Żywoty nieświętych

Krzysztof Pijarski

Żywoty nieświętych z esejem

Waldemara Baraniewskiego

Żywoty nieświętych to wizualne wykopaliska Warszawy, próba przyjrzenia się zjawisku burzenia pomników w Polsce w okresie transformacji ustrojowej. Interesowały mnie nie tyle same pomniki i ich losy, lecz przede wszystkim problem ich widzialności / niewidzialności. Niektóre zostały całkowicie zniszczone, niektóre, choć trwają, są symbolicznie nie-widoczne. Projekt nie wynika więc z fascynacji estetyką ruin, lecz działającymi w przestrzeni publicznej mechanizmami inskrypcji i wymazywania.

Choć pomniki powstają, by przetrwać wieki i wytłoczyć historię, której są nosicielami w otaczającej je przestrzeni miejskiej, to właśnie one jako pierwsze stają się przedmiotem gestów „oczyszczania” w momentach kryzysu. Przyczyny tych gestów są tyleż pragmatyczne, co symboliczne. Gdy powołuje się do życia nowy porządek, konkurencyjne narracje wydają się zbędne. Ponadto narracje te niejednokrotnie jawią się jako opresyjne, przemocowe a ich usunięcie jest jak szerokie otwarcie okna w zatęchłym mieszkaniu.

Operacje na pomnikach są symptomem potrzeby czystej karty, utopii „nowych początków”, pozbawionych ciężaru historii i pamięci. Dokonując ich, z jednej strony zyskuje się lekkość i swobodę ruchu, pozwalające w sposób wydawałoby się nieskrępowany podejmować nowe wyzwania. Z drugiej strony owa swoboda może okazać się złudna. Czy z historii, które się wówczas porzuca, naprawdę nie sposób niczego ocalić? Czy nie jest przypadkiem tak,

że owe gesty oczyszczenia skazują nas na wiecznie powtarzanie tych samych błędów? W tym sensie strącone pomniki są zawsze ruinami dawnych utopii, niedokończonych projektów, osieroconych historii.

Ich fragmentaryczny charakter pozwala przyjrzeć im się z niezwyczajnej perspektywy, być może uratować z nich iskierkę wyzwalającej energii.

Oto horyzont Żywotów nieświetych. Projekt ten skupia się na warszawskich pomnikach i rzeźbach, które zajęły miejsce pomników dawnych, a także na placach, okolicach i sceneriach, które po nich pozostały. Wskazuje również na same strącone wizerunki jako swoiste ruiny reprezentacji. Nie ogranicza się do wskazania pustego miejsca, lecz usiłuje wydobyć złożoną siatkę powiązań między pomnikami, miejscami oraz historiami, postawić pytanie o logikę rządzącą ich pojawianiem się i znikaniem, przyjrzeć się uwarstwieniom w niemych narracjach tych miejsc.

Dziś fakt, że Warszawa została odbudowana po wojnie jako obietnica społecznej utopii jest praktycznie niewidoczny. Jej powojenne korzenie stały się hieroglifem. Niniejsza książka jest próbą wizualnej lektury skrytej gramatyki miasta, niemego języka, którym przemawia.

Widmowe miasto Waldemar Baraniewski Warszawa jest miastem widmowym, potencjalnym, niezrealizowanym. Warszawa jest widzialna i niewidzialna zarazem. To paradoks, bo przecież mówimy o mieście, które fizycznie istnieje. Ale nie ten fizyczny stan „zabudowy” jest tu najistotniejszy, ale pewien obraz miasta, który mamy w sobie. I to nie tyle w pamięci, co gdzieś w głębi, w tych „warstwach zmieszanych”, utworzonych z emocji, obrazów, wiedzy, wyobraźni. Tam jest ta widmowa Warszawa.

Jest rzeczą naturalną, że w rozwoju miasta następują konieczne procesy transformacji przestrzeni, wymiany substancji. To są normalne reguły „gry w miasto”.

Tyle tylko, że w Warszawie ten proces był gwałtowny. W ciągu dwóch, trzech miesięcy 1944 roku znaczna część miasta przestała istnieć. A potem przez wiele lat jej obszar, cała tkanka fizyczna i symboliczna poddane zostały działaniu dwóch znoszących się, ale też komplementarnych reguł: odtwarzania i zacierania. To one ukształtowały miasto, które dziś znamy. I paradoksalnie, to one wciąż tę przestrzeń formują. A przemiany polityczne, po 1989 roku nadały im nowy charakter i nową dynamikę.

Jedno z pierwszych po wojnie osiedli mieszkaniowych – Muranów, wybudowano na rumowisku getta.

W intencji Bohdana Lacherta, autora projektu, miało

być swoistym pomnikiem przestrzennym getta i jego zagłady. Usytuowane na naturalnym wzniesieniu z ton gruzu, zbudowane zostało z gruzobetonu, jak pisał jego twórca – „z czerwonych cegieł, jak z krwi Warszawy”. Pomnikiem było krótko. Czerwone ściany otynkowano i ozdobiono lirycznymi dekoracjami. Stopniowo zacierano zbyt dosłowne historyczne przesłanie przestrzennego monumentu.

Muranów, jako ukształtowana przestrzeń, jest chronologicznie starszy o nowego warszawskiego Starego Miasta. Starówka to pomnik politycznych intencji socjalistycznej władzy, która legitymizowała się przywiązaniem do historii. Niby wierny i konkretny, ale w gruncie rzeczy widmowy i nierzeczywisty.

Zawieszony w zideologizowanej historii, jako twór mieszczaństwa, czyli „postępowej” klasy społecznej.

Jego abstrakcyjną ramę tworzyło przez dziesięciolecia puste miejsce po zburzonym Zamku Królewskim, którego nie dawało się wpisać w postępową retorykę.

W tym procesie odtwarzania/zacierania czas historyczny ulegał całkowitej dekompozycji – nowe pragnęło być dawnym, dawnego nie było lub stawało się jeszcze nowszym.

Gdy mówimy o Warszawie, to należy pamiętać o mieście podziemnym, którego na co dzień nie widzimy. Ale jest składnikiem tej fantasmagorii. To miasto, po którym chodzimy. Jesteśmy nad nim.

Stąpamy po zasypanym w historycznej katastrofie.

Momentami kontaktu z tym miastem są uliczne

wykopki, nowe budowy. Wtedy widać stratygrafię, zmielony gruz, czarną warstwę popiołów, czasem jakieś fundamenty, piwnice. Kto zamieszkuje to równoległe miasto?

Takich podziemnych miast jest w Europie więcej – Rotterdam, Drezno, Berlin. Wszystkie odbudowywano jako nowoczesne – odtwarzano i zacierano.

Pomocna w tym była modernistyczna ideologia „sanacji miasta kapitalistycznego”, jako obrazu dawnych stosunków społecznych. CIAM-owska Karta Ateńska tworzyła nową retorykę opisu miasta, w której dominowały kwestie funkcjonalności, dostępu do światła, powietrza, zieleni. W odtwarzanych miastach ich historyczne przestrzenie zacierano szerokimi promenadami, nowymi parkami i zielenią.

W mieście równoległym – „naziemnym”, musiała się znaleźć przestrzeń dla nowych bohaterów, nowych narracji symbolicznych, mitów fundatorskich. Miały tworzyć nowe osie orientacji w przestrzeni, odmienne hierarchie. Budowano je wprowadzając nową toponimię, odnoszącą się do aktualnego panteonu bohaterów. Tak najłatwiej i najtaniej.

Nowe przestrzenie znakowano też pomnikami, o różnej skali i znaczeniu. Każda władza, stawiając pomnik wierzy w jego moc sprawczą i historyczną trwałość. I bardzo często okazuje się to zwykłym przesądem czy zabobonem. W historii współczesnej więcej pomników burzono niż zachowywano. A w naszej współczesności pomnik okazał się jedną z najbardziej ulotnych form upamiętniania.

Gdy w 1989 roku historia naszego regionu zaczęła stawać na nogi, pomniki polityczne i całe sfera symboliki odchodzącej władzy, stały się obiektem nieuchronnych działań ikonoklastycznych.

Co robić z „niechcianym dziedzictwem”? Zachować?

Zniszczyć? Przekształcić?

To wciąż aktualne pytania. Próbą zobaczenia ich w perspektywie sztuki jest projekt Krzysztofa Pijarskiego. Zapis jednego z procesów transformacji przestrzeni nowego „naziemnego” miasta, które jest nieustannie odtwarzane i zacierane. Także w nas. W tym, co mieści się w naszej świadomości i potrzebie topograficznej tożsamości.

Jako komentarz do tego chciałbym zacytować słowa Pawła Susida, wybitnego malarza, który na moją prośbę o krótki biogram do katalogu wystawy, niezwykle celnie opisał ten proceder. On, jako artysta, „mieszka w Warszawie – przedtem między pomnikami, placami i ulicami: Dzierżyńskiego, Marchlewskiego, Świerczewskiego i Armii Ludowej, obecnie – Prymasa Tysiąclecia, Dmowskiego, Hallera, Ognia i Narodowych Sił Zbrojnych”.

przypisy

#1 Świerczewski / AWF Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie w 1949 roku otrzymała nowego patrona – gen. broni Karola Świerczewskiego. Jego pomnik dłuta Alfonsa Karnego odsłonięto w ramach obchodów pięćdziesięciolecia uczelni w 1979 roku. Piłsudski powrócił jako patron szkoły w roku 1990, a miejsce pomnika generała zajęła dziewczynka ze skakanką, wcześniejsze dzieło Karnego.

#2 Brama Straceń Po 1989 roku z Bramy Straceń usunięto bądź podmieniono część tablic upamiętniających osoby, które zginęły na stokach cytadeli. Między innymi znikła inskrypcja: „Nasze pokolenie / urzeczywistnia / idee wolności / i socjalizmu / za które ginęli / najlepsi synowie / narodu polskiego”.

#3 Mickiewicz Posąg Adama Mickiewicza jest centralnym elementem programu ikonograficznego Pałacu Kultury i Nauki, dawniej im. Józefa Stalina. Model rzeźby znajduje się w przedsionku Auditorium Maximum Uniwersytetu Warszawskiego.

#4 Mirecki - Żeromski - Okrzeja Tablice upamiętniające trzech bohaterów ruchu socjalistycznego okresu międzywojennego: Józefa Anastazego Mireckiego ps. Montwiłł (1879-1908), jednego z przywódców Organizacji Bojowej PPS, uczestnika wielu zamachów powieszonego na stokach cytadeli, Stefana Żeromskiego (1864-1925) i Stefana Okrzei (1886-1905), działacza ruchu socjalistycznego, powieszonego na stokach cytadeli po nieudanym zamachu na policmajstra Karla Nolkena.

#5 Partyzanci Bojownicy Pomnik Partyzantom Bojownikom o Polskę Ludową postawiono w 1962 roku u zbiegu Nowego Światu i Alei Jerozolimskich. Podczas odsłonięcia przemawiał Marian Spychalski, ówczesny minister obrony narodowej: „Skromny, wzniesiony tu pomnik, jest tylko symbolem, w którym artysta wyraził zwycięstwo życia rodzącego się z bohaterskich czynów i ofiar narodu, poniesionych w walce o słuszną sprawę. Ale prawdziwym, monumentalnym pomnikiem heroizmu naszego narodu, jego patriotycznej ofiarności, wytrwałości i pracowitości, jest nasza wzniesiona ze zgliszcz i ruin stolica…”

#6 Dzierżyński / Plac Bankowy Pomnik Feliksa Dzierżyńskiego (1877-1926) stanął na Placu Bankowym, wówczas noszącym imię Dzierżyńskiego, w 1951 roku. Na cokole widniał napis: „Feliks Dizierżyński to duma polskiego ruchu rewolucyjnego. B. Bierut”. Był to pierwszy w Warszawie pomnik działacza ruchu robotniczego. Ponieważ Warszawa nie miała pomnika Stalina ani Lenina to właśnie pomnik Dzierżyńskiego stał się jako pierwszy przedmiotem ikonoklastycznych gestów transformacji.

#7 Dzierżyński / Rynek Starego Miasta Na fasadzie tzw. kamienicy Pod Murzynkiem na Rynku Starego Miasta wisiała niegdyś tablica poświęcona Dzierżyńskiemu. Na niej widniała inskrypcja: „W tym domu w r. 1899 / Feliks / Dzierżyński / przemawiał / na zebraniu / robotniczym”. Tablicę odsłonięto w roku 1951.

#8 Kniewski - Hibner - Rutkowski Pomnik poświęcony Władysławowi Hibnerowi (18931925), Władysławowi Kniewskiemu (1902-1925) i Henrykowi Rutkowskiemu (1903-1925) powstał w 1953 roku i stanął w zaprojektowanym przez Zygmunta Stępińskiego parku Hibnera, rozpościerającym się u podnóży skarpy Cytadeli Warszawskiej. Cała trójka została skazana na śmierć niedoszłe zabójstwo na Józefie Cechnowskim, agencie policji infiltrującym ruch robotniczy. W murze Cytadeli nad pomnikiem umieszczono napis: „Wieczna chwała bohaterom, którzy padli w walce o Polskę socjalistyczną”.

#9 Nowotko / Andersa Przy ulicy Andersa, dawniej Nowotki, w 1968 roku stanął pomnik Marcelego Nowotki (1893-1942), pierwszego przywódcy Polskiej Partii Robotniczej. Według relacji Józefa Światły, założył on w Gwardii Ludowej komórkę, trudniącą się dekonspirowaniem członków AK i przekazywaniem ich danych Gestapo. Informacje, którym dysponował Światło zostały jednakże zdobyte za pomocą tortur, co poważnie obniża ich wiarygodność. Nowotko został zamordowany w 1942, prawdopodobnie wskutek napięć w przywództwie PPR. Dziś w miejscu pomnika stoi wywietrznik linii metra.

#10 Świerczewski / Kasprzaka W 1968 przed Fabryką Wyrobów Precyzyjnych im. Gen. Świerczewskiego postawiono popiersie generała. Przed wojną fabryka produkowała pistolety maszynowe, później specjalizowała się w precyzyjnych instrumentach pomiarowych. Zakładowi nadano imię Świerczewskiego, który pracował w nim jako tokarz w latach 1912-15, w 1948 roku.

#11 Polegli w Służbie i Obronie Pomnik dłuta Bohdana Chmielewskiego postawiono, jak głosi akt erekcyjny, „w hołdzie tym, co w pierwszych latach Polski Ludowej polegli dla niej i dla jej rozwoju, ku nauce i wdzięcznej pamięci obecnych i przyszłych pokoleń Polaków”. Gigantyczna grupa rzeźbiarska, mierząca 16 metrów wysokości, 20 szerokości i ważąca prawie 60 ton miała dość krótki żywot – zdemontowano ją w 1991 i potem wiele lat przeleżała na terenie bazy Zarządu Dróg Miejskich na Żeraniu w Warszawie. Po 2009 roku jednak znikła.

#12 Świerczewski / W-Z Popiersie generała umieszczono u wylotu tunelu trasy WZ w 1957 roku. Umiejscowienie miało duży ciężar symboliczny: z jednej strony trasa W-Z z lat 1947-49, jeden z pierwszych wysiłków modernizacyjnych podjętych w trakcie odbudowy miasta (w jego ramach wykopano tunel pod warszawskim Starym Miastem, które znów z trasą połączono pierwszymi w Polsce ruchomymi schodami), z drugiej jedna z głównych arterii komunikacyjnych miasta – Aleja Świerczewskiego, dziś Solidarności.

#13 Gomułka Pomnik Władysława Gomułki odsłonięto w 1986 roku przed Fabryką Samochodów Osobowych na Żeraniu.

Fundamenty pomnika są widoczne do dziś.

#14 Marchlewski Julian Marchlewski (1866-1925) był współzałożycielem i współautorem (wraz z Różą Luksemburg) programu Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy, a także jednym z przywódców Związku Spartakusa. Współtworzył Międzynarodówkę Komunistyczną. Jego pomnik został wzniesiony w 1968 przy Hali Mirowskiej na ulicy Marchlewskiego, dziś Alei Jana Pawła II.

#15 Kasprzak Marcin Kasprzak (1860-1905) jako drukarz i działacz ruchu robotniczego w 1904 roku założył tajną drukarnię SDKPiL. Podczas obławy policyjnej na drukarnię w tym samym roku Kasprzak zastrzelił 4 policjantów, za co został skazany na śmierć i powieszony na stokach Cytadeli Warszawskiej. Jego pomnik wzniesiono w 1975 roku na ulicy Kasprzaka przed zakładami radiowymi jego imienia, które powstały w latach 1949-51 na miejscu jego dawnej drukarni.

#16 Nowotko / PZL-Wola Zakłady Mechaniczne PZL-Wola powstały w 1951 roku pod nazwą Zakłady Mechaniczne im. Marcelego Nowotki.

Produkowały silniki diesla i agregaty prądotwórcze. Fabryka odlała także niejeden pomnik, w tym pomnik Kościuszkowców i Poległym w Służbie i Obronie Polski Ludowej. W roku 1990 fabryka zmieniła nazwę na PZLWola, wtedy także pomnik dawnego patrona znikł sprzed siedziby firmy. W 2011 fabrykę przeniesiono do Siedlec.

# 17 Witos Wincenty Witos (1874-1945), trzykrotny premier Polski – w 1920 przez 13 dni, w 1920-21 przez 416 a w 1923 przez 200 dni – osadzony w twierdzy brzeskiej przez rząd sanacyjny i skazany na 1.5 roku więzienia. W 1945 ze Stanisławem Mikołajczykiem współzakładał PSL. Pomnik odsłonięto w 1985 roku na placu Trzech Krzyży w pobliżu parlamentu RP.

#18 Czyn Chłopski W swojej formie nawiązujący do Światowita Pomnik Czynu Chłopskiego został wzniesiony w roku 1968 przed siedzibą ówczesnego ZSL, które w 1990 przemianowało się na PSL. Partia w 2006 sprzedała siedzibę pod imwestycje mieszkalne, w umowie nie rozwiązując kwestii pomnika. Wskutek protestów kupiec działki zobowiązał się przekazać pomnik do oddziału Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego w Piasecznie koło Gniewu w województwie pomorskim.

#19 Kościuszkowcy Odsłonięty w 1985 roku pomnik upamiętnia nieudane próby niesienia pomocy powstańcom warszawskim przez żołnierzy 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki.

Szesnastometrową, czterdziestoośmiotonową rzeźbę projektu Andrzeja Kastena odlały Zakłady Mechaniczne im.

Marcelego Nowotki.

#20 Polkom Chwała W 1987 przy ulicy Sterniczej na Woli powstał Państwowy Dom Pomocy Społecznej dla kombatantów – członków ZBoWiD. Przed głównym budynkiem stanął pomnik poświęcony Polkom walczącym przeciwko okupacji hitlerowskiej. W 1994 kamienną rzeźbę kobiety z przewieszonym przez ramię karabinem maszynowym i torbą sanitariuszki zastąpiono obeliskiem ku „pamięci walczących o wolność i niepodległość Rzeczypospolitej”.

#21 Pierwsza Armia Pomnik Żołnierzy 1 Armii WP z 1963 roku jest ostatnią monumentalną pracą Xawaerego Dunikowskiego (18751964). Na cokole wyryto napis szlaku bojowego formacji: „Lenino – Warszawa – Kołobrzeg – Berlin”.

#22 Mauzoleum Trzydziestopięciometrowy obelisk na terenie CmentarzaMauzoleum Armii Czerwonej upamiętnia żołnierzy uczestniczących w wyzwalaniu Warszawy. Na cmentarzu, zbudowanym w 1949 roku, złożono prochy 21668 żołnierzy w 294 indywidualnych i 540 zbiorowych mogiłach. Autorem rzeźb zdobiących pomnik był m. in. Jerzy Jarnuszkiewicz.

#23 Braterstwo Broni Pomnik wzniesiony przed ówczesną siedzibą komunistycznego Rządu Tymczasowego RP, mieszczącego się w budynku Dyrekcji Kolei Państwowych, upamiętnia braterstwo broni między Armią Ludową a Radziecką. Na cokole umieszczono inskrypcję w języku polskimi rosyjskim: „Chwała bohaterom Armii Radzieckiej, towarzyszom broni, którzy oddali swe życie za wolność i niepodległość narodu polskiego Pomnik ten wznieśli mieszkańcy Warszawy 1945”. Obecnie pomnik jest zdemontowany ze względu na budowę stacji metra.

#24 Róża Róża Luxemburg (1871-1919), działaczka polskiego i niemieckiego ruchu robotniczego. Wespół z Leonem Jogichesem w 1893 roku zakładała Socjaldemokrację Królestwa Polskiego. Po zjednoczeniu ze Związkiem Robotników Litwy, które dokonało się za sprawą Feliksa Dzierżyńskiego, partia przyjmuje nazwę SDKPiL. Była członkiem Sozialdemokratische Partei Deutschlands, brała udział w II Międzynarodówce oraz w rewolucji 1905-6.

Była współzałożycielką Związku Spartkusa. W 1919 roku, po powstaniu robotniczym w Berlinie, została aresztowana i ostatecznie zamordowana przez członków Freikorps.

#25 Berling Generał Zygmunt Berling (1896-1980) wymknął się Katyniowi dzięki współpracy z NKWD. Kiedy zbrodnia wyszła na jaw, był wśród tych, którzy oskarżali o nią Niemców. W 1943 sam Stalin nominował go dowódcą 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, a w 1944 został dowódcą 1 Armii WP. W tej funkcji brał udział w wyzwalaniu Warszawy. Wprawdzie wysyłał oddziały na drugą stronę rzeki, by pomóc powstańcom, lecz podejmowane przez niego działania były nieskuteczne – bądź to z powodu braku wsparcia Armii Radzieckiej, bądź z powodu popełnianych błędów. Niedługo potem Berling został odwołany ze stanowiska dowódcy 1 Armii.

#26 Waryński Ludwik Waryński (1856-1889) był polskim socjalistą i redaktorem wielu socjalistycznych gazet, przede wszystkim zaś był założycielem Proletayatu. Aresztowany w 1883 i skazany na 16 lat katorgi. Zmarł na gruźlicę w twierdzy szlisselburskiej. Jego pomnik odsłonięto w 1974 roku przed siedzibą Warszawskich Zakładów Maszyn Budowlanych im. L. Waryńskiego na ulicy Kolejwej. W 2006 roku teren został zakupiony przez firmę developerską. Pomnik uratowano wskutek interwencji m. in. członków SLD. Partia od kilku lat usiłuje przywrócić pomnik przestrzeni miejskiej.

Krzysztof Pijarski

Żywoty nieświętych pierwsze wydanie 2012 podziękowania: Kasia Bojarska, Waldemar Baraniewski, Karolina Lewandowska, Krzysztof Jaszczyński, Paweł Giergoń koncepcja / skład: Krzysztof Pijarski użyta czcionka: Antykwa Półtawskiego Copyright © 2102 Krzysztof Pijarski druk/oprawa:

z pomocą:

Nr / 5