Z podróży po... – Pomniki ... from a Journey – Monuments
Pomniki to cykl fotograficzny, którego założeniem jest przyjrzenie się polskim pomnikom „pod włos”; znalezienie tych, które rozsadzają jednolity obraz przeszłości. Zestawienie zdjęć w dyptyki i tryptyki tworzy „konstelacje” przeciwstawiające sobie historie, które te pomniki opowiadają.
Monuments are a photographic series whose aim is to take a closer look at Polish monuments, “against the grain”; to find the ones which deconstruct the homogeneous image of the past. Putting together the photos in diptychs and triptychs results in “constellations” which juxtapose the (hi)stories told by these monuments.
Zależało mi na pokazaniu, że obraz przeszłości stwarzany przez te pomniki pełen jest pęknięć, będących wynikiem z jednej strony polityki historycznej, z drugiej – indywidualnego doświadczenia. Sądzę, że takie pęknięcia są kluczowe dla rozumienia Polskości – wyjątkowego charakteru tego doświadczenia. Pomniki powstały z namysłu nad moim statusem bycia „pomiędzy”. Pochodzę ze Śląska Cieszyńskiego – obszaru nieoczywistych podziałów tożsamościowych; jako emigrant wiele lat spędziłem w Niemczech, a po przyjeździe do Polski zamieszkałem na Mazowszu. Poczucie braku jednoznacznej przynależności uczuliło mnie na momenty, w których owa przynależność przestaje być oczywista, bezproblemowa. Dlatego pomniki niejako nie na miejscu – pomniki „absurdalne”, „niewygodne”, „bolesne” czy po prostu niezgodne z jednowymiarowym charakterem polskiej powojennej tożsamości narodowej – były dla mnie szczególnie intrygujące, właśnie ze względu na ich wielogłosowość, a także potencjał stwarzania przeciw-historii. Pomniki te stały się dla mnie wizualnym dowodem na to, że nie ma jednej, właściwej, czy „prawdziwej” opowieści (narracji historycznej), że obraz przeszłości podlega ciągłym renegocjacjom i jest współtworzony przez tych, którzy go noszą w sobie.
I wanted to show that the image of the past created by these monuments is full of breaks caused by, on the one hand, historical politics, on the other – individual experience. I claim that these breaks are crucial for the understanding of Polish mentality – an exceptional dimension of this phenomenon. Monuments were conceived as a result of my reflection on “in-betweenness.” I come from the Cieszyn Silesia – a region of ambiguous identifications; as an emigrant (and a son of emigrants) I spent several years in Germany, and after coming back to Poland, I started living in Masovia. The feeling of a lack of unified sense of belonging sensitised me to these moments when this belonging ceases to be obvious, unproblematic. That is why monuments, as if out of their proper place – “absurd” monuments, “uncomfortable,”, “painful,” or just unsuitable for the one-dimensional character of Polish post-war national identity – proved especially intriguing for me, due to their polyphonic character but also the potential to provoke antihistories. These monuments became for me the visual evidence that there can be no one, proper or “true” story (historical narration), and that the image of the past is constantly be re-negotiated and co-created by those who carry it within themselves.
Zaciekawiło mnie również to, że tacy artyści jak Xawery Dunikowski czy Władysław Hasior brali, a inni wciąż biorą, udział w kształtowaniu zbiorowych, narodowych wyobrażeń. To jakże problematyczne uwikłanie sztuki w służbę rzeczywistości politycznej jest w tym kontekście bardzo znaczące. Szczególnie jeśli weźmie się pod uwagę napięcie między znaczeniem a wartością artystyczną pomnika. Odnoszę wrażenie, że pomniki o wielkiej sugestywności i wysokiej klasie artystycznej oddziałują bardziej niż pomniki średnie, „klasyczne”, których są tysiące.
I was also intrigued by the fact that artists such as Xawery Dunikowski or Władysław Hasior played an active role, while other still do, in shaping of collective national imagery. In this context, the involvement of art in service of political reality seems very important. Especially if one considers the tension between the meaning and the artistic value of a monument. I have a feeling that monuments of great suggestiveness and high artistic value exercise greater influence than those mediocre, “classic” of which there are thousands.
Jestem świadomy tego, że Pomniki nie wyczerpują problemu. W pewnym sensie takie wyczerpanie nie jest w ogóle możliwe. Historia dzieje się na naszych oczach, na naszych oczach jest monumentalizowana. Moja podróż po Polsce odbyła się wzdłuż szlaków w taki czy inny sposób mi bliskich, szukałem nieciągłości w tym, co już niejako oswoiłem. Pomniki są wyrazem artystycznego namysłu nad nieoczywistością tożsamości miejsc i ludzi, nad przenikaniem się różnych historii, ich reprezentacji.
I am aware that the Monuments do not exhaust the issue's complexity. In a sense, such an exhaustion is not at all possible. History is created on our very eyes and monumentalised at the same time. I took a journey along the trails which in one way or another are close to my history. I searched for discontinuities in what I did so far domesticated. Monuments provide an expression of artistic reflection on the non-obviousness of the places' and peoples' identities, on the intermingling of various histories and their representations.
Przełęcz Snozka koło Czorsztyna; tzw. "Organy", czyli pomnik "Poległym o utrwalenie władzy ludowej na Podhalu", Władysław Hasior, 1 966.
Snozka Pass by Czorsztyn: the so-called "Organ", i.e. the monument "To the fallen fighting for the establishment of the People's rule in the Podhale region", Władysław Hasior, 1 966 [the monument used to be protested by the local population, since in the region operated mjr Józef Kuraś's legandary anti-communist guerrilla force that haunted the new regime until 1 946; at the same time Kuraś is said to have been an ardent anti-semite]
Kielce, Centrum Kutury; kamień upamiętniający miejsce obozowania Tadeusza Kościuszki podczas insurekcji 1 794 / Kielce; Centrum Kultury / Kielce, Centrum Kultury; jedyny na świecie pomnik Milesa Davisa, z okazji dziesiątej rocznicy śmierci muzyka, 2001 .
Kielce, Cultural Centre: stone commemorating the camping place of Tadeusz Kościuszko during the insurrection of 1 794 [during the first (1 772) and second (1 793) partition of Poland most of the country was divided between Russia, Prussia and Habsburg Austria; Kościuszko started an uprising against the Russian occupant that soon had to falter and resulted in the third partition (1 795), erasing Poland from the maps for 1 23 years] / Kielce, Cultural Centre / Kielce, Cultural Centre: the only Miles Davis monument on earth, erected on the 1 0th anniversary of the artists' death, 2001 .
Dłużek k. Jedwabna; pomnik tow. W. Bralskiego, 1 961 ; inskrypcja: "Tow. W. Bralskiemu, I sekr. KP PPR. w 1 5 rocznicę zamord. przez reakcyjne bandy. Społeczeństwo Nidzicy. Czerwiec 1 961 r." / Piduń k. Jedwabna; krzyż upamiętniający mieszkańców wioski poległych w I wojnie światowej, 1 91 8(?).
Dłużek by Jedwabno; monument of comrade W. Bralski, 1 961 ; the inscription reads: "To comrade W. Bralski, 1 st Secretary of the Party Commitee of the Polish Worker's Party, on the 1 5th anniversary of his murder by reactionary bands. The people of Nidzica. June 1 961 ." [the sign on th monument is the 'Kotwica' (Anchor), an emblem of the Polish underground for the struggle to regain independence during WWII] / Piduń by Jedwabno; a cross commemorating the (German) inhabitants of the village that died in WWI, 1 91 8(?).
Bielsko-Biała, plac Lutra; Pomnik Marcina Lutra, 1 900 / Świdnica; Kościół Pokoju, pomnik Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO od 2001 r., 1 656-7.
Bielsko-Biała, Luther Square: monument of Martin Luther, 1 900 / Świdnica: Church of Peace, on the UNESCO World Heritage list since 2001 , 1 656-7 [Two of three of those churches - the largest timber-framed religious buildings in Europe - survived (the other in Jawor); built amidst the religious strife that followed the Peace of Westphalia, they express the striving for religious freedom and attest to (wo)man's possibility to overcome imposed limitations]
Wałbrzych; Schlesier Ehrenmal, tzw. "mauzoleum hitlerowskie", 1 936-45 / Krzyżowa; mauzoleum znanej z antyfaszystowskiej działalności rodziny von Moltke, 1 869.
Wałbrzych; Schlesier Ehrenmal, the so-called "Nazi Mausoleum", 1 936-45 [the Ehrenmals, dedicated in honor of, in this case, the Silesians, were important part of the Nazi's politics toward religion, their ultimate aim to supplant it; on their sites various quasi-pagan ceremonies were held] / Krzyżowa; the mausoleum of the von Moltke family, known for their anti-fascist activity, 1 869 [Here, on November 1 2th 1 989, in the von Moltke palace the meeting of first Polish post-Communist Prime Minister Tadeusz Mazowiecki and German Chancellor Helmut Kohl took place, during wich the 'mass of reconciliation' was held]
Bolesławiec; cmentarz żołnierzy radzieckich, 1 945, zbudowany wokół pomnika feldmarszałka Michała Iłłarionowicza Kutuzowa, w którym pochowane zostały jego trzewia, 1 81 3; napis na pomniku: "Wieczna sława bohaterom poległym w boju o wolność i niezawisłość naszej ojczyzny" / Bolesławiec; Pomnik Kutuzowa, F. Schinkel, 1 81 9, poddany konserwacji w 2000 r.; napis na pomniku: "Do tego miejsca doprowadził książe Smoleński Kutuzow zwycięsko postępujące wojska rosyjskie kiedy śmierć wyznaczyła kres jego przepełnionego sławą życia. Był wyzwolicielem swej ojczyzny: to on wyznaczył narodom drogę do wolności. Niech będzie błogosławiona pamięć bohatera."
Bolesławiec; Soviet Soldiers' Cemetary, 1 945, build around the monument of Fieldmarshal Mikhail Illarionovich Kutuzov [credited with stopping Napoleon's invasion of Russia, and so, idirectly destroying Poland's dreams of independence], in which his intestines are said to be buried, 1 81 3; the inscription reads: "Eternal fame to the heroes fallen in the quest for the freedom and independence of our fatherland" / Bolesławiec; monument of Kutuzov, F. Schinkel, 1 81 9, preserved in 2000; the inscription reads: "Until here Knyaz Smolensky Kutuzov led the victoriously advancing Russian army when death marked the end of his life, filled with fame. He was the liberator of his fatherland: it is him who marked out the nations' way to freedom. Blessed be the memory of the hero." [during WWII the grave was place of worship for Russian soldiers and officers; after the war the Order of Kutuzov was established as one of the highest military awards in Soviet Russia]
Cieszyn; tzw. "Cieszyńska Nike", czyli pomnik Legionistów śląskich, 1 934, zniszczony przez hitlerowców 1 939, odbudowany 2006 / Wisła, "pomnik" Adama Małysza z białej czekolady, 2001 / Wisła, tablica upamiętniająca podział Śląska cieszyńskiego, 2004.
Cieszyn; the so-called "Cieszyn Nike", i.e. monument of the Silesian legionnaires, 1 934, destroyed by the Nazis in 1 939, rebconstructed in 2006 [it became controversial during the reconstruction, because the figure "reaches out" with her sword towards the Czech part of Cieszyn Silesia, as if 'claiming it back', exactly that gesture having compromised Poland in 1 938 when, taking advantage of Czech Republic's weakness in the face of the Nazi invasion Polish troops 'took back' that region] / Wisła; white chocolate "monument" of Adam Małysz, 2001 [the four-time worldcup winner in ski jumping has become a Polish national hero] / Wisła; plaque commemorating the division of Cieszyn SIlesia in 1 91 9 [at that time Poland was regaining autonomy after 1 23 years of non-existence, and negotiating its borders], 2004.
Łambinowice; pomnik polskiego "Obozu Pracy w Łambinowicach" (1 945-46), 1 995 / Góra Św. Anny; nazistowski amfiteatr, 1 934-38 / Góra Św. Anny; Pomnik Czynu Powstańczego, wybudowany w miejscu nazistowskiego mauzoleum, Xsawery Dunikowski, 1 946.
Łambinowice; monument of the Polish 'Work Camp in Łambinowice" (1 945-46), 1 995 [the village had been the site of POW camps since Prussian-French war in 1 870-71 , and served as a Stalag during WWII; after the war it became one of the "work camps" established by the communist authorities in Poland to sort out among the Silesian and German population Nazi sympathizers and collaborants; due to the conditions in those camps, and inhuman treatment that cost the life of over ten thousand people, they are also called concentration camps] / St. Anne's Mountain; Nazi Amphitheatre, 1 934-38 [the mountain has been a religious center since the 1 7th so the theatre and the Ehrenmal above it, now destroyed, can be said t have been built built 'against' it] century /St. Anne's Mountain; Monument of Insurgence, built in the place of a Nazi mausoleum, Xawery Dunikowski, 1 946 [the monument commemorates the Silesian Uprisings (1 91 9-21 ), the Mountain being the place of a cucial battle during the Third Silesian Uprising, in effect of which Germany lost the economically most valuable part of Silesia, including Katowice, Chorzów and Tarnowskie Góry, with two thirds of the heavy industry and mining facilities, to Poland; notably, the Mountain remained German; the monument was build in the place of a Nazi Ehrenmal, commemorating the Silesians that died after WWI; the fact that Dunikowski was an Auschwitz survivor, and homosexual lends his realisation additional power]
Jedwabne; pomnik "Żydów z Jedwabnego i okolic, mężczyzn, kobiet, dzieci, współgospodarzy tej ziemi, zamordowanych, żywcem spalonych w tym miejscu 1 0 lipca 1 941 roku", 1 0 lipca 2001 / Jedwabne; pomnik "Pamięci zesłańców zmarłych z głodu i zimna pomordowanych w łagrach Syberii i Kazachstanu. Wdzięczni za cud ocalenia sybiracy i patrioci polscy jedwabnego", 2002.
Jedwabne; monument "Of the Jews of Jedwabne and its surroundings, men, women and children, fellow hosts of this land, murdered, burnt alive in this place July 1 0th, 1 941 ", 1 0 lipca 2001 / Jedwabne; monument "Commemorating the deportees that died of hunger and cold, murdered in the gułags of Syberia and Kazakhstan. Grateful survivors and Polish patriots of Jedwabne", 2002. [After a long and heated debate, the information that it was Polish people who murdered the Jews of Jedwabne, was omittied in the inscription; one year after the erection of the monument, the inhabitants erected 'their' counter-monument, commemorating their own suffering]
Rokitka, koło leśniczówki Karolinka; pomnik generała Aleksandra Samsonowa, 1 91 8-20, na przełomie lat 1 960-70 tablicę zdemontowano, pomnik odnowiono w 2005 ze środków Ambasady Federacji Rosyjskiej; inskrypcja: "Generał Samsonow, przeciwnik Hindenburga w bitwie pod Tannenbergiem, poległ 30.08.1 91 4". / Olsztyn; Pomnik Mikołaja Kopernika, Johannes Goetz (podobno zaprojektowany przez cesarza Wilhelma II), inskrypcja na pomniku: "Obrońcy grodu Olsztyńskiego przed najeźdźcą krzyżackim, wielkiemu Polakowi, Mikołajowi Kopernikowi, wdzięczni rodacy", 1 91 6
Rokitka, monument of general Alexandr Samnonov, 1 91 8-20, the plaque was removed at the turn of the 1 960s, the monument was renovated from the funds of the Embassy of the Russian Federation; the inscription reads: "General Samsonov, Hindenburg's adversary in the battle of Tannenberg, died here August 30th, 1 91 4". / Olsztyn; monument of Mikołaj Kopernik, Johannes Goetz (supposedly the figure was conceived by the emperor Wilhelm II himself), the inscription (subsequently added) reads: "To the defender of the city of Olsztyn from the Teutonic aggressor, the great Polishman Mikołaj Kopernik, grateful compatriots" 1 91 6.
Tykocin; pomnik Stefana Czarnieckiego, "najbardziej bezwzględnego polskiego wodza XVII stulecia", Piotr Coudray, 1 761 - 63 / Łomża, pomnik prof. Bohdana Winiarskiego: "przewdoniczący Międzynarodowego Trybuału Sprawiedliwości w Hadze w latach 1 961 -64, syn ziemi Łomżańskiej", 1 987.
Tykocin; monument of Stefan Czarniecki, the "most ruthless Polish commander of the 1 7th century", Piotr Coudray, 1 761 -63 / Łomża; monument of Prof. Bohdan Winiarski: "President of the International Court of Justice, Hague in 1 961 -64, son of the Łomża land", 1 987.
Krzysztof Pijarski, 2006-2008