle for a socialist alternative to capitalism.

The Specter of Che While we remain mindful of the importance of sublating the categories of the old society in the struggle for the new society (a fundamental premise of nepantla pedagogy), we work towards a self-consciousness of how we exist as a union, as a group united in solidarity against capital and joined together by our common interests. Here we stress what Marx identified as “the coincidence of the changing of circumstances and human activity or self-change” (cited in Lebowitz 2006: 70). Here, now, we need to build a society of associated producers that will permit the development of our creative powers (in Marx’s spirit of forging “an association, in which the free development of each is the condition for the free development of all”), and such a struggle will require, in Lebowitz’s terms, “the si-

005:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 76

Nathalia Jaramillo, Peter McLaren

multaneous changing of circumstances and self-change” (2006: 206, 65). We build new human beings while we build the new society. Lebowitz writes: “Democratic, participatory, and protagonistic production both draws upon our hidden human resources and develops our capacities. But without that combination of head and hand, people remain the fragmented, crippled human beings that capitalism produces: the division between those who think and those who do continues ‒ as does the pattern that Marx described in which ‘the development of the human capacities on the one side is based on the restriction of development on the other side’” (2006: 65).

In discussing the progress made in Venezuela’s Bolivarian revolution, Lebowitz (2007) underscores the commitment of revolutionaries to the project of human development and to what President Hugo Chavez calls “social economy” (based on the logic of the human being) as opposed to the capitalist economy (based on “the perverse logic of capital and the idea that the criterion for what is good is what it profitable”). Lebowitz identifies three characteristics of the Bolivarian revolution’s project of socialism for the 21st Century: “(a) social ownership of the means of production which is a basis of (b) social production organized by workers in order to (c) satisfy communal needs and communal purposes”. Lebowitz rejects the common opinion that Marx stipulated that socialism and communism had to arrive as two separate stages, with socialism arriving first until the forces of production created a society of abundance. Instead, notes Lebowitz, “Marx understood that the new social, and intellectual defects it has inherited from capitalism. And, the specific defect that he identified was not that productive forces were too low but, rather, the nature of the human beings produced in the old society with the old ideas –people who continue to be self-oriented and therefore consider themselves entitled to get back exactly what they contribute to society. Building upon defects– rather than working consciously to eliminate them – is a recipe for restoring capitalism (as experience has demonstrated)”.

Here Lebowitz underscores the fact that socialism must witness associated producers working to develop new social norms based on cooperation and solidarity among people and reject the logic of self-interest. The focus must be as much on the development of human forces as on developing the forces of production. Lebowitz (2007) is worth quoting at length on this issue:

005:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 77

Rethinking Critical Pedagogy

“This concept of socialism for the 21st century rescues Marx’s original idea of an ‘association, in which the free development of each is the condition for the free development of all’, a society focused upon the ‘development of all human powers as such the end in itself’. It embraces Che Guevara’s stress in his classic work, ‘Man and Socialism in Cuba’, that in order to build socialism it is essential, along with building new material foundations, to build new human beings. Thus, it rejects the practice of ignoring the transformation of social relations and human beings in order to develop productive forces – an unfortunate characteristic of the top-down efforts at building socialism in the 20th century”.

We are constantly reminded of Che’s storied admonition that you can’t build a socialist society without at the same time creating a new human being. Che sought the abolition of the economic vestiges of capitalism not as the automatic result of the development of the productive forces (he rejected unconditionally the evolutionist strain of capitalist-industrial progress) but through the intervention of social planning (in contrast to the centralized planning practiced under Stalin). Furthermore, Che recognized the specific autonomy of social, political and ideological transformation that comprised the social whole, and he valued the importance of political-moral motivation and the need for multiform action to change the consciousness of the masses in order to bring about the ideological hegemony of communist values. Such a struggle and change of consciousness is necessary for the revolutionary struggle worldwide. As Che notes: “socialism cannot exist without a change in consciousness that will bring about a more brotherly disposition toward humanity, both at the individual level in those nations where socialism was being, or had been, built ‒ and at the world level, with all the nations that are victims of imperialistic oppression” (Cited in Löwy 1997). Today it is the informal sector that is keeping Latin America from sinking into a deeper abyss of poverty created by the politics of neoliberalism. Lands are being despoiled by international mining operations, water and forests have been destroyed by logging and toxic waste, air is clogged with lead and particulate matter, and health care, education, housing, sanitation are in shambles. The conditions which spurred Che Guevara to take up arms are still there; they have, in fact, worsened. Civil society has increasingly become the stage upon which revolutions are now fought with the state having been abandoned by many groups who feel that those who focus on seizing control of the state find themselves upholding the

005:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 78

Nathalia Jaramillo, Peter McLaren

very relations of capital they originally fought to abolish. But it seems clear that we need more than just efforts to catalyze the self-organizing action of civil society against the state, we need to transform the very foundations of the state. Che’s teaching’s can push us forward in our belief that smashing the old state and creating a new one is still a possibility, even today, while at the same time he helps us to recognize that there is no certainty to our struggle for socialism because in many ways certainty is the enemy of revolutionary struggle. What was remarkable about Che was the way he went against the traditional left of his day in the pursuit of new, more egalitarian and humane roads to this worthy goal, roads that he felt were more consistent with what he understood were the ethical principles of communism. Che rejected the Eastern European models of socialism that claimed to “conquer capitalism with its own fetishes”. In his March 1965 essay, “Socialism and Man in Cuba”, he wrote: “The pipe dream that socialism can be achieved with the help of the dull instruments bequeathed to us by capitalism (the commodity as the economic cell, profitability, individual material interest as a lever and so on) can lead into a blind alley[...] To build communism it is necessary, simultaneous with the new material foundations, to build the new man” (cited in Löwy 1997). By conjugating contingency with necessity, Che was not only rejecting the layers of technocracy and bureaucracy that such a model would bring to Cuba but also challenging the economistic view of socialism (which viewed the economic sphere as an autonomous system governed by its own laws of value or the market) with a more political view of socialism which issues concerning prices and production are made on the basis of social, ethical and political criteria (Löwy 2003a). It is important to underscore that Che’s Marxism has an essentially undogmatic character. As Lowy puts it, “For Che, Marx was not a Pope endowed by the Holy Ghost with the gift of infallibility; nor were his writings Tables of the Law graciously handed down on Mount Sinai […] Che stresses that Marx, although an intellectual giant, had committed mistakes which could and should be criticized”(1973: 13).

Che’s anti-dogmatism in the realm of theory (Che viewed Marxism as a guide to action, a philosophy of praxis, a theory of revolutionary action) was not unrelated to his pedagogical practice, as he rejected outright the Stalinist cult of authority (which he often referred to as scholasticism) and claimed it was impossible to educate the people from above. Echoing the question raised by Marx in his Theses to Feuerbach (“who will educate the educators”?), Che wrote in a speech in 1960: “The first recipe for educating the people is to bring them into the revolution. Never assume that by educating the people they will learn, by education

005:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 79

Rethinking Critical Pedagogy

alone, with a despotic government on their backs, how to conquer their rights. Teach them, first and foremost, to conquer their rights and when they are represented in government they will effortlessly learn whatever is taught to them and much more” (cited in Löwy: 1997). Chavez’s struggle in Venezuela is that of enabling the working-class to resolve the existing contradictions that are troubling Venezuelan society and to pose an alternative logic to the accumulation of capital. This clearly requires, to some degree, the struggle for political power. Further, it requires an attempt to develop a dialectics of organization that takes into account the issue of social movements and political organization such that the rank-and-file are able to commit themselves to protagonistic action. That is, what is needed is a political party that fully appreciates what a dialectics of organization would embody. According to Bensaid (2007: 161-162), “A politics without parties (whatever name ‒movement, organization, league, party‒ that they are given) ends up in most cases as a politics without politics: either an aimless tailism toward the spontaneity of social movements, or the worst form of elitist individualist vanguardism, or finally a repression of the political in favor of the aesthetic or the ethical”. Here, Bensaid is rejecting the “rhetoric of counterpowers” of autonomist Marxist supporters of the Zapatistas who argue that taking political power can only lead to a ruling class exerting “power over” the working-class and the reproduction of a hierarchical, top-down society. According to Bensaid, “It […] remains an illusion to believe that we can evade this difficulty by eliminating the question of the conquest of political power (on the pretext that power today is divorced from territory and scattered everywhere and nowhere) in favor of a rhetoric of counterpowers. Economic, military, and cultural powers are perhaps more widely scattered, but they are also more concentrated than ever. You can pretend to ignore power, but it will not ignore you. You can act superior by refusing to take it, but from Catalonia 1937 to Chiapas via Chile, experience shows right up to this very day that it will not hesitate to take you in the most brutal fashion. In a word, a strategy of counterpower only has any meaning in the perspective of dual power and its resolution. Who will come out on top?” (2007: 160)

Following in the spirit of Che and the Bolivarian Revolution of the Chavistas, we seek not a grand narrative of historical necessity but a praxis of being that can animate the inert material reality of everyday life, recognizing that innovations are often a synthesis of the already known and new discoveries. We seek a philosophy of revolutionary praxis where critical pedagogy can serve as a vehicle to

005:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 80

Nathalia Jaramillo, Peter McLaren

transform the present by brightening our dreams of the past through rays of hope molten with redemptive possibility. Our praxis of being, our nepantlismo, is developed so that we can find new collective and systematic ways of recreating the state from the bottom up, of building capacities that will help us administer everyday life in ways hitherto uncharted, such that these efforts can match ‒and eventually overwhelm‒ the forbidding scale of danger that we face in today’s specter of neoliberalism and its accompanying coloniality of power. La Revolucion Socialista presente!

References Anzaldua, Gloria (2002), “Now let us shift…the path of conocimiento…inner work, public acts”, Anzaldua, G., Keating, A., This Bridge We Call Home, Routledge, New York, pp. 540-578. Baldacchino, John (2005), “Hope in Groundlessness. Art’s Denial as Pedagogy”, Journal of Maltese Education Research, 3(1), pp. 1-13. Bensaid, Daniel (2007), “Leaps! Leaps! Leaps!”, Budgen, Sebastian, Kouvelakis, Stathis, Zizek, Slavoj (eds), Lenin Reloaded: Toward a Politics of Truth, Duke University Press, Durham and London, pp. 148-163. Blum, Bill (2007), The Anti-Empire Report (March 5). Retrieved from: http://www.scoop. co.nz/stories/HL0703/S00087.htm Dussel, Enrique (1985), Philosophy of Liberation, Orbis Books, New York. Foster, John Bellamy (2005), “Naked Imperialism”, Monthly Review, 57(4). Retrieved from: http://www.monthlyreview.org/0905jbf.htm Fritsch, Matthias (2005), The Promise of Memory, State University of New York Press, Albany. Gonzalez, M. (2004), “Postmodernism, historical materialism and Chicana/o cultural studies”, Science and Society, 68(2), pp. 161-186. Grande, Sandy (2004), Red Pedagogy, Rowman and Littlefield, Lanham, Maryland. Grosfoguel, Ramon (forthcoming), “Decolonizing Political Economy and Post-Colonial Studies: Transmodernity, Border Thinking, and Global Community”, Grosfoguel, Ramon, Saldivar, Jose David, Maldonado, Nelson (eds), Unsettling Postcoloniality: Coloniality, Transmodernity and Border Thinking, Duke University Press. Jaramillo, Nathalia (in progress), Las Madres, Urban Schools and Nepantla Pedagogy. Joseph, Jonathan (2006), Marxism and Social Theory, Palgrave Macmillan, New York. Keating, AnaLouise (2006), “From Borderlands and New Mestizas to Nepantla and Nepantleras: Anzaldúan Theories for Social Change”, Human Architecture, IV, pp. 5-16.

005:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 81

Rethinking Critical Pedagogy

Lebowitz, Michael (2007), “Marxism for the 21st Century ‒ A Revolutionary Tool or More Scholasticism?”, Radical Notes, Monday, 13 August. As retrieved from: http://radicalnotes.com/content/view/54/39/ Lebowitz, Michael A. (2006), Build It Now: Socialism for the Twenty-First Century, Monthly Review Press, New York. Lebowitz, Michael A. (2005), “The Knowledge of a Better World”, Monthly Review, 57(3), pp. 62-69. Leon-Portilla, Miguel (1974), “Testimonios nahuas sobre la conquista espiritual”, Estudios de Cultura N huat, Instituto de Investigaciones Hist ricas, UNAM, México, v. XI, pp. 11-36. Löwy, Michael (1973), The Marxism of Che Guevara: Philosophy, Economics, Revolutionary Warfare, Monthly Review Press, New York and London. Löwy, Michael (2003a), “Neither Imitation Nor Copy. Che Guevara: In Search of a New Socialism”, International Viewpoint, IV Online magazine: IV347 - February http://www.internationalviewpoint.org/article.php3?id_article=270 Löwy, Michael (1997), “Che’s Revolutionary Humanism Ideals of Ernesto ‘Che’ Guevara”, Monthly Review, 49(5), pp. 1-7. http://www.findarticles.com/p/articles/ mi_m1132/is n5_v49/ai_20039201 Löwy, Michael, Sayre, Robert (2001), Romanticism Against the Tide of Modernity, translated by Catherine Porter, Duke University Press, Durham and London. Machado, Antonio (1962), Manuel y Antonio Machado: Obras Completas, Editorial Plenitud, Madrid. Marx, Karl (1973), The Collected Worlds of Karl Marx and Friedrich Engels, 1843-44, Vol. 3, International Publishers, New York. Marx, Karl (1992; 1887), Capital: A Critique of Political Economy, Vol. 1, translated by Ben Fowkes, Penguin Classics, New York. Marx, Karl (1981), Capital: A Critique of Political Economy, Vol. 3, translated by David Fernbach, Penguin Classics, New York. Marx, Karl, Engels, Frederich (1998; 1932), The German Ideology, Prometheus Books, retrieved from: http://www.marxists.org/archive/marx/works/1845/german-ideology/ch01d.htm McLaren, Peter, Jaramillo, Nathalia (2007), Pedagogy and Praxis in the Age of Empire. Towards a New Humanism, Sense Publishers, Rotterdam and Taipei. McLaren, Peter, Jaramillo, Nathalia (2006), “Guest Editorial”, special issue on Race, Class and Gender, Ethnicities, 6(3). McLaren, Peter (1982), Schooling as a Ritual Performance, Routledge, London. Ollman, Bertell (1993), “A model of Activist Research: How to Study Class Consciousness… and Why We Should”, Ollman, Bertell, Dialectical Investigations, Routledge, London, New York, pp. 147-179.Retrieved from: http://www.nyu.edu/projects/ollman/docs/class_consciousness.php

005:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 82

Nathalia Jaramillo, Peter McLaren

Pfaelzer, Jean (2007), “What’s Scary About the Anti-Immigration Debate”, History News Network (16.7.07). As retrieved from: http://hnn.us/articles/40316.html Quijano, Aníbal (1991), “Colonialidad y Modernidad/Racionalidad”, Perú Indígena, 29, pp. 11-21. Quijano, Aníbal (1993), “‘Raza’, ‘Etnia’ y ‘Nación’ en Mariátegui: Cuestiones Abiertas”, Forgues, Roland (ed.), José Carlos Mari tgui y Europa: El Otro Aspecto del Descubrimiento, Empresa Editora Amauta S.A., Lima, Per , pp. 167-187. Quijano, Aníbal (1998), “La colonialidad del poder y la experiencia cultural Latinoamericana”, Briceño-León, Roberto, Sonntag, Heinz R. (eds.), Pueblo, época y desarrollo: la sociología de América Latina, Nueva Sociedad, Caracas, pp. 139-155. Quijano, Aníbal (2000), “Coloniality of Power, Ethnocentrism, and Latin America”, NEPANTLA, 1(3), pp. 533-580. Quijano, Aníbal, Wallerstein, Immanuel (1992), “Americanity as a Concept, or the Americas in the Modern World-System”, International Journal of Social Sciences, 134, pp. 583-591. Rivage-Seul, D. Michael, Rivage-Seul, Marguerite (1995), A Kinder and Gentler Tyranny, Praeger, Westport, Connecticut. Ross, John (2006), “A Real Day Without Mexican?”, Counterpunch, April 17. Retrieved from: http://www.counterpunch.org/ross04172006.html San Juan, Epifanio (2004), “Post-9/11 Reflections on Multiculturalism and Racism”, Axis of Logic, Found at: http://www.axisoflogic.com/artman/publish/article_13554.shtml Steinberg, Michael (2005), The Fiction of a Thinkable World: Body, Meaning and the Culture of Capitalism, Monthly Review Press, New York. Walsh, Catherine (in press), “Interculturality and the Coloniality of Power: An ‘Other’ Thinking and Positioning from the Colonial Difference”, Grosfoguel, Ramon, Saldivar, Jose David, Maldonado, Nelson (eds.), Unsettling Postcoloniality: Coloniality, Transmodernity and Border Thinking, Duke University Press. Zavarzadeh, Mas’ud (2003), “The Pedagogy of Totality”, Journal of Advanced Composition, 23(1), pp. 1-52.

006:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 83

Critical Science & Education 11/2011, 83-88

The Heresy Prosecution of Renaissance Scholars Domenico Scandella, Giordano Bruno, and Galileo Galilei Scott Gerard Prinster Department of the History of Science, University of Wisconsin, Madison The tribunals popularly known as the Inquisition have been misrepresented as a unified movement of the Catholic Church to repress intellectual progress and the scientific pursuit of knowledge. While the suppression of destructive ideas was certainly part of the Church’s agenda in heresy inquisitions, the central point in these tribunals was not about the legitimacy of official doctrines or of the heresies contravening them. An exploration of the patterns of obedience and resistance in the trials of Galileo Galilei, Giordano Bruno, and Domenico Scandella reveals a different concern. The Church’s desire was to restore even its apostates to a state of grace, and heretics who responded within this framework fared significantly better than those who would not.

Introduction A misconception about the medieval and Renaissance tribunals collectively known as the Inquisition is that they represent a unified movement of the Catholic Church to repress intellectual progress and the scientific pursuit of knowledge. This particular falsehood is often cited in popular discourse when wanting to characterize Christianity as inherently anti-science. However, an exploration of the patterns of obedience and resistance to Church authority in the trial histories of Galileo Galilei, Giordano Bruno, and Domenico Scandella reveals a different picture. When we juxtapose these three narratives, we see a pattern in the outcome of tribunals related to the accuseds’ expressions of resistance to the authority of the Congregation of the Holy Office. Moreover, we see that the decisive form of resistance was not in asserting the intellectual validity of their heresies, but in availing themselves of social networks within the framework of the Church’s agenda.

006:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 84

Scott Gerard Prinster

Reinterpreting the Intent of Inquisitional Tribunals Our understanding of the Holy Office’s intent in bringing heretics to trial is of central importance. Henry Ansgar Kelly notes that scholars as well as laypeople regularly conflate the Church’s various medieval and Renaissance prosecutorial efforts and systems into a chimera we call “the Inquisition”. And, while the history of the Holy Office has included individual cases of torture and execution, Kelly concludes that acts of cruelty were in fact perversions of the inquisitional movement, rather than an accurate reflection of the Church’s general mission (Kelly 1989). Richard Blackwell offers another caution in his book Behind the Scenes at Galileo’s Trial that we should not project modern expectations about legal process onto historical tribunals. Central to the point of this paper, he identifies their primary intent as forcing a defendant’s confession and offering reconciliation with the Church. It is this intent that allows us a different view of resistance to inquisitional authority. The tribunals of the Holy Office did not offer an opportunity to debate whether a belief or behavior was legitimate, for the accused in a heresy trial was already understood to be guilty. In this light, we understand Kelly’s observation that “actual heretics, that is, persons judicially convicted of heresy, were forbidden lawyers,” because their tribunals were not conducted with the purpose of defense in mind (Kelly 1989: 445). By Blackwell’s reckoning, the goal of the Holy Office was to compel the defendant in returning to the good graces of the Church. Another scholar, Andrea Del Col, echoes this: “The death sentence was reserved exclusively for the impenitent and the relapsed” (Del Col 1996: xxxix). With this in mind, it becomes clearer to us why expressions of resistance were interpreted as evidence of impenitence, of the defendants’ willful thwarting of the Church’s mission to reconcile its misguided followers. In the stories of the three heretics discussed in this paper, we see that their eventual fates corresponded to their resistance to this mission.

Ginzburg and Del Col on Menocchio Renaissance historian Carlo Ginzburg brought the sixteenth century Friulian miller Menocchio out of obscurity in his 1980 microhistory The Cheese and the Worms. Menocchio was questioned about the heterodox beliefs he had been sharing with his neighbors, and was at first released under conditions of public

006:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 85

The Heresy Prosecution of Renaissance Scholars

penitence, but eventually convicted as a recalcitrant heretic and disseminator of heresy. His execution on the order of the Roman Holy Office in 1599 demonstrates in particular the difference a retraction and recidivism can make in a defendant’s fate. The complete proceedings of Menocchio’s tribunals were made available fifteen years later as the book Domenico Scandella Known as Menocchio by editor Andrea Del Col, who has added considerable substance to Ginzburg’s ambitious interpretations. In particular, he drew upon newer scholarship for necessary background about the institutional workings of tribunals, helping to replace our caricatures of the monolithic Inquisition with a portrayal better contextualized in the legal traditions of Menocchio’s time. Del Col is also able to demonstrate the importance of local context in the village of Montereale. While Ginzburg hoped to elevate this microhistory to a certain representative status, Del Col’s work establishes the idiosyncratic nature of tribunals held in the Venetian province, and the importance of local relationships, such as those with the local priest, or with neighbors willing to speak up on Menocchio’s behalf. Again, the outcome of a tribunal was highly contingent upon the intervention of allies or enemies within the parameters of the Church’s mission.

Gatti on Bruno A better-known figure is Giordano Bruno, a sixteenth century Dominican friar who left behind a significant body of writings spanning the subjects of cosmology, philosophy, mnemonics, religious satire, Hermetic mysticism and magic. His brutal execution for impenitent heresy in 1600 by the Roman Holy Office has made him an appealing figure for those characterizing the Church as hostile to science (White 2002). Bruno’s unwillingness to recant makes his prosecution an especially vivid illustration of the Roman Inquisition’s harsh response to intellectual speculations encroaching upon theological territory, and to a heretic unwilling to abjure his position. After having formal heresy charges filed against him, the young Bruno spent 34 years thwarting inquisitional authorities by establishing himself with various sympathetic institutions and individuals. He moved from city to city, gaining patronage and teaching positions in each location, ingratiating himself first to secular officials and then falling into conflict with Catholic and Protestant authorities alike. Bruno did make occasional overtures to the Church, but was rebuffed by

006:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 86

Scott Gerard Prinster

the priests he approached. He wrote and published during these itinerant years, issuing some of his works most critical of the Church, the harshness which may have in fact estranged some of the allies who had earlier supported him (White 2002). Bruno’s evasion of the Holy Office came to end when he accepted an offer to Venice as tutor for the patrician Giovanni Mocenigo, who later filed heresy charges against him. It appears that it was ultimately Bruno’s persistent philosophical assertions that sealed his fate, as this intellectual recalcitrance was enough for the judges to conclude that he must also be impenitent theologically (Fantoli 1996: 34, 43-44). Hilary Gatti’s volume Giordano Bruno and Renaissance Science notes that it was central to Bruno’s defense that he presented himself as entitled to unrestrained philosophical exploration of theological territory. Gatti writes: “Bruno was claiming for the philosopher a principle of free thought and inquiry which implied a new concept of authority: that of the individual intellect in its serious and continuing pursuit of an autonomous inquiry” (Gatti 1999: 18). Because of his insistence on promoting his controversial ideas in the face of the Church’s admonishment, he was considered beyond hope for reconciliation; Bruno was tied naked to a stake in a central Roman square, an iron spike driven through his tongue to gag him, and burned on February 17, 1600.

Fantoli and Blackwell on Galileo Of course, there is no shortage of literature on the Galileo affair, and his celebrity as a heretical scientific figure has been exploited by those portraying religion as essentially anti-science. While popular history has tended to revere Galileo as a martyr, his juxtaposition with other prosecuted heretics gives us some perspective into his fate being house arrest and censorship rather than torture and death. Michael Shank notes in his review of Annibale Fantoli’s book Galileo for Copernicanism and for the Church that Galileo’s retraction was a critical factor; in light of the Dominican absolutism which evaluated disputed points only in terms of theological conformity, his willingness to bend before the authority of the judges was life-saving (Shank 1997: 105-109). Fantoli notes that the minutes of the Holy Office did not include the content of their discussions, and he has scrutinized their public communications for details missed by others. Galileo appears in this work to be resigned to the network of

006:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 87

The Heresy Prosecution of Renaissance Scholars

relationships and institutions he occupies, and strategically chooses the response that will allow him to live and continue his work, however limited. Fantoli concludes, “Galileo was neither a free-thinker who rose up against the ‘obscurantism’ of the Church, nor a man weakened by the trial and condemnation to the point that he preferred to remain on the side of the Church even at the expense of abandoning his new view of the universe” (Fantoli 1996: xvi). Our modern ignorance of the inquisitional system does not entail Galileo’s ignorance of it. Having acknowledged Galileo’s generally shrewd realism about his options, Fantoli’s detailed attention to relationships and discourse leads him to conclude that it was the Pope’s feelings of personal betrayal that was most directly responsible for the prosecution that followed. This power of relationships in guiding Galileo’s prosecution is a critical observation emerging from Fantoli’s scrupulous attention to communication. Both Fantoli and Blackwell conclude that Urban’s surprise at reading his own words put in the mouth of the Dialogo’s character Simplicio was a significant motivation for Galileo’s next trial and inescapable censure. Despite the goodwill he had cultivated earlier, Galileo had finally incurred the animosity of too important a character. He was sentenced to recant his support of heliocentrism, spend the rest of his life under house arrest, and have the publication of his works forbidden. Galileo’s status and apparent penitence had been critical; his fate stands in stark contrast to the torture and execution of Menocchio and Bruno.

Conclusion While the suppression of destructive ideas is certainly part of the Church’s agenda in heresy inquisitions, the central point of debate in these tribunals was not about the legitimacy of official doctrines or of the heresies contravening them. The Church’s desire to restore even its apostates was a critical factor. To the degree that Menocchio, Bruno and Galileo were willing to express contrition for their heresies, they were spared, if under often harsh penitential conditions. When these three were unwilling to compromise, however, they constituted an unacceptable threat to the Church’s agenda of reconciliation, and were subject to harsh retribution. A heretic’s success in resisting the authority of the Holy Office was often also influenced significantly by his social position and network of alliance, which could guide the prosecution in subtle but critical ways. However, the decisive strategy was not in convincing the judges to tolerate his het-

006:Layout 1

5/26/11

4:17 PM

Page 88

Scott Gerard Prinster

erodox views; it was to respond within the framework of the Church’s determination to return even its heretical members to a state of grace.

References Del Col, A. (ed.) (1996), Domenico Scandella Known as Menocchio: His Trials Before the Inquisition (1583-1599), translated by Tedeschi, J. and A.C. Binghamton, Medieval & Renaissance Texts & Studies, NY. Fantoli, A. (1996), Galileo for Copernicanism and for the Church, Vatican Observatory Publications, Vatican City; Distributed by the University of Notre Dame Press, Notre Dame, IN, 2nd edition. Gatti, H. (1999), Giordano Bruno and Renaissance Science, Cornell University Press, Ithaca, NY. Kelly, H.A. (1989), “Inquisition and the Prosecution of Heresy: Misconceptions and Abuses”, Church History, 58, pp. 439-451. Shank, M.H. (1997), untitled review, The British Journal for the History of Science, 30, pp. 105-109. White, M. (2002), The Pope and the Heretic: A True Story of Courage and Murder at the Hands of the Inquisition, Little Brown, London.

007:Layout 1

5/26/11

4:18 PM

Page 89

Critical Science & Education 11/2011, 89-97

Representation, intentionality, and the epistemological problem of the other minds Maria Pournari University of Ioannina

Representation What is the nature of representation? What kinds of things can be representations and what is the nature of the objects of representation? Representation can be perceived simply as something that represents something else or itself. Thus, through the phrase â&#x20AC;&#x153;x represents yâ&#x20AC;?, it becomes clear that representation constitutes a relation between two things. Here, we shall deal with cases of representation in human mind and language. How is it possible to use a number, a picture, a word or a sentence in order to represent a natural property, a natural object, a state of things, a particular person or any other mental condition? Besides, given that the non existence of an imaginary entity does not prevent us from representing it mentally, how is it possible to represent inexistent things, such as the maximum first number? In other words, how can we perceive and talk about something? Are thoughts somehow made up of mental representations? Are there any forms of representation that are more fundamental than others? For example, can we explain the way in which language represents something in terms of representational abilities of the mind, or is it necessary to explain mental representations in terms of language? The way in which pictures represent seems to be intuitively more comprehensible than any other form of representation. In this case, the answer to the question of how a particular kind of representation succeeds in representing something is that the picture represents things through its resemblance with those things: x represents y because of the resemblance between them. However, what would the idea that pictorial representation depends from the resemblance between x and y, between the picture and what it represents, signify? It would mean that the relation of resemblance between x and y is an efficient and necessary condition for x to represent y. In this case, the resemblance theory of pictorial rep-

007:Layout 1

5/26/11

4:18 PM

Page 90

Maria Pournari

resentation as it has been termed, should be able to constitute the basis for the explanation of other forms of representation in terms of pictoriality.1 The claim that resemblance is an efficient condition for pictorial representation would be equivalent to the following claim: “if x resembles y, then x represents y pictorially”. Nevertheless, there are significant problems with this claim that render it unacceptable. Firstly, due to the ambiguity that characterises the term “resemblance”, everything may resemble something else, simply on the basis of one common characteristic. Even if we limited this particular ambiguity through the following reformulation: “if x resembles y in one aspect, then x represents y”, the problem would not be resolved. It is obvious that the partial resemblance between two things is not sufficient for the possibility of representation of the one by the other. It would be a commonplace and a circular definition of the concept of representation to define resemblance as the relation in which “x resembles y from the standpoint of the characteristics that may potentially make x represent y”. The second problem that arises from the use of the concept of resemblance is linked to its characteristic as a symmetrical relation, i.e. that “if x resembles y, then y resembles x”. The symmetry of resemblance as an efficient condition for representation compels us to consider each thing as a representation of its representation. The fact that resemblance is not an efficient condition for pictorial representation does not mean that it cannot be a necessary condition: “if x represents y pictorially, then x resembles y”. However, this does not seem to be valid, at least comparatively. The caricature of someone may resemble him/her much less than the photograph of someone else (Wittgenstein 1974: §V). Consequently, even when a picture truly resembles what it represents, other factors should converge in order to allow the respective resemblance to enable representation. The fact that resemblance may be a necessary condition of pictorial representation does not render true the idea that resemblance can explain sufficiently how pictures represent. It would probably be useful to take into account the fact that pictures often do not speak for themselves and require interpretation. We see pictures in the light of certain assertions, in the context in which we interpret them. Pictures are not interpretations on their own. In this sense, the resemblance theory of pictorial representation does not explain the nature of the concept of representation. Nevertheless, even if we had a satisfactory theory of pictorial representation, it would not be possible to explain all other forms of representation through it. The reason that points to such a claim is that if pictures require interpretation,

007:Layout 1

5/26/11

4:18 PM

Page 91

Representation, intentionality and the epistemological ploblem of other minds

then it is not helpful to suggest that this interpretation has to be another picture, given that the latter would also require interpretation. Still, the awareness of the limits of pictorial representation provides us with useful evidence over the nature of representation in general. What pictorial representations can surely not do is to represent particular kinds of relations between linguistic expressions, such as if…then, either…or, and not. In other words, there are things that can only be represented through language. How do words and linguistic sentences represent things? One explanation of linguistic representation utilises the concept of convention. When the speakers of a language sign up to a convention that stipulates that the words that they use signify the same things for all and agree on this, then they achieve communication.2 In this case, we must clarify how convention is defined. If we define convention as the act of “using a word in order to represent something”, it is difficult to see how a convention explains representation, since the concept of convention is explained through the concept of representation. Similar difficulties are faced by the signification of linguistic representation through the connection of words with ideas, which the speakers intend to express when they use words, the latter conceived as “sensible marks of ideas” (Locke 1975: B III, sec. 2, §I). In order to define the representationality of words, ideas are used, perceived as images in the mind, as mental images. Here, the explanation of linguistic representation through the mental image theory of ideas is attempted either on the condition that a convention of some kind is secured that enables the connection of a particular word to the idea that one has in his/her mind, or on the basis of a psychological interpretation of the association of words and ideas that the words represent. In accordance with the traditional problems that accompany the theory of ideas as mental images (Pournari 1994: 24-53) the following question arises: is mental image an image of a particular thing, or an image of the general category in which the latter belongs? In the second case, it is difficult to imagine what the image of a general concept would resemble.3 One way or another, there are linguistic expressions, such as the ones that were mentioned earlier, that do not associated with mental images. Thus, linguistic representation cannot be defined with the help of ideas as mental images. If we do not want to attempt the opposite, i.e. the explanation of the representational nature of ideas through words, then what we need and is missing is to learn how the world is represented through mental situations, i.e. to investigate the nature of mental representations.

007:Layout 1

5/26/11

4:18 PM

Page 92

Maria Pournari

Intentionality How do mental states represent something? (Field 1978: 9-61, Fodor, 1981, Silvers 1989). Mental states, such as perceptions, beliefs, desires, hopes, wishes, fears, expectations and intentions, represent the world and, in this sense, they are considered as thoughts for the world, when they are directed towards something. The most interesting thoughts philosophically are those that represent situations in space and time or possible facts, as well as the different attitudes that are adopted towards these states. These thoughts have been termed by B. Russell as propositional attitudes (Russell 1921: sec. 12), defined as mental states that can be described schematically as “Ay that S”, where “A” symbolises someone who is into a mental state, “y” his/her attitude towards this situation and “S” the situation that is represented mentally. For a better understanding of the term “propositional attitude”, it is necessary to note that the adjective “propositional” is linked to the situation and not to the sentence as a linguistic entity. Therefore, a mental state has a representational content when it can be described as a propositional attitude in the form of, for example, “‘A’ believes that it is raining outside”. The representational content of this belief, that “it is raining outside”, is the situation for which the mental state of the subject of representation stands.4 The representational nature of mental states has been philosophically described with the technical term intentionality.5 According to Brentano, what distinguishes mental from natural phenomena is the fact that mental phenomena expose this direction, are for something, refer to something; on the contrary, natural phenomena do not have intentionality. The claim that only mental phenomena expose intentionality can be divided into two specific claims: first, that all mental states expose intentionality, i.e. that mentality is an efficient condition for intentionality; and second, that only mental states expose intentionality, i.e. that mentality is a necessary condition for intentionality. As far as the efficient condition is concerned, we can observe that the mental character of the feelings, such as pain, does not seem, at least in principle, to constitute an efficient condition for pain to have intentionality.6 However, if we consider the meaning of the concept of intentionality as “a direction on something”, then it is not true that pain has no intentionality, although it does not constitute a propositional attitude in the meaning of Russell.7 Even if pain is not the appropriate counter-example for the contestation of the thesis that mentality is an efficient condition for intentionality, this thesis is not valid given that there are mental situations without representational content.

007:Layout 1

5/26/11

4:18 PM

Page 93

Representation, intentionality and the epistemological ploblem of other minds

Are minds the only things in the world that have intentionality? A positive response to this question seems plausible, provided that we distinguish between the internal, genuine intentionality of the mind and the derivative intentionality of e.g. a book. While the sentences of a book have meaning, represent things, and consequently have in a sense intentionality, the book as such does not have intelligence. However, in this case we cannot accept that mentality is a necessary condition for intentionality. If, of course, we accept that both the sentences of the author in a book and the interpretation of a reader of this book have intentionality, but that the latter is not of the same kind, then the issue becomes one of terminology, whose further clarification involves the ways through which we perceive our mentality. No matter how we perceive representation, as pictorial, linguistic or mental, its interpretation can only be attributed to the mind that provides it. Therefore, if interpretation is a product of mental representation or intentionality, then in order to understand representation we have to understand the representational situations of the mind and the nature of our intelligence per se. In other words, the problem of representation and mental representation depends on the question of what it means to be intelligent. What is then the nature of human intelligence? This question is examined in the context of the philosophy of mind, while its relevant answer is included in a way in every single scientific explanation of the states and activities of the human mind. The thesis according to which mental states do not constitute a kind of natural situations is supported by the intuitive perception of common sense. A more elaborate standpoint supports the same thesis: Some mental states have the property to refer to situations of external reality; they have intentionality. On the contrary, a natural situation cannot refer to or represent something. In other words, a natural situation does not have intentional characteristics. Since intentionality is a distinctive feature of mental state, and since no natural situation can have this characteristic, we can conclude that mental states cannot be reduced to natural situations â&#x20AC;&#x201C; and that something similar is valid for mental representations. The counter-argument could be succinctly articulated as follows: Mental states can only be natural. Otherwise, it would be extremely difficult to explain the interaction between mental states and bodily, natural activities. There would be no describable mechanisms capable of describing the causal connections between natural and non-natural activities, thus leading to the so-called problem of mental causation. In addition, it would be impossible to explain the emergence of intellect in the evolutionary development of life. Consequently, there is no scien-

007:Layout 1

5/26/11

4:18 PM

Page 94

Maria Pournari

tific explanation of mental states and activities unless they are considered as of a natural kind; mental representations must be reduced to natural situations of some kind. The up until today unanswered questions concerning the nature of human intelligence and, more precisely, the interaction between the mind and the body, do not seem to solve the problem of the mental representation. What we know about the mind can only be associated with how we know our mind or the mind of others. However, the introspective way of the partial but direct access to our mental states and activities is not symmetrical to the way in which we know the thoughts of others. Therefore, the understanding of human intelligence comes up against the sceptical problem of other minds.

The epistemological problem of other minds In our attempt to respond to the ontological problem of the nature of mental representations, we confront the following epistemological problem:8 How do we justify our belief in the existence of other minds? The way in which each subject of knowledge knows the mental states of his/her mind is different from the way in which the subject knows the mental states of other minds. The introspective access to our mental situations is unmediated. The directness of access to our mental contents allows us to understand them in a way that differs from the way in which we know the mental contents of other minds. Often, we seem to be sure of what they think; nevertheless, our knowledge of their mental states is never direct, let alone irrefutable or exhaustive. What we conclude about whatever others understand is indirect knowledge, mediated by the behavioural expressions and their actions. Therefore, the epistemological problem of the asymmetry of our mind and the mind of others consists of the following two conclusions: First, we have direct knowledge of a part of the mental states of our own mind only. Second, we do not have a direct knowledge of the mental states of other minds. The asymmetry between our own mental states and the mental states of others is characterised by the difference between the direct and the indirect character of their knowledge respectively. The fact that we are capable of indirectly â&#x20AC;&#x153;observingâ&#x20AC;? the mental situations of other minds through linguistic or other behaviour, does not exempt us from the necessity to justify why we construct the belief over the existence of other minds. When we observe the bodily behav-

007:Layout 1

5/26/11

4:18 PM

Page 95

Representation, intentionality and the epistemological ploblem of other minds

iours, speech-acts and actions of somebody else, then we draw connections between his/her behaviour that is observable, and his/her mental contents that are non-observable. Nevertheless, these are coincidental correlations, which constitute reductions of the mental states into externally describable behaviours. If there were symmetry between the two standpoints, then we would have the ability â&#x20AC;&#x201C; which we lack â&#x20AC;&#x201C; to directly observe the mental states of others, as if we were they. Two of the characteristic responses to the epistemological problem of other minds could be articulated as follows: First, the traditional response to the problem of asymmetry utilises the proportional inference of the belief in other minds from the similarities that these minds have with our own mind: Under similar circumstances, other people behave like we do, and their brain has a physicalchemical composition that is similar to our brain. We know directly that we have beliefs, desires and feelings. Based on the hypothesis of similarity, they, like us, have similar beliefs, desires and feelings. Nevertheless, the invocation of the relation of similarity between our mind and the mind of others remains crucial. The challenge originates from the classic objection against proportional inference: The transition from one particular case to its generalisation does not constitute a good inference. In order to rule out other alternative considerations, the argument can incorporate proportional inference in a scientific hypothetical inference in the form of inference to the best explanation. We can accept the thesis according to which other minds have similar experiences to ours, as a hypothesis from which the best possible explanation of human behaviour can be inferred. For this vexed justification, however, hypothetical-proportional inference invokes only one case: ours, and its similarities with the others. Therefore, this solution does not deal sufficiently with the objection that it is not a good inference. Generalisation is inferred by a partial case. Every attempt to provide an answer to the objection against proportional inference remains unsuccessful. The conclusion of this hypothesis is not controllable, either a posteriori or a priori. The quest for the appropriate justification invokes causality: Wherever it is possible to know solely from one case that there is causal connection, the knowledge of that sole case will be sufficient. What is at stake in each case is the necessary character of the causal connection between the events. It is believed that there is a causal link between mental situations and behaviour, or action. However, no indication can be drawn from internalism, from our own standpoint, in order to support the hypothesis of the mind of others. In order to make the hy-

007:Layout 1

5/26/11

4:18 PM

Page 96

Maria Pournari

pothetical-proportional inference of the belief in other minds defendable, the causal link can be sought elsewhere: between the mental and the cerebral situations. This hypothesis is set to be confirmed by the advancing research of neurosciences. Until then, it will constitute a logically possible –and extremely probable for many– hypothesis, but currently it can only be considered as a partially substantiated one. The objection against proportional thinking can be evaded through a second solution for the justification of the thesis at issue: the purely hypothetical inference from externalism. In order to avoid dependence from the special and partial case, the thesis that no theory of the mind can have an advantage over other hypotheses will be invoked. Functionalism will accept the existence of other minds as a theoretical entity. From this standpoint, the bypassing of the ontological problem of the nature of mental states and, consequently, of the definition of the nature of mental representations, will be attempted.

Notes

1 For the identification of the problems of the representation see Cummins 1989: 1-20. For a further analysis see Cummins 1996. 2 See Lewis 1969. For an opposing view, see Davidson 1984. 3 For the critique on Locke by G. Berkeley in Principles of Human Knowledge (1710), see Berkeley 1975. For the problem of abstract ideas, see Pournari 1996: 261-271, esp. 262-264. 4 However, even if all propositional attitudes are thoughts, not all thoughts are propositional attitudes; i.e. not all representational mental states can be characterised in terms of propositional attitudes. Furthermore, representational states are not always conscious. 5 For the introduction of the term “intentionality”, see Brentano 1973. For an analysis of this concept, see Crane 2001: 8-17. 6 For the opposing view, see Armstrong 1968: ch. 14. 7 According to Crane, the distinction between intentional mental states, such as thoughts, and nonintentional mental states, such as feelings, requires an additional specification: when the essence of mental states exhausts itself in their intentionality as an attitude and content, then it refers to thoughts; when it does not exhaust itself in their intentionality, then it refers to feelings. See Crane 1994: 31-38. 8 The related but distinct conceptual problem of other minds is about how we succeed in comprehending the mental states of others, given that these are distinct from ours and are perceived from a different standpoint, the standpoint of the third person. For an introductory analysis of the epistemological problem, see Bilgrami 1992: 317-323.

007:Layout 1

5/26/11

4:18 PM

Page 97

Representation, intentionality and the epistemological ploblem of other minds

References Armstrong, D.M. (1968), A Materialist Theory of Mind, Routledge and Kegan Paul, London. Berkeley, G. (1975), Principles of Human Knowledge (1710), Philosophical Works, Everyman’s Library, London. Bilgrami, A. (1992), “The problem of other minds”, Dancy, J., Sosa, E., A Companion to Epistemology, Blackwell, Oxford, pp. 317-323. Brentano, F. (1973), Psychology from an Empirical Standpoint, Humanity Press, New York. Crane, T. (2001), Elements of the Mind, Oxford University Press, Oxford. Crane, T. (1994), The Mechanical Mind, A Philosophical Introduction to Minds, Machines and Mental Representation, Penguin Books, London. Cummins, R. (1989), Meaning and Mental Representation, M.I.T. Press, Cambridge Mass. Cummins, R. (1996), Representations, Targets, and Attitudes, M.I.T. Press, Cambridge Mass. Davidson, D. (1984), “Communication and Convention”, Inquiries into Truth and Interpretation, Oxford University Press, Oxford. Field, H. (1978), “Mental representation”, Erkenntnis, 13, pp. 9-61. Fodor, G.A. (1981), Representation, M.I.T. Press, Cambridge, Mass. Lewis, D. (1969), Convention, Blackwell, Oxford. Locke, J. (1975), An Essay Concerning Human Understanding, P.H. Nidditch (ed.), Clarendon Press, Oxford. Pournari, M. (1994), David Hume: The Critique of Causation as an Attempt towards the Foundation of “True Metaphysics”, Doctoral Dissertation, University of Ioannina, Ioannina (in Greek). Pournari, M. (1996), “On Hume’s Idea of Existence”, Dodoni, 15(3), pp. 261-271. Russell, B. (1921), The Analysis of Mind, G. Allen and Unwin, London. Silvers, S. (1989), Rerepresentation, Readings in the Philosophy of Mental Representation, Kluwer, Dordrecht. Wittgenstein, L. (1974), Philosophical Grammar, Blackwell, Oxford.

007:Layout 1

5/26/11

4:18 PM

Page 98